Oltin O'rda davlati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	2.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Oltin O'rda davlati

Sotib olish

KIRISH
Mustaqillik yillarida ma’naviyat va tarixiy xotira masalalari davlat siyosatida
ustuvor ahamiyat kasb etib kelmoqda. Chunki “millatning o‘zligini anglashi tarixni
bilishdan boshlanadi”. Ushbu haqiqatni anglash masalasi davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilishi zarurligi ta’kidlangan edi. Saboq beradigan, ogohlikka undaydigan va
donolik bag‘ishlaydigan tarix bizlarni o‘sha dahshatli yillardan qanchalik uzoqlashtirgan
sayin, urush haqidagi muqaddas tarixiy xotira shunchalik buyuk ma’naviy kuchga
aylana boradi. Zero, o‘tmish xotirasiga ega bo‘lmagan, o‘z xalqining tarixiy tajribasidan
mahrum kishi butunlay tarixiy istiqbolni his qilishdan ayrilib qoladi. Teran va dono bir
hikmat bor, o‘z qahramonlarining xotirasini muqaddas bilib e’zozlovchi xalqgina buyuk
bo‘lishga, buyukman deb da’vo qilishga munosibdir.
Xalqimizni o‘z tarixi bilan qurollantirish ma’naviyat va milliy mafkurani
shakllantirish sohasidagi kechiktirib bo‘lmas vazifa ekanligi Birinchi Prezident Islom
Karimov tomonidan mamlakatning tarixchi olimlari va jurnalistlari bilan o‘tkazilgan
suhbat (1998 yil 26 iyun) hamda “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” nomli asarda (1998)
o‘z ifodasini topgan. Zero, “tarix xalq ma’naviyatining asosidir”. Binobarin, mustaqillik
sharofati bilan falsafa. tarix, ayniqsa, Vatan tarixini o‘rganish, uning uslubiyatiga, “oq
dog‘lari”ga doir masalalar faol muhokama etila boshlandi. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda
jamiyat va shaxs masalalari, madaniy meros, til muammolari kabi
masalalarni hal etishga intilish yuzaga keldi. Bu masalalarga bag‘ishlangan ilmiy,
ayniqsa, publitsistik maqolalar gazeta va jurnallar sahifalarida muntazam bosilib
turdi.Dunyodagi har qanday millatning o‘zigagina xos milliy qiyofasini namoyish
etadigan, belgilab turadigan xususiyatlari bo‘ladi: davlati, tili, dini, urf-odatlari,
qadriyatlari, madaniyati, musiqasi, san’ati, mashhur shaxslari, ruhiyati, iftixor tuyg‘usi...
Nazarimizda milliy g‘oya tushunchasi millatga xos bo‘lgan, hozir sanab o‘tilgan
xususiyatlar zaminida shakllanadi, muayyan bir qolipga tushadi, uning tarixini
shakllantiradi.
2

Xalq o‘z tarixini asosan o‘z davlatini qurishdan boshlab yaratishga kirishadi.
Ma’lumki, turkiy tilli xalq o‘z tarixida ko‘plab buyuk va shavkatli saltanat qurgan
xalqdir. Olis o‘tmishimizga nazar tashlab, uning butun borlig‘ini jamlab baholar
ekanmiz xalqimizning voqealarga boy ko‘p ming yillik tarixi davomida ko‘p sinovlarni
boshidan kechirganligi, madaniyat, ilm-fan, o‘z davlatchiligi yutuqlaridan bahra
olganligiga amn bo‘lamiz. SHu bilan birga, tarixning o‘yini ham, omonsiz jangu jadallar
ham, tabiiy ofatlar va ochlik ham xalqimizning insoniylik tabiatiga dog‘ tushira
olmaganligini teran anglaymiz.
Mavzuning dolzarbligi . Biz quyida ko'rib o'tadigan mamlakat bu Oltin O'rda
davlatidir.Jahon tarixidagi eng buyuk,qudratli davlatlardan biri bo'lgan Oltin O'rda
xonligi haqida bilish ko'pchilik uchun qiziq bo'lsa kerak.
Mo‘g‘ullarning 1235-yilda bo‘lib o‘tgan qurultoyi Rus va Shimoliy Kavkaz
yerlarini bosib olish haqida qaror chiqaradi. To‘planadigan qo‘shinga Botuxon
yetakchilik qilishi e’lon qilinadi. Uluslardan o‘nta askar dan bittasining ajratilishi, Bo
tuxonga yordamga Chingizxonning sar karda laridan Subutoy Bahodir ning berilishiga
kelishiladi. Botu va Subutoylar 1237- 108-rasm. Oltin O‘rda yilning kuzida rus
yerlariga hujum xoni huzurida boshlab, dastlab Ryazan ni bosib olishadi. Rusdagi
siyosiy tarqoqlik mo‘g‘ullarga qarshilik ko‘rsatish imkonini ham bermasdan 1238–
1240-yillarda Vladimir , Suzdal , Kiyev , Galich , Volin va boshqa shaharlar bosib
olinadi.1243-yilda O‘qtoyning vafot etishi munosabati bilan Botuxon Volgabo‘yi
dashtlariga qaytadi. Shu tariqa Botuxon istilo qilgan Volgabo‘yi, Shimoliy Qora
dengiz sohillari, Shimoliy Kavkaz, Moldaviya hududlarida, rus yozma manbalarida
bayon qilinishicha, Oltin O‘rda nomini olgan Jo‘ji ulusi shakllanadi.
Oltin O‘rdani Botuxon va uning avlodlari boshqargan. Muhim
masalalarni hal etish uchun qurultoy chaqirilgan. Ijro hokimiyati boshlig‘i beklarbegi
bo‘lib, devon ishlarini vazir boshqargan. U yetakchiligidagi devon soliqlar, moliya,
savdo ishlariga mas’ul bo‘lgan. Rusda barcha knyazlar Oltin O‘rdadan boshqaruv
yorlig‘i olgan. Vladimir knyazi Yaroslav ular ning «ulug‘i» deb tan oli ngan. Istilo
3

qilingan hududlar tumanlarga bo‘lingan.Bo‘ysundirilgan hududlarda mo‘g‘ullar dastlab
o‘zlarining an’anaviy boshqaruv tizimini joriy etgan. Egallan gan dashtlar Botuning
ukalariga berilib, ularning suyur g‘ol mulkiga aylangan. Suyurg‘ol egalari xon
qo‘shiniga ma’lum belgilangan sondagi jangchilarni jo‘natishdan tashqari, unga
aholidan to‘plangan soliqlarning bir qismini ham yuborgan.XIV asrga kelib Oltin O‘rda
ulus nomini olgan to‘rtta yirik viloyatga bo‘linib ketadi. Bu viloyatlar ulusbegi si –
qo‘shin boshlig‘i bo‘lishidan tashqari, o‘ziga tegishli hududdagi boshqaruvga oid
barcha masalalarni ham hal etgan. Oltin O‘rda qo‘shinini beklarbegi boshqargan. U
ko‘ch manchilar zodagonlari yetakchisi hisoblanib, ba’zida xondan ham ko‘proq
mavqega erishgan.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Oltin O‘rda xonligida davlat
boshqaruvining taraqqiyoti amaldorlarning kuchayishiga olib kelgan.Mo‘g‘ullar
odamlarni o‘nlik tizimiga bo‘lish maqsadida aholini ro‘yxatga olish tadbirini o‘tkazadi.
Bu tadbir XIII asrning o‘rtalarida bo‘lib, ro‘yxatga olishning yaku nida mamlakat
aholisi « chiqim » deb nomlangan katta to‘lovga tortiladi. Undan tashqari aholidan
shoshilinch soliq – talab ham yig‘ilgan. Xonga urush boshlash uchun mablag‘ zarur
bo‘l sa, rus knyaz lariga talab yuborib, 1
ayovsiz yig‘ib olingan. Soliq va bojlarning to‘la
nishini maxsus ta yin langan mo‘g‘ul noiblari – bosqoqlar nazorat etish gan.Rus
knyazlari Oltin O‘rda qudratini to‘g‘ri anglab, bosqinchilar bilan tinch yashashga
harakat qilishgan. Bu tadbir mavjud sharoitda knyazlar o‘z xalqini saqlab qolishi, ularni
qullikka olib ketmasligining yagona yo‘li edi. Tinchlik siyosatini Vladimir knyazi
Yaroslav boshlab, uning o‘g‘li Aleksandr Nevskiy davom ettirgan. Knyaz Aleksandr
Oltin O‘rdaga bir necha bor tashrif buyurgan.
Tashqi siyosat masalalari bilan xon, uning yaqin maslahatchilari,
shuningdek, beklarbegi shug‘ullangan. Oltin O‘rda Sharqiy Yevropaning kuchli bir
davlati bo‘l ganidan Yevropa qirollari, Rim papalari, Vizantiya imperatorlari va Turk
sultonlari xon saroyi bilan do‘stona munosabatda bo‘lishga intilganlar.
1
Vanina E.” Mo’g’ul imperiyasining paydo bo’lishi va qulashi”
4

Eronda mustaqil davlat tuzgan Xuloku va uning vorislari esa Oltin O‘rda bilan
Kavkazortiga egalik qi lish masalasida raqobat qila boshlagan. Bu ikki Mo‘g‘ul davlati
qo‘shinlari qator janglarda to‘qnashib, goh u tomon, goh bu tomonning qo‘li baland
kelgan. Bu janglardan birida 1266-yilda Botuxonning ukasi Berka xon ham halok
bo‘lgan. Xuloku ulu siga qarshi kurashda Oltin O‘rda hatto XIV asrning birinchi
yarmida Oltin O‘rda davlati o‘z qudratining cho‘qqisiga erishadi. Bu jarayon
O‘zbekxon (1312–1342) va uning og‘li Jonibek (1342–1357) nomi bilan bog‘liqdir.
Oltin O‘rda qudratini mustahkamlagan omillardan biri islom dinining qabul qilinishi
bo‘ldi. O‘zbekxon 1314-yilda islomni davlat dini deb e’lon qiladi. Unga qarshilik
ko‘rsatmoqchi bo‘lgan zodagonlar va hatto qarindoshlari qatl etiladi.Mo‘g‘ullar davlati
asoschisi Chingizxon barcha diniy e’tiqodlarga birday munosabatda bo‘lishni vasiyat
qilgan edi. Uning avlodlari bu vasiyatni bajarishga harakat qilganlar. Oltin O‘rda
poytaxti Saroy shahrida turli diniy ibodatx onalar qurilgan. Botuxon davrida shahar
Saroy Botu deyilgan.
O‘zbekxon va Jonibek davrida Oltin O‘rda shaharlari gullab-yashnagan.
Ular iqtisodiy va madaniy hayot markaz lariga aylangan. Saroy Botu va Saroy Berka
dunyoning eng katta shaharlari qatorida bo‘lgan. Jonibekning vafotidan so‘ng Oltin
O‘rda taxti uchun ku rash boshlangan. To‘xtamishxon XIV asrning oxirida uni o‘n
besh yilga yana birlashtirgan. Lekin davlat tarixining fojiali sahifalari aynan uning
hukmdorligi bilan bog‘liqdir. Bunga To‘xtamishning Movarounnahr hukmdori Amir
Temur bi lan raqobati sabab bo‘lgan. Amir Temur Jo‘ji ulusiga qarshi uch marta yu rish
qilgan. Shimoliy Kavkaz da 1395-yilda To‘xtamishning Amir Temurdan mag‘ lubiyati
Saroy, Saroy Berka, Astraxan shaharlarining vayron etilishiga sabab bo‘ lgan. Shundan
keyin savdo yo‘llari janub tomonga siljigan. Amir Temurning yurishlari Oltin O‘rdani
uzil-kesil zaiflashtirgan. Oltin O‘rda XV asrning birinchi yarmidan qator xonliklarga
bo‘linib ketgan. Ulardan eng yiriklari Qrim , Qozon , Sibir , Qozoq xonliklari va
No‘g‘ay O‘rdasi bo‘lgan.
5

Kurs ishining ob’yekti .OLTIN O’RDA davlati tarixi va mo’g’ullar imperiyasi
tarixi.
Kurs ishining maqsadi .OLTIN O’RDA tarixi va undagi siyosiy jarayonlar
haqida ma’lumotlar berish.
Kurs ishining predmeti .OLTIN O’RDA siyosiy tarixini o’rganishda grafik
organayzerlardan foydalangan holda kengroq ma’lumotlar berish.
Kurs ishining hajmi .Mazkur kurs ishi kirish,2 bob,4 reja,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
ASOSIY QISM
I BOB.Oltin O'rda davlati tashkil topish tarixi.
1.1.Oltin O‘rda davlatining tashkil topishi.
O‘zbek adabiyoti turli davrlarda ko‘p buhronlarni boshidan kechirdi. Ma’lum bir
zamonda adabiyot tanazzulga yuz tutgan bo‘lsa, boshqa bir davrda taraqqiy etdi,
yuksaldi. Markaziy Osiyodagi ijtimoiy- siyosiy hayot adabiyotga o‘z ta’sirini o‘tkazmay
qolmadi. CHingizxon va uning avlodlari hukmronligi davri bunga yaqqol namuna bo‘la
oladi. Binobarin, chingiziylar zamonida o‘zbek adabiyotining taqdirida kutilmaganda
keskin o‘zgarishlar paydo bo‘ldi.
CHingizxon istilosidan keyin uning avlodlari Osiyo va Evropaning turli
hududlarida o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. CHingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘ji –
Sirdaryoning shimoliga cho‘zilib ketgan qora xitoylar davlatini mulk qilib olgan edi.
Ikkinchi o‘g‘li CHig‘atoy esa O‘rta Osiyoda, O‘ktoy xon (Ugaday degan nom bilan ham
yuritiladi) - Jung‘oriyada, Tuluy - Mo‘g‘ulistonda hukmronlik qildilar. Mazkur
davlatlarning tarixdagi o‘rni to‘g‘risida o‘sha davr muarrixlarining asarlaridan ma’lumot
olish mumkin.
Oltin O‘rda davlati o‘z mavqei va tarixda tutgan o‘rniga ko‘ra,
CHingizxonning boshqa o‘g‘illari hukmronlik o‘rnatgan davlatlardan tamomila farq
qiladi. Oltin O‘rda CHingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jining nomi bilan bog‘liq bo‘lsa
ham, bu davlatning hududi kengayishida va rivojida uning o‘g‘illari xizmatlari katta
6

bo‘ldi. Jo‘ji otasidan oldin vafot etdi. Jo‘jining ikkinchi o‘g‘li Botu Evropani zabt etib,
g‘arbga tomon o‘z davlati hududini kengaytirdi. Jo‘jining uchinchi o‘g‘li Tovka Temur
Itil daryosining yuqori oqimini - Bulg‘oristonni mulk qilib oldi. Jo‘jining to‘rtinchi
o‘g‘li SHaybon keyinchalik qirg‘iz deb nom olgan cho‘l hududiga hukmronlik qildi.
Beshinchi o‘g‘li Tuvol bajnoqlar (no‘g‘aylar nomi ostida mashhur bo‘lgan xalq) ustidan
hukmronlik qildi.
Oltin O‘rda bu davlatlar orasida alohida iz qoldirdi. Oltin O‘rdaning davlat
tuzumidan ham ko‘ra, mamlakatdagi madaniy muhit g‘oyat muhimdir. Avvalo, “Oltin
O‘rda” degan nom va hududi to‘g‘risida.
“Oltin O‘rda” nomi arab va Eron manbalarida deyarli uchramaydi.
Rashididdinning “Jome’-ut-tavorix” kitobida shunlay voqea keltiriladi: “To‘rtinchi yili –
ot yilida CHmingizxon o‘zining o‘rdasida bo‘ldi, kuzda esa o‘sha erdan jangga otlanib,
tangutlarning muhim shaharlaridan birini qo‘lga oldi. Bu shaharni Irigay deb ataydilar”.
CHamasi, Oltin O‘rdaga asos bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Zotan, Oltin O‘rda tashkil topa
boshlaganda, CHingizxon hayot edi.
7

“Oltin O‘rda” degan nom rus tarixiy manbalarida uchraydi, xolos. SHarq
manbalarida bu davlat Jo‘ji ulusi yoki Ko‘k O‘rda deb yuritilgan. Rashididdinning uch
jildlik bu asarida Oltin O‘rda to‘g‘risida umuman ma’lumot yo‘q. CHamasi, Rashididdin
CHig‘atoy ulusida va Eronda hukm surgan mo‘g‘ul elxonlari tarixinigina yoritishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ygan.
“Oltin O‘rda” degan nom dastlab CHingizxon o‘rdasiga nisbatan qo‘llangan.
CHingizxon vafotidan keyin esa Jo‘ji ulusining nomi deb tushunilgan. Jo‘ji otasi
CHingizxondan oldinroq vafot etdi (Bu haqda “Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt ulus tarixi”
asari”da ham qiziqarli rivoyat berilgan). Jo‘ji vafotidan keyin uning to‘ng‘ich o‘g‘li
O‘rda taxtga o‘tirdi. Jo‘jining ikkinchi o‘g‘li Botu otasi ulushini g‘arbga tomon
kengaytirdi. Jo‘jining uchinchi o‘g‘li Tovka Temur Bulg‘oristonni – Itil daryosining
yuqori oqimini meros qilib oldi. To‘rtinchi o‘g‘il SHaybon cho‘lga egalik qildi.
Jo‘jining beshinchi o‘g‘li Tuvol bajnoqlar (no‘g‘aylar) ustidan hukmronlikni qo‘lgi
kiritdi. Bu hududlarni garchi o‘g‘illari mustaqil boshqarsalar ham, hammalar Botu
xonadoniga itoat etar Jo‘jining edilar. Botu aka-ukalariga qaraganda kuchli edi. SHu
boisdan ham otasidan qolgan hokimiyatni mustahkamlashga kirishdi va o‘z davlatining
poytaxtini Itil daryosi bo‘yida barpo qildi.
“Olti
n O‘rda” nomi Sir O‘rda, ya’ni “oltin qarorgoh” ma’nosidadir.
Xullas, Oltin O‘rda juda katta hududni – shimoli- sharqda Bulg‘or viloyatini,
shimolda rus knyazliklari erlarini o‘z ichiga olgan; janubda Qrim va uning dengiz
bo‘yidagi shaharlarini, Darbandgacha cho‘zilib ketgan Kavkaz, hatto Bokugacha
8

bo‘lgan joylarni, shuningdek, SHimoliy Xorazmni qamrab olgan. G‘arbiy hududi
Dnestrdan boshlangan dasht o‘lkalar, sharqda – G‘arbiy Sibir va Sirdaryo etaklarigacha
shu davlatga qaragan. CHingizxon saltanati yiqilgandan keyin Kaspiydan tortib
Oltoygacha CHig‘atoy ulusi tashkil topdi. Agar Oltin O‘rda davlatining etnik tarkibiga
nazar tashlasak, bu davlat hududidagi asosiy aholi turkiy qavmlardan tashkil topganiga
amin bo‘lamiz. SHu sababdan “Oltin O‘rda qandaydir bir xalqning normal rivojlanishi
asosida tashkil topgan davlat emas, balki birovlarning erini zo‘ravonlik bilan bosib olish
orqasida vujudga kelgan sun’iy bir davlat bo‘lgan edi”
1.2.Oltin O‘rda madaniy muhiti
Oltin O‘rda madaniy muhiti o‘ziga xos tarzda rivojlanib bordi. Bu davlat
hududidagi madaniy hayotda, xususan, yashash tarzida, diniy e’tiqodda, arxitekturada
o‘troqlashgan turkiy qavmlarning ta’siri katta bo‘ldi. O‘zbekxon davrida Oltin O‘rda
jamiyatining yuqori tabaqasi islom dinini rasmiy qabul qildi. YUqori tabaqaning ko‘zga
ko‘ringan vakillarini islom diniga jalb qilish ishlariga Oltin O‘rda xonlaridan Berkaxon
birinchi bo‘lib asos soldi. Berkaxon tomonidan islom dinining qabul qilinishini XIV
asrda yashagan mashhur arab tarixchisi ibn Xaldun quyidagicha tasvirlaydi: “U (Berka)
islom dinini SHamsiddin Elbaxarziydan qabul qildi. Elbaxarziy esa Najmiddin
Kubroning muxlislaridan bo‘lgan shogird edi...Buxoroda istiqomat qilib turgan
Elbaxarziy islom dinini qabul qilish to‘g‘risida Berkaga taklifnoma yubordi. U (Berka)
islom dinini qabul qildi va: “Mening qo‘l ostimdagi boshqa erlarda ham diniy targ‘ibot
ishlarini bemalol olib borishingizga to‘la huquq beraman”, deb Elbaxarziy nomiga
yorliq jo‘natdi. Ammo u (Elbaxarziy) bundan bosh tortdi.
Berka Elbaxarziy bilan uchrashish uchun yo‘lga chiqadi. Lekin Elbaxarziy
o‘zining yaqin odamlari iltimos qilmagunlaricha Berka uning huzuriga kirishiga ruxat
9

$etmadi. Elbaxarziyning yaqin odamlari Berka kirishiga ruxsat olib berdilar. U Elbaxarziy huzuriga kirgach, islom diniga kertirgan iymonini yana takrorladi va shundan keyin shayx islom dinini oshkora targ‘ib qilishni unga yukladi. Berka o‘ziga qarashli xalqlar orasida islom dinini yoydi, o‘z qo‘l ostidagi erlarda masjid va madrasalar qurdirdi, olimlar va fiqhshunoslar (qonunshunoslar)ni o‘z atrofiga to‘plab, ular bilan inoqlashdi. 2 Aynan shu davlatda turkiy adabiyotga va turkiy adabiy tilga e’tibor kuchaydi. Garchi bu davrdagi adabiyot – turkiy adabiyot, til – turkiy til deb yuritilsa xam, turkiy tilli xalqlar orasida alohida mavqe tutgan har bir o‘zbek kitobxoniga Oltin O‘rda adabiy muhitida yaratilgan asarlar juda yaqin. SHu o‘rinda o‘zbek mumtoz adabiyotini va o‘zbek adabiy tilini davrlashtirish masalasiga e’tibor qaratish zaruratini aytib o‘tmoqchimiz. Oltin O‘rda o‘zbek adabiyoti rivojida alohida bosqichni paydo qildi. Bu davr adabiyoti o‘zidan oldingi va keyingi davr adabiyotini aslo takrorlamagan, aksincha, o‘z qiyofasiga, mavqeiga ega bo‘lgan adabiyotdir. Oltin O‘rda davlatidagi ijtimoiy, siyosiy hayot madaniy hayotning tubdan yangilanishiga, o‘ziga xoslik kasb etishiga xizmat qildi. O‘rta Osiyodagi madaniy va adabiy hayot Oltin O‘rdaga ko‘chdi. Bu ko‘chish tarix oqimining tabiiy samarasi bo‘lgan edi. SHu bois “Oltin O‘rda adabiyoti” degan terminni ishlatish, Oltin O‘rdada va Misr mamluklar davlatida yaratilgan adabiy jarayonga nisbatan shu termidan istifoda etish maqsadga muvofiqdir. Oltin O‘rda adabiy muhiti shunisi bilan diqqatga sazovorki, birinchidan, o‘zbek adabiyotiga yangi janr – noma janri kirib keldi; ikkinchidan, musulmon madaniyatini va islom dinini yoyish uchun o‘zbek tilida birinchi marta payg‘ambarlar tarixiga oid asarlar yaratildi. Nosiruddin Burxoniddin Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” (710\1310 yil), Mahmud ibn Ali as-Saroyining “Nahjul - farodis” (“Jannatlarga ochiq yo‘l”, 761/1361 yil) asarlari buning yorqin namunasidir. “Qisasi Rabg‘uziy” singari “Qisas ul- 2 Muhammad Haydar mirzo. Tarixi Rashidiy. Sharq . T .: 2010. 719 b . 10$

anbiyo”larning o‘zbek tilidagi ko‘plab nusxalari bugungi kunda Turkiya muzeylarida,
kutubxonalarida saqlanmoqda. Bu asarlarning ko‘p qismi Oltin O‘rda davlati hukm
surgan davrda yaratilgan. Mazkur “Qisas ul-anbiyo”larning aksariyati forschadan
qilingan tarjimalardir. Turk olimi Ismat Jamilo‘g‘li “XIV asrga oid bir “Qisas ul-anbiyo”
nusxasi ustida sintaktik tadqiqot” (Anqara, 1994) nomli asarida ana shu kitoblarning
qo‘lyozma nusxalari to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni bergan.
Ikkinchidan, Oltin O‘rda davlatidagi madaniy-adabiy hayotning takomili
natijasida o‘zbek adabiyotiga yangi janr — noma janri kirib keldi.
Xorazmiyning birinchi marta o‘zbek tilida yaratilgan “Muhabbatnoma” (1353)
asari buning dalilidir.Uchinchidan, Oltin O‘rdadagi adabiy muhitning e’tiborga molik
jihatlaridan yana biri tarjimachilikka alohida e’tibor berilganidir. Turli tillardan o‘zbek
tiliga nodir asarlarning tarjima qilinishi bevosita va bilvosita CHingizxon hamda uning
farzandlari olib borgan siyosat, erli aholiga bo‘lgan ehtirom samarasidir.CHingiziy
hukmdorlar farmonlarini turkiy tilda e’lon qilganlari, eski uyg‘ur-turkyozuvi asosida
11

mo‘g‘ul yozuvini yaratib, mo‘g‘ul davlatida yangicha madaniy taraqqiyotga asos
solganlari buning yana bir dalilidir.
12

Chingizxon avlodlarining muruvvatpeshaligi va erli aholiga xayrixoh
munosabatlarini Oltin O‘rda xonlari davom ettirdilar. Oltin O‘rdada o‘zbek tilida
yaratilgan har bir asarning yuzaga kelishida biron hukmdorning ta’siri bor. Qutbning
“Husrav va SHirin”i tarjimasi shahzoda Tinibekka bag‘ishlangan. “Muhabbatnoma”
aynan o‘zbek tilida Muhammad Xo‘jabekning homiyligi va taklifi bilan, “Qisasi
Rabg‘uziy” Xorazm beklaridan To‘qbug‘abekning iltimosi bilan yozilgan va h. Bulardan
tashqari, til jihatdan “Qisasi Rabg‘uziy”ga yaqin bo‘lgan “Tafsir” va “Siroj ul-qulub”
asarlari ham Oltin O‘rdada yaratildi.Albatta, Oltin O‘rda abadiy davlat bo‘lib qola
olmadi. SHahzodalar o‘rtasidagi mulkparastlik hukmronlikka intilish Oltin O‘rdani
ichdan emira boshladi. Oltin O‘rda, Tovka Temur va SHaybon sulolalari o‘rtasidagi
ixtiloflar XIV asrning 60-yillarida kuchaydi. Aslida tanazzul alomatlari Oltin O‘rda
ikkiga – Ko‘k O‘rda va Oq O‘rdaga bo‘linib ketgan paytda boshlangan edi. Ayniqsa
Jonibek davrida (1340-1357) tanazzul tezlashdi.Oltin O‘rda davlatining tanazzuliga yana
bir sabab – Oltin O‘rdadagi iqtisodiy buhronlar, ishlab chiqaruvchi kuchlar izdan chiqib
borayotgani, hunmarmandlarning va boshqa tabaqa aholining katta qismi
qashshoqlashuvi, faqat mahalliy bozorlar bilan chegaralanib qolingani edi. SHubhasiz,
13

iqtisodiy va siyosiy zaiflashuv Oltin O‘rdaning adabiy hayotiga ham ta’sir ko‘rsatdi.
Oltin O‘rda adabiy hayoti iqtisodiy va siyosiy buhronlarga aralashib, 3
tanazzulga yuz
tutmasligi uchun vaziyatni ham, makonni ham o‘zgartirishiga to‘g‘ri keldi. Adabiy hayot
tamomila o‘zga yurtga – Misrga ko‘chdi. Bu adabiyot ravnaqi uchun Misrda barpo
etilgan turkiy qavmlar davlati asos bo‘ldi.
Mamluklar davlatining qisqacha tarixi.Bu davlatdagi ijtimoiy-siyosiy va
madaniy hayot. Tarixda Mamluklar davlati deb nom olgan bu davlat hukmdori Iziddin
Oybeg nomi bilan bog‘liq bo‘lib, 1250 yili tashkil topgan.Mamluk – qul deganidir. Bu
davlatning tashkil topishida Misrga sotilgan sobiq qullardan qipchoqlar, cherkaslar,
gruzinlar muhim rol o‘ynadi. Misr podshohi as-Solih Ayub vafot etgandan keyin, to
uning o‘g‘li Turon shoh taxtga kelgunga qadar podshoh Ayubning askarlari Misrga salib
yurishlari qilgan Lyudovik 1Xning askarlarini tor-mor qilib, uni asirga oldilar. Ayubning
lashkarlari mamluklardan iborat edi. SHu tariqa mamluklar Misrda mavqeini
mustahkamlar oldilar. Oradan to‘rt hafta o‘tgach, Ayubning o‘rniga taxtga o‘tirgan
Turon shoh mamluklar tomonidan o‘lririldi. Mamluklar davlatiga Ayubning bevasi
SHojar ad-dur o‘tirdi. Oradan bir necha oy o‘tgach, Mamluklar davlati taxtiga Iziddin
Oybeg o‘tirdi.Mamluklar davlati 1250 yildan XVI asrning boshlarigacha --- 1516-1517
yillargacha Misr va Suriyada hukmronlik qildi. Mamluklarning birinchi hukmdori
Iziddin Oybeg ham asli qipchoq qavmidan edi. Qipchoqlarning mavqei Misrda baland
bo‘lgani uchun hokimiyatni ular boshqardi. Taxminan 1260-yillargacha Mamluklar
davlatida parokandalik bo‘lib turdi. 1260 yili Rukniddin Boybars taxtga o‘tirib, o‘zini
Misr sultoni deb e’lon qildi. U kelib chiqishi bo‘yicha Xorazmdan. Bu hukmdor taxtga
o‘tirgach, Misrning Oltin O‘rda bilan aloqalari jonlandi, tarixiy asarlar yaratish yo‘lga
qo‘yildi. Turkiy sulolalar va xalqlari haqida tarixiy-geografik ma’lumotlarni o‘z ichiga
olgan qomuslar yaratildi. Misrda sulton Boybarsning tarjimai holiga bag‘ishlangan
tarixiy asar yozildi. Bu asarni Boybarsning kotibi Abdu Zohir yozdi. Asarda Oltin O‘rda
3
Бартолд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия М. Сочинения том 1. 1963. 755с.
14

bilan munosabatlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi, Qrimdan Volgaga qadar qisqacha
yo‘l ko‘rsatkich beriladi, Qrim aholisi haqida etnografik, diniy ma’lumotlar keltiriladi.
Bu paytda Dashti Qipchoqdan kelgan ko‘p aholi yashardi.
Boybars mamluklar davlatini mustahkamladi,har bir shaharda doimiy armiyasini
tashkil qildi. Davlat ichida tartib-qoidani mustahkam qildi. Saroydagi o‘zaro nizolarga
tamomila barham berdi. Mamluklar davlati shu qadar gullab-yashnadiki, Boybarsgacha
ham. undan keyin ham bu darajada rivojlanmagan edi. Mamluklar davlatiga dunyoning
hamma tomonidan savdogarlar keladigan bo‘ldiyu Daryolarga ko‘priklar, har bir
shaharda masjidlar barpo qilindi. Boybars SHarqdagi hamma arab erlarining, Saljuqlar
va O‘rta Osiyo, Armanistonning o‘lkalarining hukmdori bo‘lib qoldi. Atrofdagi hamma
davlatlar mamluklar bilan hisoblashadigan 4
bo‘ldi.Boybars sulton bo‘lganda, qipchoq
erlari Oltin O‘rda davlatiga qarar, bu davlatni mo‘g‘ul xonlaridan Berkay (1256-1266)
boshqarardi. Boybars unga maktub yuborib, do‘stona aloqalar o‘rnatishni taklif qildi.
1262 yili har ikkala davlat o‘rtasida do‘stona aloqalar o‘rnatish maqsadida Boybars o‘z
elchisini jo‘natdi. SHundan so‘ng Oltin O‘rda va Mamluklar davlati o‘rtasida harbiy,
savdo, diniy, madaniy aloqalar mustahkamlandi.1277 yili Boybarsni o‘zining vaziri,
qipchoqlardan bo‘lgan Qolovun zaharlab o‘ldirdi. U Damashqda dafn etildi. SHunday
qilib, Boybars sulton mamluklar davlatini qudratli saltanatga aylantirdi, Misr va Suriyani
salib yurishlaridan, mo‘g‘ullar hujumidan himoya qildi.
Mamluklar davlati bilan Oltin O‘rda o‘rtasida Rukniddin Boybars o‘rnatgan aloqa
keyinchalik har ikkala davlat taqdirida muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa Oltin O‘rda madaniy
va adabiy muhitining yashab qolishi uchun zamin yaratildi. Boybars ilk bor Oltin O‘rda
xoni Berkayga maktub yuborgan paytda, Oltin O‘rda tanazzulga yuz tutgan edi. Adabiy
muhit asta-sekin Misrga ko‘cha boshladi. Misr maluklar davlatidagi adabiyot bilan
Oltin O‘rdadagi adabiy jarayonni til birlashtirdi. Misr-turk davlatidagi adabiyotning til
xususiyatlari chig‘atoy tili yodgorliklari bilan qiyoslanganda, qipchoq tili elementlari
4
M.Ivanin. Ikki buyuk sarkarda : Chingizxon va Amir Temur. Fan. T.: 1994. 238b.
15

bilan bir qatorda, o‘g‘uz tili elementlari ham ko‘p ekani kuzatiladi. Bu to‘g‘rida mashhur
turkiyshunos Amir Najip alohida tadqiqot yaratgan.Misr turk davlatidagi adabiyotning
yirik namunasi sifatida Sayfi Saroyi va uning zamondoshlari adabiy merosini keltirish
mumkin. Sayfi Saroyining “Gulistoni bit-turkiy” asari ilm ahliga birinchi marta 1915 yili
ma’lum bo‘lgan. Asar Oltin O‘rdadagi tarjima adabiyotlarining Misrdagi an’anaviy
davomidir.
Sayfi Saroyi va uning ijodkor zamondoshlari ona Vatandan uzoqda bo‘lsalar
ham, X1V asrning ikkinchi yarmidagi turkiy adabiyotni yuqori darajaga ko‘tarib, jamiki
turkiy xalqlar o‘lkalaridagi aholiga tushunarli tilda ijod qildilar. X1V asrning ikkinchi
yarmi - XV asrda Misr madaniy muhitini mamluklar tamomila o‘zgartirib yubordilar. X
V asrda yashagan arab muarrixlari qipchoq adabiy tilida va arab tilida ijod qilgan
ko‘plab olimlar, yozuvchilar va shoirlarning nomlarini keltiradilar. Ular Misrdagi
madrasalarda turli fanlardan dars berdilar. Oltin O‘rdadagi o‘zaro jangu jadallar
oqibatida X1V asrning ikkinchi yarmidan ko‘plab madaniyat arboblari Misrga ko‘chib
borib, yangi-yangi turkiy madaniy markazlarni paydo qildilar. Bu davrda qipchoq-
o‘g‘uz tilida turli mazmundagi va janrdagi adabiyot shakllandi. Arab va fors tillaridan
bu tilga tarjima qilingan bar qator asarlar turkiy adabiyotni miqdor va sifat jihatdan
boyitdi. Umuman turkiy madaniy muhit, turkiycha an’ana va ruh adabiyotning rivojiga
imkoniyat yaratib berdi. “SHohnoma”ning tarjimasi ham ana shu madaniy muhitning
mahsulidir. Mashhur venger turkiyshunosi Von Lekok shunday yozgan edi: “Misrning
madaniyati va san’atining rivoji muttasil ravishda hokimiyat arablardan turkiy
hukmdorlar qo‘liga o‘tgan davr bilan bog‘liq”. Misrda nafaqat adabiyot turkiy tilda edi,
balki turkiy qavmlarning azaliy udum va qadriyatlari ham saqlanib qolgan edi.
Oltin O‘rdada shakllangan turkiy adabiy va ilmiy muhitning Misrda mustahkam
qaror topib borganini o‘sha davrda yaratilgan ilmiy asarlar ham ko‘rsatadi. Turkcha-
arabcha lug‘atlar (muallifi noma’lum “Tarjumoni turkiy va ajamiy va mo‘g‘uliy va
forsiy” lug‘ati, Abu Xayyonning “Kitob al-idrok li-Lison al-Atrok” nomli leksika va
16

grammatikaga oid asari, muallifi noma’lum “At-Tuhfat az-Zakiya fil-lug‘atit-turkiya” 5
nomli leksika va grammatikaga oid asar, Jamoliddin Turkiyning “Bulg‘ot” nomli
qipchoq tili lug‘ati va h.) buning bir dalilidir. 6
Umuman, Oltin O‘rda va Misr mamluklar davlati turkiy xalqlar
madaniy va adabiy hayotida katta iz qoldirdi.Oltin O'rda uzoq va ishonchli tarzda tatar-
mo'g'ul bo'yinturug'i, ko'chmanchilar bosqini va mamlakat tarixidagi qora chiziq bilan
bog'liq. Va bu davlat tuzilishi aslida nima edi?
Bat
uni meros qilib olgan uning ukasi Berke, ular aytganidek, o'sha paytdagi voqeliklar
5
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. O’qituvchi. T.: 1994. 427b.
6
Yakubovskiy A.Yu. Oltin O’rda va uning qulashi. O’quvpeddavnashr. T.: 1956. 371b.
17

imkon qadar ma'rifatli hukmdor edi. Berke, yoshligida islomni qabul qilib, uni oddiy
aholi orasida o'stirmadi, lekin uning ostida bir qator sharqiy shtatlar bilan diplomatik va
madaniy aloqalar sezilarli darajada yaxshilandi. Suv va quruqlik orqali o'tadigan savdo
yo'llari faol ishlatilgan, bu iqtisodiyot, hunarmandchilik va san'atning rivojlanishiga
ijobiy ta'sir ko'rsatmagan. Bu erga ilohiyotshunoslar, 7
shoirlar, olimlar, hunarmandlar
xonning roziligi bilan kelishgan, bundan tashqari, Berke oliy davlat lavozimlariga
zodagon qabilalarni emas, ziyoratchi ziyolilarni tayinlay boshlagan.Batu va Berk xonlari
hukmronligi davri Oltin O'rda tarixida juda muhim tashkiliy davrga aylandi - aynan shu
yillarda ko'p yillar davomida o'z ahamiyatini yo'qotmagan davlat boshqaruv apparati
faol shakllandi. Batu davrida ma'muriy-hududiy bo'linish o'rnatilishi bilan bir vaqtda
yirik feodallarning mulklari shakllandi, byurokratik tizim yaratildi va juda aniq soliqqa
tortish rivojlandi.
Shuni ta'kidlash kerakki, bugungi kunda bizga tanish bo'lgan nom, davlat
mavjud bo'lganidan ancha keyin paydo bo'lgan. Biz Oltin O'rda deb atagan narsamiz,
gullab -yashnagan davrida Ulu Ulus (Buyuk Millat, Buyuk Davlat) yoki (Jochi davlati,
Jochi xalqi) Xon Temuchinning to'ng'ich o'g'li Xon Jochi nomi bilan atalgan. , tarixda
Chingizxon nomi bilan mashhur.Ikkala ism ham Oltin O'rdaning miqyosi va kelib
chiqishini aniq ko'rsatib beradi. Bu juda katta erlar, Jochi avlodlariga tegishli edi, shu
jumladan Rossiyada Batu Xon nomi bilan mashhur bo'lgan Batu. 1227 yilda Jochi va
Chingizxon vafot etishdi (ehtimol bir yil oldin Jochi), o'sha paytga kelib Mo'g'ullar
imperiyasi Kavkaz, O'rta Osiyo, Janubiy Sibir, Rossiya va Volga Bolgariyasining katta
qismini o'z ichiga olgan.Chingizxon qo'shinlari, uning o'g'illari va qo'mondonlari
tomonidan bosib olingan erlar, buyuk bosqinchi vafotidan so'ng, to'rtta ulusga
(shtatlarga) bo'lingan va zamonaviy Bashkiriya erlaridan tortib eng katta va eng kuchli
bo'lgan. Kaspiy darvozalariga - Derbent. Batu Xon boshchiligidagi g'arbiy kampaniya
1242 yilga qadar uning nazorati ostidagi erlarni g'arbga kengaytirdi va go'zal
7
Qudratullayev H. Bobur armoni. Sharq. T.: 2009. 383b.
18

yaylovlarga, ovchilik va baliqchilik joylariga boy Quyi Volga o'lkasi Batuni turar joy
sifatida o'ziga tortdi. Ulus Jochi poytaxti Saray-Batu (aks holda-Saray-Berke)
zamonaviy Astraxandan taxminan 80 km uzoqlikda o'sgan.Bundan tashqari, xonning
shtab-kvartirasi, ota-bobolarining odatiga ko'ra, yarim yildan ko'proq vaqt davomida
xon, uning xotinlari va bolalari bilan dashtlarni kezib yurganiga qaramay,
hukmdorlarning kuchi hech qachon o'zgarmas edi. oldin Ular, aytganda, siyosatning
asosiy yo'nalishini belgilab, eng muhim, asosiy savollarni hal qilishdi. Muntazam va
tafsilotlar amaldorlarga va byurokratik apparatga ishonib topshirilgan.
Berke vorisi - Mengu -Temur - Chingizxon imperiyasining boshqa
ikkita merosxo'ri bilan ittifoq tuzdi va uchalasi ham bir -birini mutlaqo mustaqil, lekin
do'stona suverenlar sifatida tan oldilar. U 1282 yilda vafotidan so'ng, voris juda yosh
bo'lgani uchun Ulus Jochi shahrida siyosiy inqiroz avj oldi va Mengu-Temurning asosiy
maslahatchilaridan biri bo'lgan Nog'ay faol bo'lishga intildi, agar rasmiy bo'lmasa, hech
bo'lmaganda haqiqiy hokimiyatni qo'lga kiritdi. . Bir muncha vaqt u muvaffaqiyatga
erishdi, voyaga etgan Xon To'xta o'z ta'siridan qutulmaguncha, bu harbiy kuchga
murojaat qilishni talab qildi.
II BOB.Oltin O'rdaning yuksalgan davri.
19

2.1.Oltin O'rdaning yuksalishi.
Ulus Jochi XIII asrning birinchi yarmida, O'zbek Xoni va uning o'g'li Jonibek
davrida gullab -yashnagan. O'zbek qayta tiklandi yangi poytaxt- Saray al -Jidid,
savdoning rivojlanishiga ko'maklashdi va islomni faol ravishda tarqatdi, o'jar amirlarga -
viloyat gubernatorlari va lashkarboshilarga qarshi qasos olishni rad etmadi. Shuni
ta'kidlash joizki, aholining aksariyati islomni qabul qilishga majbur emas edi, bu asosan
yuqori martabali amaldorlarga tegishli edi.U o'sha paytda Oltin O'rda bo'ysungan rus
knyazliklarini juda qattiq nazorat qilgan - Shaxsiy yilnomalar kodeksiga ko'ra, O'rda
hukmronligi davrida to'qqizta rus knyazlari o'ldirilgan. Shunday qilib, knyazlarning
odati, qaror qabul qilish uchun xon qarorgohiga chaqirilib, uning ostida yanada
mustahkamroq joy topildi.Xon O'zbek o'sha paytdagi eng qudratli davlatlar bilan
diplomatik aloqalarni rivojlantirishni davom ettirdi, shu jumladan, monarxlarning
an'anaviy usuli - oilaviy rishtalarni o'rnatish. U Vizantiya imperatorining qiziga uylandi,
o'z qizini Moskva knyazi Yuriy Danilovichga, jiyanini esa Misr sultoniga
uylantirdi.O'sha paytda Oltin O'rda hududida nafaqat Mo'g'ul imperiyasi jangchilarining
avlodlari, balki zabt etilgan xalqlarning vakillari - bolgarlar, polovtsiyaliklar, ruslar,
shuningdek Kavkaz, yunonlar va boshqalar yashagan.Agar Mo'g'ullar imperiyasi va
Oltin O'rda shakllanishining boshlanishi asosan agressiv yo'l bilan boshlangan bo'lsa, bu
davrga kelib Ulus Jochi deyarli butunlay o'tirgan davlatga aylanib, o'z ta'sirini
Evropaning katta qismiga tarqatdi. Materikning Osiyo qismlari. Tinch hunarmandchilik
va san'at, savdo-sotiq, ilm-fan va ilohiyotning rivojlanishi, yaxshi ishlaydigan
byurokratik apparat davlatchilikning bir tomoni edi, xonlar va ularga bo'ysungan
amirlarning qo'shinlari esa boshqa muhim edi. Bundan tashqari, jangovar Chingizidlar
va zodagonlar elitasi vaqti -vaqti bilan bir -biri bilan to'qnashib, ittifoq va fitna
uyushtirdilar. Qolaversa, bosib olingan erlarni saqlab qolish va qo'shnilarning hurmatini
saqlab qolish uchun doimiy ravishda harbiy kuch ko'rsatib turish kerak edi.
20

Oltin O'rda hukmron elitasi asosan mo'g'ullar va qisman qipchoqlardan
iborat edi, garchi ba'zi davrlarda odamlarni Arab davlatlari va Eron. Oliy hukmdorlar -
xonlarga kelsak, bu unvon egalari yoki unga da'vogarlarning deyarli hammasi ham
Chingizidlar oilasiga mansub edilar (Chingizxon avlodlari), yoki nikoh orqali bu juda
keng urug 'bilan bog'lanishgan. Odatlarga ko'ra, faqat Chingizxon avlodlari xon bo'lishi
mumkin edi, lekin shuhratparast va qudratli amirlar va temniklar (generalga yaqin
bo'lgan harbiy rahbarlar) va keyin o'z taxtiga o'tirish uchun taxtga o'tirishga intilishardi.
va uning nomidan hukmronlik qiling. Biroq, 1359 yilda Batu Xonning to'g'ridan -to'g'ri
avlodlaridan biri Berdibek o'ldirilgandan so'ng, olti oy davomida raqib kuchlarning
bahslari va janjallaridan foydalanib, o'zini Kulpa ismli firibgar, marhum Xonning ukasi
deb ko'rsatib, hokimiyatni qo'lga olishga muvaffaq bo'ldi. . U fosh qilindi (ammo,
buzg'unchilar hokimiyatga ham qiziqish bildirishdi, masalan, kuyov va marhum
Berdibekning birinchi maslahatchisi Temnik Mamay) va o'g'illari bilan birga o'ldirishdi-
shekilli, potentsial abituriyentlarni chetlab o'tish uchun.
Janibek davrida Ulus Jochidan ajralib chiqqan Ulus Shiban (G'arbiy Qozog'iston
va Sibir) Saray al-Jididda o'z mavqeini o'rnatishga harakat qildi. Oltin O'rda xonlarining
sharqiy johidlari (Jochi avlodlari) orasidan uzoqroq qarindoshlari bu bilan faol
shug'ullanishgan. Buning natijasi rus yilnomalarida Buyuk Zamyatney deb nomlangan
tartibsizliklar davri edi. Xonlar va da'vogarlar bir -birining o'rnini 1380 yilgacha, Xon
To'xtamish hokimiyatga kelguncha almashtirdilar.
2.2.Oltin O'rda aholisi.
Oltin O'rda(Ulus Jochi)-markazi Volga bo'yida joylashgan davlat, 1243 yilda
Chingizxonning nabirasi Jochi o'g'li, mo'g'ul xoni Baty (1237-1255) tomonidan asos
solingan. 1266 yilgacha Oltin O'rda xonlari Buyuk Xonning kuchini Qoraqorumda,
keyin Xanbaliqda (Pekin) tan oldilar. Oltin O'rda ko'chmanchilarining asosiy qismini
kumanlar (qipchoqlar) tashkil qilgan. O'tirgan aholi - Volga bolgarlari, mordoviyaliklar,
mari, xorazmliklar. 1312 yildan - Islomiy davlat. 16 -asrda yo'qolgan.Oltin O'rda
22

xonlarining kuchi katta qismini qamrab oldi zamonaviy Rossiya(bundan
mustasno Sharqiy Sibir, Uzoq Sharqdan va Uzoq Shimoliy viloyatlari), shimoliy va
g'arbiy Qozog'iston, Ukraina, O'zbekistonning bir qismi (Xorazm) va Turkmaniston. Rus
knyazliklarini Oltin O'rda bevosita boshqarmagan. O'rda amaldorlari, baskaklar, Rossiya
hududlarida o'lpon yig'ishgan, lekin keyinchalik bu vazifa bo'ysunuvchi rus knyazlariga
topshirilgan. Rus erlarini itoatkorlikda va talon -taroj qilish uchun tatar otryadlari
Rossiyaga qarshi tez -tez jazo kampaniyalarini o'tkazdilar. Birgina XIII asrning ikkinchi
yarmi davomida bunday kampaniyalar o'n to'rt marta o'tkazilgan. Osiyoning janubida
Oltin O'rda Chagatay (Jagatay) uluslari bilan chegaradosh edi.
Batu davrida Oltin O'rda poytaxti-Sarai-Batu shahri (hozirgi Astraxan
yaqinida); XIV asrning birinchi yarmida poytaxt Saray-Berkga (asos solgan Xan Berke
(1255-1266), hozirgi Volgograd yaqinida) ko'chirilgan.Oltin O'rda ko'p millatli va ko'p
tuzilmali davlat edi. Asosan karvon savdosining yirik markazlari Saray-Batu, Saray-
Berke, Urganch, Qrimning Azak dengizidagi Sudak, Kaffa, Azak (Azov) shaharlarida
edi va hokazo. Genuya savdo koloniyalari joylashgan edi.Davlat boshida
Chingizxonning avlodlari bor edi. Ayniqsa, siyosiy hayotning muhim holatlarida milliy
yig'inlar (qurultoy) chaqirildi. Davlat ishlariga vazirlar, vezirlar bo'ysungan birinchi
vazir (beklyare -bek - knyazlar ustidan shahzoda) rahbarlik qilgan. Vakolatli vakillar -
daruglar, asosiy vazifasi soliq va yig'im yig'ish bo'lgan, shaharlarga va ularga
bo'ysunuvchi viloyatlarga yuborilgan. Ko'pincha daruglar bilan bir qatorda harbiy
rahbarlar - baskaklar tayinlanadi. Davlat tuzilishi harbiylashtirilgan xarakterga ega edi,
chunki harbiy va ma'muriy lavozimlar, qoida tariqasida, ajratilmagan. Eng muhim
lavozimlarni hukmron sulola a'zolari, Oltin O'rda merosiga ega bo'lgan va qo'shin
boshida turgan knyazlar (oglanlar) egallagan. Qo'shinlarning asosiy qo'mondonlik
kadrlari saflardan (noin) va tarxanlar - temniklar, mingboshilar, yuzboshilar, shuningdek
bakaulylar (harbiy tarkib, o'lja va boshqalarni tarqatgan amaldorlar) dan
chiqqan.Genoezlarning Qrimdagi savdo koloniyalari (Gothiya sardorligi) va Donning
og'zida O'rda mato, mato va zig'ir tuval, qurol, ayollar taqinchoqlari, zargarlik
23

buyumlari, qimmatbaho toshlar, ziravorlar, tutatqi savdosi uchun ishlatilgan. , mo'yna,
teri, asal, mum, tuz, don, o'rmon, baliq, ikra, zaytun moyi.
Oltin O'rda Genuya savdogarlariga harbiy yurishlar paytida O'rda qo'shinlari
tomonidan qo'lga olingan qullar va o'ljalarni sotdi.Savdo yo'llari Qrim savdo
shaharlaridan boshlanib, ikkalasiga ham olib borardi janubiy Evropa va Markaziy Osiyo,
Hindiston va Xitoyga. O'rta Osiyo va Eronga olib boradigan savdo yo'llari Volga bo'ylab
o'tdi.Oltin O'rda tashkil topgan paytda, 14 ta o'g'li Jochiga tegishli uluslarga bo'lingan:
13 aka-uka Batu oliy hokimiyatiga bo'ysungan yarim mustaqil suverenlar edi.1357 yilda
Xon Jonibek o'ldirilgandan so'ng, tartibsizliklar boshlanib, bu yagona davlatning qulashi
boshlanganidan dalolat beradi. 1357 yildan 1380 yilgacha Oltin O'rda taxtida 25 dan
ortiq xonlar qolgan.1360-1370 yillarda Temnik Mamay amalda hukmdorga aylandi.
1360 -yillarning boshlarida Xorazm Oltin O'rdani tark etdi va 1362 yilda Litva knyazi
Olgerd Dnepr daryosi havzasidagi erlarni egallab oldi va Astraxan ajralib chiqdi.
Bundan tashqari, Mamay Moskva boshchiligidagi rus knyazliklarining kuchayib
borayotgan ittifoqiga duch kelishi kerak edi. Mamayning katta yirtqich kampaniyasini
uyushtirish orqali Rossiyani zaiflashtirishga urinishi 1380 yilda Kulikovo jangida
birlashgan rus qo'shinlari tomonidan tatarlar mag'lubiyatiga olib keldi.Xon To'xtamish
davrida (1380-95) muammolar to'xtadi va markaziy hukumat Oltin O'rdaning asosiy
hududini nazorat qila boshladi. To'xtamish 1380 yilda Kalka daryosida Mamay
qo'shinini mag'lubiyatga uchratdi, 1382 yilda u Moskvaga jo'nab ketdi, uni hiyla bilan
qo'lga olib yoqib yubordi. O'z kuchini kuchaytirgandan so'ng, u Tamerlanga qarshi
chiqdi. Bir qator vayronagarchilikli kampaniyalar natijasida Tamerlan To'xtamish
qo'shinlarini mag'lub etdi, Volga shaharlarini, shu jumladan Saray-Berkeni qo'lga oldi va
vayron qildi, Qrim shaharlarini talon-taroj qildi va hokazo. .
20 -yillarning boshlarida. Sibir xonligi 15 -asrda, 40 -yillarda tashkil topgan. -
Nogay O'rda, keyin Qozon xonligi (1438) va Qrim xonligi (1443) va 60 -yillarda. -
Qozoq, O'zbek xonliklari, shuningdek Astraxan xonliklari. XV asrda Rossiyaning Oltin
O'rda qaramligi sezilarli darajada zaiflashdi. 1480 yilda bir muddat Oltin O'rda vorisi
24

bo'lgan Buyuk O'rda xoni Axmat Ivan III dan itoat olishga harakat qildi, ammo bu
urinish muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 1480 yilda rus xalqi nihoyat ozod bo'ldi Tatar-
mo'g'ul bo'yinturug'i... Buyuk O'rda o'z faoliyatini to'xtatdi XVI asr boshlari asr.Oltin
O'rdaning Rossiya ustidan kuchiOltin O'rda (Ulus Jochi)-Evrosiyoda XIII-XVI asrlarda
mavjud bo'lgan mo'g'ul-tatar davlati. Tong paytida, mo'g'ullar imperiyasining bir qismi
bo'lgan Oltin O'rda rus knyazlarini boshqargan va bir necha asrlar davomida ulardan
(mo'g'ul-tatar bo'yinturug'i) o'lpon yig'gan.Rus yilnomalarida Oltin O'rda turli nomlar
bilan atalgan, lekin ko'pincha Ulus Juchi ("Xan Juchi egalik qilish") va faqat 1556 yildan
boshlab bu davlat Oltin O'rda deb nomlana boshlagan.Oltin O'rda davrining boshlanishi
1224 yilda mo'g'ul xoni Chingizxon Mo'g'uliston imperiyasini o'g'illari o'rtasida
taqsimladi, uning qismlaridan birini o'g'li Jochi oldi, keyin mustaqil davlatning
shakllanishi boshlandi. Undan keyin o'g'li Xon Batu Jochi ulusining boshlig'i bo'ldi.
Oltin O'rda 1266 yilgacha xonliklardan biri sifatida Mo'g'ul imperiyasining bir qismi edi,
so'ngra mustaqil davlatga aylandi, faqat imperiyaga nominal qaram edi.
O‘zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirovning “Til va el” deb nomlangan
ilmiy badiasini o‘qish jarayonida muhtaram adibimiz o‘zbek mumtoz adabiy tilining
ko‘p asrlik tarixiy yo‘lini tadqiq etib, ko‘p xayrli ishni amalga oshirganiga amin
bo‘ldim. Muallif mumtoz adabiy tilimizning shakllanish davrini “Bilge hoqon va
Kultegin” dostonidan “Alp Er To‘ng‘a jangnomasi”gacha, “Qutadg‘u bilig”, “Devonu
lug‘atit turk”dan Yassaviy hikmatlarigacha, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, Qutb
Xorazmiyning “Xusrav va Shirin” dostoni, Sayfi Saroyining “Guliston bit turki”sidan
sohibqiron Amir Temur davriga qadar va undan so‘ng ham yaratilgan nodir asarlar
misolida tadqiq etadi. Adib mumtoz adabiy tilimizning ko‘p asrlik qaror topish
jarayonlarini tahlil etar ekan, shu tildagi ilk manba-bitiklar bilan birga o‘tmishda bu til
amalda bo‘lgan hududlar jo‘g‘rofiyasiga ham katta ahamiyat beradi. O‘z ilmiy
qarashlarini bundan bir ming uch yuz yil ilgari ham amalda bo‘lgan qadimgi turkiy
yozuvning ilk manbalaridan hisoblangan O‘rxun yodgorliklari, Movarounnahr va
25

Xuroson, ayni chog‘da, Oltin O‘rda hududida yaratilgan va til jihatidan mushtaraklik
kasb etgan adabiy asarlar orqali dalillaydi.
Ushbu ishimizda qadimda mumtoz adabiy tilimiz shakllangan mushtarak
hududning bir qismi bo‘lgan Oltin O‘rda tarixi va undagi adabiy jarayonlarga nazar
solmoqchimiz.Orol dengizining shimoli va Tiyonshon tog‘ining g‘arbiy yon bag‘ridan to
Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar yoyilgan dashtlar XI — XV acrlarda “Dashti
Qipchoq”, deb atalgan. Yirik turkiy qabilalardan bo‘lgan qipchoqlar XI asr boshlarida
Irtish daryosi sohillaridan g‘arbga tomon ko‘chib, Xorazmning shimoli va hozirgi
Qozog‘iston hududida, shuningdek, Itil (Volga) daryosi sohillarida joylashgan.Dashti
qipchoq aholisi Sharq manbalarida — polovetslar,Vizantiya-solnomalarida
— kumanlar, venger manbalarida kunlar deb atalgan. Qipchoq dashti sharqiy va g‘arbiy
qismdan iborat bo‘lib, Yoyiq daryosi ularni ajratib turgan. G‘arbiy qism Yoyiq va Itil
(Volga) daryosidan to Dneprgacha bo‘lgan hududdan iborat edi. XIII asrda Qipchoq
dashtini mo‘g‘ullar bosib olib, tarixda Jo‘chi ulusi nomi bilan mashhur bo‘lgan Oltin
O‘rda davlatini barpo etganlar. Bu davlat Qoraqurumdagi mo‘g‘ul xoniga qaram bo‘lib,
Botuning inisi Berka davrida mustaqillikka erishadi.XIV asr boshlarida o‘zaro taxt
talashishlar tufayli Jo‘chi ulusi ikki qismga bo‘linib ketgan. Dashti Qipchoqning sharqiy
qismida Oq O‘rda tashkil topdi. XIV asrning 60-yillarida sharqiy Dashti Qipchoq
“o‘zbeklar mamlakati”, uning aholisi esa “o‘zbeklar” deb atala boshlagan. XV asrning
20-yillaridan boshlab sharqiy Dashti Qipchoqda Abulxayrxon va uning avlodlari
hukmronlik qilgan. Dashti Qipchoqning asosiy aholisi ko‘chmanchi va yarim o‘troq
bo‘lib, chorvachilik va ovchilik bilan, daryo va ko‘l bo‘ylarida yashagan aholi
dehqonchilik bilan, shaharlardagi aholi esa hunarmandlik va savdo-sotiq bilan
shug‘ullangan. Bu davrda xalq og‘zaki ijodi, musiqa, san’at va me’morlik rivojlangan.
Oltin O‘rda poytaxti Botuxon davrida Itil (Volga) daryosining quyi qismidagi
Saroy Botu shahri edi. Berkaxon (1255 — 1266) davrida poytaxt sohil bo‘ylab yuqoriga
— Saroy Berkaga ko‘chiriladi. Saroy Botu, Saroy Berka, Urganch, Sudak, Qofa
(Feodosiya), Azaq (Azov) savdo markazlari edi.
26

Oltin O‘rda Jo‘chi o‘g‘illariga qarashli o‘n uch ulusdan iborat edi. Ular o‘z
uluslarini mustaqil boshqarishga intilganlar. Bu harakat Mangu Temur (1266 — 1282)
vafotidan keyin yanada kuchayadi. To‘da Mangu (1282 — 1287), Talabug‘a (1287 —
1291) xonliklari davrida tumanbegi No‘g‘ayning nufuzi ko‘tariladi. Oradan besh yil
o‘tgach, yana isyon ko‘tariladi. Unga O‘zbekxon (1290 — 1312) barham beradi.
O‘zbekxon va uning vorislari hukmronlik davri Oltin O‘rda harbiy salohiyatining eng
kuchaygan payti edi. O‘zbekxon davrida Oltin O‘rda qurolli kuchlari 300 mingdan
oshgan. Uluslar viloyatlarga aylantirilib, ular amirlar tomonidan boshqarilgan,
qurultoylar chaqirilmay qo‘ygan.
1357 yili Jonibekning o‘ldirilishi bilan yana ichki ziddiyatlar yuzaga chiqadi.
1380 yilgacha yigirma besh marta xon almashadi. XIV asrning 60-yillarida Xorazmda
27

Oltin O‘rdaga bo‘ysunmaslik mayllari kuchayadi. Polsha va Litva Dnepr daryosi
havzasini bosib oladi. Hojitarxon (Astraxan) xonligi tashkil topadi. Faqat To‘xtamish
davriga (1380 — 1395) kelib isyonlar to‘xtaydi. 1382 yili u Moskvani egallab, unga o‘t
qo‘ygan. To‘xtamish sohibqiron Amir Temurga xiyonat qilib, hukmdorning olis
yurtlardaligidan foydalanib, bir necha bor Movarounnahr hududiga ham bostirib kiradi
va qochib qoladi. Bunga javoban sohibqiron Amir Temur 1389, 1391, 1395-1396
yillarda To‘xtamishga qarshi yurish qilib, Oltin O‘rdaga jiddiy zarbalar beradi.
28

To‘xtamish vafotidan keyin Oltin O‘rdada hokimiyat amalda g‘ayratli “saroy
boshqaruvchisi” Edigey qo‘liga o‘tadi. Ammo 1419 yili Edigey vafot etgach, o‘zaro taxt
talashishlar tufayli bu davlat asta-sekin parchalanib ketgan. XV asrning 20-yillarida
Sibir xonligi, 40-yilda No‘g‘ay O‘rda, 1438 yili Qozon xonligi tashkil topadi. 1480 yili
Oltin O‘rda xoni Ahmad Rusni bo‘ysundirishga urinib, bunga erisholmaydi. 1502 yili
Qrim xoni Mengli Garoy Oltin O‘rdani batamom tor-mor qiladi.Ko‘pgina tarixiy
manbalarda Oltin O‘rda mo‘g‘ul davlati deyilgan. Aslida esa bu davlat boshqaruvi va
29

lashkarining o‘zagini qarluq, qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida so‘zlashuvchi turkiy
qabilalar tashkil etgan. Xorazmliklar saroydagi turli vazifalarda va viloyatlar
boshqaruvida faol ishtirok etganlar. Bu davrda Oltin O‘rdada adabiy til turkiy tilning
Chig‘atoy lahjasi edi. Rasmiy yozishmalarning katta qismi ana shu tilda uyg‘ur imlosida
bitilgan. Oltin O‘rda xonlari ham asosan shu tilda so‘zlashganlar. Mashhur arab sayyohi
Ibn Battuta o‘z xotiralarida O‘zbekxon (1290 — 1312) va Movarounnahr hukmdori
Tarmashirin (1326 — 1334) turkiy tilda so‘zlaganlarini yozib qoldirgan. U Azaq (Azov)
shahri hokimi, amir Muhammad hoji Al-Xorazmiy bilan ham uchrashgan.Oltin O‘rda
aholisining islom dinini qabul qilishida O‘rta Osiyolik tasavvuf shayxlarining roli katta
bo‘lgan. Mashhur tasavvuf shayxi Zangi Ota o‘zining shogirdi Said Otani shu maqsadda
Oltin O‘rdaga jo‘natgan. O‘zbekxon uning tashviqi bilan islom dinini qabul qilgan va bu
din asoslarini qattiqqo‘llik bilan joriy etgan. Bu harakatga qarshilik qilgan shahzoda va
beklar qatl qilingan.
Mirzo Ulug‘bekning “Tarixi arba’ ulus” (“To‘rt ulus tarixi”) kitobida
quyidagilarni o‘qiymiz: “Sulton Muhammad O‘zbekxon o‘zining el-ulusi bilan ilohiy
saodat va fazilatga yetishgach, hazrati Sayid Otaning g‘ayb ishorati va Ollohning inoyati
bilan ularning barchasini Movarounnahr diyori sari olib keldi. Hazrati Sayid Otaga
(unga Ollohning rahmati va rizoligi bo‘lsin) quloq solishdan bo‘yin tovlaganlar bu
saodatdan bebahra holda u yerda (Dashti Qipchoqda) qoldilar va “qalmoq” degan nomga
mansub bo‘ldilarki, buning ma’nosi “qolgan” demakdir. Hazrati Sayid Ota (unga
Ollohning rahmati va rizoligi bo‘lsin) hamda Sulton Muhammad O‘zbekxon bilan
hamrohlikda Movarounnahrga kelgan kishilardan: “Bu kelgan kim?” deb so‘rardilar.
Ularning sardori va podshohi O‘zbekxon bo‘lgani uchun ularni “o‘zbek” deb atadilar.
Shu sababdan o‘sha zamondan boshlab Movarounnahrga kelgan kishilar “o‘zbek” deb
atala boshlandi. Dashti Qipchoqda qolib ketgan kishilar esa “qalmoq” bo‘ldilar” Bu
davrda Markaziy Osiyoda yashagan aholi qabilalar nomi bilan ham, umuman “turk”
degan nom bilan ham atalgan. XVI asr boshlarida Shayboniyxon boshchiligidagi
qavmlarning Movarounnahrga kirib kelishi bilan mahalliy aholi tarkibida
30

“o‘zbek”larning nufuzi yanada ortgan va asta-sekin bu nom turkiy aholining umumiy
nomiga aylangan.
Taniqli rus olimi, turkiy xalqlar tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis Lev Gumilyov
shunday yozadi: “Oltin O‘rdada ham etnogenez jarayonlari borardi. Jo‘chi ulusining 20
ming mo‘g‘ul aholisi uch o‘rdaga yoyilib ketdi: Botuxon avlodlari tomonidan
boshqarilayotgan Volga bo‘yidagi Katta yoki Oltin O‘rdaga; Botuxonning akasi O‘rda
Ichenga berilgan Irtish daryosi bo‘yidagi Oq O‘rdaga; Orol dengizidan Tyumenga qadar
hududda ko‘chib yurgan Shaybanxonning Ko‘k O‘rdasiga. Bunday tarqoqlikdan keyin
tez orada dezintegratsiya holati ro‘y berdi. XIV asr boshlariga kelib mo‘g‘ullar
qipchoqlar bilan shu darajada aralashib ketdilarki, ulardan farqlanmay qoldilar”.Aslida
bu jarayon ancha ilgari boshlangan edi. X — XII asrlarda Mo‘g‘uliston pasttekisligida
yashagan aholining to‘rtdan uch qismini turkiy qabilalar tashkil etgan. Qiyot, qo‘ng‘irot,
nayman, barlos, mang‘it singari urug‘lar katta nufuzga ega bo‘lgan. Qozoq olimlarining
fikricha, Chingizxon ham turkiylashgan mo‘g‘ul edi. U ham, o‘g‘illari ham asosan
turkiy tilda so‘zlaganlar. Chingizxonning onasi va katta xotini esa qo‘ng‘irot urug‘idan
bo‘lgan. An’anaga ko‘ra, o‘g‘illarining ham katta bekalari shu urug‘dan
tanlangan.Botuxon yurishidan keyin u bilan birga borgan turkiy qabilalar Dashti
Qipchoqdagi yaylovlardan makon topdilar va mahalliy qipchoq qabilalari bilan qo‘shilib
ketdilar. Saroydagi ish yurituvchilar, mirzalar, lashkarboshilarning asosiy qismi
turkiylardan bo‘lgan. Bu esa turkiy tilni keng muomala tiliga aylantirgan.
Taniqli rus tarixchisi A.P.Grigorev bu haqda shunday yozadi: “O‘sha paytda
( XIII — XIV a.) Oltin O‘rdada so‘zlashuv va yozuv tili bo‘lgan qipchoq, ya’ni turkiy
tilni katolik missioner monaxlar yaxshi bilishardi... Ma’lumki, 1221 yildayoq dominikan
monaxlari Dashti Qipchoqda faol ish olib borardilar, 1228 yilda esa bu yerda o‘zlarining
yepiskopliklarini qurgan edilar. Mahalliy turkiy tilli aholi bilan bevosita muomala
monax-missionerlardan turkiy tilni bilishni taqozo etardi. Oltin O‘rdada katolik
missioner monaxlar tomonidan mashhur “Kodeks kumanikus” — lotin-fors-qipchoq
tillari lug‘ati tuzilgan edi. 1303 yilda bitilgan bu asar keyinroq Venetsiyada topildi”.
31

Bu fikrga biroz aniqlik kiritish lozim bo‘ladi. Garchi, o‘sha paytda so‘zlashuvda
qipchoq lahjasi qo‘llangan bo‘lsa-da, rasmiy yozishmalar va adabiy matnlarda Chig‘atoy
lahjasi, ya’ni eski o‘zbek tili qo‘llangan. Bunga talaygina misollar bor. Oltin O‘rdada
yashab, ijod etgan Qutb Xorazmiy Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostonini fors
tilidan tarjima qilib, O‘zbekxonning o‘g‘li Tinibekka bag‘ishlaydi. Boshqa bir
Xorazmiyning “Muhabbatnoma” dostoni esa Oltin O‘rda xoni Jonibekning yaqin
odamlaridan Muhammad Xo‘jabekning taklifi bilan 1353 yili yozilgan. Dostonda
aytilishicha, u “turkiy tilda bir kitob yozib berishni” iltimos qilgan. Sayfi Saroyining
“Guliston bit-turkiy” (1391) asari ham shu davrda yaratilgan. U mahalliy hukmdorlar va
zodagonlar iltimosiga ko‘ra Sa’diyning “Guliston” asarini shu nom bilan turkiy tilga
tarjima qilgan. Saroy shahrida, bir muddat Misrda ham yashagan Sayfi Saroyi 1394 yili
“Suxayl va Guldursun” nomli doston ham yozgan. 1966 yilda chop etilgan “O‘zbek
adabiyoti” xrestomatiyasining 5-jildida Sayfi Saroyi, Xorazmiy va Ahmadxo‘ja As-
Saroyi ijodidan namunalar berilgan. Bu asarlar xuddi bugungi o‘zbek tilida yozilganga
o‘xshaydi. Mana ba’zi misollar:
Ul yuzi oykim, jahonning jonidur,Bu zamona xo‘blarining xonidur. Yosamin tan,
qomati sarvi ravon,Zulfi jannat bog‘ining rayhonidur.G‘amzasining oltina olam
asir,Ko‘zlari davri qamar fattonidur... * * * Dilbarimning ul sadaftek og‘zida dur bor
erur,La’lining shavqinda tun-kun diydalar durbor erur. Zulfi sunbultek, bo‘yi sarv,
englari gulzor erur,Yuzini ko‘rmakka bir dam bulbulugul zor erur.
O‘sha davrda Oltin O‘rda va Misr davlati o‘rtasida yaqin hamkorlik aloqalari
o‘rnatilgan. Qora dengiz va quruqlik orqali savdo-sotiq va bordi-keldilar yo‘lga
qo‘yilgan.Chunki Misr hukmdorlari bo‘lgan Bahriylar sulolasi (1250 — 1390) vakillari
Dashti Qipchoqdan chiqqan turkiylardan edi. 1398 yili Abdul ibn Qodir ismli shaxs
Oltin O‘rdalik bir guruh turkiyzabon shoirlar she’rlarini Misrda kitobat qilgan. Bu voqea
Misrdagi saroy doiralarida ham turkiy tilli adabiyot muxlislari bo‘lganidan dalolat
beradi.
32

XULOSA
Oltin O‘rdada vujudga kelgan adabiy an’analar to XX asrning boshlariga qadar
davom etgan. Taniqli rus tilshunos olimi Oleg Mudrak bu haqda shunday deb yozadi:
“Volgabo‘yi hududida XX asrning 20-yillariga qadar Chig‘atoy lahjasi asosida
shakllangan adabiy til — “Volgabo‘yi turkiysi” amalda edi. Chig‘atoy tili — Chig‘atoy
ulusi, ya’ni hozirgi O‘rta Osiyoning tilidir. Bu turkiy xalqning, uning avlodi bo‘lgan
o‘zbek xalqining tilidir”.Chindan ham asrimiz boshlarida ijod qilgan tatar va boshqird
shoirlarining she’rlarini o‘qisangiz, lug‘atsiz tushunasiz. Bir tatar do‘stimiz “Bu she’rlar
tatar tilidan ko‘ra o‘zbek tiliga yaqinroq”, deydi. Bu bejiz emas. Chunki Volgabo‘yi
aholisining adabiy tili ham, hozirgi o‘zbek tili ham turkiy tilning qarluq guruhiga oid
Chig‘atoy lahjasi zaminida shakllangan.
Tilshunos olimlarning fikriga ko‘ra, turkiy tillar eramizning IV asrida uch
guruhga bo‘lingan hamda qarluq, qipchoq, o‘g‘uz guruhlari vujudga kelgan. Bular
orasida eng qadimgi yozuv tili qarluq guruhi zaminida shakllangan eski o‘zbek tilidir.
Qadimdan shu tarzda shakllanib kelgan bu til Chingizxonning farzandi Chig‘atoyga ulus
qilib berilgan hududda avvaldan keng muomalada bo‘lib kelgan bo‘lsa-da, Chig‘atoy
hukmronligi davrida Chig‘atoy tili deb nomlangan, xolos. Tarixda eng ko‘p adabiy va
ilmiy asarlar ham shu tilda ijod qilingan. Lutfiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur singari so‘z
ustalari ijodi bilan bu til yanada sayqallangan.Taniqli turk adabiyotshunos olimi Ahmad
Bijan Erjilasun turkiy tillar tarixi haqida shunday deb yozadi: “Turk tili XIII asrdan
keyin ikki yozuv tili sifatida davom etdi. Biri Shimoli-sharqda, bugungi Turkiston va
Edil-Ural hududida Chig‘atoy turkchasi sifatida hamda Anatoliya va Ozarbayjonda
G‘arb turkchasi sifatida XIX asrgacha keldi. Ammo bizdagi turklar Navoiyni o‘qidilar
va tushundilar. Navoiyni to‘laroq tushunish uchun “Abushqa” degan lug‘at tuzdilar.
33

Hatto Navoiyga Chig‘atoy turkchasida naziralar yozdilar. Anadolu shoirlarining
asarlarini esa ular o‘qidilar. Bizning katta shaharlarimizda, xususan Istanbulda
Navoiyning bir olam qo‘lyozmalari bor”.Xulosa qilib aytganda, Oltin O‘rdaning rasmiy
va adabiy tili turk tilining Chig‘atoy lahjasi, ya’ni o‘zbek mumtoz adabiy tili bo‘lgan.
Qolaversa, Markaziy Osiyo bilan Dashti Qipchoq turkiy xalqlar yashaydigan hudud
sifatida asrlar davomida uzviy aloqada bo‘lib kelgan, o‘zaro siyosiy, iqtisodiy va
madaniy munosabatlar uzluksiz davom etgan. Va bunda, so‘zsiz, mushtarak tagzaminda
shakllanib borgan o‘zbek mumtoz adabiy tilimiz alohida ahamiyat kasb etgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1.Vanina E.” Mo’g’ul imperiyasining paydo bo’lishi va qulashi”-1997-yil Muhammad
Haydar mirzo. Tarixi Rashidiy. Sharq . T .: 2010. 719 b .
2.Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Издательство академии Наук. Том I .М. 1952
3.Бартолд В.В. Туркестан в эпоху монгольскAо нашествия М. Сjинения том 1.
1963. 755с.
34

4.Бартольд В.В. Работы по истории и филолAи тюрских и монголских
народов. Востjная литература. М.2002. 757 c
5.Бартолд В.В. Очеркь истории Семиречья. М. 1963. 190с.
6.Владимирцов Б.Я.Общественный строй монголов. Лелинград.1934. 233с.
7.M.Ivanin. Ikki buyuk sarkarda : Chingizxon va Amir Temur. Fan. T.: 1994. 238b.
8.Yakubovskiy A.Yu. Oltin O’rda va uning qulashi. O’quvpeddavnashr. T.: 1956. 371b.
9.Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. O’qituvchi. T.: 1994. 427b.Sharq mash’ali. T.: 1997
1-2-sonlar. 102b.
10.Qudratullayev H. Bobur armoni. Sharq. T.: 2009. 383b.
11. Тарихи Кашгар
12 www.ursu.uzpak.uz
13.uz.efactory.pl
14.uz.dofollow.be
35

Oltin O'rda davlati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Oltin O'rda davlati

O'xshash dokumentlar