Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 254.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Январь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Физика

Продавец

Behruzbek Matyoqubov

Дата регистрации 11 Январь 2025

2 Продаж

Optoelektron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnalogiyalaridan foydalanish

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Qarshi davlat universiteti Kurs ishi Mavzu: “Optoelektiron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnalogiyalaridan foydalanish” Tayyorladi: Raxmonova Nafosat Sana: ________________ Fakultet: “Fizika” Yo’nalish: “Fizika” Guruh: 022-10 1 Mundarija 1. Kirish……………………………………………………………..3 2. Asosiy 2.1 Optoelektron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnologiyalaridan foydalanish 2.1.1 Optoelektron asboblarning ishlash tamoyillari haqida umumiy tushuncha va ularning ahamiyati……….……….7 2.1.2 Optoelektron asboblarni o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish usullari va samaradorligi……………………………………………..8 2.1.3 Axborot texnologiyalari yordamida dars jarayonini metodik jihatdan tashkil etish va amaliyotga tadbiq qilish…………………………………………………….10 2.2 Optoelektron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnologiyalari …..………………......12 2.3 Optoelektronik qurilmalar va vositalar optoelekttronik moslamalar …………………………………………….....16 2.4 Optoelektronika va uning rivojlanishi………………..…23 3. Xulosa…………………………………………………………....37 4. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………..39 2 Kirish Rivojlanish boshlanganidan beri kompyuter texnalogiyalari bir necha yil o’tdi. Bu vaqt ichida biz hisob-kitoblarning bunday tezligini , oltmish yil oldin hatto orzu qilishni ham iloji bo’lmagan ma’lumotlarni uzatish tezligini oldik. Hammasi 1948 – yilda K.Shannonning “Matematik aloqa nazariyasi “ va N.Vinerning “Kibernetika , yoki hayvonlar va mashinalarda boshqarish va aloqa” kitoblari nashr etilishidan boshlandi. Ular ilm – fanni rivojlantirish uchun yangi vektorni aniqladilar, natijada kompyuterlar paydo bo’ldi : avval naycha giganti , kiyin tranzistor va integral mikrosxemalarda, mikroprotsessorlarda va 1989-yilda paydo bo’ldi shaxsiy kompyuter IBM. Xuddi shu yili MS- DOS dasturi , 1990- yilda esa Windows-3.0 chiqarildi va kiyinchalik aparat va dasturiy ta’minotning tez yaxshilanishi yuz berdi. Asr oxiriga kelib, insoniyat kompyuter texnologiyalarning ulkan miniatizatsiyasini , kompyuter va odam odam orasidagi masofani qisqartirishni , to’liq kirib borishni oldi kompyuter tehnologiyalari uy xo’jaligi sohasida. 1986-yil Internetning tug’ilishi global tarmoq,dunyoning deyarli barcha davlatlarini qamrab olgan, har bir foydalanuvchini dolzarb ma’lumotlar bilan ta’minlaydi . Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan har bir sohada axborot texnologiyalaridan foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Axborot texnologiyalari nafaqat bilim olish jarayonini samaraliroq va qulayroq qilishga, balki murakkab tushunchalarni osonroq va aniqroq tushuntirishga yordam beradi. Shu ma’noda, optoelektron asboblarni ishlash tamoyillarini o’rgatishda axborot texnologiyalarining imkoniyatlarini qo‘llash alohida o‘rin tutadi. Optoelektronika - yorug‘lik va elektr energiyasi o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi fan sohasi bo‘lib, bugungi kunda sanoat, tibbiyot, telekommunikatsiya va boshqa ko‘plab sohalarda keng qo‘llanilmoqda. Ushbu yo‘nalishda ishlab chiqilgan qurilmalar, masalan, lazerlar, yorug‘lik diodlari (LED), fotodiodlar va boshqa optoelektron komponentlar zamonaviy texnologiyalarning ajralmas qismi hisoblanadi. Ammo bu asboblarning ishlash tamoyillarini o‘rganish ko‘pincha nazariy jihatdan murakkab bo‘lib, uni talabalarga tushuntirish uchun innovatsion usullar zarur bo‘ladi. 3 Axborot texnologiyalari imkoniyatlari, xususan, multimedia vositalari, 3D modellash, virtual laboratoriyalar va taqdimot dasturlari yordamida optoelektron asboblarning ishlash tamoyillarini aniqroq va qiziqarliroq qilib yoritish mumkin. Bu nafaqat talabalarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, balki ularning amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki amaliy mashg‘ulotlarda ma’lumotlarni to‘g‘ri vizualizatsiya qilish talabalarning texnik tushunchalarini mustahkamlashga yordam beradi. Ushbu kurs ishida optoelektron asboblarning ishlash tamoyillari mavzusini o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanishning ahamiyati va samaradorligini ko‘rsatish maqsad qilingan. Ish davomida axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari tahlil qilinib, ular yordamida yaratilgan uslubiy yondashuvlar hamda innovatsion ta’lim resurslari ishlab chiqiladi. Shuningdek, kurs ishida quyidagi asosiy masalalar yoritiladi: 1. Optoelektron asboblarning asosiy tamoyillarini o‘rganish jarayonida duch kelinadigan muammolarni aniqlash. 2. Axborot texnologiyalarining o‘qitish samaradorligini oshirishdagi imkoniyatlarini ko‘rsatish. 3. Optoelektron asboblarning ishlash tamoyillarini tushuntirish uchun maxsus dasturlar va vositalardan foydalanish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Zamonaviy ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan oqilona foydalanish nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki kelajakda yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash uchun mustahkam asos yaratadi. Shu bois, mazkur kurs ishi mavzusi dolzarb va amaliy ahamiyatga ega. Bunday tezkor ma’lumotlarni qayta ishlashni qabul qilib , odamlar vaqt va pulni sarflashni to’xtatishlari mumkin , shuningdek ushbu ma’lumotlarni uzatishda,shuningdek kirish tezligi va ma’lumotlarni uzatish tezligini oshirishda to’xtashlari mumkin degan xulosaga kelishdi. Oddiy aluminiy va mis simlarini o’rnini bosadigan optik tolalar kabi yangi aloqa turlaridan foydalanish tufayli bu mumkin bo’ldi. 4 Hozirgi vaqtda optik tolali aloqa liniyalari mavzusi dolzarbdir , chunki sayyoramizdagi odamlar soni oshib bormoqda va yaxshi hayotga ehtiyoj ham ortib bormoqda . Qadim zamonlardan inson takomillashmoqda : U o’z bilimlarini yaxshilaydi , hayotini yaxshilashga ,uy ro;zg’or buyumlarini yaratishga va modellashtirishga intiladi. Optoelektron asboblarni tushuntirish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish ko‘plab pedagogik yondashuvlarni qo‘llash imkonini beradi. Masalan, interaktiv grafikalar va simulyatsiyalar orqali talabalar murakkab fizik jarayonlarni real vaqt rejimida kuzatishi va tajribalarni mustaqil bajarishi mumkin. Bundan tashqari, videodarslar, onlayn testlar va masofaviy o‘qitish platformalari orqali talabalar o‘z bilimi va ko‘nikmalarini mustahkamlashi mumkin. Bundan tashqari, optoelektronika sohasida ta’lim sifatini oshirish uchun yangi o‘quv metodikalari va texnologiyalarini joriy etish zarurati ham muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, ta’lim jarayonida talabalarning o‘z- o‘zini nazorat qilish va bilim darajasini baholashga mo‘ljallangan dasturlarni joriy etish orqali ularda mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuv ko‘nikmalarini shakllantirishga erishiladi. Ushbu dastur optoelektron asboblaming tasniflari, ulaming tuzilishi va hisoblash usullari, asosiy turlari, fizikaviy xususiyatlari, fan tarixi va rivojining tendensiyasi, istiqboli hamda respublikamizdagi ijtimoiy- iqtisodiy islohatlar natijalari, hamda ishlatilish soxalari haqidagi ma’lumotlami berish O‘quv fanining maqsad va vazifalari Fanni o‘qitishdan'maqsad - talabalarga optoelektron asboblarni asosiy terlari, tuzilishi, ishlatilish ko‘lami, xisoblash asoslari va ulami muayyan sharoitlarga mos xolda tanlash usullari bo’yieha yo’nalish profiliga mos bilim, ko‘nikma va malaka shakllantirishdir. Fanning vazifasi - uni o‘quvchilarga: - optoelektron asboblarni fizikaviy xususiyatlari, asosiy kattaliklari va tavsiflari, hamda ishlatilish soxalari haqidagi ma’lumotlami berish va o‘rgatishdan iboratdir. Qo‘yilgan vazifalar o ‘qish jarayonida talabalaming ma’ruza va laboratoriya mashg‘ulotlarida faol ishtirok etishi, adabiyotlar bilan 5 mustaqil ishlari va o‘qituvchi kuzatuvida mustaqil ta ’lim olish bilan amalga oshadi. Fan bo‘yicha talabalarning bilimi, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar. 1. Fizik kattaliklarinng ma’nosini, birliklarini va ularni taqqoslash. Asosiy fizik qonun va tamoyillari turli sirtda sodir boiadigan jarayonlarga qo‘llay bilish. Sirtda sodir bo‘ldigan jarayonlarni nazorat qilish usullari bilan tanishish va ulardan foydalana bilish. Fizik jarayon va hodisalami fizik qonun va tamoyillar asosida tavsiflashni va xulosalar chiqarishni o‘rgatish. 2.Umumiy talab darajasidagi nazariy misollami yechish va tahlil qilish. Tajribalar natijalami har xil o‘lchov sistemalarida hisoblashda matematik hisoblash usullari va ulami amaliyotga qo‘llash . Boshqa turdagi qo'rilmalar bilan birga ishlatish, optoelektron qo'rilmalar va asboblar asosida qo‘rilmalami loyihalash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. 3. Laboratoriya qurilmalarini sozlash, o‘lchashni bajarish va natijalami hisoblash, eksperiment xatoliklarini hisoblash usullarini bilish va tajriba natijalari va ulaming sifatini xulosalashni bilishlari kerak. Tajribalarda ishlatiladigan o‘lchov asboblaridan to‘g‘ri va aniq foydalanish, ulaming o‘lchash aniqligini bilish va xulosalar chiqarish malakalariga ega bo‘lishni ta’minlash. 6 2.1 Optoelektron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnologiyalaridan foydalanish 2.1.1 Optoelektron asboblarning ishlash tamoyillari haqida umumiy tushuncha va ularning ahamiyati Optoelektron asboblar - bu yorug‘lik va elektr energiyasi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir asosida ishlaydigan qurilmalardir. Ular, asosan, fotonlar (yorug‘lik zarralari) va elektronlar o‘rtasidagi aloqani ta’minlaydi. Ushbu asboblarning ishlash tamoyillari, texnologiyaning rivojlanishiga muhim ta’sir ko‘rsatgan, chunki ular kommunikatsiya tizimlaridan tortib, tibbiyot va ilmiy tadqiqotlarga qadar keng qo‘llaniladi. Quyidagi optoelektron qurilmalarning asosiy ishlash tamoyillari haqida qisqacha tushuncha beriladi: 1. Fotodiodlar – Bu qurilmalar yorug‘likni elektr signaliga aylantiradi. Ular asosan optik aloqalar, xavfsizlik tizimlari va ilmiy tadqiqotlarda qo‘llaniladi. 2. LED (Yorug‘lik chiqaruvchi diodlar) – Bu asboblar elektr energiyasini yorug‘lik energiyasiga aylantiradi. LED-lar har xil rangdagi yorug‘liklar chiqarishi mumkin va ular ko‘plab sohalarda, masalan, maishiy texnikada, reklama panellarida ishlatiladi. 3. Lazer diodlari – Lazerlar juda kuchli va maqsadga yo‘naltirilgan yorug‘lik nurlarini chiqaradi. Ular telekommunikatsiya, tibbiyot va sanoat texnologiyalarida keng qo‘llaniladi. Optoelektron qurilmalarining ishlash tamoyillari texnologik taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib, ularni o‘qitishda murakkab fizikaviy jarayonlarni tushuntirish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, ularni o‘qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish nafaqat ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi, balki talabalarni bu texnologiyalarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatadi. 7 2.1.2 Optoelektron asboblarni o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish usullari va samaradorligi. Optoelektronika kabi murakkab fan sohalarini o‘rgatishda axborot texnologiyalaridan foydalanish juda muhimdir. Bu texnologiyalar talabalarga nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham o‘rgatishda samarali vositadir. Quyidagi usullarni ko‘rib chiqamiz: 2.1.2.1 Multimediali Prezentatsiyalar va Grafiklar Multimediali prezentatsiyalar o‘quvchilarga murakkab ilmiy tushunchalarni yanada oddiy va samarali ravishda taqdim etishga yordam beradi. Grafiklar, diagrammalar, video va animatsiyalar yordamida talabalar optoelektron qurilmalarining ishlash jarayonlarini yanada aniqroq tushunadilar. Masalan, PowerPoint , Prezi kabi dasturlar yordamida optoelektron qurilmalarining prinsiplarini taqdim etish mumkin. Har bir qurilmaning ishlash mexanizmini ko‘rsatadigan animatsiyalar talabalarga texnologiyaning har bir bosqichini ko‘rish imkonini beradi. Bu metod, o‘z navbatida, murakkab fizika qonunlarini tushuntirishda foydalidir. 2.1.2.2 Virtual Simulyatsiyalar va Laboratoriyalar Axborot texnologiyalari yordamida o‘quvchilarga virtual laboratoriyalar orqali optoelektron qurilmalarning ishlashini amalda ko‘rsatish mumkin. Masalan, Phet Simulations , Multisim , Proteus kabi dasturlar yordamida o‘quvchilar optoelektron qurilmalarni simulyatsiya qilgan holda, ularning ishlash tamoyillarini real sharoitda o‘rganishlari mumkin. Bunday virtual laboratoriyalar talabalar uchun xavfsiz muhit yaratib, ularga haqiqiy texnik vositalar bilan ishlash imkonini beradi. 2.1.2.3 Interaktiv Testlar va O‘yinlar Yangi mavzularni o‘rganish jarayonini qiziqarli va samarali qilish uchun Kahoot , Quizizz , Google Forms kabi platformalar orqali interaktiv testlar va o‘yinlar tashkil etish mumkin. Bu orqali talabalar o‘z bilimlarini baholashadi, shuningdek, o‘zaro raqobatni rivojlantiradi. Bu metod o‘quvchilarning faoliyatini oshiradi va mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. 2.1.2.4 Video Darslar va 3D Modellar 8 Video darslar orqali optoelektron qurilmalarining ishlash jarayonini yanada aniqroq tushuntirish mumkin. YouTube , Edpuzzle , yoki Khan Academy kabi platformalarda tayyorlangan video darslar talabalar uchun ko‘p foydali materiallar taqdim etadi. Shuningdek, 3D modellashtirish yordamida talabalar optoelektron qurilmalarning ichki tuzilishini ko‘rishlari mumkin. Bu metod talabalarni texnologiyaning fizikaviy ishlash tamoyillarini tushunishga yordam beradi. 2.1.2.5 Onlayn Kurslar va O‘quv Platformalari Onlayn ta’lim tizimlari, masalan, Coursera , Udemy , yoki EdX platformalari yordamida talabalar optoelektronika sohasidagi eng so‘nggi ilmiy yutuqlarni o‘rganishlari mumkin. Bu platformalar orqali o‘quvchilar global miqyosda ekspertlar tomonidan tayyorlangan kurslardan foydalangan holda mustaqil o‘qish va o‘z bilimlarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Lazer 9 2.1.3 Axborot texnologiyalari yordamida dars jarayonini metodik jihatdan tashkil etish va amaliyotga tadbiq qilish Optoelektronika fanini samarali o‘rgatish uchun metodik yondashuvlarning o‘rni katta. Axborot texnologiyalari yordamida ta’lim jarayonini metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etish, talabalarning bilim va ko‘nikmalarini chuqurroq rivojlantirishga imkon beradi. Quyidagi metodik yondashuvlar yordamida dars jarayonini tashkil qilish mumkin: Darsning Strukturasi Darsni axborot texnologiyalaridan samarali foydalanib tuzish talabalar uchun o‘qish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Dars tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin:  Kirish qismi : Darsni boshlashda mavzuni tushuntiruvchi qisqa video yoki animatsiya ko‘rsatish. Bu, talabalarni mavzu bilan tanishtirish va ularning qiziqishini uyg‘otish uchun yaxshi metoddir.  Asosiy qism : Optoelektron qurilmalarining ishlash tamoyillarini tushuntirish. Bu bosqichda grafiklar, animatsiyalar va simulyatsiyalardan foydalanish talabalarni mavzuni chuqurroq o‘rganishga yordam beradi.  Yakuniy qism : Darsni yakunlashda test yoki quiz yordamida talabalar bilimini baholash va o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash. Amaliy Mashg‘ulotlar Teorik bilimlarni mustahkamlash uchun amaliy mashg‘ulotlar va laboratoriya ishlarini olib borish muhimdir. Talabalar virtual laboratoriyalar yordamida optoelektron qurilmalarni sinovdan o‘tkazishlari mumkin. Bunda Proteus , Multisim kabi dasturlar yordamida elektron sxemalarni yaratish va sinovdan o‘tkazish imkoniyati mavjud. Loyihaviy Yondashuv Loyihaviy yondashuv orqali talabalar o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, talabalar guruh bo‘lib, o‘zlari 10 yaratgan optoelektron qurilmalarini taqdim etishlari yoki yangi texnologiyalarni yaratish bo‘yicha loyiha ishlab chiqishlari mumkin. Baholash va Tahlil Dars jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini baholash uchun turli usullarni qo‘llash mumkin. Formativ baholash orqali talabalar dars davomida o‘zlashtirgan bilimlarini baholash mumkin. Summativ baholash esa yakuniy natijalar asosida amalga oshiriladi, bunda talabalar tomonidan ishlab chiqilgan loyihalar va amaliy topshiriqlar baholanadi. Optoelektron asboblarni o‘rgatishda axborot texnologiyalaridan foydalanish, ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo‘lib, talabalar uchun qiziqarli va samarali o‘qish jarayonini yaratadi. Bu metodlarning samarali qo‘llanilishi, nafaqat nazariy bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. O‘qituvchilar va talabalar uchun axborot texnologiyalarini to‘g‘ri ishlatish, zamonaviy ta’lim tizimida muvaffaqiyatga erishishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Optik tola 11 2.2 Optoelektron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnologiyalari O‘zbekistonda pedagogik texnologiya masalalari, asosan, ta’lim doirasida o‘rganilmoqda. Ta’lim texnologiyasi deb, o‘quv-tarbiya jarayonida o‘quvchi maqomini o‘zgartirish, yangilash yo‘li bilan ma’lumot mazmuniga va modellashtirish darajalari – o‘quv materiali, o‘quv predmetiga pedagogik ishlov berish, o‘rganiladigan mavzuni o‘quvchi-talabalarning real bilish imkoniyatlariga moslashtirish, ta’lim natijasini qabul qilingan etalon darajasiga ko‘tarish va baholashga oid usullar, vositalar hamda ta’limning tashkiliy shakllarini tushunamiz. Ta’lim texnologiyasi o‘quv-tarbiya jarayonini boshqarishning hozirgi etakchi tamoyili (subordinatsiya) ni chegaralaydi, unda koordinatsiya o‘qituvchi (pedagog) va o‘quvchi-talaba faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirishning etakchi tamoyiliga aylanadi. Koordinatsiya ta’limni tashkil qilish, boshqarish va nazorat qilishning bosh tamoyiliga aylanganda o‘quvchi-talaba ta’lim jarayonining o‘qituvchi (pedagog) bilan teng huquqli sub’ektiga aylanadi, ta’lim jarayonini o‘qituvchi (pedagog) va o‘quvchi-talaba birgalikda amalga oshiradi. Ta’lim texnologiyasining asosiy maqsadi o‘quv predmetlarini to‘liq o‘zlashtirishga mos keladigan ta’lim loyihasini yaratishdir. Bunday loyiha hozirgi zamon psixologiyasi, didaktikasi va pedagogik amaliyotining asosiy va ilg‘or g‘oyalariga tayangan holdagina yaratiladi. Pedagog faoliyatining texnologiya darajasini professor N.Saidahmedov quyidagi mezonlar asosida alohida ajratib ko‘rsatgan: 1. Tashxislangan maqsad – o‘quvchi-talaba tomonidan didaktik jarayon mahsuli sifatida o‘zlashtirilgan aniq o‘lchamli tushunchalar, amallar va faoliyat turlari. 2. Ta’lim mazmunini o‘quv elementlari yordamida bayon qilishda abstraksiya pog‘onalari va axborotlarni o‘zlashtirish darajasining hisobga olinishi. 3. O‘quv materiallarini o‘zlashtirish bosqichlarining etarlicha mantiqiy qat’iyanligi – didaktik jarayon tuzilmasiga mosligi. 4. O‘quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usullarining joriy etilishi. 12 5. O‘qituvchining qoidabop (algoritmli) va erkin, ijodiy faoliyatidagi mumkin bo‘lgan chetga chiqish chegarasining ko‘rsatilishi. 6. O‘quvchi-talaba va o‘qituvchi faoliyatida shaxsiy sabablarning ta’minlanishi (erkinlik, ijodiyot, kurashuvchanlik, hayotiy, kasbiy mohiyat va boshqalar). 7. O‘qitish jarayonining har bir bosqichida kommunikativ munosabatlarning, axborot texnikalari bilan muomala qilishning maqsadga muvofiqligi. Zamonaviy pedagogik texnologiyani muntazam tahlil qilib borish, loyihalashtiruvchi vositalarning eng zarurini tanlash metodlarining maqsadga muvofiqligini aniqlay bilish (ta’lim metodlari), olinishi zarur bo‘lgan natijani oldindan tahlil qilish (maqsadlarning amalga oshishiga erishish), o‘quv jarayonining yaxlitligini ta’minlash kabi tamoyillarga asoslanadi. Optron asboblar deb, u yoki boshqa ko’rinishda o’zaro aloqani oshiruvchi nurlanish manbai va qabul qilgichga (yorug’liknurlagich va fotoqabulqilgich) ega bo’lgan yarimo’tkazgichli asbobga aytiladi. Har qanday optronlarni ishlash prinsipi quidagilarga asoslangan. Nurlagichda elektr signal energiyasi yorug’likka, fotoqbulqilgichda esa, uni teskarisi yorug’lik signali elektr signaliga o’zgaradi. Amalda tarqalgan optronlar bo’lib, qaysiki unda nurlagichdan fotoqabulqilgichga tomon to’g’ri optik aloqaga ega bo’lganlari bo’lib, bunda elementlar orasidagi hamma ko’rinishidagi elektr aloqalar bo’lmaydi. Optik aloqani mavjudligi kirish (nurlagich) va chiqish (fotoqabulqilgich) orasidagi elektr izolyasiyani ta’minlaydi. Shunday qilib, bunday asbob elektron zanjirlarda aloqa elementi funksiyasini bajaradi, shu bilan bir vaqtda kirish va chiqish elektr (galvanik) yechimi amalga oshirilgan. Optoelektron asboblarni qo’llanilishi yetarlicha turli: apparat bloklari aloqasi uchun, qaysiki ular orasida ancha katta potensiallar farqi bo’ladi; o’lchash qurilmalarini kirish zanjirlarini shumdan himoyalash uchun va yuqori kuchlanishli zanjirlarni sozlash, optik, kontaktsiz boshqarish,quvvatli tiristorlar, simistorlarni ishga tushirish, elektromexanik releli qurilmalarni boshqarishlar kiradi. “Uzun” optronlarni (optik kanal sifatida uzun ingichka optik – tolali asboblar) yaratilishi optron texnika maxsulotlarini qo'llashni mutlaqo yangi yo’nalish – optik tola bo’yicha masofaviy aloqani ochdi. Optoelektron 13 asboblar sop radiotexnik sxemalar modulyasiyasi, kuchayishni avtomatik boshqarish va boshqalarda qollaniladi. Bu yerda optik kanalga ta’sir natijasida sxemani optimal rejimga o’tkazish uchun, kontaktsiz rejimni sozlash va shunga o’xshashlardan foydalaniladi. Hozirgi o’quv yurtlarida samarador o’qitish texnologiyasi – bu muam - moli o’qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o’qitish ijodiy, faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi. Muammoli o’qitish jarayonida talabaning mustaqilligi o’qitishning reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o’sib boradi. Muammoli o’qitish bu takomillashtirilgan o’qitish texnologiyasidir. Yarimo tkazgichli asboblarʻ — yarimo tkazgichlaraa yuz beradigan ʻ elektron jarayonlar asosida ishlaydigan elektron asboblar. Elektronikadya turli signallarni o zgartirishda, energetikada esa bir ʻ turdagi energiyani boshqa turdagi energiyaga aylantirishda qo llaniladi. ʻ Vazifasi, ishlash tarzi, materiali, tuzilishi va texnologiyasi, ishlatilish sohasiga qarab tasniflanadi: elektr kattaliklarini ikkinchi elektr kattaliklariga o zgartiradigan elektr o zgartirgich asboblar (diod, ʻ ʻ tranzistor, tiristor va boshqalar); yorug lik signallarini elektr signallariga ʻ va aksincha aylantiruvchi optoelektron asboblar (optron, fotorezistor, fotodiod, fototranzistor, fototiristor, yarimo tkazgichli lazer, yorug lik ʻ ʻ tarqatuvchi diod va boshqalar); issiqlik energiyasini elektr energiyasiga va, aksincha, aylantiruvchi termoelektr asboblar (termoelement, termoelektr generator, quyosh batareyasi, termistor va boshqalar); magnitoelektr asboblar; pyezoelektr va tenzometrik asboblar (asosiy sinf) va h. k. Integral sxemalar (elektr o zgartiruvchi va optoelektronli ʻ bo lishi mumkin) ayrim sinfga kiradi. Yarimo tkazgichli asboblar ʻ ʻ yarimo tkazgich materialga qarab, germaniyli, kremniyli va h.k. bo lishi ʻ ʻ mumkin. Tuzilishi va texnologik alomatiga ko ra, Yarimo tkazgichli ʻ ʻ asboblar nuqtali va yassi xillarga, ishlatilish sohasiga qarab, yuqori chastotali, yuqori voltli, impulsli va boshqalarga ajraladi. Faol optoelektron detektorlar ichki va tashqi perimetrlarni, derazalarni, vitrinalarni va alohida buyumlarni himoya qilish uchun ishlatiladi. Ular aks ettirilgan oqim o'zgarganda (bitta pozitsiyali detektorlar) yoki qabul qilish zonasida buzg'unchining harakatlanishi natijasida kelib chiqadigan optik nurlanish energiyasini (ikki pozitsiyali detektorlar) to'xtatganda 14 (o'zgartirganda) signal signalini beradi. Detektorlarning ishlash printsipi qabul qilingan infraqizil nurlanishni yo'naltirishga, qabul qilishga va tahlil qilishga asoslangan. Passiv optoelektron detektorlar Passiv optoelektron infraqizil detektorlar eng ko'p ishlatiladi. Buning sababi shundaki, ular uchun maxsus ishlab chiqilgan optik tizimlar yordamida har xil shakl va o'lchamdagi aniqlash zonalarini juda oddiy va tezda olish va ulardan deyarli har qanday konfiguratsiyadagi ob'ektlarni himoya qilish uchun foydalanish mumkin: turar -joy, sanoat, tijorat. va ma'muriy binolar; qurilish tuzilmalari: vitrinalar, derazalar, eshiklar, devorlar, shiftlar; ochiq joylar, ichki va tashqi perimetrlar; individual buyumlar: muzey eksponatlari, kompyuterlar, ofis uskunalari va boshqalar.Detektorlarning ishlash printsipi kuzatilayotgan maydonga kiruvchi tajovuzkordan chiqadigan infraqizil nurlanish intensivligi va himoyalangan ob'ektdagi fon harorati o'rtasidagi farqni qayd etishga asoslangan. Harorati mutlaq noldan yuqori bo'lgan barcha jismlar infraqizil nurlanish manbai hisoblanadi. Bu tananing turli qismlarida 25 ... 36 ° S haroratga ega bo'lgan kishiga ham tegishli. Shubhasiz, odamdan keladigan IQ nurlanishining intensivligi ko'p omillarga, masalan, uning kiyimiga bog'liq bo'ladi. Shunga qaramay, agar harorat o'zgaruvchan IQ nurlanish manbalari bo'lmagan ob'ektda odam paydo bo'lsa, boshqariladigan hududdan umumiy IQ nurlanish oqimi ham o'zgaradi. Bu o'zgarishlar passiv optoelektron infraqizil detektor yordamida qayd etiladi. 15 2.3 Optoelektronik qurilmalar va vositalar optoelekttronik moslamalar Optoelektronika – fan va texnologiya sifatida lazer texnikasi, energetika, elektronika, optika, arxitektura bilan chambarchas bog’langan. Hozirgi zamon optoelektronikasining zarur va ommabop yo’nalishlari bu – lazer va optoelektron qurilmalar, yorug‘lik texnikasi asosida ishlaydigan qurilmalarni o’rganish va takomillashtirishdir. Optoelektronika (optika va elektronika) — yorug lik va elektr ʻ usullaridan foydalanib axborotlarni ishlash, saklash hamda uzatish masalalari bilan shug ullaniladigan elektronika bo limi. ʻ ʻ Radioelektronika va hisoblash texnikasinish taraqqiyot bosqichi sifatida yuzaga keldi. Optoelektronika funktsional elektronika va mikroelektronikalarning muhim mustaqil hududidir. Optoelektur qurilma - bu elektr signallari ma'lumotni qayta ishlashda optik va orqaga qaytgan qurilmadir. Optoelektronik qurilmalarning muhim xususiyati shundaki, ulardagi elementlar optik jihatdan ulangan va bir-biridan elektr bilan ajratilgan. Bu yuqori kuchlanishli va past kuchlanishni muvofiqlashtirish, shuningdek, yuqori chastotali va past chastotali zanjirlarni muvofiqlashtirishni ta'minlaydi. Bundan tashqari, boshqa afzalliklar optoelektronik vositalarida ham ajralib turadi: yorug'lik nurlarining fazoviy modulyatsiyasiga xos bo'lishi, ular vaqt o'tishi bilan kombinatsiyani amalga oshiradilar (ikkitadan toza elektron zonalarda); kanallar o'rtasidagi galvanik aloqalar bo'lmaganda engil nurlarning sezilarli darajada rivojlanishi va kesishishi mumkinligi; Ularning ko'p parametrlarini o'zgartirish imkoniyati (ekspertimudonlar, yo'nalishlar, bosqichma-bosqich, polarizatsiya) tufayli engil nurlarning katta funktsional yuki. Optoelektronika ikkita asosiy mustaqil yo'nalishlarni qamrab oladi - optik va elektron optik. Optik yo'nalishi elektromagnit nurlanish bilan qattiq o'zaro ta'sirning ta'siriga asoslanadi. Bu gologramma, fotoapmiologiya, elektrooptika va boshqa hodisalarga tayanadi. Optik yo'nalishi ba'zan lazer deb ataladi. Elektron-optik yo'nalish - ichki foto effekt orqali, bir tomondan, bir tomondan, elektroluminalizmda ishlatiladigan fotovoltaik o'zgarishlar printsipidan foydalanadi. Ushbu yo'nalishning asosi an'anaviy elektron 16 aloqani optikal ravishda optikal ravishda almashtirish hisoblanadi. Bu sizga aloqa kanalida ma'lumotlarning zichligini, uning tezligi, shovqinli immunitetni oshirishga imkon beradi. Optoelektronikaning asosiy elementi Opotsomuder. Ichki bilan opocouters (1-rasm) va tashqi (1-rasm) fotonik ulanishlar. Eng oddiy optoroula uchta elementdan iborat (A 1, A rasm): 1, engil qo'llanma 2 va engil qabul qiluvchi 3, muhrlangan engil harf bilan o'ralgan. Elektr signali kirish uchun qo'llanilganda, fotosurat emissiyasi puls, pulni tushirish yoki joriy etish kabi hayajonlanadi. Yorqin yuk mashinasida yoritilgan oqim fotodetektorga tushadi, natijada elektr pulsi hosil bo'ladi yoki chiqish oqimining paydo bo'ladi. Opotronning bu turi unda Ichki foton aloqalari va tashqi elektrotexnika. Optikning yana bir turi - elektrik ichki aloqalar va fotonikli tashqi ulanishlar bilan, shuningdek, bitta chastota signallari ko'rinadigan spektrli signallarga kiritilgan boshqa chastota signallari . Yengil qabul qilgich Elektr energiyasini elektr energiyasiga o'zgartiradi. Ikkinchisining kuchaytirgichi bilan kuchaytiriladi va yorug'lik manbai 6 ni qo'zg'atadi. Hozirgi kunda turli maqsadlarning ko'p sonli optoelektroniy asboblari ishlab chiqilgan. Mikroelektronika bo'yicha, qoida tariqasida, faqat optoelektron funktsional elementlar, ularda integratsiya qilish imkoniyati, shuningdek, ishlab chiqarish texnologiyasining tegishli integral mikrosxemalar ishlab chiqarish texnologiyasi bilan mos keladi. Fotosuratlar. Engil optoelektronika manbalari miniatyura, kam quvvat iste'moli, yuqori samaradorlik va ishonchlilik, uzoq vaqt xizmat ko'rsatish, ishlab chiqarish qobiliyati. Ular yuqori tezlikda bo'lishi kerak, ishlab chiqaradigan qurilmalar shaklida ishlab chiqarishga imkon berishlari kerak. Optoelektronik ko'rinadigan, infraqizil va ultrabinafsha mintaqalarda elektromagnit nurlanishiga sezgir, shuningdek, bunday nurlanishni ishlab chiqaradigan yoki undan foydalanadigan qurilmalar deb nomlanadi.Ko'rinadigan, infraqizil va ultrabinafsha mintaqalarda nurlanish spektrning optik diapazoniga tegishli. Odatda, ko'rsatilgan diapazonni 1 uzunligi bilan elektromagnit to'lqinlarni o'z ichiga oladi nm 1 gacha. mm. 0,5 · 10 12 dan chastotalarga nima mos keladi Hz 5 · 10 17 gacha Hz . Ba'zan ular tor ashyo chastotasi oralig'i 17 haqida gapirishadi - 10 dan nm 0,1 gacha. mm. (~ 5 · 10 12 ... 5 10 16 Hz ). Ko'rinadigan diapazonlar to'lqin uzunliklariga 0,38 mkm dan 0,78 mkgachagacha (taxminan 10 15) Hz ).Amaliyotda radiatsiya manbalari (emitentlar), radiatsiya qabul qiluvchilari (fotodetektorlar) va optocumapllers (optocouters) keng qo'llaniladi.Administrator, manba va radiatsiya qabul qiluvchisi ham birlashtirilgan va bitta holatga joylashtirilgan qurilma deb ataladi.Radiatsiyaviy manbalardan boshlab LED va Lazerlar va qabul qiluvchilardan keng tarqalgan fotojorlar, fotodlarstorlar, fototranstakchilar va fototristorkorlar keng tarqalgan. Yuqori barqarorlik bilan lazerlar, yaxshi energiya xususiyatlari va samaradorligi izchil nurlanish manbalari sifatida qo'llaniladi. Optoelektronika tarkibida ixcham qurilmalarni loyihalash uchun yarimo'tkazgichli lazerlar, masalan, an'anaviy axborot uzatish liniyalari - sim va simli emas, balki optik tolali aloqa liniyalarida ishlatiladigan lazer diapazon ishlatiladi. Ular yuqori tarmoqli o'tkazish qobiliyatiga ega (elektromagnit aralashma, past yoki o'lchovlar, portlash va yong'in xavfsizligiga chidamli. Volsning xususiyati - bu maxsus optik tolali kabeldan foydalanish, uning tuzilishi rasmda keltirilgan. 131. Bunday kabellarning sanoat namunalari 1 - 3 db / km / km va undan pastda. Optik tolali aloqa liniyalari yuqori sifatli uzatiladigan rasmli telefon va kompyuter tarmoqlarini, kabel televidenie tizimlarini qurishda ishlatiladi. Ushbu satrlarda o'nlab minglab telefon suhbatlari va bir nechta televizion dasturlarni imkon beradi. Yaqinda optik integratsiyalashgan mikrosxemalar jadal rivojlanadi va jadal rivojlanadi, ularning barcha elementlari kerakli materiallarning substratida hosil bo'ladi. Optoelektronikadagi istiqbolli, elektron soatda ko'rsatmalar sifatida keng qo'llaniladigan suyuq kristallar asosida ishlatiladigan qurilmalardir. Suyuq kristallar - bu billur xususiyatlari bo'lgan organik modda (suyuqlik) va kristall fazasi va suyuqligi o'rtasidagi o'tishdir.Suyuq kristallardagi ko'rsatkichlar yuqori aniqlik, nisbatan arzon, kam quvvatni iste'mol qiladi va yuqori darajada ishlov berishda ishlaydi. Optoelektron semitik semicluge qurilmasi - ta'siri, uning ta'siri emissiya, uzatish yoki so'rilish hodisalaridan foydalanish, spektrning infraqizil yoki ultrabinet mintaqalaridan foydalanishga asoslangan. Optoelekturali qurilmalar keng tushuniladi   , Ularning ishi uchun optik 18 nurlanishdan foydalanish: genery, aniqlash, axborot signalini qayta ishlash va uzatish. Qoida tariqasida ushbu qurilmalar optoelektron elementlar to'plamini o'z ichiga oladi. O'z navbatida, asboblarni turli sohalarda keng tarqalgan keng tarqalgan va ma'lum bir sohaning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus qurilmalar ishlab chiqariladigan turdagi asbob turlariga bo'linishi mumkin. bosib chiqarish. Barcha turli xil optoelektron elementlar quyidagi mahsulot guruhlariga bo'linadi:   Rishlar va radiatsion qabul qiluvchilar, optsyorlar, optika va tolali elementlar, shuningdek, shuningdek, tizimni namoyish qilish va yodlab olish uchun optik ommaviy axborot vositalari. Ma'lumki, har qanday tizimlashtirish to'liq bo'lmasligi mumkin, ammo 1869 yilda kimyoviy elementlar qonuniy qonuni, 1869 yilda ochilgan vatandoshimiz, "1834-1907" (1834-1907), fan paydo bo'ladi, I.E. Baholash, taqqoslash, tasniflash, naqshlarni aniqlash, mezonlar, umumiy xususiyatlarni aniqlash. Muayyan elementlarni tavsiflashdan oldin, hech bo'lmaganda, umumta'lim sharoitida optoelektronik mahsulotlarning o'ziga xos xususiyati ko'rsatilgan. Yuqorida aytib o'tilganidek, optoelektronikalarning asosiy farqlovchi xususiyati bu ma'lumot bilan aloqadir. Masalan, agar po'lat vallar qotib qolishi uchun ba'zi bir turda bo'lsa, lazer nurlanishidan foydalaniladi, bu o'rnatishni tabiiy ravishda optoelektronik moslamalarga tabiiy ravishda belgilab bo'lmaydi (manbaning o'zi to'g'ri).Odatda, Optoelektronik odatda qattiq davlat elementlariga tegishli (Moskva energetika instituti tarkibida "Optoelektronika" kursida "Optoelektronika" yo'nalishi va semitograforlar qurilmalarida o'quv qo'llanmalari nashr etildi. Ammo bu qoida unchalik qiyin emas, chunki Optoelektronikalarning alohida nashrlarida fotomulthlers va elektron akademik vositalar turiga tegishli, gazni lazerlar va boshqa qurilmalar bilan bog'lanadilar. davlat. Biroq, ko'rsatilgan qurilmalar shunga o'xshash vazifalarni hal qilish, shunga o'xshash tarzda hal qilinishi, shunga o'xshash vazifalarni hal qilishda keng qo'llaniladi (shu jumladan semizotura) bilan keng qo'llaniladi. Optoelektronika sohasidagi taniqli mutaxassis, Yuriy Romanovich Nosovning so'zlariga ko'ra, uni ilmiy va texnik yo'nalish sifatida tavsiflaydi. Optoelektronikalarning jismoniy asosi - bu optik va elektron jarayonlarning kombinatsiyasi va uzluksizligi va uzluksizligi asosiy 19 hisoblanadi. Optelektronlashtirish moslamasi ko'rinadigan, infraqizil (IR) yoki ultrabinafsha (UV) mintaqalarida yoki ultrabinet (UV) mintaqalarida yoki umuman mos bo'lmagan nurlanishni chiqaradigan qurilma sifatida belgilanadi spektakli maydonlar. Optoelektronikalarning texnik asoslari zamonaviy mikroelektronika tarkibiy va texnologik tushunchalarini aniqlaydi: elementlarning miniatizatsiyasi; qattiq davlat tuzilmalarini afzal ko'rgan; Elementlar va funktsiyalarning birlashishi. Optoelektronikaning funktsional maqsadi informatika muammolarini hal qilishdir: axborotni yaratish (shakllantirish (shakllantirish (shakllantirish) tegishli elektr va optik signallargacha; ma'lumotlarni uzatish; ushbu algoritm to'g'risidagi ma'lumotlarni qayta ishlash (o'zgartirish); yozuv, aslida saqlash, buzish, o'qimaslik kabi jarayonlarni o'z ichiga olgan ma'lumotlarni o'chirish; Ma'lumotni ko'rsatish, i.e. Chiqish signallarini qabul qilingan odamga etkazish. Ushbu ta'rifga ko'ra, optoelektronika ilmiy-texnik yo'nalish sifatida uchta o'ziga xos xususiyatlarni tavsiflaydi. 1. Optoelektronikikaning jismoniy asoslari - bu optik va elektron jarayonlarning kombinatsiyasi va uzluksizligi printsipial xususiyatidir. 2. Optoelektronikalarning texnik asoslari zamonaviy mikroelektronika tarkibiy va texnologik tushunchalarini aniqlaydi: elementlarning miniatizatsiyasi; qattiq davlat tuzilmalarini afzal ko'rgan; Elementlar va funktsiyalarning integratsiyasi; Maxsus oliyjali materiallar uchun yo'naltirish; Mahsulotlar guruhini qayta ishlash usullaridan foydalanish. 3. Optoelektronikaning funktsional maqsadi quyidagi vazifalarni hal qilishdir: avlod, transfer, konversiya, saqlash va axborot displeyi. Optoelektronik qurilmalarda keltirilgan vazifalarni hal qilish uchun optik va elektr shakllarida ma'lumot signallari ishlatiladi, ammo optik signallar aniqlanadi - bu sifat jihatidan yangi, bu optoelektronika bilan ta'minlangan. Optoelektron asboblar Qo'ng'iroq qilmoq Ko'rinadigan, infraqizil va ultrabinafsha mintaqalarda elektromagnit nurlanishiga sezgir, shuningdek, bunday nurlanishni ishlab chiqaradigan yoki undan foydalanadigan asboblar. Muayyan optoelektur qurilmasida, yuqorida ko'rsatilgan uchta komponentning mavjudligi majburiydir, ammo ro'yxatga olingan o'ziga 20 xos xususiyatlar ko'proq yoki kamroq darajada muhojir qilinishi mumkin. Bu sizga optomik va fotoelektron moslamalarini ajratish imkonini beradi (fotoelektron mulmomushchilar, elektron qurilmalar). Shaklda. 2.1 Optoelektron moslamalarining tasnifi taqdim etiladi va o'z ishlarining asosiy effektlari ko'rsatilgan. Amaliyotda keng qo'llaniladi manba nur (emitterlar), qabul  qiluvchilar nur (fotodetorlar) va oPROON. (Rad etish uchun kvartira). Emitter - manba, yorug'lik oqimi yoki yorqinligi uning kiritishiga kiradigan elektr signalining funktsiyasi. Radiatsiyaviy manbalardan boshlab LED va Lazerlar va qabul qiluvchilardan keng tarqalgan fotojorlar, fotodlarstorlar, fototranstakchilar va fototristorkorlar keng tarqalgan. Opt Protrons keng qo'llaniladi, bu LED fotodranssioneridan foydalanib, LED- Fotootransristor, fototrist. Emitent shaklida ishlatiladigan qurilmalar izolyatsiya qilinadi ro'molcha (lazerlar bilan) va muvofiq  bo'lmagan (yorug'lik chiqaradigan diodlar bilan) Optoelektronika. Individual elementlardan individual asboblar va murakkab optoelektron tizimlar yaratilgan. Asosiy optoelektronik elementlar: Keraksiz optik nurlanish manbalari (yarimo'tkazgich lazer); · Xarajsiz optik nurlanish (yorug'lik chiqaradigan diod); Amport va passiv optik vositalar; · Optik nurlanish qabul qiluvchilari (fotodiod); · Optikollar (ob'ektiv); · Tolali optik elementlar (optik tolali jabduqlar); · Inegtik-optik elementlar (Ingliz optik oynasi). Optoelektronika moslamalari sinfidagi funktsional maqsadlarga muvofiq, miniatyura radiatsiyasi manbalari va bitta va ko'p- elementlarning nurlanish qabul qiluvchilari, quyidagi qurilmalar ajratilishi kerak.Optopar "Optotecectronecconik moslama" deb ataladi, unda kirish kiradi va potodetektor bir-birining timsolli va elektr aralashmalari bilan o'zaro ta'sir qiladi.Opoparas axborot signallarini, yuqori oqim va yuqori voltli kontaktsiz almashinuvlarni uzatish va boshqarish va tartibga solish moslamalarida sozlash fotosimentlarini yaratish uchun keng qo'llaniladi. Optoelektron sensorlar - Tashqi jismoniy ta'sirni amalga oshiradigan 21 asboblar: harorat, bosim, namlik, tezlashtirish, magnit maydoni va boshqalar, - elektr signallarida. Ushbu qurilmalarning ta'siri turli printsiplarga asoslanadi. Datchiklarga ochiq optik kanal bilan tasvir signallari va optocouter-ni o'z ichiga oladi. Ayniqsa, ushbu yo'nalishning jadal rivojlanishi tolali signalning tolada targ'ib qiluvchi optik signal xususiyatlarini o'zgartiradigan optik tolali sensorlarning kelishi bilan bog'liq. Optik optik chiziqlar (VOLS) - moslashuvchan tolali optik yorug'lik qo'llanmalarini (kabel shaklida) o'z ichiga olgan asboblar va tizimlar (kabel shaklida), bittasi (uzatuvchi) tugashi va boshqa (qabul qiluvchi) bilan. Uskunaning jismoniy asosi tolali chiroqlar, shuningdek, yorug'lik va qabul qilgichdagi fotoelektsiya hodisalari va fotovoltaik hodisalar tarqalish jarayonlarini aniqlaydi. Ko'rsatkichlar - Visual displey tizimlari uchun elektr bilan boshqariladigan qurilmalar. Ular elektron soatlardan va mikro- hisoblulyator, taxtalar va boshqaruv panellaridan eng keng foydalanishni topadilar va "Man - EMM" tizimida. Axborot tipidagi moslamalarning jismoniy asoslari elektropoluminal turdagi elektrolum turlarini tashkil etadi (faol yoritgichli raster bo'lgan asboblar uchun) va elektrotexnika fenomeni (passiv aks ettiruvchi raster bilan asboblar uchun).Ichki opaelektronika mahsulotlarining tasnifiga muvofiq OEP Optelektur signalizatsiya konversiyasi ("Elektr - yorug'lik" o'zgarishi turi bo'yicha radiatsion, funktsional foydalanish darajasi amalga oshiriladi. va konstruktiv ijro. Maxsus guruhlarning har biri yangi qurilmalar va qurilmalar bilan to'ldirilganga o'xshaydi. 22 2.4 Optoelektronika va uning rivojlanishi Optoelektronika – elektronikaning yorug’lik va elektr metodlaridan foydalanilib axboratlarni ishlash, saqlash hamda uzatish masalalari bilan shugyllanadigan bo’limi. Optoelektronika radioelektronika va hisoblash texnikasining taraqqiyot bosqichi sifatida yuzaga keldi. “Optoelektronika “ tushunchasi 1955 yillarda paydo bolib, birinchi bu so’z bilan optik aloqali elektron sxemalar tushunildi. Keyin 1960 yillarda kogerent nurlanishlarni keng foydalanish imkoniyatini beruvchi lazerni kashf qilinishi optik effektlarni tekshirishni yengillashtirdi va optikani elektronikada foydalanish bo’yicha takliflar soni keskin oshdi. Golografiyani rivojlanishi esa optikani elektronika bilan bog’lanishini kuchaytirib yubordi. Undan tashqari, lazer texnika va yarimo’tkazgichlar texnologiyasini rivojlanishida yangidan – yangi asboblarni yaratilishi va bu yo’nalishlarni sintez qilishga to’g’ri keldi. Keyin informasiyani yuqori darajada to’yinishi hisobiga uni turli ko’rinish va usullarda tez ishliv berish zarurati tug’uli. Bular hammasi optoelektronikani rivojlanishiga stimul bo’ldi. Optoelektronika yarimo’tkazgich va vakuum elektronikadan o’zining zvenosi (fotonlar aloqasi) borligi bilan farq qiladi. Fotonlar elektr jihatdan neytiral b’lganligidan optik aloqa kanalida elektr va magnit maydonlari tomonidan uyg’otilmaydi. Bu esa axboratlarni buzmasdan tekis uzatish va qabul qilishni ta’minlaydi. Axboratlar yorug’lik nuri yordamida uzatilganda aloqa liniyasida to’planib qolmaydi va sochilmaydi, shuning uchun axborot kechikmay, buzilmay , o’z vaqtida yetkaziladi. Optik tebranishlar chastotasining yuqoriligi (1013 - 1015 Gs) axborotlarnini ko’p va tez uzatilishini ta’minlaydi. Optoelektronikaning asosiy elementlari – yorug’lik mabalari ( lazerlar, yorug’lik diodlari), optik muhitlar( aktiv va passiv) hamda fotoqabulqilgichlar. Bu elementlardan turli nisbatda va ayrim – ayrim foydalanish mumkin. Optoelektronikani rivojlantirishning ikki yo’li – optik ( kogerent optoelektronika) va elektrooptik (optronika) mavjud. Hisoblash texnikasi sistemasini tuzishning yangi prinsipi va usullari , optik aloqa, axborotlarni eslab qolish va ishlash kogerent optoelektronika bilan bog’liqdir. Optronikaning rivojlanishi yorug’lik manbalari va fotoqabulqilgichlardan to’g’ri foydalanishga asoslangan. Optron sxemalar tuzilishi jihatidan yarimo’tkazgichlarga nisbatan ixcham va oddiy bo’ladi. 28 U elektr va optik signallarni kuchaytirish va 23 o’zgartirish, almashlab ulash , modulyasiyalash va boshqalarni bajaradi. Optika (yunoncha: optike — ko rish haqidagi fan) — fizikaning ʻ yorug likning tabiatini, yorug lik hodisalari qonuniyatlarini, yorug lik ʻ ʻ ʻ bilan moddalarning o zaro ta sirini o rganadigan bo limi. Yorug likning ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ to g ri chiziq bo ylab tarqalishi qadimda Mesopotamiya va qad. Misrda ʻ ʻ ʻ ma lum bo lgan hamda undan qurilish ishlarida foydalanishgan. ʼ ʻ Tasvirning ko zguda hosil bo lishi bilan miloddan avvalgi 3-asrda ʻ ʻ Aristotel, Platon, Yevklidlar shug ullanishgan. O.ning rivojlanishi I. ʻ Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens va boshqalarning ishlari bilan bog liq. 11-asrda arab olimi Ibn al-Xaysam (Algazen) O. ʻ to g risida risola yozgan bo lsada, yorug likning sinishi qonunini ʻ ʻ ʻ ʻ ifodalay olmagan. Faqat 1620-yillarda bu qonunni tajriba yo li bilan ʻ golland olimi V. Snellius va R. Dekart isbotladi. 17-asrdan yorug lik ʻ haqida korpuskulyar va to lqin nazariyalar paydo bo la boshladi. ʻ ʻ Yorug lik korpuskulyar (zarra) nazariyasining targ ibotchisi X. ʻ ʻ Gyuygens edi. Yorug likning to lqin tabiati haqidagi tasavvurlar M. Lomonosov va L. ʻ ʻ Eyler tomonidan rivojlantirildi. 19-asr boshlarida ingliz olimi T. Yung va O. Frenel ishlari yorug lik to lqin nazariyasining uzil-kesil ʻ ʻ g alabasiga olib keldi. O. Frenel kristallooptika hodisalariga to lqin ʻ ʻ nazariyasini qo lladi. T. Yung yorug lik interferensiyasi hodisasini ʻ ʻ kuzatdi. Bu hodisa yorug lik to lqin tabiatiga ega ekanligini ko rsatdi. O. ʻ ʻ ʻ Frenel yorug lik interferensiyasi asosida yorug likning to g ri chiziq ʻ ʻ ʻ ʻ bo ylab tarqalishini, turli difraksiya xrdisalarini va boshqalarni ʻ tushuntirdi. Yorug likning sinishi va qaytishida yorug likning ʻ ʻ qutblanishini fransuz olimi E. Malyus kuzatdi (1808) va fanga "yorug likning qutblanishi" terminini kiritdi. M. Faradey yorug lik ʻ ʻ qutblanish tekisligining magnit maydonda burilishini kashf qildi (1846) va elektromagnetizm bilan O. orasidagi bog lanishni, tok kuchi ʻ elektromagnit birligining elektro-statik birligiga nisbati yorug lik ʻ tezligiga tengligini (3-10°sm/s) topdi. J. K. Maksvell elektromagnit maydon tushunchasini rivojlantirdi, yorug lik ham elektromagnit to lqindan iborat, degan nazariyani yaratdi. ʻ ʻ U yorug likning elektromagnit nazariyasiga asoslanib, yorug likning ʻ ʻ hatto bosimi bo lishini aytdi va uning son miqdorini nazariy aniqladi ʻ (1873). Uning nazariy tekshirishlari elektromagnit maydonning 24 yorug lik tezligiga teng tezlik bilan tarqalishini ko rsatdi. Italyan olimi ʻ ʻ A. Bartoli esa 1876 yilda yorug lik bosimining termodinamik asosini ʻ yaratdi. 1899 yilda P. N. Lebedev birinchi bo lib tajriba yo li bilan ʻ ʻ yorug lik bosimini aniqladi. 1888 yil da G. Gers vakuumda ʻ tarqalayotgan elektromagnit maydonning tezligi yorug lik tezligiga teng ʻ ekanligini aniqladi va J. Maksvell nazariyasini tajriba yo li bilan ʻ tasdikladi. Yorug likning modsalar bilan ta sirlashuvini 19-asr 90-yillarida juda ʻ ʼ ko p olimlar, jumladan, nemis olimi E. Drude, G. Gelmgols va G. A. ʻ Lorents tekshirdilar. Lorents modda va yorug likning elektromagnit ʻ nazariyasini yaratdi. Shu nazariya asosida O.dagi qator hodisalarni, mas, yorug likning dispersiya hodisasi, dielektrik singdiruvchanlik ye ning ʻ elektromagnit to lqin uzunligi X ga bog liq bo lishi va h.k.ni tekshirish ʻ ʻ ʻ va tushuntirish mumkin bo ldi. ʻ Klassik elektron nazariya ayrim optik hodisalarni tushuntirib bera olmadi va nazariya natijalari tajriba natijalariga, mas, mutlaq qora jismning issiklik nurlanishi spektrida energiya taqsimoti va boshqalarga mos kelmay qoldi. Bunday qiyinchilikni bartaraf qilish uchun M. Plank yorug likning kvant nazariyasini yaratdi (1900). O.ning keyingi ʻ rivojlanishi kvant mexanika nazariyalari bilan bog liq. Fotoeffekt ʻ hodisasi uchun Plank nazariyasini A. Eynshteyn rivojlantirib, yorug lik ʻ kvanti — foton tushunchasini fanga kiritdi (1905). Yorug likning ʻ elektromagnit nazariyasi nisbiylik nazariyasining yaratilishiga mos bo ldi. ʻ O. shartli ravishda geometrik O. va to lqin O.siga, fiziologik O., ʻ nochiziqli O. va boshqa xillarga bo linadi. Geometrik O.da ʻ yorug likning qaytishi va sinishi qonunlari asosida, ya ni ikki muhit ʻ ʼ chegarasida yorug likning sinishi va qaytishi natijasida ob yektlarning ʻ ʼ tasviri hosil bo lishini tushuntirish mumkin. Unda fotometriya, yorug lik ʻ ʻ oqimi, yorug lik kuchi, yoritilganlik va yorug likni miqsoriy ifodalovchi ʻ ʻ boshqa kattaliklar qaraladi. Geometrik O. fotometriya bilan birga O. texnikasi, ya ni optik asboblar nazariyasi va ratsional yoritish, yorug lik ʼ ʻ dastasini taqsimlash va yo naltirish ta limotining ilmiy asoslari bilan ʻ ʼ ham shug ullanadi. ʻ To lqin O.sida interferensiya, difraksiya va yorug likning qutblanishi ʻ ʻ kabi yorutlik tabiati bilan bog liq bo lgan hodisalar o rganiladi. Bu ʻ ʻ ʻ 25 hodisalar nazariyalarining rivojlanishi yorug lik tabiatini to la ochib ʻ ʻ berish bilan birga, yorug likning qaytishi va sinishi qonunlarini ham ʻ tushuntirib bera oldi. Yorug likning modda bilan ta siri tufayli har xil effektlar — mexanik ʻ ʼ (yorug lik bosimi, Kompton effekti), xususiy optik (yorug likning ʻ ʻ sochilishi, fotolyuminessensiya), elektr (fotoelektr hodisa), kimyoviy (foto-kimyo va fotografiya effektlari), shuningdek, yorug likning ʻ yutilishi va sochilishi, issiklik nurlanishi va boshqa kuzatiladi. Yorug likning yutilishi va sochilishi rang haqidagi ta limot asosini ʻ ʼ tashkil qilib, rassomlik san atida keng ishlatiladi. Mas, tiniq bo lmagan ʼ ʻ muhitda yorug likning sochilishi fotolyuminessensiya uchun asos bo lib ʻ ʻ xizmat qiladi. Lyuminessensiya hodisasi hozirgi zamon gaz razryad va lyuminessensiya yorug lik manbalarini yara-tish maqsadida qo llaniladi. ʻ ʻ Bu yorug lik manbalari elektr energiyani ancha tejaydi. Ulardan ʻ lyuminissensiyalanuvchi ekranlar tayyorlashda foydalaniladi. Bu ekranlar rentgenologiya, televideniye, o lchov asboblari va harbiy ʻ texnikada ishlatiladi. Fotoelektr hodisaga asosan o lchov asboblari, har ʻ xil yorug lik relelari ixtiro qilindi. O. texnikasi va mashinasozlikda ʻ metall yoki ob yektni nazorat qilish yorug lik intenferensiyasi ʼ ʻ hodisasiga asoslangan. Yorug lik difraksiyasi hodisasi arxitektura ʻ akustikasida ultraakustik to lqinlarni optik qayd qilishga imkon beradi. ʻ Rentgen nurlarining molekulalar, ayniqsa, kristallardagi difraksiyasi moddalar strukturasini tahlil qilishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Elektronika — fan va texnikaning elektronlar va boshqalar zaryadlangan zarralarning elektromagnit maydon hamda turli jismlar bilan o zaro ta siri qonuniyatlarini o rganish, bu o zaro ta sirdan ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ foydalanib energiyani o zgartiradigan elektron asbob va qurilmalarni ʻ yaratish usullarini ishlab chiqish bilan shug ullanadigan sohasi. ʻ Matematika, fizika, nazariy elektronika kabi fanlar E.ning nazariy asosini tashkil qiladi. E.da axborotni diskret va uzluksiz elektromagnit signallar ko rinishida olish va ularni o zgartirish, almashtirish masalasi ʻ ʻ ham o rganiladi. Elektronlarning juda kichik inersion xossaga ega ʻ ekanligi ularning elektron asboblar ish hajmidagi makromaydonlar bilan ham, atom, molekula yoki kristall panjara ichidagi mikromaydonlar bilan ham o zaro ta siridan chastotasi 1012Gs gacha bo lgan ʻ ʼ ʻ 26 elektromagnit terbanishlarni, shuningdek, chastotasi 1012— 1020Gs bo lgan infraqizil, optik, ultrabinafsha va rentgen nurlanishlarni samaraliʻ generatsiyalash, o zgartirish va qabul qilish imkonini beradi. Elektron ʻ jarayonlar va hodisalarni, shuningdek, elektron asbob va qurilmalar yaratish usullarini tadqiq qilish natijalari elektron texnikaning turlituman asbobuskunalarini, hisoblash texnikasi, informatika, aloqa, radiolokatsiya, televideniye, telemexanika va boshqalar sohalardagi murakkab masalalarni hal qilishga mo ljallangan turli tizimlar va ʻ komplekslarni yaratishda o z aksini topgan. ʻ E.ning asosiy ilmiy masalasi vakuum, elektromagnit maydon va bir jinsli bo lmagan muhitda zaryadlangan atom zarralarining harakati va bu ʻ bilan bog liq fizik hodisalarni o rganish va amaliy yo nalishini ʻ ʻ ʻ belgilash, amaliy masalasi esa axborotni hosil qiluvchi, o zgartiruvchi va ʻ uzatuvchi tizimlarda, hisoblash texnikasida, energetik qurilmalarda, ishlab chiqarish texnologiyasida har xil vazifalarni bajaruvchi elektron asbob va qurilmalar yaratishdan iborat.E. yutukdari radiotexnika taraqqiyoti, tranzistorlar, uzatuvchi televizion trubkalar yaratilishi bilan uzviy bog liq. ʻ Olimlar J.K.Maksvem, O.U.Richardson, T.A.Edison, T.Gers, G .V.Rentgen, J.Tomson, X.K.Lorentsyatlsh ishlari 20-asr boshida ʻ E.ning fan sifatida shakllanishiga asos bo ldi. ʻ Rus olimlari A.G.Stoletov, A.BonchBruyevich, N.G.Basov, A.M.Proxorov, S.V.Vavilov, A.A.Chernishev va boshqalar, amerika olimlari Ch.Tauns, L.De Forest,Z.Varvan, R.Varman, R.Kompfner va boshqalar bu fan taraqqiyotiga muhim hissa qo shishdi. ʻ Fizik E. vakuumda, elektromagnit maydonlar va boshqalar har xil muhitlarda atom zarralari, ionlar va neytral atomlarning harakati va ular bilan bog liq bo lgan fizik qonuniyatlarni, elektron va ion asboblar, ʻ ʻ qurilmalarni yasash, elektron asbob va qurilmalar yordamida elektromagnit energiyasini olish, uzatish va qo llanish prinsiplarini, ʻ atom zarralari oqimlarini, ionlar, kvantlar, elektromagnit maydonning moddalarga ta sirini nazariy va amaliy o rganish bilan shug ullanadi; ʼ ʻ ʻ elektron emissiya, ionlashish, energetik sathlar, yarimo tkazgichlarda ʻ tunnel effekti, elektron oqimlarni fokuslash kabi hodisalarni o rganadi. ʻ Texnik E.da elektron va ion asboblar, qurilmalar va tizimlarni fan, sanoat, aloqa, xalq xo jaligi, transport va boshqalar sohalarda qo llash ʻ ʻ 27 nazariyasi va amaliy hal qilish masalalari ko riladi. Texnik E.ga ʻ elektronnurli trubka, ossillograf, rentgen qurilmalari, EHM, simobli tok o zgartirgichlar, radiolokatorlar, integral sxemalar va boshqalar kiradi. ʻ Elektron apparatlarning qo llanishiga qarab, texnik E. mustaqil ʻ radioelektronika, sanoat, yadro E.si kabi yo nalishlarga bo linadi. ʻ ʻ Elektron asboblar ishlab chiqarish texnologiyasi ushbu bosqichlar ishchi elementi materiallarini olish, ularning elektrofizik, optik, emission parametrlarini o rganish, ularga kerakli shakl, o lcham va sirt xossalari ʻ ʻ berish uchun mexanik, kimyoviy va elektrokimyoviy qayta ishlash, yarimo tkazgich materiallardan rp o tish qismlarini olishda plastik va ʻ ʻ kristallarni qayta ishlash, asboblarni yig ish va boshqalar o ta nozik va ʻ ʻ murakkab bosqichlardan tashkil topadi. E. elektron va ionli hodisalarning tabiati va qanday muhit hamda moddada borayotganligiga qarab, vakuum E.si, qattiq jism E.si va kvant E. sohalariga bo linadi. Har bir soha bir necha yo nalishlarni o z ichiga ʻ ʻ ʻ oladi. Vakuum E.si quyidagi qismlardan iborat: 1) emission E., 2) elektronlar va ionlar oqimini hosil qilish va ularni boshqarish; 3) elektron lyuminessensiya; 4) yuqori vakuum fizikasi va texnikasi; sirt hodisalari; 6) gaz razryadli asboblar fizikasi va boshqalar Vakuum E.ning asosiy yo nalishlari: elektron lampalar, yuqori chastotali elektronvakuum ʻ asboblar (magnetronlar, klistronlar, yuguruvchi to lqin lampalari va ʻ boshqalar), elektron nurli asboblar (kineskoplar, ossillograf trubkalari va boshqalar); fotoelektron asboblar (fotoelektron ko paytirgichlar va ʻ boshqalar); rentgen trubkalari, gaz razryadli asboblar (kuchli tok o zgartirgichlari, yorug lik manbalari, indikatorlar). ʻ ʻ Qattiq jism E.sining asosiy qismlari: 1) yarimo tkazgich materiallar ʻ xossalarini va ularga aralashmalarning ta sirini o rganish; 2) kristallda ʼ ʻ har xil o tkazuvchanlik xossalariga ega bo lgan sohalarni hosil qilish; 3) ʻ ʻ zarur xossa va shaklga ega bo lgan metallyarimo tkazgich, ʻ ʻ dielektrikyarimo tkazgich , yarimo tkazgichkontaktli materiallarni olish ʻ ʻ va ularning texnologiyasini ishlab chiqish; 4) metall, dielektrik, yarimo tkazgich va qotishmalar sirtidagi fizikkimyoviy hodisalarni ʻ o rganish va ularni boshqarish usullarini topish; 5) o ta kichik ʻ ʻ o lchamdagi asbob elementlarini olish va fundamental masalalarni ʻ o rganish. Qattiq jism E.si, asosan, yarimo tkazgichlar E.si bilan bog liq. ʻ ʻ ʻ 28 Qattiq jism E.si yarimo tkazgichli asboblar (diodlar, tranzistorlar) ʻ yaratish va dielektrik elektronika, magnetoelektronika, akustoelektronika, pyezoelektronika, krioelektronika kabi yo nalishlarga ʻ ega. Kvant E.ning asosiy yo nalishlari lazer va mazerlar yaratish, bu ʻ asboblarni turli amaliy masalalarni hal qilishga (masofani aniq o lchash, ʻ vaqt va chastota etalonlarini yaratish, energiyani uzatish, uzoq kosmik aloqa, tibbiyot va ishlab chiqarishning ba zi sohalarida ma lum ʼ ʼ vazifalarni bajarishga) joriy etishdan iborat. E. asboblari materiallarini olish va tayyorlash masalalarini materialshunoslik fani hal qiladi. Elektron asboblar texnologiyasi murakkab bo lganligi uchun barcha texnologik jarayonlarni ʻ avtomatlashtirish talab qilinadi. Elektron asboblar texnologiyasi bilan bog liq bo lgan masalalar mashinasozlik sanoatida elektron ʻ ʻ mashinasozligi tarmog ining paydo bo lishiga olib keldi. E. oldida ʻ ʻ boshqaruv, hisoblash, aloqa va o lchash elektron tizimlarida qayta ʻ ishlanuvchi ma lumotlar miqdorini, integral sxemalar samaradorligini ʼ oshirish, stereotelevideniye prinsiplari va vositalarini ishlab chiqish, amalga oshirish, millimetrli va santimetrli diapazonda ishlovchi o ta ʻ yuqori chastotali E. asboblarini yaratish, mukammallashtirish, kristall panjara bo shliqlari — kanallarida harakatlanuvchi zarralar xossalaridan ʻ foydalanib generatorlar, kuchaytirgichlar kabi turli E. asboblari yaratish, elektron asboblar texnologiyasini mukammallashtirish masalalari turibdi. E. mehnat unumdorligini oshirishda juda qo l keladi. E. ʻ asboblari fan, texnika va ishlab chiqarishda keng qo llaniladi. ʻ E. fani va texnikasining yutuqlari inson faoliyatining deyarli hamma sohalarida qo llanilmoqda. Elektron texnika vositalari keng ko lamli ʻ ʻ asbob va qurilmalarning ajralmas qismiga aylandi. Ular orasida katta integral sxemalar (KIS) asosida yaratilgan mikroprotsessorlar alohida o rinni egallaydi. So nggi vaqtlarda o ta katta integral sxemalar (O KIS) ʻ ʻ ʻ ʻ ishlab chiqildi; ular asosida mikro EHM lar yaratiddi. Ular xalq xo jaligini boshqarishda, sanoatning turli sohalarida, tibbiyotda, inson ʻ hayoti va faoliyatining ko pgina sohalarida keng qo llaniladi. E. fani va ʻ ʻ texnikasi asosan ikki yo nalish: informatsiyahisoblash ta minoti ʻ ʼ muammolari hamda energiya olish va undan foydalanish yo nalishlari ʻ bo yicha rivojlanmoqda. ʻ 29 O zbekistonda E.ning rivojlanishi G.N. Shuppe, S.V. Starodubsev va ʻ U.O. Orifovlefning fizik E. sohasidagi i.t.lari bilan boshlangan. Uzbekistonda E. bo yicha ilmiy tekshirish ishlari O zbekiston FA ʻ ʻ Elektronika instituti, Fizikatexnika instituti, Toshkent texnika universiteti, O zbekiston milliy universiteti va boshqa ilmiy tekshirish ʻ muassasalarida M.S. Saidov, O .X.Rasulov, N.Y. To rayev, T.D. ʻ ʻ Rajabov, R. A. Mo minov, A. T. Mamadalimov va boshqalar olimlar ʻ rahbarligida olib borilmoqda. Yangi davr deb ataluvchi zamonda F.ning ijtimoiy roli yanada oshdi. U madaniyatning muhim tarmog i va texnikaning nazariy asosiga aylana ʻ boshladi. 16—17-asrlarda klassik fizikaning poydevori qurildi. F.ning nazariya darajasiga ko tarilganligi tafakkurning induktiv va deduktiv ʻ rivojlanishiga yo l ochib berdi. Mavjud ilmiy faktlar I.Nyuton ʻ tomonidan dinamikaning asosiy qonuni sifatida ta riflandi. Bu ʼ umumlashtirilgan qonundan 16—19-asrlarda xususiy qonuniyatlar kashf etildi. Lagranj, Eyler, Gauss va boshqa ijodi mexanikani moddiy nuqtalar sistemasi tarzida shakllanishiga olib keldi. Mexanika F.i shu darajada mantiqiy rivojlandiki, har xil soha olimlari unga havas qila boshladilar va uning isbotlangan qonuniyatlaridan boshqa sohalarda ham foydalanish harakatiga tushdilar. Sanoatda tub o zgarishlar yuz berishi (18-asr oxiri) tufayli F.ning ʻ taraqqiyotida yangi bosqich boshlandi. 19-asrda fizikada yangi F.lar (termodinamika, klassik elektrodinamika) paydo bo ldi, biol.da ʻ evolyutsion ta limot va hujayra nazariyasi vujudga keldi, energiyaning ʼ saklanish va o zgarish qonuni shakllandi, astronomiya va mat.da yangi ʻ konsepsiyalar rivojlandi (J.Maksvell, M. Faradey, J. Lamark, Ch.Darvin, T.Shvann, M.Shleyden va boshqalar). Geom. sohasida inqilobiy ta limot ʼ yaratildi: asrlar davomida hukm surib kelgan Yevklid geometriyasi yagona emasligi, balki noyevklid geom.lar ham borligi N.Lobachevskiy tomonidan bayon etildi va keyinchalik isbotlandi. DM.Mendeleyevning davriy sistemasi xar xil kimyoviy elementlar orasidagi ichki boglanishni ifodaladi. Mat. va fizikada 20-asrda ham katta yutuklar qo lga kiritildi, texnika ʻ F.larida radiotexnika, elektronika kabi sohalar paydo bo ldi. F. va ʻ texnikaning yanada rivojlanishiga ta siri borgan sari ortib borayotgan ʼ kibernetika vujudga keldi. Fizika va kimyo F.laridagi muvaffaqiyatlar 30 hujayralardagi biologik jarayonlarni yanada chuqurroqo rganishga ʻ imkon berdi, bu hol qishloq xo jaligi va tibbiyot F.larining rivojlanishiga ʻ olib keldi. F.ning ishlab chiqarish bilan yaqin hamkorligi yuz berib, uning ijtimoiy xayot bilan aloqalari mustahkamlana boshladi. Hozirgi F.lar fantexnika inkilobinnng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. F. tizimi umuman kuyidagi katta guruhlarga bo linadi: tabiiy F.lar, ʻ gumanitar F.lar, texnika F.lari va ijtimoiy F.lar. Bu guruhlarning har qaysisidan juda ko p mustaqil F. sohalari ajraladi. Mustaqil F.lar bir- ʻ biriga bog liq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli ʻ muammolarini yechishga to g ri keladi, bu hol hrz. paytda fanlararo va ʻ ʻ kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol bo la oladi. Bu ʻ muammo texnika F.lari, Yer to grisidagi F.lar, biol„ mat., tibbiyot, ʻ iqtisodiyot va boshqalar bilan qo shilib ketgan. Bu xildagi ilmiy va ʻ ilmiytexnik muammolarni hal qilish uchun xoz. fanlarda tadqiqotlarni dasturiymaqsadli tashkil etish metodi keng qo llaniladi. Ilmiy ʻ tadqikrtlarni 2 ga: fundamental va amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqotlarning , bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiyamaliy muammolarni hal qilish uchun qo llash amaliy ʻ tadqiqotlarning vazifasidir. Fundamental tadqiqotlar, odatda, amaliy tadqiqotlardan oldinda boradi va ular uchun nazariy asos yaratadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar o rtasidagi o zaro bog liqlikni ʻ ʻ ʻ mustahkamlash, ilmiy yutuqlar natijalarini amaliyotga tezroq joriy etish — hozirgi davr F.i uchun muhim vazifalardan biridir. Hozirgi davrda F. jamiyat taraqqiyotini olg a siljituvchi kuch va vosita ʻ bo lib qolayotganligini kuzatish mumkin. Xalq va millat dunyoqarashini ʻ shakllantirish, ta limtarbiya, axloq normalarini vujudga keltirish, ʼ ma naviy barkamol insonni tarbiyalashda F. alohida o rin tutmoqda. ʼ ʻ Mustaqillik sharoiti Uzbekistonda F.ning rivojiga katta ijobiy ta sir ʼ ko rsatdi. Avvalo, F.imiz strukturasi keskin o zgardi: ma naviy F.lar ʻ ʻ ʼ hisoblanuvchi tasavvuf ilmi tiklandi, hadis bilimlariga yo l ochildi, ʻ binobarin, ziyolilarimiz, talabalarning ruhiy dunyosi ancha boyidi, yangi oliy o quv yurtlari, un-tlar tashkil qilindi; ilm ahli chet eldagi olimlar ʻ bilan mustah.kam ijodiy aloqalar o rnatdi. Buning natijasida tabiat va ʻ texnikatexnologiya haqidagi F.larimiz xam jahon andozasi darajasiga 31 ko tarila boshladi. Olimlarimiz ilmfanning dolzarb sohalarida tadqiqotlarʻ olib borishga kirishdilar. Tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni matematik modellash, informatika va hisoblash texnikasi qamda ehtimollar nazariyasi sohasidagi, geologik jarayonlarning qonuniyatlarni, molekulyargenetik, genhujayra sohasidagi, tibbiyot, qishloq xo jaligi, ʻ paxta seleksiyachiligidagi, moddalarning kompleks fizikaviykimyoviy xossalarini o rganish bilan bog liq, energiyaning noan anaviy turlarini ʻ ʻ ʼ yaratish — Quyosh energiyasini kompleks va samarali suratda boshqa turdagi energiyaga aylantirish borasidagi tadqiqotlar ana shular jumlasidandir. Butun fizika tarixini taxminan uchta asosiy bosqichga bo'lish mumkin: · qadimiy  va  o'rta  asrlar, · klassik  fizika, · zamonaviy  fizika . Fizika taraqqiyotining birinchi bosqichi ba'zida ilmiygacha deb nomlanadi. Biroq, bunday nomni to'liq oqlash mumkin emas: fizika va umuman tabiatshunoslikning asosiy urug'lari qadim zamonlarda ekilgan. Bu eng uzun bosqich. Bu Aristotel davridan 17 asrning boshigacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi, shuning uchun u shunday nomlanadi qadimgi  va  o'rta  asrlar  davri . Ikkinchi bosqichning boshlanishi - klassik  fizika  bosqichlari - aniq tabiatshunoslik asoschilaridan biri - italiyalik olim Galiley Galiley va klassik fizikaning asoschisi, ingliz matematik, mexanik, astronom va fizik Isaak Nyuton bilan bog'liq. Ikkinchi bosqich 19-asr oxiriga qadar davom etdi. 20 -asrning boshlarida klassik tushunchalar doirasida tushuntirish qiyin bo'lgan eksperimental natijalar paydo bo'ldi. Shu munosabat bilan mutlaqo yangi yondashuv taklif qilindi - bu diskret tushunchaga asoslangan kvant. Kvant yondashuvi birinchi marta 1900 yilda fizikaning taraqqiyot tarixiga kvant nazariyasi asoschilaridan biri sifatida kirgan nemis fizigi Maks Plank (1858–1947) tomonidan kiritilgan. Uning ishi fizika rivojlanishining uchinchi bosqichini ochadi - zamonaviy  fizikaning  bosqichi , shu jumladan nafaqat kvant, balki klassik vakolatxonalar. Har bir bosqichning qisqacha tavsifini beramiz. Birinchi bosqich Aristotel tomonidan ishlab chiqilgan dunyo sferalarining geosentrik 32 tizimini ochadi deb ishoniladi. Dunyoning geotsentrik tizimi haqidagi ta'limot halqali dunyo tuzilmalarining geotsentrik tizimidan ancha oldinroq - 6-asrda boshlangan. Miloddan avvalgi NS. Buni Anaximander (taxminan 610 yil - mil. Av. 547 yildan keyin), qadimgi yunon faylasufi, Milet maktabi vakili taklif qilgan. Ushbu ta'lim qadimgi yunon matematikasi va astronomi Evidoks Knid (miloddan avvalgi 406 - miloddan avvalgi 355) tomonidan ishlab chiqilgan. Shunday qilib, Aristotelning geotsentrik tizimi o'zidan avvalgilar tomonidan tayyorlangan mafkuraviy zaminda tug'ildi. Egosentrizmdan - insonning individual "men" ining kontsentratsiyasi bilan ajralib turadigan dunyoga bo'lgan munosabat, geotsentrizmga o'tish tabiatshunoslik kurtaklarining paydo bo'lishi yo'lidagi birinchi va, ehtimol, eng qiyin qadamdir. Mahalliy ufq bilan chegaralangan osmonning to'g'ridan-to'g'ri ko'rinadigan yarim sharini to'liq osmon sferasiga o'xshash ko'rinmas yarim shar bilan to'ldirdi. Dunyo go'yo aniqroq, ammo samoviy soha bilan cheklangan bo'lib qoldi. Shunga ko'ra, Yerning (samoviy) sferik koinotning qolgan qismiga, unda doimo o'ziga xos, markaziy pozitsiyani egallab turgani va mutlaqo harakatsiz ekanligiga qarshi bo'lgan, o'zi sferik deb hisoblana boshladi. Faqat antipodlar - dunyoning diametrli qarama-qarshi qismlari aholisi mavjudligini emas, balki dunyodagi barcha er yuzidagi aholining asosiy tengligini ham tan olish kerak edi. Asosan spekulyativ xarakterga ega bo'lgan bunday g'oyalar ancha keyinroq tasdiqlandi - birinchi turda dunyo bo'ylab sayohatlar va buyuk geografik kashfiyotlar, ya'ni 15-16 - asrlar oxirida, Aristotelning geotsentrik ta'limoti. Yerning va osmonning jismlari uchun tubdan farq qiluvchi fizika yoki mexanikaga ega bo'lgan, o'zlarining aylanish o'qlari bilan bir-birlari bilan ifodalangan ideal bir tekis aylanadigan samoviy sharlarning kanonik tizimi bilan so'nggi yillarda allaqachon yashab o'tgan. Deyarli o'n besh yuz yil davomida yunon astronomi Klavdiy Ptolomeyning (90 - 160 yillarda) tugallangan geosentrik tizimini polshalik matematik va astronom Nikolaus Kopernik (1473-1543) ning mukammal geliyosentrik tizimidan (3.1-rasm) ajratib turadi. Geliotsentrik tizimning yuqori qismini zamonaviy astronomiya yaratuvchilaridan biri, nemis astronomi Yoxannes Kepler (1571-1630) kashf etgan sayyoralar harakati qonunlari deb hisoblash mumkin. 33 Guruch. 3.1. Kopernik dunyo tizimi (Quyosh markazida) Galiley Galileyning astronomik kashfiyotlari va uning fizik tajribalari, mexanikaning umumiy dinamik qonunlari, Isaak Nyuton tomonidan ishlab chiqilgan universal tortishish qonuni bilan birgalikda, asos yaratdi. fizikaning klassik  rivojlanish  bosqichi . Bu bosqichlar o'rtasida aniq chegaralar yo'q. Fizika va umuman tabiatshunoslik uchun progressiv rivojlanish ko'p jihatdan xarakterlidir: Kepler qonunlari qadim zamonlarda boshlangan juda uzoq tarixga ega bo'lgan geliotsentrik tizimning tojidir; Nyuton qonunlaridan oldin Kepler qonunlari va Galiley asarlari bor edi; Kepler sayyoralar harakati qonunlarini geotsentrizmdan geliotsentrizmga mantiqiy va tarixiy ravishda tabiiy o'tish natijasida kashf etdi, lekin Aristotel mexanikasining evristik g'oyalarisiz.Aristotel mexanikasi er va osmonga bo'linib ketdi, ya'ni uning asosiy birligi yo'q edi: Aristotelning Yer va Osmon o'zaro qarama -qarshiligi, ular bilan bog'liq mexanika qonunlarining tubdan qarama -qarshiligi bilan birga keldi. ichki qarama - qarshi va umuman nomukammal bo'lishi. Galiley Yer va Osmon o'rtasidagi aristotellarning qarshiliklarini rad etdi. U Yer atrofida osmon jismlarining bir tekis harakatlanishini tavsiflovchi Aristotelning harakatsizlik qonunini gorizontal yo'nalishda erkin harakatlanishi bilan er jismlari uchun qo'llashni taklif qildi. Har qanday er usti jismlarini alohida qismlarga ajratib, ular uchun Yerning markaziga vertikal yo'nalishda erkin tushish ideal bo'lganda, ularning massasidan qat'i nazar, teng tez (yoki teng darajada tezlashtirilgan) erkin tushish qonunini yaratdi. shartlar, hech qanday qarshiliksiz., ya'ni bo'shliqda. Bu qonun kanonizatsiya qilingan Aristotel ta'limotiga ziddir, unga ko'ra "tabiat bo'shliqdan nafratlanadi" va og'ir jismlar o'ziga xos tortishish ta'siri ostida real sharoitda tushadi, aslida ularning massasi qanchalik tez bo'lsa, shuncha ko'p bo'ladi. Kepler va Galiley, shu tarzda dastlabki g'oyalardan boshlab, butun mexanikani tubdan qayta ko'rib chiqdilar. Geosentrizmdan geliotsentrizmga o'tish natijasida ular Nyuton mexanikasini oldindan belgilab qo'ygan kinematik qonunlariga kelishdi, u er va osmon jismlari uchun asosan bir xil, u tomonidan yaratilgan barcha klassik dinamik qonunlar, shu jumladan universal qonun. universal tortishish. Shu bilan birga, "Tabiiy falsafaning matematik tamoyillari" - Isaak Nyutonning asosiy asari - xulosa qilish mumkinki, 34 uning dinamik qonunlari nafaqat Kepler va Galileyning tegishli kinetik qonunlaridan kelib chiqadi, balki o'zlari asos sifatida ishlatilishi mumkin. Keplerning uchta kinematik qonunlari va ikkala kinematik qonunlari uchun ham Galiley, shuningdek, o'zaro ta'sir qiluvchi jismlarning murakkab tuzilishi va o'zaro tortishish buzilishlari sababli ulardan nazariy jihatdan kutilgan har xil og'ishlar. Kepler qonunlari yangi sayyoralarni kashf qilish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Shunday qilib, 1781 yilda ingliz astronomi va optigi Uilyam Xerschel (1738-1822), Uran sayyorasining harakatidagi burilishlarni kuzatish natijalariga ko'ra, ingliz astronomi va matematigi Jon Kuf Adams (1819-1892) va Frantsiyalik astronom Urbeyn Jan Jozef Le Verrier (1811-1877) bir-biridan mustaqil va deyarli bir vaqtning o'zida boshqa sayyora-zauranyum sayyorasi borligini nazariy jihatdan bashorat qilgan, uni 1846 yilda osmonda nemis astronomi Ioxann Halle (1812-1910) kashf etgan. ). Bu sayyoraga Neptun deyiladi. Keyin amerikalik astronom Percival Lovell (1855-1916) xuddi shunday 1905 yilda boshqa Zauranium sayyorasi borligini bashorat qilgan va uni o'zi yaratgan rasadxonada tizimli qidiruvni uyushtirgan, natijada 1930 yilda yosh amerikalik astronom kerakli yangi sayyorani kashf qilgan. - Pluton. Nyutonning klassik mexanikasi nafaqat tez sur'atlar bilan rivojlandi. Klassik fizika bosqichi fizikaning boshqa sohalarida ham katta yutuqlar bilan tavsiflanadi: termodinamika, molekulyar fizika, optika, elektr, magnetizm va boshqalar. Keling, eng muhim yutuqlarni sanab o'tish bilan cheklanaylik. Tajribali gaz qonunlari o'rnatildi. Gazlarning kinetik nazariyasining tenglamasi taklif qilingan. Erkinlik darajalari bo'yicha energiyani bir xil taqsimlash printsipi, termodinamikaning birinchi va ikkinchi tamoyillari tuzilgan. Kulon, Ohm va elektromagnit induktsiya qonunlari kashf qilindi. Yorug'likning interferentsiya, difraktsiya va qutblanish hodisalari to'lqin talqinini oldi. Yorug'likning yutilishi va tarqalish qonunlari o'rnatildi. Albatta, boshqa muhim bo'lmagan yutuqlarni ham nomlash mumkin edi, ular orasida taniqli ingliz fizigi Jeyms Klerk Maksvell tomonidan ishlab chiqilgan elektromagnit nazariya alohida o'rin tutadi. Maksvell nafaqat klassik elektrodinamikaning yaratuvchisi, balki statistik fizikaning asoschilaridan biridir. U o'z nomi bilan atalgan molekulalarning statistik 35 tezlik taqsimotini o'rnatdi. Maykl Faradey (1791-1867) g'oyalarini rivojlantirib, u elektromagnit maydon nazariyasini (Maksvell tenglamalari) yaratdi, bu nafaqat o'sha davrga ma'lum bo'lgan ko'plab elektromagnit hodisalarni tushuntiribgina qolmay, balki yorug'likning elektromagnit tabiatini ham bashorat qildi. Maksvellning elektromagnit nazariyasi bilan klassik fizikada muhimroq bo'lganini qo'yish qiyin. Biroq, Maksvellning nazariyasi hamma narsaga qodir emas edi. O'tgan asrning oxirida, mutlaqo qora jismning nurlanish spektrini o'rganayotganda, radiatsiya spektrida energiya taqsimotining qonuniyligi aniqlandi. Eksperimental taqsimot egri chiziqlari xarakterli maksimal darajaga ega bo'lib, harorat ko'tarilib, qisqaroq to'lqinlarga qarab siljiydi. Maksvellning klassik elektrodinamikasi doirasida mutlaqo qora jismning nurlanish spektrida energiya taqsimlanishining qonuniyligini tushuntirish mumkin emas edi. Eksperimental ma'lumotlarga mos keladigan mutlaqo qora jismning nurli nurlanishining spektral zichligi uchun to'g'ri ifodani 1900 yilda Maks Plank topdi. Buning uchun u klassik fizikaning belgilangan pozitsiyasidan voz kechishi kerak edi, unga ko'ra har qanday tizimning energiyasi uzluksiz o'zgarishi mumkin, ya'ni har qanday o'zboshimchalik bilan yaqin qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Plank ilgari surgan kvant gipotezasiga ko'ra, atom osilatorlari energiyani uzluksiz emas, balki ma'lum qismlarda - kvantlarda chiqaradi va kvant energiyasi tebranish chastotasiga mutanosibdir. Fizika rivojlanishining uchinchi bosqichining xarakterli xususiyati zamonaviy sahna - klassik tushunchalar bilan bir qatorda kvant tushunchalari keng joriy etilganligi, shu asosda atom, yadro va elementar zarralar tarkibida sodir bo'ladigan ko'plab mikroprotsessiyalar tushuntirilganligi va shu bilan birga zamonaviy fizikaning yangi tarmoqlari paydo bo'lganligi yotadi. kvant elektrodinamikasi, qattiq jismlarning kvant nazariyasi, kvant optikasi va boshqalar. 36 Xulosa Hozirgi kunda optoelektronika funksional elektronika va mikroelektronikani ahamiyatli mustaqil sohasi bo’lib qoldi. Optoelektron asbob – axborotni qayta ishlashda elektr signallarini optikka va teskariga o’zgartiruvchi qurilma. Optoelektron qurilmalarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, ulardagi elementlar optik boglangan, elektrik esa bir biridan izolyasiyalangan. Optoelektron asboblarni o’rganish natijasida quyidagilar xulosa qilindi. 1. Yarimo`tkazgichlarni turlari va elektr xossalari o`rganildi. Bunda ko`pchilik yarimo`tkazgichli diodlar asosan kremniy materiyalidan, yorug`lik diodlardan esa arsenid galliydan tayorlanishi aniqlandi 2. Elektron - kovak o`tishlarda to’siq qatlamni hosil bo’lishi va volt- amper xarakteristikasi o’rganildi va taxlil qilidi . 3. Elektron - kovak o`tish asosidgi yarimo`tkazgichli asboblar strukturasi va texnologik tayorlanishiga qarab to`g`rilagichli diodlar, yuqori va o`ta yuqori chastotali diodlar , varikaplar va xatto tranzistorlarga bo`linishi ko`rsatildi . 4. Optoelektronoka sohasini vujudga kelish tarixi va rivojlanishi o’rganildi. 5. Optoelektron asboblarni sinflarga bo’linishi bo’yicha , ular yorug’lik nurlovchi va yoruglik qabul qiluvchi turlariga bo’linishi ko’rsatildi. 6. Ish oxirida yarimo`tkazgichli optronlarni qo’llanilishi, yutuqlari , kamchiliklari va ba`zi bir belgilari to’g’risida ma’lumotlar berildi. Keyingi chorak asr davomida ilmiy – texnik taraqqiyotga nazar tashlasak, bu davr ichida ko’pincha, ayniqsa fizika, matematika, mexanika, kimyo, biologiya kabi aniq fanlar va shu bilan birga texnikada tamomila yangicha sifat va tamoyillarga ega bo’lgan qonunlar, nazariyalar va gipotezalarning vujudga kelganligini shohidi bo’lamiz. Fanlarning o’zaro hamkorligi tezlashib, fanning yangi sohalari paydo bo’la boshladi. Bular ta’lim mazmuniga ham sezilarli ta’sir ko’rsatdi va bular o’z navbatida texnika – texnologiya taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Ayniqsa, hozirgi kunda xalq xo’jaligini boshqarishni avtomatlashtirish keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Bu borada fan - texnika yutuqlarini o’z navbatida yoshlarga yetkazib borish, hozirgi zamon darslarga qo’yilgan talablardan biridir. amonaviy kadrlar oldiga qo‘yilayotgan eng muhim 37 vazifalardan biri – malakali mutaxassislar sifatida o‘zligini, o‘z qobiliyatini, individualligi, shaxsiy fazilat hamda hislatlarni bilgan tarzda mehnatni oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida faoliyat ko‘rsatishdir. Hozirgi kunda ta’lim, fan va ishlab chiqarishdagi dolzarb vazifalar kadrlarga bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqib amalga oshirilayotganiga ishonch hosil qilinadi. Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti eng avvalo zamonaviy fan va texnika yutuqlaridan xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarida oqilona foydalanish bilan farqlanadi. Davlatning, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarining rivojlanishi yetuk kadrlarga hamda fan-texnika yutuqlaridan qanday foydalanishga bog‘liqligini bozor iqtisodiyotining shakllanishi ko‘rsa 38 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil ʻ 2. Zaynobidinov S., Teshaboev A. Yarimo‘tkazgichlar fizikasi. T. “O‘qituvchi”, 1999. 3. Teshaboev A., Zaynobiddinov S., Ermatov Sh., Qattiq jismlar fizikasi . T. Moliya, 2001. 4. Teshaboev A. Va boshqalar. Yarimo‘tkazgichli asboblar . Andijon. Hayot. 2002. 5. Teshaboyev A. Zaynobiddinov S. Musayev E. A. Yarimo’tkazgichlar va yarimo’tkazgichli asboblar texnalogiyasi. Toshkent.2006 6. Pasinkov V.V., Chirkin L.K. Poluprovodnikovыe priborы.M.,1987 7. Jerebsov I.P. Osnov ы elektroniki. L., 1985. 8. Turdiev N .Radioelektronika asoslari. T. 1992. 9. Nigmatov H. Radioelektronika asoslari. T.,1994 39

Optoelektron asboblarni ishlash tamoyillari mavzusini yoritishda axborot texnalogiyalaridan foydalanish

Купить