Optik aberatsiyalar - Физика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	278.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физика

Продавец

Valmurodov Yorqin

Дата регистрации 09 Май 2024

11 Продаж

Optik aberatsiyalar

Купить

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI
QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA FAKULTETI 2-G
FIZIKA GURUH TALABASI JUMABOYEVA CHAROSNING OPTIKA
FANIDAN OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI MAVZUSIDA
YOZGAN
KURS ISHI
ILMIY RAHBAR: AYTIMBETOV N.
BAJARDI: JUMABOYEVA CH
NUKUS_2022

MUNDARIJA
I. KIRISH ................................................................................................................... 3
1.1. Optik sistemalar haqida ma’lumot ....................................................................... 7
II. ASOSIY QISM. OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI ................... 7
2.1. Optik aberratsiyalar ............................................................................................. 7
2.2 Xromatik aberratsiya ........................................................................................... 9
2.3. Sferik aberratsiya .............................................................................................. 12
2.4. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiya va uni kamaytirish yo‘llari ..... 16
2.5. Refraktorlar. Reflektor va teleskopik tizimlar .................................................. 19
III. XULOSA ........................................................................................................... 24
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ........................................................... 25

I. KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev oliy ta‘lim tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqladi va unda quyidagilar
nazarda tutiladi: oliy ta‘lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish,
hududlarda davlat va nodavlat oliy ta‘lim muassasalari faoliyatini tashkil etish
asosida oliy ta‘lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom
raqobat muhitini yaratish; O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat
universitetini mamlakatimizdagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalarining flagmaniga
aylantirish; respublikadagi kamida 10 ta oliy ta‘lim muassasasini xalqaro e‘tirof
etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times
Higher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining
birinchi 1000 ta o‘rindagi oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan,
O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500
ta o‘rindagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish; oliy ta‘lim berish
muassasalarida ta’lim-tarbiya o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul
tizimiga o‘tkazish; xalqaro tajribalardan kelib chiqgan holda, oliy ta‘limning ilg‘or
standartlarini joriy etish, jumladan, oliy o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga
yo‘naltirilgan ta‘limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta‘lim
tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish; oliy ta‘lim tizimi mazmunini sifat jihatidan
yangi bosqichga ko‘tarish, ijtimoiy soha va boshqa iqtisodiyot tarmoqlarining
barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z o‘rnini
topa oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish; oliy
ta‘lim muassasalarining akademik mustaqilligini ta‘minlashdan iborat [1].
O'zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi sohasida bo'layotgan o'zgarishlar
davlatimizning istiqbolini ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon
ommasi tomonidan e'tirof etilmoqda. O‘z navbatida “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ning qimmati unda har bir shaxsni jamiyat ehtiyojiga javob beruvchi kasb
egasi qilib tarbiyalashga asosiy yuksak e’tibor qaratilganligi bilan belgilanadi.
Ushbu asosda o'quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash ishlarining samarali
yo'lga qo'yilishi ta’lim islohotlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi eng muhim omil
vazifasini o'taydi.

Ta’lim islohotlarining hozirgi bosqichida erkin fikrlovchi shaxsni tarbiyalash
muammosi alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bu boradagi milliy ta’lim modelining
asosiy g'oyasi va mazmuni “Ta’lim to ‘g‘risida”gi qonun hamda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da o'z ifodasini topgan. Respublikamizda umumiy o'rta
ta’lim muassasalari oldiga qo'yilgan o'quvchilarni xalq xo'jaligining turli sohalarida
samarali mehnat qilishga, kasb-hunarlarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash
bo'yicha ijtimoiy buyurtmasini bajarishda mehnat ta’limi o'qituvchisining roli
beqiyosdir. Davlat ahamiyatiga molik ushbu vazifani bajarish uchun mehnat
ta’limi o'qituvchisidan umum-mehnat bilim, ko'nikma hamda malakalarini, kasbiy-
ilmiy kompetensiyalarni takomillashtirish va rivojlantirishni hamda dinamik
ravishda tobora rivojlanib borayotgan pedagogik jarayon talablari darajasida
pedagogika, psixologiya, metodika fanlari yutuqlari, zamonaviy texnika va ilg'or
texnologiyalar, ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti munosabatlari bo'yicha
mukammal bilim hamda ko'nikmalarni egallashni taqazo etadi. Shu munosabat
bilan, mehnat ta’limi o'qituvchisining bilim, ko'nikma ham da malakalari ko'lami
va sifati, uning ta ’lim- tarbiya jarayonini umumiy o'rta ta'lim DTS talablari
asosida tashkil etish va o'tkazish bo'yicha erishgan yutuqlari va yo'l qo'ygan
kamchiliklari, kasbiy mahorati va shu kabi mehnat faoliyatiga oid murakkab va
ko'p qirrali faoliyatini takomillashtirish jarayonlarining didaktik shart-sharoitlarini
aniqlash, nazorat maqsadiga muvofiq ravishda uning shakl, tur, usul va vositalarini
optimal tanlash asosida nazorat o'tkazish metodikasini ishlab chiqish, uning
mazmunini boyitish, bu sohada mamlakatimiz miqyosida amalga oshirilayotgan
tashkiliy ishlarning tahlili bu borada amalga oshirilavotgan barcha tadbirlarni ilmiy
uslubiy asosda tashkil etilishini talab qilmoqda [2].
Optika grekcha "opticos" - ko`raman, degan so`zdan olingan bo`lib,
fizikaning bu bo`limida yorug`likning tabiati, yorug`lik hodisalaridagi qonuniyatlar
va yorug`lik bilan moddalarning o`zaro ta’siriga doir jarayonlar o`rganiladi.
Yorug`lik manbalari deb atom va malekulalari ko`rinadigan nurlanish hosil
qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yorug`likni quyidagi manbalari mavjud:
Тabiiy yorug`lik manbalari: quyosh, yulduzlar, nurlanuvchi tirik organizmlar
(masalan

baliqlar, hashoratlar, ayrim mikroblar) va hakozolar. Sun’iy yorug`lik manbalari:
qizdirilganda nur chiqaruvchi jismlar, gaz razryadi, lyuminessensiyalanuvchi qattiq
va suyuq jismlar. Jismga tushayotgan yorug`lik nuri unda turli xil o`zgarishlarni
vujudga keltiradi. Masalan: jismni isishi, bo`yalgan jismlar ranglarini o`zgarishi,
kimyoviy reaksiyalarni vujudga kelishi va hakazo. Bularni hammasi yorug`likni
energiya tashishini ko`rsatadi. Fazoda energiyani yo harakatlanayotgan jismlar, yo
muxitda tarqalayotgan to`lqinlar ko`chirishi mumkin bo`lgani tufayli yorug`lik
nurlanishi yo mayda zarralar oqimi, yo biror muxitdagi to`lqin jarayonidan iborat
bo`lishi mumkin.
Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishi qadimgi Mesopotamiya va
qadimgi Misrda ma lum bo’lgan hamda undan qurilish ishlarida foydalanishgan.ʼ
Tasvirning ko’zguda hosil bo’lishi bilan miloddan avvalgi 3-asrda Aristotel,
Platon, Yevklidlar shug’ullanishgan. Optikaningning rivojlanishi Isak Nyuton, R.
Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens va boshqalarning ishlari bilan bog’liq. XI-asrda
arab olimi Ibn al-Xaysam (Algazen) Optika to g risida risola yozgan bo’lsada,
ʻ ʻ
yorug’likning sinishi qonunini ifodalay olmagan. Faqat 1620-yillarda bu qonunni
tajriba yo’li bilan golland olimi V. Snellius va R. Dekart isbotladi. XVII asrdan
yorug’lik haqida korpuskulyar va to’lqin nazariyalar paydo bo’la boshladi.
Yorug’lik korpuskulyar (zarra) nazariyasining targ’ibotchisi X. Gyuygens edi [2].
Optik tizimlarning abratsiyalari (lotincha. Aberra tio - qochish), buzilishlar,
optik tizimlar tomonidan shakllangan tasvir xatolari. Optik tizimlarning
abratsiyalari optik tasvirlar unchalik farq qilmasligi, ob'ektlarga aniq mos
kelmasligi yoki ranglarga aylanishi bilan izohlanadi. Optik tizimlarning quyidagi
buzilishlari eng keng tarqalgan: sferik - tasvirning etishmasligi, unda tizimning
optik o'qiga yaqin joylashgan ob'ektning bir nuqtasi va tizimning o'qidan uzoqroq
qismidan o'tadigan nurlar bir nuqtada to'planmaydi: koma - optik tizim orqali
yorug'lik nurlarining oqib o'tishidan kelib chiqadigan aberatsiya. Agar optik
tizimning o'tishida sharsimon yorug'lik to'lqini deformatsiyalanib, obyektning
biron bir nuqtasidan chiqadigan nurlar bir nuqtada kesishmasa, lekin bir-biridan bir
oz masofada ikkita o'zaro perpendikulyar segmentlarda joylashgan bo'lsa, unda
bunday nurlar astigmatik deb

ataladi va bu nurning o'zi aberatsiya astigmatizm. Buzilish deb nomlangan
abratsiya ob'ekt va uning tasviri o'rtasidagi geometrik o'xshashlikni buzilishiga olib
keladi. Optik tizimlarning buzilishlari, hamda shuningdek, tasvir maydonining
egriligini ham o'z ichiga oladi. Optik tizimlar bir vaqtning o'zida bir nechta
buzilishlarga ega bo'lishi mumkin. Ularni yo'q qilish tizimning maqsadiga muvofiq
amalga oshiriladi; ko'pincha bu qiyin ish. Optik tizimlarning yuqoridagi
abratsiyalari geometrik deyiladi. Optik muhitning sinishi indeksining yorug'lik
to'lqin uzunligiga bog'liqligi bilan bog'liq bo'lgan xromatik aberatsiya ham mavjud
[3].
Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi kunga kelib jadallik bilan rivojlanib
borayotgan ayni davrda insonlar hayotini optika fizikasisiz tasavvur etib
bo’lmaydi. Optik qurilmalar va asboblarga ham talab yuqori ekanligi ham optika
fizikasiga talab yuqori darajada ekanligiga yaqqol misol bo’la oladi. Ayniqsa, optik
qurilmalarga bo’lgan talab oshib bormoqda. Ular har bir sohada o’zining muhim
ahamiyatiga ega va foydalanish sohalari keng qamrovlidir. Yangi optik
qurilmalarning kashf etilishi esa insoniyat tarqqiyoti va rivojlanishiga katta hissa
qo’shadi.

1.1. Optik sistemalar haqida ma’lumot
Optik sistemalar - optik elementlar (linza, ko zgu, prizma, plastinka va h.k.)ʻ
majmui. Quyidagi ko rsatkichlar
ʻ bilan ifodalanadi: chiziqli apertura, burchakli
yoki chiziqli kuzatish maydoni, optik kattalashtirish o lchamlari, tasvirning
ʻ
sifatliligi, ajrata olish qobiliyati va yorug lik energiyasini taqsimlay olishi. Optik
ʻ
tizimlar yordamida buyum tasviri fotoplastinka, fotoelement va boshqalarda hosil
qilinadi yoki yorug lik
ʻ manbaidan chiqqan nur dastasining yo nalishi, ʻ intensivligi
va boshqa o zgartiriladi. Optik tizimlar ko rsatkichlariga tegishli masalalar ideal
ʻ ʻ
optik tizim qonunlari orqali hal qilinadi. Tasvirning sifatliligi va ajrata olish
qobiliyatida esa Optik tizimlarning quyidagi nozik xususiyatlari ham hisobga
olinadi: optik tizim aberratsiyasi, difraksion hodisalar. Optik tizimlarning noto g ri
ʻ ʻ
tayyorlanganligi va
h.k. Tasvirning sifatliligini belgilaydigan omillar sifatida yo ko ndalang to lqin
ʻ ʻ
aberratsiyaning qiymati, yoki chastota-kontrast harakteristika kattaligi olinadi.
Optik tizimlar kinotexnika, televideniye, fotografiya, mikroskopiya, harbiy ish va
boshqa ko p sohalarda qo llaniladi
ʻ ʻ .
II. ASOSIY QISM. OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI
2.1. Optik aberratsiyalar
Optik sistemalarning aberratsiyalari (lot. aberratio - og‘ish), optik tizimlar
tomonidan berilgan tasvirlardagi xatolar — ular ba’zi hollarda optik tasvirlarning
unchalik aniq emasligi, ob’yektga to‘liq mos kelmasligi yoki rangli bo‘lib chiqishi
bilan namoyon bo‘ladi. Eng muhimi shundaki aberatsiyaning quyidagi turlari:
sferik aberratsiya optik tasvirning kamchiliklari bo‘lib, optik o‘q yaqinida o‘tgan
yorug‘lik nurlari va optik tizimning o‘qdan uzoqda joylashgan qismlaridan
o‘tgan nurlar (masalan, linzalar) birgina nuqtada yig‘ila olmaydi. Sferik
aberratsiyalarni maxsus mo‘ljallangan linzalar birikmalari yordamida deyarli
butunlay yo‘q qilish mumkin. Agarda difraksiya hodisalami inobatga olmasak, biz
ideal optik sistemadan kuzatilayotgan narsaning har bir nuqtasi uchun tasvirda
aynan yagona bir nuqta mos kelishini (yorug‘lik dastasining gomo—sentrikligi
sharti), xususan, har bir nuqtaviy manba o‘lchamga ega bo‘lmagan nuqta
(stigmatik tasvir) bo’lib tasvirlanishini talab qilishimiz mumkin. Astronomik
amaliyotda gomosentriklik sharti quyidagichadir:

obyektiv (ko‘zgu)ga tushayotgan yassi to’lqin Q sferik to’lqin S ga aylantiriladi,
uning markazi Φ aynan tasvirlanayotgan nuqtaviy obyekt tasviri o‘rnidir. Amalda
esa, ayrim xususiy hollardan tashqari, optik sistema berayotgan tasvir stigmatik
bo’lmaydi, nuqta tasviri qandaydir chekli o’lchamlarga ega bo’ladi, ya’ni optik
sistemaning aberratsiyalari deb nomlanuvchi qandaydir buzilishlar yuzaga keladi.
Geometrik ko‘rinishda bu quyidagi holga to‘g‘ri keladi: obyektiv yoki ko‘zgu bilan
o‘zgartirilgan yassi to’lqin sfera bo’lmay qoladi; uning sirtiga normal bo‘yicha
nurlami o‘tkazib, ular kesishgan joyda aberratsiya bilan buzilgan hajmli tasvir
paydo boigan fazoning butun bir sohasini topamiz. Amaliy hamda nazariy optikada
aberratsiyani qandaydir ma’lum chegaradan kamaytirish maqsad qilib qo‘yiladi,
difraksiyadan qutulib bo’lmasligi tufayli bu chegarani difraksion tasvir o’lchamlari
bilan bog’lanadi. Olingan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, agar to’lqin fronti sistema
fokusi markaziga ega sfera S dan chetlashishlari ta’sir etayotgan to’lqin uzunligi λ
ning choragidan,ya’ni 1/4λ Reley mezonidan oshmasa, sezilarli bo’lmaydi.
Birinchi darajali optik sistemalar bu shartni qanoatlantiradi [4].
Optik sistemalardagi eng asosiy aberratsiyalar ikki turga, ya’ni, geometrik va
fizik aberratsiyalarga taqsimlanadi; fizik aberratsiyalar turiga xromatik aberratsiya
kiradi. Yulduzlar nuqtasimon yorug‘lik manbalaridir hamda teleskoplarning fokal
tekisligida ularning tasviri qancha kichik bo‘lsa, tasvirning yorug‘ligi shuncha
yuqori bo‘ladi. Biroq teleskopning optik qismlari va sirtlaridan nurlar o‘tayotganda
va qaytayotganda o‘z yo‘nalishlarini har xil o‘zgartiradi. Buning sababi optikada
aberratsiya (yorug‘lik nurini egilishi, chetlashishi) hodisasidir. Fizik
laboratoriyada nuqtasimon manba qaralmaydi, shuning uchun optika kursida
linzaning nuqsonlari ko‘p hollardagina sanab o‘tiladi xolos, ularni kamaytirish
yo‘llari ham qaralmaydi. Astrofizikada kuzatish-tekshirishlarning samaradorligi bu
nuqsonlarni kamaytirish bilan bog‘liq. Bu nuqsonlarni to‘la bartaraf etib bo‘lmaydi
va kichik teleskoplarda buning keragi ham yo‘q bo‘lishi mumkin. Sababi shundaki
kichik teleskop (D<1 m) da aberratsiya tufayli tasvirni kengayishi difraksion
gardishchadan kichik bo‘lishi mumkin. Sferik sirtga ega ob’ektivga tushayotgan
yassi to‘lqin fronti undan o‘tgach (agar botiq ko‘zgu bo‘lsa, qaytgach) sferik
to‘lqin frontiga aylanishi kerak, biroq bu

shart bajarilmaydi. Bunday ob’ektivdan o‘tgan to‘lqin uning aberratsiyalari tufayli
sferik sirtdan chetlashadi va natijada hosil bo‘lgan yulduz tasvir nuqtasimon
bo‘lmaydi, u biroz kengayadi. Yuqorida biz ta‘kidlagan teleskop ob’ektivi chetida
yorug‘lik difraksiyasi tufayli yulduz tasviri ma’lum kattalikdagi gardishcha
shaklda bo‘ladi va buni bartaraf etib bo‘lmaydi degan edik. Endi esa aberratsiya
ham yulduz tasvirini kengaytirishi mumkinligini ko‘rib turibmiz. Aberratsiyalarni
kamaytirish yo‘llari ko’plab ishlab chiqilgan. Demak, teleskoplarni shunday yasash
kerakki ularda aberratsiya tufayli kengaygan yulduz tasviri shu teleskopda
yulduzning difraksion tasviridan katta bo‘lmasin. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, bu
shart bajarilishi uchun ob’ektivdan o‘tgan (qaytgan) to‘lqin frontni sferadan
chetlashishi  amaldagi nurlanish to‘lqin uzunligining to‘rtdan (sakkizdan) biridan
(   
4 ) oshmasligi kYerak bo‘ladi. Bu shart Reley sharti deb ataladi. Bunday
shart parabolik ko‘zgularda bajariladi (e’tibor bering televizion antenna parabolik
antennadir)[4].
Aberratsiyalar ikki turga bo‘linadi: fizik va geometrik. Fizik aberratsiya fizik
hodisa (muhitning sindirish koefitsenti har xil rangli nurlar uchun har xilligi)
tufayli ro‘y bersa (mas. xromatik aberratsiya), geometrik aberratsiya har xil optik
sirtlardan har xil burchak ostida tushish, sinish va qaytish tufayli ro‘y beradi (mas.
sferik aberratsiya). Ayrim aberratsiyalar faqat optik o‘qdan tashqarida kuzatiladi
(koma, astigmatizm, distorsiya).
2.2 Xromatik aberratsiya
Linza moddasining dispersiyasi (sindirish ko‘rsatkichining to‘lqin
uzunligiga bog‘liqligi) hisobiga berilgan linza uchun turli rangli nurlarning turli xil
sinishi hisobiga linzaning bitta fokusi o‘rniga turli xil ranglarga mos keluvchi
fokuslar bir- birlariga nisbatan siljigan bo‘ladi. Binafsha nurlar va qizil nurlar
uchun chizilgan F
b va F
q fokus nuqtalar ko‘rsatilgan. Buning natijasida dog‘ning
tasviri rangli bo‘lib chiqadi. Ranglarning almashinib kelishi kuzatish ekranining
joylashgan o‘rniga bog‘liq. Tasvirning bunday buzilib rangli bo‘lish nuqsoniga
xromatik aberratsiya deb ataladi. Xromatik aberratsiya ham sferik aberratsiya kabi
miqdoriy bo‘ylama xromatik aberratsiyasi (F
b , F
q ) bilan ham xarakterlanadi.
Xromatik aberratsiyani kamaytirib, imkon boricha minimumga keltirish uchun

maxsus tanlab olingan

moddalardan yasalgan linzalar kombinatsiyasidan foydalaniladi. Bunday eng oddiy
linzalar sistemasi kronglas (yengil shisha sorti)dan yasalgan qavariq linza va unga
yopishtirilgan flintglas (shishaning og‘ir sorti)dan yasalgan ikki yoqlama qavariq
linzadan iborat bo‘ladi. Bu sistemaga yana sochuvchi linza qo‘shilsa sistemasining
fokus masofasi uzaytirilgan bo‘ladi. Lekin fokus masofani bunday uzaytirish yana
to‘lqin uzunligiga bog‘liq holda bo‘ladi. Shunday qilib, xromatik aberratsiyani
minimumga keltirish mumkin bo‘lsa ham, uni butunlay yo‘qotib bo‘lmaydi.
Xromatik aberratsiyaning manbayi yorug‘likning sinish koeffitsiyenti n
λ
to'lqin uzunligi λ ga bog‘liqligidir. Shu sababga ko‘ra, turli uzunlikdagi to’lqinlar
obyektivdan turli masofalarda to‘planadilar; to’lqinning har bir uzunligi o‘zining
fokusi F
λ ga ega. Yorug’liklarning akslanishi to’lqin uzunligiga bog’liq bo’lmaydi,
shuning uchun ko‘zguli sistemalarda xromatik aberratsiya kuzatilmaydi, bu esa
ulaming refraktorlar oldida afzalligidir [5].
Xromatik aberratsiya linzani sindirish koefitsentini nurning to‘lqin
uzunligiga bog‘liqligi ( n
  1/
 ) tufayli ro‘y beradi. Bu yerda
 ko‘rilayotgan
to‘lqin uzunligi,

0 – o‘lchanayotgan o‘rtacha to‘lqin uzunligi. Oddiy sferik linzaning fokus
masofasi F
 uning sirtlari egrilik radiuslari r va sindirish koefitsenti n
 orqali
quyidagicha
ifodalanadi:
1
 ( n  1)( 1
 1
) . (1)
 r
1 r
2
Bu formuladan ko‘rinib turiptiki, har xil ranglarda linzaning fokusi undan har xil
masofada joylashadi, ya’ni yakka linza oq nurni optik o‘q bo‘ylab spektrga yoyadi.
1- rasm. Xromatik aberratsiya
Qizil nurlar ob’ektivdan yoki o‘rtacha fokusdan uzoqroqda, havorang nurlar
esa – ob’ektivga yaqinroqda yig‘iladilar. Natijada, o‘rtacha fokusda yulduz tasviriF

ranglarga bo‘yalgan kattagina gardishcha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Agar kuzatishlar
natijasida monoxromatik nurda bajarilayotgan bo‘lsa, xromatik aberratsiyaning
ta’siri bo‘lmaydi. Masalan, koronograf bitta linzali teleskop va unda Quyosh toji
yashil toj chizig‘i (530.3 nm) nurida suratga olinadi. Bitta linzali ob’ektivning
xromatik aberratsiyasi unda hosil bo‘lgan difraksion gardishchadan kam chetga
chiqishi uchun uning fokus masofasiF (cm )  18.6  D 2 (D,
cm )
ga teng bo‘lishi kerak.
Bu juda uzun fokusli, demak kam optik kuchga ega, ob’ektiv bo‘ladi va u
astrofizik tekshirishlarga yaramaydi.
Ko‘pchilik yoritqichlarning monoxromatik nurlanishi (radio va rentgen
nurlanish bundan mustasno) kuchsiz, shuning uchun keng (100 nm) spektral
diapazonda kuzatishlar bajarishga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda bu har xil
rangdagi nurlarni bitta fokusga keltirish maqsadida, har xil sindirish koefitsenti va
egrilik radiusiga ega ikkita linzalardan tuzilgan ob’ektiv qo‘llaniladi. Bu
linzalarning biri krondan (shisha navi) ikkinchisi esa, flintdan tayyorlanadi.
Krondan yasalangan linza musbat va u ikki linzali obektivning oldi tomoniga
o‘rnatiladi. Flintdan (shisha navi) yasalangani esa manfiy linzadir. Bunday ikki
linzali ob’ektiv qizil va havorang nurlarni bitta fokusga keltiradi va u axromatik
ob’ektiv deb ataladi. Axromatik
ob’ektivlarning fokus masofalari F ( cm )  1.12  D 2
( D , cm ) , ya’ni yakka holdagi
linzali
ob’ektivnikidan 16 marta qisqa va uni astronomik kuzatishlarda qo‘llash mumkin.
Maktab refraktor teleskopiga shunday ikki linzali ob’ektiv o‘rnatilgan [7].
Ko‘zguli ob’ektivlarda xromatik aberratsiya bo‘lmaydi. Sababi shundayki,
aks qaytish qonuni nurning to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Astrofizik
teleskoplarning ob’ektivi botiq ko‘zgudan iborat bo‘ladi (ular reflektor deb
ataladi). Botiq ko‘zgu sferik, parabolik yoki giperbolik sirtli qilib yasaladi. Bunday
sirtlardan qaytgan to‘lqin fronti har xil shakl oladi va ko‘zguning fokal tekisligida
nuqtaviy yoritqichning turlicha shakldagi fazoviy tasvirlarini hosil qiladi.
Optik sistemalarni oq nur bilan yoritilganda xromatik aberratsiya kelib
chiqadi. Bu abberratsiya sindirish ko’rsatkichi har xil to’lkin uzunlikdagi nurlar
uchun xar xil bo’lishidan kelib chiqadi. Qisqa to’lkin uzunligidagi binafsha nurlar

A
1 nuqtada to’planadi, uzunligi λ - li nurlar A
11 nuqtada to’planadi, bu nuqtalar
orasida qolgan

nurlar fokuslanadi. Yetti hil nur uchun linza fokusi bitta nuqtada bo’lmaydi.
Natijada ta’sir bo’yalgan bo’lib ko’rinadi (2-rasm).
2- rasm
Sferik abberratsiya kamaytirish uchun linzalar sistemasidan foydalaniladi.
Xromatik aberratsiyani yo’qotish uchun linza sirtiga yupqa tiniq qatlam surtiladi.
Linzalarning kamchiligidan yana biri astigmatizmdir. Bu quyidagicha: Agar
buyum bosh optik o’qga nisbatan ancha uzoqda bo’lsa ta’sir xira bo’ladi. Lekin
ekranni u yoq bu yoqga surib ikki joyda ikki xil ta’sirni ko’rish mumkin (3-rasm).
3- rasm
Bundan tashqari distorsiya ham mavjud bo’lib bu ta’sirni linzadan o’tganda
keyin hamma nuqtalari bir hilda katta bo’lmasligidan kelib chiqadi. Astigmatizm
hamda distorsiya ishlatish soxasiga qarab imkoniyati boricha kamaytiriladi.
2.3. Sferik aberratsiya
Sferik sirtga ega botiq ko‘zguda, shuningdek, sferik sirtlarga ega qavariq
linzalarda sferik aberratsiya kuzatiladi. Bu aberratsiyani tushuntirish uchun sferik
ko‘zgudan qaytgan nurlarning fokusga yig‘ilishini parabolik ko‘zgudan qaytgan
nurlarning yig‘ilishi bilan solishtirib o‘rganamiz.

4- rasm. Sferik aberratsiyani tushuntirish.
Parabolik ko‘zgudan aks qaytgan to‘lqin frontlari uchun ko‘zguning fokuslari
gomotsentrikdir, sferik ko‘zguniki – bunday emas. Shuning uchun sferik
ko‘zguning optik o‘qidan uzoqlashgan sari undan qaytgan parallel nurlar ko‘zguga
yaqinroq nuqtalarda kesishadi.
Parabolik ko‘zguning sirti parabola deb ataluvchi geometrik egri chiziqni
uning o‘qi atrofida aylanishi natijasida hosil bo‘lgan sirtga o‘xshash bo‘ladi.
Parabolik ko‘zguga uning o‘qiga parallel holda tushayotgan nurlar undan aks
qaytadi va fokusida kesishadi. Ma’lumki, parabola bu uning fokusidan va
direktrisasidan birxil uzoqlikda joylashgan nuqtalar o‘rnidir. Parabolaga
tushayotgan to‘lqin frontining o‘rni uning direktrisasi bilan ustma ust tushadi.
Demak, yulduzdan kelayotgan va parabolik sirtdan aks qaytgan parallel nurlar
(yassi to‘lqin fronti) uning fokusida kesishadi va yulduz tasvirini hosil qiladi.
Endi sferik ko‘zguni parabolik ko‘zgu ichiga shunday joylashtiraylikki,
ularning optik o‘qlari ustma-ust tushsin (4-rasmga qarang). Ko‘zgularning optik
o‘qi yaqinida ikkala ko‘zgudan aks qaytgan (paraksial) nurlar ularning umumiy
fokusi F
0 da kesishadi. Optik o‘qdan uzoqda parabolik ko‘zgdan qaytgan nurlar
ham F
0 da kesishadi. Biroq sferik ko‘zgudan aks qaytgan va optik o‘qdan uzoqdagi
nurlar ko‘zguga yaqinroq masofada kesishadi. Buning sababi optik o‘qdan
uzoqlashgan sari sferik sirtni parabolik sirtdan chetlashishini kuchayaborishidir.
Shuning uchun ayrim hollarda (masalan, quyosh teleskoplarida) uzun fokusli
sferik ko‘zgular

qo‘llaniladi, chunki bunday ko‘zgu paraksial (optik o‘k yaqinidagi) nurlar uchun
parabolik ko‘zgudan farq qilmaydi. Biroq bunday sferik ko‘zgu juda kam (1:30)
optik kuchga ega va yulduzlarni kuzatishda yaramaydi. Yulduzlarni kuzatishda
katta (1:3) optik kuchga ega teleskoplar qo‘llaniladi.
Sferik ko‘zguga yassi to‘lqin fronti tushganda sferik aberratsiya ro‘y beradi.
Sferik ko‘zguning sferik aberratsiyasini ko‘zguga tushayotgan to‘lqin frontini
o‘zgartirish yo‘li bilan bartaraf etish mumkin. Bu amal sferik ko‘zgu oldiga
o‘rnatiladigan va yassi to‘qin frontga hisoblagandek shakl beradigan yupqa linza
yordamida bajariladi. Bu linza yassi to‘lqin frontni shunday o‘zgartiradiki u sferik
sirtdan qaytgach, linzaning fokusga nisbatan gomotsentrik frontga aylanadi.
Maksutov teleskopida bunday linzaning bir tomoni kichik egrilikka ega botiq
ikkinchisi esa qabariq sitrdan iborat va u menisk deb ataladi. Shmidt kamerasida bu
linza murakkab shaklga ega. Bu linza undan o‘tayotgan yassi frontga shunday
shakl beradiki, u sferik ko‘zgudan qaytgach gomotsentrik frontga aylanadi [11].
Sferik linzalarning sferik aberratsiyasi linza sirtlarining egriligini tanlash yo‘li
bilan kamaytirilishi mumkin. Masalan bir tomoni (yoritqichga qaragan) qabariq
ikkinchisi tekis linzaning sferik aberratsiyasi kam bo‘ladi. Yuqorida ko‘rilgan
axromatik ob’ektivdagi flint linzani qabariq-botiq shaklda yasash yo‘li bilan sferik
aberratsiyani bartaraf etish mumkin. Bunday ikki linzali ob’ektiv endi apoxromat
deb ataladi va unda sferik aberratsiya kuzatilmaydi va xromatik aberratsiya kuchsiz
bo‘ladi.
Linzalarda ko’pgina hollarda bir necha kamchiliklar mavjuddir. Shuning
uchun linzalarni biriktirib ishlatishga to’g’ri keladi. Bir-biriga jips birlashgan
linzalar optik sistemani tashkil kiladi.
Yuqorida yupqa linzani ko’rib o’tganda bosh optik o’qga juda yaqin
yo’nalgan nurlarni ko’rgan edik. Amaliyotda bosh optik o’qdan ancha yuqorida
yotgan nurlar bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Bunday vaqtlarda tasvirlar uncha
aniq bo’lmaydi. Linza orqali o’tgan nurlar bosh optik o’qni bitta nuqtada kesib
o’tmaydi, xar hil nuqtada kesib o’tadi. Bu kamchilik sferik aberratsiya deyiladi.
Sferik aberratsiya, ko’ndalang , bo’ylama sferik aberratsiyaga bo’linadi .

21. Ko’ndalang sferik abberatsiya. Biror A nuktadan nur chiqaryotgan bo’lsin,
bosh optik o’qga yaqinroq bo’lgan nurlar ozroq va bosh optik o’qdan uzoqroq
bo’lgan nurlar ko’proq sinib A nuqtaning bir necha tasviri hosil bo’ladi (5-rasm).
5- rasm
Agar bosh optik o’qga tik ekran qo’yilsa ekranda noaniq yoyilgan tasvir xosil
bo’ladi. Bu kamchilik ko’ndalang sferik aberratsiya deyiladi.
2. Bo’ylama sferik abberatsiya.
Aytaylik, linzaga parallel bo’lgan nurlar dastasi tushayotgan bo’lsin. U holda
paraksial nurlar linzaning f 1
uzoq fokusida, chetki nurlar esa yakinroq f 1
2 fokusida
to’planadi, f 1
va f 1
orasida qolgan hamma nurlarning fokuslari yotadi. Bu xildagi
abberatsiya bo’ylama sferik abberratsiya deyiladi (6-rasm).
6- rasm
Astrofizik kuzatishlar, birinchidan, yorug‘ligi va kattaligi bir-birinikidan juda
katta farq qiladigan yoritqichlarni o‘z ichiga olsa, ikkinchidan, tekshirishlar har xil
spektral diapazonlarda olib borilishi mumkin, uchinchidan, qo‘llanilayotgan

nurlanish priemniklar har xil spektral sezgirlikka hamda kvant chiqishlarga ega,
to‘rtinchidan, qo‘yilgan masalalar har xil bo‘lishi mumkin (masalan, yulduzlar
osmonini sur’atga olish yoki birorta yulduzni alohida holda tekshirish).
Qo‘yilgan astrofizik tekshirishlardan chiqqan holda teleskop turi tanlanadi.
Teleskopni yasashga kirishishdan oldin, unda bajariladigan tekshirishlarda
qo‘yilgan shartlardan (ajrataolish qobiliyati, ko‘rish maydoni kengligi va
boshqalar) chiqqan holda, uning optik sxemasi va qismlari sirtining egriligi va
ularni bir-biriga nisbatan joylashtirilish uzoqliklari hisoblab chiqiladi hamda
yasash uchun zarur xomashyolarning optik ko‘rsatgichlari (masalan sindirish
koeffisenti) beriladi. Optik usto yoki optik avtomat mashina maxsus nazorat
tizimlari yordamida optik qismlarni yasaydi. Bu qismlar texnik buyurtmada
belgilangandek ketma-ket optik o‘qqa joylashtiriladi va mahkamlanadi. Tayyor
teleskop maxsus nazoratdan o‘tkaziladi va uning optik ko‘rsatgichlari
buyurtmadagiga mos kelsa, uni amalda qo‘llashga ruxsat beriladi.
Optik teleskoplar uchta turga bo‘linadi. 1) refraktor, ya’ni linzalardan
yasalgan teleskop. Nurlarni yig‘ish linzalarda ularni sinishi (refraksiyasi) ga
asoslangan. 2) reflektorlar, ya’ni botiq ko‘zgudan yasalgan teleskop. Nurlarni
yig‘ilishi botiq ko‘zgudan aks qaytish natijasida ro‘y beradi. 3) katadioptrik
teleskop, ya’ni botiq ko‘zgu va linzalar (minisk, korreksion plastinka va afokal
sistema) dan yasalgan teleskop. Ular optik sxemasi yoki nurni yig‘ish va tasvir
hosil qilish prinsipi, aberrasiyalarni qanday bartaraf etish yo‘llari hamda ulardan
qanday ishlar bajarishga mo‘ljallanganliklari bilan bir-biridan farq qiladilar
2.4. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar va ularni kamaytirish
yo‘llari
Biz yuqorida, optik o‘qqa parallel nurlar hosil qilgan tasvirda kuzatiladigan
aberratsiyalar bilan tanishib chiqdik. Bu tasvir optik o‘qda yotadi. Ob’ektivga
uning optik o‘qiga qiyshiq tushayotgan parallel nurlar hosil qiladigan tasvir optik
o‘qdan chetda hosil bo‘ladi va bunday tasvirda o‘qdan tashqi aberratsiyalar
kuzatiladi. Bular koma, astigmatizm, ko‘rish maydonining egrilanishi va
distorsiyadir.

a) Koma. Yulduzdan kelayotgan va teleskopning optik o‘qiga  burchak ostida
tushayotgan parallel nurlari dastasi hosil qilgan yulduz tasviri bu aberratsiya tufayli
o‘qqa nisbatan radial yo‘nalishda cho‘ziladi yoki tasvirda radial yo‘nalishda
«o‘simta» paydo bo‘ladi (7-rasmga qarang). Tasvirning cho‘zilish miqdori tushish
burchagiga  hamda ob’ektiv zonalari radiusi kvadratiga proporsional bo‘ladi.
Ob’ektivning chetki zonalaridan o‘tgan nurlar uning markazidan o‘tgan (paraksial)
nurlarga nisbatan radial yo‘nalishda cho‘zilgan tasvirlar hosil qiladi. Koma
ob’ektivning yorug‘lik kuchi (A) kvadratiga proporsional va yorug‘lik kuchi kam
ob’ektivlarda u tasvirni ko‘p buzmaydi.
Refraktorlarda bir-biridan ma’lum masofaga uzoqlashtirilgan ikki linzali
tizmlar yordamida xromatik, sferik aberratsiyalar va koma bartaraf etiladi va
bunday ob’ektiv aplanat deb ataladi [10].
Parabolik ko‘zgularda koma kuchli bo‘ladi va u teleskopning fokal tekisligi
yaqiniga o‘rnatilgan linza (afokal sistema) lar yordamida bartaraf etiladi. Ikki
ko‘zguli teleskopik tizimlarda (Kassegren, Richi-Kreten) bosh ko‘zguning komasi
maxsus hisoblashlar yo‘li bilan tanlangan ikkinchi ko‘zgu (u odatda, do‘ng
giperbolik sirtga ega) bilan bartaraf etiladi.
7- rasm. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar. a) manbalar, b)
sferik abberatsiya, v) koma, g) astigmatizm.
b) Astigmatizm . Bu nuqson hatto kam yorug‘lik kuchga (A) ega teleskoplarning
optik o‘qidan chetida kuchli bo‘lishi mumkin. Astigmatizm ob’ektivga tushayotgan
parallel nurlar bilan optik o‘q orasidagi burchakning kvadratini A ga
ko‘paytmasiga

proporsional bo‘ladi. Astigmatizm meredianal va ularga tik yo‘nalishdagi sagittal
nurlarning fokusi har xil bo‘lishi bilan bog‘liq.
Optik o‘qqa  buchak ostida tushayotgan parallel nurlarning yo‘nalishidagi
ob’ektivning eng katta kesimi meredional, unga tik yo‘nalishdagi kesim esa sagittal
kesim deb ataladi. Meredional kesm fokusi bilan sagittal kesm fokusi orasidagi
masofa ob’ektivning astigmatik farqi ( l ) deb ataladi. Astigmatizm kuchli bo‘lsa, bu
farq katta bo‘ladi va aksincha. Astigmatizm tasvirni buzmaydi deb hisoblanadi
agar l  2  /A 2
bo‘lsa.
v) Ko‘rish maydonining egriligi. Ob’ektivning meredional va sagittal fokuslari
o‘rtasidagi nuqtada tasvir eng aniq bo‘ladi. Biroq bu nuqta optik o‘qdan
chetlashgan sari undagi tasvir fokal tekislikdan chetlashaboradi. Bu ko‘rish
maydonining egriligini ko‘rsatadi. Ko‘rish maydonining egrilanishi  2
proporsional. Ko‘rish maydoni ikkinchi darajali egri sirtdan (sfera, paraboloid)
iborat. Bunday holda, yaxshi tasvir olish uchun fotoplenkani shu sirt bo‘ylab
joylashtirish (egish) kerak. Teleskop ob’ektivi ustolari fokal tekislikni yassi sirt
darajasiga yetkazishga harakat qiladilar. Bunday ob’ektiv anastigmat deb ataladi
va bunga misol Kukning (Kuk – amerikalik mashhur optik usto) uch linzali
ob’ektividir.
g) Distorsiya . Bu optik sirt nuqsoni yulduz tasviri markazini bo‘zmaydi, biroq
tasvir chetida to‘rtta uch hosil qiladi. Distorsiya bartaraf etilgan katta (5x5 0
)
astrograflar ixtiro etilgan. Masalan, O‘zFA Astronomiya institutining Kitob
(Qashqadaryo) filialiga o‘rnatilgan astrograf to‘rtta linzadan iborat ob’ektivga ega.
O‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar teleskopning yuqori sifatli tasvir
hosil bo‘ladigan maydonini, ko‘rish maydonini, kichraytiradi. Misol uchun 5 m li
Polomar teleskopining (yorug‘lik kuchi 1:3.3) qoniqarli ko‘rish maydoni diametri
12 mm. Teleskop parabolik ko‘zgusining fokus masofasi 17 m va uning 12 mm
ko‘rish maydon diametriga 2.5 yoy minuti to‘g‘ri keladi. Bu teleskopda Oy
gardishi (burchakiy diametri 31 yoy minuti) chetlari koma tufayli noaniq ko‘rinadi.
Bir xil shishadan yasalgan biri musbat ikkinchisi manfiy ikkita linzadan iborat
Ross afokal sistemalari Polomar teleskoplarining ko‘rish maydonlari diametrlari
15 sm gacha

kattalashtiradi. Linzalar teleskoplarning fokusi yaqiniga o‘rnatiladi hamda endi,
Oy gardishi, uning markazidan chetigacha, aniq ko‘rinadi.
Hozirgi paytda astrofizik tekshirishlarda keng qo‘llaniladigan Richi-Kreten
(amerikalik astronom va optik ustolar Jorj Richi va A. Kreten) teleskopi ikkita
giperbolik ko‘zgudan iborat. Giperbolik ko‘zguda manfiy (o‘qdan chetdagi nurlar
o‘qdagi nurlardan uzoqroqda yig‘iladi) sferik aberratsiya kuzatiladi. Bosh
ko‘zguning bunday sferik aberratsiyasi va komasini maxsus hisoblab yasalgan
ikkinchi giperbolik ko‘zgu tuzatadi. Richi-Kreten teleskopining astigmatizmi va
maydonning egriligi uning fokal tekisliklari oldiga qo‘yiladigan asferik shisha
plastinka yordamida bartaraf etiladi.
2.5. Refraktorlar. Reflektor va teleskopik tizimlar
Reflektor va teleskopik tizimlar. Bunday teleskoplarning nur yig’uvchi qismi,
ob’ektivi, botiq ko‘zgu bo‘lib, u teleskop quvri yoki tanasining quyi (pastki)
qismiga o‘rnatiladi (8-rasm). Bosh ko‘zguning nur qaytaruvchi sirti parabolik
(parabolani o‘qi atrofida aylanishdan xosil bo‘lgan sirt) shaklga ega va uning
fokusi teleskop quvri ichida bo‘ladi. Fokusni quvr tashqarisiga chiqarish maqsadga
muvofiqdir. Buni birnecha usullari bor va har xil kuzatishlar bajarishga imkon
beradigan birnecha optik elementlardan tashkil topgan teleskopik tizimlar ishlab
chiqilgan. Bu tizimlar ularni ishlab chiqqan olimlarning nomlari bilan ataladilar.
Masalan, N’yuton, Kassegren, Gregori va Richi-Kreten tizimlari. N’yuton tizimida
parabolik bosh ko‘zguning fokusi oldiga, uning optik o‘qiga 45° burchak ostida
kichik yassi ko‘zgu o‘rnatiladi. Bu yassi ko‘zgu ob’ektivdan qaytgan va
yig‘ilayotgan nurlarni yon tomonga qaytaradi. Kichik (u odatda bosh ko‘zgudan
o‘n marta kichik) yassi ko‘zgu bosh ko‘zguning markaziy qismini bekitib to‘radi.
Bu uning optik kuchini biroz kamaytiradi xolos. Kassegren tizimida bosh parabolik
botiq ko‘zguning fokusi (u bosh fokus deb ataladi) oldiga, undan ma’lum
uzoqlikda, optik o‘qqa tik holda qabariq giperbolik ko‘zgu o‘rnatiladi va undan
qaytgan va yig‘ilayotgan nurlar bosh ko‘zguning o‘rtasidagi teshikdan o‘tib uning
orqasida, kassegren fokusida, kesishadi va tasvir hosil qiladi. Bir necha optik
elementlar (ko‘zgu va linza) dan iborat optik

tizimni kuzatishga qo‘llashdan oldin uni yustirovka (optik sozlash) va fokusirovka
qilish lozim.
8- rasm. N’yuton, Kassegren, Gregori Richi-Kret’en teleskopik tizmlarda
osmon yoritqichidan kelayotgan nurlarni yo‘li Ф
1 -Kassegren, Richi-Kretin va
Grigori fokusi, Ф
2 – Nyuton fokusi.
Bunday tizimning ekvivalent fokus masofasiFэ  F1  F2 /(F1  F2  d ) (2)
formula yordamida hisoblanadi va tizimning asosiy ko‘rsatgichi hisoblanadi. Bu
yerda Ф
1 - bosh ko‘zguning (botiq parabolik), Ф
2 – qo‘shimcha (qabariq
giperbolik) ko‘zguning fokus masofalari, d - ko‘zgular orasidagi masofa. o‘lchash
va nazorat qilish asboblari kassegren fokusiga o‘rnatiladi. Kassegren teleskopi
uzun fokus masofaga, kichik ko‘rish maydon va kam (1:15) optik kuchga ega, bu
nuqtai nazardan Richi-Kreten teleskopi (u Kassegren tizimi singari tuziladi, biroq
ko‘zgularning ikkalasi ham giperbolik) ikki marta kuchli. Gregori tizimida ikkinchi
ko‘zgu (u botiq elliptik shaklga ega) bosh fokusning orqasiga o‘rnatiladi va undan
qaytgan nurlar bosh (parabolik) ko‘zgu o‘rdasidagi teshikdan o‘tib uning orqasida
yig‘iladi.
N’yuton tizimi xromatik va sferik aberrasiyalardan xoli, biroq optik o‘qdan
chetda kuzatiladigan barcha aberrasiyalarga ega va ular o‘qdan chetlashgan sari tez
sur’atlar bilan kuchayib boradi. Kassegren va Gregori tizmlarining ekvivalent
fokus masofalari uzun bo‘lgani uchun ularning ko‘rish maydonlari kichik bo‘ladi.
Ularda

koma va astigmatizm tasvirni deyarli bo‘zmaydi. Bunday tizimdagi teleskoplar
yulduzlarni alohida - alohida tekshirishda qo‘llaniladi. Yetarli darajada keng
hamda yaxshi sifatli ko‘rish maydoniga ega bo‘lgan reflektor amerikalik astronom
va optik ustolar J. U. Richi (1864-1945) va A. Kret’en tomonidan ishlab chiqilgan.
Richi-Kret’en teleskopi Kassegren teleskopiga o‘xshash, biroq ikkala ko‘zgu
ham giperbolik sirtga ega. Bosh ko‘zguning sferik aberrasiyasi (u manfiy) va
komasi ikkinchi ko‘zgu yordamida bartaraf etilgan. Fokal tekisligi oldiga
o‘rnatilgan korrektor (u binecha yupqa linchalardan iborat) astigmatizm va maydon
egriligini bartaraf etadi. Biroq bu teleskopning ham ko‘rish maydoni katta emas, u
odatda bir kv. gradusni tashkil etadi. Bunday teleskoplarning nisbiy teshigi
A=1:7 ~ 1:9 oraliqda bo‘lib, katta bosh ko‘zgu qo‘llanilganda uzun fokus masofaga
ega bo‘ladi. Richi-Kreten tizimining optik kuchi, xuddi shunday Kassegren
teleskopinikidan, ikki marta katta. Shuning uchun hozirgi zamon astrofizik
teleskoplarining ko‘pchiligi (ayniqsa, katta teleskoplar) Richi-Kret’en tizimida
yasalgan. Shunday teleskoplardan ikkitasi O‘zFA Astronomiya institutining
Maydanak baland Tog‘ Observatoriyasida o‘rnatilgan. Yetarli darajada yorug‘lik
kuchiga va uzun fokus masofaga ega bunday teleskop yulduzlarni yorug‘ligini
o‘lchashda va spektrini olishda yaxshi samara beradi. Yuqori kattalashtirishga ega
bunday teleskoplar tungi osmon fonida xira yulduzlarni qayd qilishga imkon
beradi. Biroq o‘ta xira yulduzlarni qayd qilishda Richi-Kret’en teleskopi
yaramaydi, chunki uning yorug‘lik kuchi (1:8) kam. Katta yorug‘lik kuchga ega
teleskoplarni katadioptrik teleskoplar orasidan qidirish kerak.
Optik tizimni sozlash va fokusga keltirish. Bir necha optik elementlar (ko‘zgu
va linza) dan iborat optik tizimni kuzatishga qo‘llashdan oldin uni yustirovka
(optik sozlash) va fokusirovka qilish lozim. Ko‘zgu (linza) ning markazidan unga
va fokal tekislikka tik holda o‘tuvchi chiziq teleskopning optik o‘qi deb ataladi.
Optik elementlar (botiq ko‘zgu, linza, menisk) ning optik o‘qlarini bir chiziqqa
keltirish yustirovka qilish, to‘g‘rilash, deyiladi. Demak teleskopning optik o‘qi uni
tashkil etuvchi optik elementlarning ham markazidan, ularga tik holda o‘tadi.
Nur qabul

qiluvchi asbobning nur sezuvchi qatlami ham optik o‘qqa tik holatda o‘rnatilishi
kerak.
Optik element (linza, menisk) odatda teleskop quvri ichiga uchta tayanch
nuqtaga o‘rnatiladi. Ular optik elementni o‘q bo‘ylab birnecha mm ga oldinga yoki
orqaga surishga va o‘qqa nisbatan birnecha gradusga burishga imkon beradi.
Yustirovka qilish uchun ob’ektiv oldiga kichik (1-2 mm) teshikli ekranni shunday
joylashtiramizki, u faqat ob’ektivning markaziy qismidan nur o‘tkazsin. Agar nur
manbai nuqtaviy manba bo‘lsa, uning tasviri optik o‘qda yotadi. Tasvirni teleskop
quvri o‘rtasiga keltiramiz. Shundan keyin boshqa optik elementlarni birin ketin
optik o‘qqa o‘rnataboshlaymiz va nazorat qilib boramiz. Ular tasviri optik o‘qdan
chetga chiqmasliklari kerak.
Agar optik tizim yig‘ilgan bo‘lsa, uni tekshirish uchun yorug‘ nuqtasimon
manbaga yo‘naltiramiz va quvrning quyi qismiga, bir-biriga diametrial tik
tortilgan iplar kesishish joyidan tizim orqali manbaga qaraymiz. Bunda optik
sirtlardan nurni aks qaytishi natijasida hosil bo‘lgan yorug‘ nuqtalar ko‘rinadi.
Yaxshi yustirovka qilingan optik tizimda nuqtalar bir chiziqda yotadi.
Teleskopni fokusga keltirish uchun yordamchi (ikkinchi) ko‘zguni yoki
teleskopning kamera qismini optik o‘q bo‘ylab oldinga yoki orqaga suriladi (optik
tizim shunday qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi). Teleskopning fokal tekisligi
fotoplastinkaning nur sezuvchi sirtiga tushiriladi. Bu ishni kassetani oldinga va
orqaga surib, har xil masofalarda yulduzlar osmonini suratga olish yo‘li bilan
bajarish mumkin. Eng aniq tasvir bergan masofa teleskopning fokus masofasi
bo‘ladi. Vizual kuzatishlarda fokusga keltirish okulyar o‘rnatilgan quvrchani
oldinga yoki orqaga surish yo‘li bilan bajariladi.
Teleskopni o‘rnatish va aylantirish. Osmon yoritqichlarining gorizontga
nisbatan vaziyati vaqt bo‘yicha asta-sekin o‘zgarib boradi. Bu, avvalo, Yerni o‘z
o‘qi atrofida sutkaviy aylanishi bilan bog‘liq. Shuningdek, yoritqichning haqiqiy
harakati yoki Yerning Quyosh atrofida aylanishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rinma
harakat tufayli uning gorizontga nisbatan vaziyati o‘zgarib boradi [9].

Kuzatish mobaynida yoritqich teleskopning ko‘rish maydonidan chiqib
ketmasligi uchun teleskopni yoritqichning ko‘rinma harakati yo‘nalishida u bilan
bir xil tezlikda aylantirish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, har xil yo‘nalishdagi
osmon yoritqichlarini teleskopda ko‘rish uchun teleskopni ikkita o‘q atrofida
aylantirish zarur bo‘ladi. Bu ishni ikki xil usul bilan bajarish mumkin va shunga
ko‘ra teleskopni o‘rnatishning ikkita usuli mavjud. 1) azimutal qurilma, 2)
ekvatorial qurilma. Teleskopni gorizontal hamda vertikal o‘qlar atroflarida
aylantirishlarni taminlaydigan qurilma azimutal montirovka (montirovka, qurilma)
yoki o‘rnatish deb ataladi. Azimutal qurilma odatda komp’yuter yordamida
boshqariladi va katta aniqlik bilan yoritqichni ko‘rish maydonida ushlab turishga
imkon beradi. Azimutal qurilma asosan katta optik va radio- teleskoplarda
qo‘llaniladi.

III. XULOSA
Xulosa qilib aytganda sifatli tasvirni olish uchun monoxromatik va xromatik
aberatsiyalar kichik bo'lishi kerak. Odatda ba'zi bir murosali yechim tanlanadi,
chunki umumiy holatda barcha turdagi abratsiyalarni bir vaqtning o'zida yo'q qilish
mumkin emas. Ko'pincha tanlangan to'lqin uzunligi uchun xromatik aberatsiyadan
xalos bo'lish kifoya. Ushbu to'lqin uzunliklarini tanlash tabiiy ravishda ma'lum bir
optik tizimning maqsadiga bog'liq; masalan, fotografik linzalar, vizual kuzatish
uchun ishlatiladigan asboblardan farqli o'laroq, odatda spektrning ko'k uchiga
yaqin ranglar uchun "akromatizatsiyalanadi", chunki oddiy fotosurat plitasi inson
ko'ziga qaraganda spektrning ko'k mintaqasiga nisbatan sezgirroqdir. Albatta,
ikkita to'lqin uzunligi uchun akromatizatsiya rang xatosini to'liq bartaraf etmaydi.
Ilgari, Zaydelning beshta buzilishlaridan uchtasi (sharsimon, koma va
astigmatizm) tasvirning ravshanligini buzilishi aniqlangan edi xolos. Qolgan ikkisi
(maydon egri va buzilish) uning holati va shaklini o'zgartiradi. Umuman olganda,
barcha boshlang'ich aberatsiyalardan ham, yuqori darajadagi tartibsizliklardan ham
erkin tizim qurish mumkin emas; shuning uchun ham har doim ularning nisbiy
qadriyatlarini hisobga oladigan mos keladigan yechim izlash kerak. Ba'zi hollarda,
Seidel abrations sezilarli darajada kamayishi tufayli kamayishi mumkin. Boshqa
hollarda, abrations boshqa turlari paydo bo'lishiga qaramasdan, ba'zi bir
abrationsni butunlay yo'q qilish kerak. Masalan, teleskoplarda koma butunlay yo'q
qilinishi kerak, chunki agar u mavjud bo'lsa, rasm asimmetrik bo'ladi va
pozitsiyaning barcha nozik astronomik o'lchovlari o'z ma'nolarini yo'qotadi .
Boshqa tomondan, ba'zi bir egrilik va buzilishlarning mavjudligi nisbatan
zararsizdir, chunki ularni tegishli hisob-kitoblar yordamida yo'q qilish mumkin.

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh. M. Mirziyoyev "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz" Toshkent: “O’zbekiston". 2016. - 56 b.
2. Sh. M. Mirziyoyev. "Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib - intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi
kerak”. Toshkent: “O'zbekiston”, 2017. - 104 b.
3. Saveliev I.V. Umumiy fizika kursi, 3-jild, optika, atom fizikasi.
4. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi, 4-jild, optika.
5. Landsberg G. S., Optika, 4-jild., M., 1957
6. Фриш С. Э., Тиморева А. В., Курс общей физики, 7 изд., т. 3, М.
7. O zME.ʻ Birinchi jild. Toshkent, 2000- yil
8. Г.С. Ландсберг Умуимий физика курси. «Укитучи».1981 Й.
9. www.fayllar.org
10. www.arxiv.uz
11. www.aim.uz

Купить

Похожие документы
Harakat qonuni berilgan nuqtaning tezlanishi EHM dasturida hisoblash
Chegaraviy masalalar
Mexanik sistema dinamikasining umumiy teoremasi
Jismning og`irlik markazi
Nazariy mexanika faniga kirish