Organik polimerlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	203.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

157 Sotish

Organik polimerlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB: YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR KIMYOSI
1.1 Yuqori molekulyar birikmalar haqida tushuncha…………………..….
………..6
1.2 Polimerlarning olinishi va kimyoviy tuzilishi………………………..…………
7
1.3 Polimerlar sintezining umumiy uslublari………………………………...……
10
II BOB: ORGANIK POLIMERLAR VA ULARNING TUZILISHI
2.1 Organik birikmalarning tuzilishi………………………………………………
18
2.2 Organik polimerlarning sinflanishi……………………………………………18
2.3 Polikondensatlash metodi……………………………………………………..20
XULOSA…………………………………………………………………………25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………….…………….26
2

KIRISH
Kimyo- modda (uning tuzilishi, xossalari va kimyoviy o`zgarishlari) haqidagi
fan. Polimerlar kimyosi- polimer moddalar, ularning tuzilishi, xossalari va
kimyoviy o`zgarishlari haqidagi kimyo fanining juda muhim va katta bo`limidir.
Har qanday fan kabi polimerlar kimyosining ham o`z tili, atamalari bor. Poli- ko`p,
meros- o`lcham demakdir. polimerlarning molekulyar massasi juda katta, ulkan
bo`ladi. Ularning aniq ilmiy nomi- yuqorimolekulali birikmalar. Uning qisqaroq
"polimer" deb ataluvchi sinonimik fan, texnika va hayotda ko`p ishlatiladi.
Polimerlar molekulasi juda katta molekulyar massaga ega bo`lgani uchun
makromolekula deb ataladi. Polimerlar deb makromolekulasi zanjirsimon
tuzilishga ega bo`lib, ko`p marta qaytaruvchi atomlar guruhi (bo`g`in)lardan
tashkil topgan yuqorimolekulali birikmalarga aytiladi. Polimerlarni monomer deb
ataluvchi quyi molekulali moddalardan sintez qilib olinadi. Polimer
makromolekulasining tarkibiga kirgan va uning ko`p marta qaytaruvchi atomlar
guruhini tashkil qilgan "monomer" bo`g`ini yoki oddiy bo`g`in deb ataladi.
Bo`g`inning kimyoviy brutto formulasi monomernikiga teng. Makromolekuladagi
bo`g`inlar soni makromolekulaning nechta monomerni kimyoviy bog`lab sintez
qilinganini bildiradi. Shuning makromalekulalarning bo`g`inlar soni "n"
polimerlanish darajasi uchun deyiladi. (Polimerlanish- monomerlardan
polimerlarni sintez qilish usulidir). Odatda n- 10,100,1000 va undan ham katta
bo`lishi mumkin.
Polimerlar makromolekulasining eng muhim xususiyati uning zanjirsimon
tuzilganligi, ya'ni molekulani chiziqli uzunligining ko`ndalang o`lchamidan ko`p
marta (bir necha tartibga) kattaligidir. Masalan, ko`p ishlatiladigan Har xil
polietilen tasmalaridagi makromolekulalarning uzunligi diametridan 1000-10000
marta katta. Makromolekulaning zanjirsimon tuzilganligidan polimer moddalari
quyi molekulali moddalarnikidan butunlay farqlanuvchi xossalarga ega bo`lib, ular
quyidagilar: -makromolekulalarning zanjirsimon tuzilishi ularda egiluvchanlik
xususiyatini barpo qiladi. Ana shu ma'lum chegarada ilgarlanma mustaqil harakat
qiladi.
3

Bu xossasi tufayli makromolekulalardan tashkil topgan jismlar yangi
yuqorielastik holatini namoyon qiladi; -uzun va zanjirsimonligidan
makromolekulalarning o`zaro ta'sirlashuvi, bog`liqligining kuchi juda katta. Shu
sababli polimer moddalardan xilma-xil tolalar va tasmalar olinadi;
-polimerlar eruvchanlikda ham yangi xususiyat namoyon qiladi. Ular
to`g`ridan-to`g`ri eriy olmaydi.
Avval bo`kadi, so`ng eriydi. Eritmasining qovushqoqligi benihoya katta
bo`lib 1-2%li eritmalar oquvchanligini yo`qotadi va gelga aylanadi; -
polimerlarning kimyoviy reaksiyalarida oddiy quyi molekulyar birikmalarda
uchramaydigan hollar ham bor. Makromolekulalar va polimerlarning tuzilish va
xossalariga oid keltirilgan xususiyatlari noyobdir. Ular quyimolekulyar
moddalarda bo`la olmaydi. Shular sababli polimer holatni moddaning noyob holati
desa bo`ladi. Shuning uchun ham, polimerlar kimyosining alohida fan sifatidagi
tadsisoti, o`rganilishi va o`qitilishining sababi tushunarlidir.
O`zbekiston polimerlar ishlab chiqarish uchun zarur xom ashyolarga boy. Gaz
va neft, paxta linti, kaprolaktam, atsetilen, etilen va akrilonitril kabi monomerlar
shular jumlasidandir.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 26 betni tashkil etadi
4

I BOB: YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR KIMYOSI
Polimerlarga oid ximiya, fizikaviy ximiya va fizika asoslari asrimizning 30-
yillaridan boshlab mustaqil fan sifatida jadal sur‘atlar bilan rivojlangan. Hozirgi
kunda xalq xo’jaligining turli sohalarini polimerlarsiz tasavvur qilish qiyin.
Sanoatning eng yirik tarmoqlari: rezina, plastmassa, ximiyaviy tola, polimer
pardalar, lok-bo’yoq, yelim, dielektriklar hamda boshqa tur buyumlar dunyo
miqiyosida keng ko’lamda ishlab chiqariladi. Bu sohalarni ham polimerlarsiz
tasavvur etib bo’lmaydi. Yuqori molekulyar birikmalar nomininig kelib chiqish
sababi shundaki, bu moddalar juda katta nisbiy molekulyar massaga ega. Oddiy
quyi molekulyar moddalarning nisbiy molekulyar massasi ba‘zangina 300-400 lar
atrofida bo’ladi, ammo yuqori molekulyar birikmalarning nisbiy molekulyar
massasi yuz ming, ba‘zan milliondan ortiq bo’ladi. Masalan, tabiiy kauchukning
nisbiy massasi 70000-2500000 atrofida (vaholanki suvning nisbiy massasi 18 ga
teng).
Polimer sintezi uchun olingan dastlabki moddalar m o n o m e r l a r deb
ataladi. Ya’ni yuqori molekulyar birikmalar hosil qiluvchi quyi molekulyar
birikmalar monomerlar deyiladi. Monomer bo’lishi uchun bir qancha talablarga
javob berishi kerak: 1. To’yinmagan (etilen yoki asetilen qatori) uglevodorodlar 2.
Funksional guruhlar tutgan birikmalar 3. Beqaror siklik tuzilishga ega bo’lgan
birikmalar.
Polimerlar – inson hayotida katta ahamiyatga ega. Bu birikmalar xalq
xo‘jaligining barcha tarmoqlarida: meditsinada, qishloq xo‘jaligida,
samolyotsozlikda, kemasozlikda, mashinasozlikda, qurilishda, kimyo sanoatida,
turmushda va boshqa sohalarda ham ishlatiladi.
Polimerlar hosil qilishning umumiy qoidalari
Yuqori molekulyar birikmalarning olinish jarayonini chuqur o’rganish bilan
hosil bo’layotgan yuqori molekulyar birikmalarning xossalarini oldindan aniqlash
mumkin. Molekulyar massani ortib borishi bilan makromolekulaning asosiy
xossalarini keskin o’zgarishi bu jarayonni nazorat qilib borish imkonini yaratadi.
Shu sababli makromolekulaning tarkibi, polidispersligi, tuzilishi, uning molekulyar
5

massasi polimerning asosiy xususiyatlarini belgilaydigan o`lillaridir. Shunigdek,
makromolekula zanjirida monomer zvenosining ketma-ket joylanishi va uning
fazoviy tuzilishi, zanjirida bir xil kimyoviy xossali monomer zvenosining
bo’lishligi va joylanish tartibi yuqorida keltirilgan xususiyatlarning asosini
belgilaydi. Binobarin, hosil bo’layotgan yoki sintez qilinayotgan yuqori
molekulyar birikmalarning o’lchami, polimerning qanday uzunchoq yoki
tarmoqlanganligi, molekula massasini katta yoki bo’lishligi polimerlanish
jarayonini o’rganish asosida yotadi. Binobarin, yuqori molekulyar birikmalar
olishning asosiy usullari va jarayonlarini o’rganib turli tuzilishga ega bo’lgan
hamma sanoat uchun qimmatli texnik xossalar namoyon qiladigan polimer
materiallarini olish mumkin bo’ladi.
Yuqori molekulyar birikmalar monomerlardan asosan polimerlanish va
polikondesatlanish reaktsiyalari orqali olinadi
1.1 Yuqori molekulyar birikmalar haqida tushuncha
Yuqori molekular birikmalar (YMB) kelib chiqishi bo‘yicha 3 ga bo‘linadi:
1) tabiiy; 2) sintetik va 3) sun’iy.
Tabiiy YMB larga o‘simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan va
ularning hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan selluloza, kraxmal, oqsillar,
nuklein kislota, lignin va tabiiy kauchuklar va boshqalar kiradi.
Sun’iy YMB tabiiy yuqori molekular birikmalarni kimyoviy qayta ishlash
natijasida hosil qilinadi. Masalan, viskoza va asetat tolalari — sellulozani qayta
ishlash, rezina esa tabiiy kauchukni vulkanlash mahsulidir.
Sintetik YMB larga sintetik-plastik massalar, kauchuklar va sintetik tolalar
kiradi. Sintetik YMB tabiatda uchramaydigan kichik molekulali birikmalardan,
polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyalari asosida sintez qilib olinadi.
YMB ko‘pincha polimerlar (grekcha «poli» — ko‘p, «meros» — qism
ma’nosiga ega) ham deb ataladi. Bir necha ming molekulalari o‘zaro birikib,
polimer hosil qiladigan quyi molekular moddalar monomerlar deyiladi. Masalan,
quyidagi reaksiyada:
6

Polimer molekulalari makromolekula ham deyiladi. Makromolekulada ko‘p
marta takrorlanadigan atomlar gruppasi —CH2 — CH2 — struktura birliklari
deyiladi. Polimer molekulasidagi n soni monomerning necha molekulasi birikib,
makromolekula hosil qilishini ko‘rsatadigan son bo‘lib, polimerlanish darajasi
deyiladi.
YMB lar tuzilishi va xossalari jihatidan juda turli- tumandir. Lekin shu bilan
bir qatorda polimer moddalarning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor. YMB larning
molekular massasi juda katta bo‘lib, bir necha mingdan bir necha milliongacha
bo‘ladi. Odatda, YMB lar molekular massasi turlicha bo‘lgan mak
romolekulalarning aralashmasidan tashkil topgan. Shu sababli, ham polimerlarning
molekular massasi uning tarkibiga kirgan makromolekula molekular massasining
o‘rtacha qiymatiga tengdir. YMB larning fizik va mexanikaviy xossalari ko‘p
jihatdan ularning molekular massasiga bog‘liq. Molekular massaning ortib borishi
bilan quyi molekular moddalar uchun xarakterli bo‘lgan diffuziya, uchuvchanlik,
eritmalardagi harakatchanlik singari xossalar asta-sekin yo‘qolib,
makromolekulalarning o‘ziga xos (bo‘kish, yuqori qovushqoqlik, qizdirilganda
haydalmasdan parchalanish kabi) xususiyatlari paydo bo‘ladi.
Hozirgi kunda YMB lar kimyosi organik kimyoning tez sur’atlar bilan
rivojlanib borayotgan sohalaridan biridir. Paxta sellulozasining fizik kimyosini
o‘rganish bo‘yicha taniqli o‘zbek kimyogari, akademik X. U. Usmonovning
maktabi dunyoga ma’lum. O‘zbekistonda tabiiy va sintetik YMB lar kimyosining
rivojlanishiga akademiklar M. Asqarov, S. Sh. Rashidova hamda professorlar A.
Yo‘lchiboyev, U. N. Musayev, Y. Toshpo‘latov, R. S. Tillayevlarning hissalari
katta.
1.2 Polimerlarning olinishi va kimyoviy tuzilishi
Polimer materiallar, jismlar va moddalarning xossalari ularni tashkil qilgan
makromolekulalarning eng asosiy xarakteristikasi ikkita: kimyoviy tuzilishi (tabiati
va tarkibi) va kattaligi- molekulyar massasi. Ana shu o`lchamning xususiyatlari va
7

imkoniyatlari jihatidan ham polimer moddasi oddiy moddalardan ancha farq qiladi.
Polimerlarning tuzilishi shunchalik xilma-xilki ularni bu xarakteristikasini uni
kimyoviy belgilariga qarab sinflarga bo`lmasdan tushunib olish qiyin.
Makromolekulasining asosiy zanjirini tashkil qilgan elementlarga qarab 2
guruhga bo`linadi:
a) faqat uglerod atomidan tashkil topgan bo`lsa- karbozanjirli polimerlar
deyiladi — С —С — С — С — С —.
b) asosiy zanjirni tashkil qilgan atomlar 2 va undan ortiq elementdan iborat
bo`lsa polimerni geterozanjirli polimerlar deb yuritiladi.
Oqsil va sintetik poliamidlar makromolekulalarining asosiy zanjiri 3 xil
element S, H, N atomlaridan, mochevina-formaldegid smolasi va poliamidlarniki
3 xil S, O va N atomlaridan atomlaridan tashkil topgan.
Polimerlar makromolekulasidagi bo`g`inlar bir xil bo`lsa- gomopolimerlar,
har xil bo`lsa- sopolimerlar deyiladi.
Makromolekulalarning kimyoviy tuzilishi- konfigurasiyasiga oid yana bir
omil- bo`g`inlarning o`zaro tuzilishi, ya'ni makromolekula stereoizomeriyasidir.
Ma'lumki, uglerod atomidagi o`rinbosarlar 2 xil bo`lsa (R va H, yoki R1 va R2)
uglerod atomi asimmetrik atom bo`lib, u L- yoki D- shaklda (o`ng va chapga
buruvchi) bo`la oladi. Agar makromolekulaning asimmetrik atomlari faqat L- yoki
faqat D- shaklda bo`lsa (asosiy zanjir yotgan tekislikka nisbatan) o`rinbosarlar
asosiy zanjirning bir tomonida bo`ladi:
Bunday makromolekula izotaktik deb ataladi.
Agar zanjirda L- va D- shakllar almashinib kelsa (L-, D-, L-, D- ) bunday
makromolekula sindiotaktik deyiladi:
8

Izo- va sindiotaktik makromolekulalar stereoregulyar (fazoviy tartibli) deb
yuritiladi. Ulardan tashkil topgan polimerlar stereoregulyar polimerlar deb ataladi.
Makromolekulaning o`rinbosarlari fazoda tartibsiz (L- va D- shakllar aralash-
quralash, statistik betartiblikda) joylashgan bo`lsa uni ataktik makromolekula
deyiladi. Stereoregulyar makromolekulalar o`zaro tartibli joylashishi mumkin,
ataktik makromolekulalarda bunday imkoniyat yo`q (silliq va silliq bo`lmagan
taxtaning taxlanishiga o`xshash). Shu sababli stereoregulyar polimerlarning
materiallari yuqori mexanik xossalarga ega bo`ladi. Chunki stereoregulyar
makromolekulali polimer ko`pincha kristallik strukturaga, ataktik polimerlar esa
amorf strukturaga ega bo`ladi. Izotaktik polipropilenning sindiotaktikadan zichligi
va erish temperaturasi (20 °С dan) yuqori.
Polimerlarda sis-trans izomeriya dienlarning (masalan, polibutadien)
polimerlarida uchraydi. Bu ham fazoviy (geometrik) izomeriyaning xususiy bir
turidir:
Sintetik polimerlar ikki usulda polimerlanish va polikondensatlanish
reaksiyalari orqali sintez qilinadi. Polimerlanish reaksiyasi — quyi molekular
moddalar — monomerlarning o‘zaro birikib YMB hosil qilish reaksiyasidir.
Polimerlanish molekulalararo birikish reaksiyasi bo‘lib, bunda polimerdan
boshqa qo‘shimcha mahsulot hosil bo‘lmaydi. Polimerlanish monomer tarkibidagi
qo‘shbog‘ning uzilishi yoki halqaning ochilishi hisobiga yuqori temperatura,
bosim, yorug‘lik, katalizator ta’sirida sodir bo‘ladi. Polimerlanish reaksiyasining
mexanizmi monomerning tabiatiga qarab zanjirli va bosqichli bo‘ladi. Bosqichli
polimerlanish sekin, zanjirli esa unga nisbatan tez ketadi. Zanjirli polimerlanish o‘z
navbatida radikal va ionli mexanizmda boradi.
9

Radikal polimerlanish faol markaz erkin radikallarning hosil bo‘lishi bilan
boshlanadi.
Erkin radikallar initsiator deb ataladigan moddalar (peroksidlar,
azobirikmalar), issiqlik, yorug‘lik hamda katalizatorlar ishtirokida hosil bo‘ladi.
Erkin radikallar o‘zida toq elektronli zarracha bo‘lib, ular juda beqaror, kimyoviy
faoldir. Ular tezda monomer, masalan, etilen molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi.
Natijada etilendan toq elektronga ega bo‘lgan yangi radikal hosil bo‘ladi va shu
tariqa polimer zanjiri o‘sa borib makromolekulaga aylanadi:
Ionli polimerlanishda faol markaz ion hosil bo‘lish bilan boshlanadi va
katalizator ishtirokida sodir bo‘ladi. Shu sababli ionli polimerlanishni katalitik
polimerlanish deb ham ataladi. Bu jarayonda uchrayotgan zanjir uchida kation yoki
anion hosil bo‘ladi. Ular o‘zining musbat yoki manfiy zaryadlarini zanjir bo‘ylab
uzatishi orqali molekulaning o‘sishiga imkoniyat yaratadi. Katalitik polimerlanish
zanjir uchida katalizatorning qanday ion hosil qilishiga qarab kationli va anionli
bo‘ladi.
1.3 Polimerlanish jarayonlari va polimer sintezining umumiy uslublari
Molekulasida bir yoki bir necha xil aktiv funktsional gruppalari bo’lgan quyi
molekulyar moddalar monomer molekulalarining o’zaro birikib, yuqori
molekulyar birikma hosil qilish jarayoniga polimerlanish deyiladi.
Polimerlanish jarayonida qatnashayotgan quyi molekulyar moddalarning
soniga qarab go`lopolimerlanish (faqat bitta modda qatnashsa) va sopolimerlanish

(ikki va undan ortiq modda qatnashsa) jarayoni sodir bo’ladi.
Polimerlanish jarayonida yuqori molekulyar birimalardan boshqa qo’shimcha
mahsulot hosil bo’lmaydi, chunki jarayon nihoyasida hosil bo’lgan polimer tarkibi
10

$dastlabki moddaning tarkibiga mos kelishi kerak. Shu sababli polimerlanish jarayonini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin: polimerlanish nM--------------------------→ (—M—)n Polimerlanish jarayoniga kirisha oladigan quyi molekulyar moddalar --- monomerlar bo’lib, ular o’zaro birikishidan polimerlar hosil bo’ladi. Molekulasi tarkibida qo’shbog’, uchlamchi bog’ bilan bog’langan atomlarga ega bo’lgan, shuningdek yopiq halqali quyi molekulyar moddalar polimerlanish jarayoniga kirisha oladi. Polimerlanish jarayoni asosan qo’shbog’ yoki uchlamchi bog’larning uzilib monomer zvenolari orasida yangi birlamchi bog’lar hosil qilishi orqali amalga oshishi mumkin. Masalan: CH2 = CH + CH2 = CH + CH2 = CH + …→ | | | R R R → — CH2 —CH—CH2—CH—CH2—CH— … | | | R R R CH2 — CH2 + CH2 — CH2 + CH2 — CH2 + . . . → \ / \ / \ / NH NH NH → — CH2 ― CH2 ― NH ― CH2 ― CH2 NH ― CH2 ― CH2 ― NH ― Shu bilan bir qatorda polimerlanish jarayonlari monomerlarning tabiatiga, aktivligiga va jarayon sharoitiga qarab molekulalararo ta‘sir natijasida geterologik parchalanish, ya‘ni ionlarga ajralish yoki go`lolitik parchalanish, ya‘ni aktiv erkin radikallar hosil bo’lishi natijasida polimerlanish jarayoni amalga oshadi. Ba‘zi hollarda polimerlanish jarayoni, zaryad uzatuvchi ko`lplekslar (ZUK) ta‘sirida sodir bo’ladi. Polimerlanish natijasida monomer molekulasi tuzilishidagi 11$

to’yinmagan bog’lar, to’yingan birlamchi valent bog’larga aylanadi: dien
uglevodorodlarda esa qo’shbog’lar kamayib boradi.
Masalan:
n CH2 = CH ― C = CH2 → . . . [ ― CH2 ― C = CH ― CH2 ]n
| |
CH3 CH3
Yuqorida qayd etilgan to’yinmagan uglevodorodlar va ularning bir qator
hosilalaridan polimerlanish tufayli sanoat uchun qimmatli xo`lashyo hisoblangan
karbozanjirli yuqori molekulyar birikmalar olinadi. Bular orasida polietilen,
polipropilen har xil fazoviy tuzilishga ega bo’lgan polibutilen, polivinilxlorid,
poliviniledenxlorid, polivinilftorid, turli xil kauchuklar, teflon, yuqori haroratga
chidamli ftoroplastlar, poliakrilatlar, polivinilatsetatlar, poliakrilonitril va ularning
o’zaro polimerlanishidan hosil bo’lgan sopolimerlar ko’plab ishlab chiqarilmoqda.
Sintetik tola, sun‘iy charm va plastmassalarning qator turlarini ishlab chiqarishda,
asosan, etilen va uning hosilalari polimerlanadi.
Tarkibida ikki qo’shbog’ bo’lgan dien, uchlamchi bog’i bo’lgan atsetilen
uglevodorodlarning polimerlari asosida kauchuklar, yuqori temperaturaga chidamli
materiallar olinadi.
Polimerlanish jarayoniga molekulasi tarkibida geteroatomi bo’lgan organik
moddalar ham kirisha oladi, natijada geterozanjirli yuqori molekulyar birikmalar
hosil bo’ladi. Masalan: formaldegid, formaldoksim va nitrillarning polimerlanishi
quyidagicha sodir bo’ladi:
n CH2 = O → . . . — CH2 — O — CH2 — O ― CH2 ― O . . .
n CH2 = NOH → . . . CH2 — N — CH2 — N — CH2 — N — . . .
| |
OH OH OH
n R — C ≡ N → . . . — C = N — C = N — C = N — . . .
| | |
R R R
12

Shuningdek, yopiq halqali tuzilishga ega bo’lgan geteroorganik
birikmalarning polimerlanishi natijasida ham geterozanjirli chiziqli tuzilishga ega
bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi.
13

$Masalan: etilenoksiddan polietilenoksid, kaprolaktamdan polikaprolaktam hosil bo’ladi: n CH2 — CH2 → . . . — O — CH2 — CH2 — O — CH2— CH2 — O — . . . \ / O n CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — C = O → | | —————— NH ———————— O ‖ → . . . — NH — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — C — . . . Polimerlanish jarayonida yopiq zanjirli monomerlardan chiziqli polimerlarning olinishi o’ziga xos jarayon bo’lib, uni keyinroq mufassal ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. O’ttizinchi yillarda N. N. Semyonov tomonidan alohida jarayonlar (zanjir reaktsiyalar) nazariyasining asoslari yaratilgandan keyin ko’pgina kimyoviy reaktsiyalar aynan zanjirli mexanizm asosida kechishi har tomonlama ilmiy asoslanib, amaliy tajribalar orqali tasdiqlandi Quyimolekulali birikmalardan yuqorimolekulali birikmalar- polimerlarning sintezi 2 ta usul bilan amalga oshiriladi: polikondensatlanish va polimerlanish. Insoniyat o`tgan asrda yangi polimerlarni tabiat yaratgan tabiiy polimerlardan funksional guruhlarini kimyoviy o`zgartirib sintez qilgan. Bu uchinchi, polimeranalogik o`zgarishlar usuli deb ataladi. Bu usulda ma'lum (ko`pincha, tabiiy) polimerlardan ularning funksional guruhlarini kimyoviy o`zgarishlari- reaksiyalari bilan amalga oshiriladi. O`tgan asrning 2- yarmida insoniyat hali polimerni bilmagan holda paxtadan uni nitrat kislota bilan ishlab selluloid nomli plastmassa olgan. Bunda sellyulozaning gidroksil (OH) guruhlari bilan kislota o`rtasida reaksiya boradi: 14$

Keyinchalik XX asr boshida sellyulozadan bir necha yangi polimerlar:
sellyuloza uch asetati, sellyuloza ikki asetati va boshqa polimerlar
(karboksimetilsellyuloza, metilsellyuloza) sintez qilindi. Bu usulda sintetik
polimer- polivinilasetatdan polivinil spirti olinadi:
Monomerlarning funksional guruhlarini o`zaro reaksiyasi vositasida yuqori
molekulyar birikma sintez qilishni polikondensatlanish deb ataladi.
Polikondensatlanish ko`pincha qo`shimcha kichik molekulyar birikmalarning
(НОН, НСl, NН3, Н2, spirt) ajralishi bilan boradi. Sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan
ko`p tonnali polimerlarni ishlab chiqarishda ishlatiladiganiga misollar keltiramiz.
Poliefirlarni ikki asosli kislotalarni ikki asosli spirtlar bilan polikondensasiya
reaksiyasi orsali olinadi. Poliamidlarni aminokislotaning o`zaro reaksiyasidan
olinadi.
Poliuretanlarni diizosianatlarni diollar bilan reaksiyasi orqali olinadi, bunda
kichik molekulyar modda ajralib chimaydi. Polikarbamidlarni mochevina bilan
aldegidlarning funksional guruhlarining reaksiyasi orqali sintez qilinadi, natijada
smolalar olinadi.
Polikondensatlanish bosqichli jarayon, shu sababli molekulyar massa
astasekin o`sib boradi. Monomer va oxirgi polimer o`rtasida hosil bo`lgan oraliq
moddalarni istalgan qismida ajratib olish mumkin:
monomer + monomer dimer
monomer + dimer trimer
dimer + dimer tetramer
15

trimer + dimer pentamer
trimer + trimer geksamer
tetramer + dimer geksamer
tetramer + trimer geptamer
tetramer + tetramer octamer va hokazo umumiy ko`rinishda n- mer + m- mer
(n+m)- mer
Shuni aytish kerakki, polimer hosil bo`lishidan ancha avval monomer to`la
sarf bo`lib n- merlarga aylanib bo`ladi.
Polikondensatlanish reaksiyalari qaytar va qaytmas ikki guruhga bo`linadi.
Qaytar polikondensatlanishda yuqorimolekulali birikma olish ancha qiyin kechadi,
chunki P= ] /[S KM bu yerda P- polimerlanish darajasi, Км- muvozanat doimiysi,
[S]- ajralib chiqqan kichik molekulalar moddalar konsentrasiyasi. Oddiy hollar
uchun Karozers tenglamasi P= x 1 1 ; x- monomerlarning reaksiyaga kirishgan
molyar qismi. Bu tenglamadan 50%, 90% va 99% bo`lganda, P 2, 10 va 100
bo`ladi. Yana bir tenglama P=Км[М0]t, bu yerda [Мо]- monomerning
boshlang`ich konsentrasiyasi, t- vaqt. Yuqori molekulali birikma olish uchun «t»
va Км katta bo`lishi kerak.
Polikondensatlanish kinetikasi, bu reaksiya tezligi monomerlarning
funksional guruhlarini kamayishi bilan o`lchanadi. DmFdt, reaksiya chuqurligi
esa ] [ ] [ ] [ 0 M M M , Мо- boshlang`ich, M- ayni vaqtdagi konsentrasiya.
Qaytar polikondensatlanishda (reagentlarining ekvimolyar nisbatida)
Bunga qaraganda reaksiya tezligi juda katta. Ammo u reaksiya boshidagina,
chunki monomerlar reaksiya boshidayoq har xil n- merlarga aylanib bo`ladi, keyin
esa kinetik omillardan ko`ra termodinamik omillarga ko`proq bog`liq bo`ladi.
Muvozanat holatiga yaqinligi, reaksiyaning tugallanganlik darajasiga ko`proq
bog`liq bo`ladi.
16

Qaytar polikondensatlanishda ko`pincha Км<10-З l/mol*sek (10-3-10-5).
Bunday reaksiyalarda EA= 84-168 kJ/mol. Qaytmas reaksiyalarda reaksiya
tezligi katta EA= 8-42 kJ/mol, ham tez o`sadi. Shu sababli ko`proq qaytmas
jarayonlarga asoslanadi. Poliefirlar, poliamidlar, poliuretanlar va karbamid
smolalar polikondensatlanish usuli bilan katta miqdorda ishlab chiqariladi va xalq
xo`jaligi hamda texnikaning turli sohalarida keng qo`llaniladi.
Polimerlanish reaksiyasi nM→Мn kichik molekulalarning to`yinmagan
bog`larini yoki yopiq zanjirning ochilishi bilan sodir bo`ladi. Bunda monomer va
makromolekula bo`g`inining kimyoviy tarkibi bir-xil bo`ladi. Bu holdagi bo`g`inni
polimerning monomer bo`g`ini deb ataladi. Polimerlanish monomerga alohida
qo`shiladigan moddalar (inisiator, katalizator)dan aktiv zarracha hosil bo`ladigan
(erkin radikal, ion)lar vositasida boradi.
Har qanday jarayon kabi polimerlanish ham ma'lum sharoitdagina sodir
bo`laoladi. Termodinamikaning II- qonuniga ko`ra polimerlanish o`z-o`zidan
borishi uchun G=( H-T S)<0 bo`lishi kerak. Bu yerda G, H, S- monomerning
polimerga aylanishidagi moddalar istemasining erkin Gibbs energiyasi, entalpiyasi
H va entropiyasi S ning o`zgarishi.
Ba'zi moddalarning polimerlanish issiqligi (Q) va yuqori harorati
Ko`rinib turibdiki, vinil guruhli monomerlarning Tp.yu. baland, oddiy
haroratda polimer mustahkam, chunki nM->Mn da ancha issiqlik ajralib chiqadi.
Ammo karbonil C=0 guruhi tutgan moddalarning polimerlanishi esa issiqlik
yutilishi bilan sodir bo`ladi va polimerlari chidamsiz. Formaldegidning polimerlari
undan istisno, chunki u +120°С gacha mustahkam.
17

Har qanday moddalar (monomerlar) uchun H, S ma'lum bo`lsa Tp.yu. ni
hisoblab topish mumkin. Shuni esda tutish kerakki, polimerlanishda monomerning
erkinlik darajasi (ayniqsa, ilgarilanma harakat erkinligi) sezilarli kamayadi. Shu
sababdan, polimer hosil bo`lishida sistemaning entropiyasi pasayadi. Odatda, S0 =
-100 -120 J/mol*K oralig`ida bo`ladi. Polimerlanishning borishi va elementar
bosqichlari quyidagicha: Polimerlanish monomerlarning qo`shbog`larini yoki
yopiq zanjirini ochilishi va zanjirli birikishi natijasida sodir bo`ladi.
Polikondensatlanishdan farhli o`laroq polimerlanish- zanjirli reaksiya va u bir
necha bosqichdan iborat.
18

II BOB: ORGANIK POLIMERLAR VA ULARNING TUZILISHI
2.1 Organik birikmalarning tuzilishi
Organik kimyo fanining X1X asr ohiri va XX asr boshlarida qo‘lga qiritgan
yutuqlari kimyo fanining yosh tarmogi bo‘lgan polimerlar kimyosining yoki,
aniqrogi, yuqori molekulyar birikmalar kimyosining jadal sur'atlar bilan
rivojlanishi uchun katta yo‘l ochib berdi. Yangii hil materiallarning plastiq massa,
kauchuk va texnika vositalariga ega bo‘lgan qimmatli boshqa mahsulotlarning
hosil bo‘lishi kimyogar tadqiqotchi va tehnologlarda polimerlar kimyosiga
nisbatan qiziqish uygotdi. XX asrning boshlarida polimer materiallar ishlab
chiqarish sanoati sof tajribalarga asoslangian edi. Keyingi yillarda polimerlar olish
reaksiyasi va polimer zanjirida sodir bo‘ladigan kimyoviy o‘zgarishlarni, bu
prosesslar mehanizmini va polimerlarning fizik-kimyoviy hossalari kompleksi
ularning tuzilishi va tarkibiga bog‘liqligini chuqur o‘rganish natijasida polimer
sanoatining tez sur'atlar bilan o‘sishi plastiq massalar, sintetiq kauchuklar, tolalar,
qoplovchi moddalar, elim va hilma-hil boshqa moddalar olish uchun asos bo‘ladi.
Hozirgi zamon asbobsozligi va mashinasozligi, radiaotehnika va elektroniqa,
televidenie, tez uchar samolyotlar yasash, raqeta va qosmiq qemalar, avtomobillar,
turar joy va boshqalarning rivojini tobora ko‘payayotgan sintetiq polimerlarsiz
tasavuur qilish qiyin. Qishloq ho‘jaligi, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilmoqda.
Ya'ni sintetiq tolalar (lafsan,nitron, visqoza va boshqalar) sherst' va pahta o‘rnini
bosadigan puhta, gijimlanmaydigan, yahshi bo‘yaladigan mahsulotlar olishga
imqon bermoqda. Yangii sintetiq kauchuklar qimmatbaho tabiiy o‘rnini bosmoqda.
2.2 Organik polimerlarni sinflanishi . Polimerlarni sinflashda ularning
asosiy belgilari kelib chiqishi, tarkibi, miqromolekulaning tuzilishi, issiqlik va
bosimga munosabatlari e'tiborga olinadi.
Kelib chiqishiga qarab ular tabiiy (qrahmal, qlechatqa, oqsillar va boshqalar)
modifiqatsiyalangian ya'ni tabiiy moddalarni qayta ishlangian va sintetiq ya'ni
su'niy usulda monomerlardan olingan.
Tarkibiga qarab Organik miqromolekulaning tarkibida qarbozanjirli, faqat
zanjirda uglerod atomlaridan iborat, geterozanjirli ya'ni zanjir tarkibida ugleroddan
19

tashqari (kislorod, azot, oltingugurt) elementorganik maqromolekulalar
(masalan, kremniy Organik, polimerlar, germaniyorganik, temirorganik birikmalar)
bo‘lishi mumkin.
Tuzilishiga qarab, chiziqli, asosiy maqromolekuladan shahobcha chiqmagan
bo‘lsa, tarmoqlangian ya'ni, asosiy molekulaga yon tarmoqlar qo‘shilgan bo‘lsa,
bularga tiqilgan sopolimerlar. To‘rsimon polimerlar va boshqalarga bo‘linadi.
Issiqlikqa chidamliligiga qarab, termoplastiq ya'ni issiqlik va sovuqliq
ta'sirida yana o‘z holatiga qaytuvchi maqromolekulalar termoreaktiv ular
isitilganda yoki sovitilganda ilgarigi holatiga qaytmaydigan maqromolekulalar
qiradi.
Polimerlar olish metodlari . Yuqori molekulali birikmalar olishning ikki
metodi mavjud. Polimerizatsiya va poliqondensatsiya metodlari. Polimerizatsiya
reaksiyasi deb monomerlardan maqromolekulalar hosil bo‘lishda zanjirda faqat
monomerlarning navbatlanib joylashgan molekulalari bo‘ladi. Poliqondensatsiya
reaksiyasiga esa, maqromolekula hosil bo‘lish monomerlardan, zanjir hosil
bo‘lishda oraliq mahsulot (suv, ammiaq, vodorod sul'fit va boshqalar) ajraladi.
Polimerizatsiya reaksiyasi . Polimerizatsiya reaksiyasini umumiy holda
quyidagicha yozish mumkin.
nM=Mn
M- -monomer molekulasi n- monomer zvenosining soni
Taqrorlanayotgan zveslar soni polimerlanish darajasi deb ataladi. Bunday
reaksiyalar qo‘sh bogli moddalar (monomerlar) orasida sodir bo‘ladi va
qo‘shbogning o‘zilishi hisobiga zanjir hosil bo‘ladi. Bunday birikmalar katta
energiyaga ega bo‘lib, bu energiya qo‘sh bogning o‘zilish vaqtida ajralib chiqadi.
Odatda, monomer molekulasida qo‘sh bogning o‘zilishi erkin radiqal (CH3C4H5
va boshqalar) ta'sirida sodir bo‘ladi, erkin valenlikka ega bo‘lgan radiqal esa tez
reaksiyaga kirishish hususiyatiga ega. Masalan
R1+CH2=CH2 →
R-+-CH2-CH2- →
R- CH2-CH2-(1)
Radial (1) juda aktiv bo‘lib, o‘z navbatida bo‘lsa yangii etilen molekulasini
biriktirib olib, uzunroq radiqal hosil qiladi:
20

R-CH2-CH2 - + CH2 = CH2 R-CH2-CH2 - CH2-CH2-(2) nCH2 =CH2
(-CH2-CH2-)n
Umumiy holda shunday yozish mumkin, polivinilhloridni olish uchun
vinilhlorid polimerlanadi.
CH2=CH+CH2 = CH +CH2=CH →
Cl Cl Cl

…-CH2 – CH - CH2 - CH - CH2 - CH -…
Cl Cl Cl
Bu polimer juda puhta va issiqbardosh material. Ba'zi erituvchilarda qiyin
eriydi. Polivinilhloriddan tayorlangian elastiq massa (vinilplast) qabel' ishlab
chiqarishda kimyoviy barqaror trubalar, elektroliz hamda trabiol vannalar, havo
o‘tkazgichlar, kislota va ishqor rezervuarlari, akkumulyator detallari va boshqalar
tayorlashda ishlatiladi. Viniplastni selluloyd va ebonit o‘rnida ishlatish mumkin.
Polivinilftorid vinilftoridni polimerlash natijasida hosil bo‘ladi.
100-150oC
CHFCl-CH2Cl
→ (-CH2-CHF-)n
Zn
Vinilftorid oddiy sharoitda rangisiz gaz. U turli sharoitda qatalizator va
initsiatorlar ishtiroqida oson polimerlanadi. Polivinilftorid issiqbardoshligi yuqori
haroratlarda yumshashi va past haroratlarda ham elastiqligini saqlab qolishi tufayli
texnikaning turli tarmoqlarida ishlatiladi.
2.3 Polikondensatlash metodi . Bu metod yordamida maqromolekula
olishda, Poliqondensatlanish reaksiyasi vaqtida qichiq molekulyar moddalar ajralib
chiqadi, binobarin kimyoviy tarqib o‘zgaradi.
Polikondensatlanish reaksiyasiga fenol bilan formal'degid orasida boradigan
reaksiya misol bo‘la oladi.
Shundan qeyingi qondensatlanish natijasida novolaq smola hosil bo‘ladi,
yuqorida smolaning umumiy tuzilishi qeltirilgan. Bu reaksiya kislota yoki ishqor
(qatalizator) ishtiroqida boradi.
21

Naylon: molekulalari tarkibida ikki yoki undan ortiq, gruppa bo‘lgan organik
birikmalar tegishli ravishda dialin, triamin va hoqazo aminlar deb ataladi.
Geqsametilendiamin NH2-(CH2)6-NH2 muhim ahamiyatga ega.
Geqsametilen diamin adipin kislota HOOC- ( CH2)4-COOH dan neylon tola
oladigan polimer hosil qilinadi.
COOH nNH2-(CH2)6-NH2+n(CH2)4 [-NH-(CH2)6-NH-CO-(CH2)4
–CO]n +2nH2O → COOH
Naylon tabiiy ipak bilan tabbiy jun o‘rnida ishlatish mumkin. Bu tolaning
qimmatli hossalari mehanikaviy jihatdan goyat muhimligi, sovuqqa chidamliligi
elastiqligi eyilishga chidamliligi va gijimlanmasligidir.
Kremniy- Organik polimerlar. Polisiloqsanlar- kremniy Organik polimerlar
eng katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan polimerlardir.
R R R
HO-Si-OH+HO-Si-OH+ HO-Si-OH
→
R R R
R R R
…[-O-Si-O-Si-O-Si-]…nH2O
R R R
(R - alkil yoki aril)
Polisiloqsanlar yuqori va past haroratlar, oksidlovchilar ta'siriga chidamli
bo‘lgan har hil yog surqov moylari tayorlashda ishlatiladi. Kremniy Organik
polimer plyonkalar suv o‘tkazmaydigan, havo va gazni o‘tkazadigan material
sifatida ishlatiladi. Polisiloqsanlar issiqbardosh va sovuqqa chidamli kauchuklar
hamda plastmassalar, sementlovchi va gidrofob moddalar elektroizolyatsion
moddalar sifatida ishlatiladi.
Polimerlarning ichki tuzilishi va fizik-kimyoviy hossalari. Organik
polimerlarning fizik va kimyoviy hossalari uning ichqi tuzilishiga ya'ni
maqromolekula zvenosining tuzilishiga, polimerning massasini o‘rtacha qiymatiga,
polidispersliq darajasiga maqromolekula zanjirining birikish haraqteriga bog‘liq.
22

Birikish tartibiga qarab maqromolekula zanjirining bir hil manomerlardanligi
yoki har hil monomerlardan tuzilishiga qarab chiziqsimon, tarmoqlangian va
fazoviylarga bo‘linadi.
Chiziqsimon molekulaning tuzilishi o‘zun, zigzagsimon yoki buralgan spiral'
holatlarda bo‘lishi mumkin., ular Kuchli egiluvchanliq hususiyatiga ega.
Chiziqsimon maqromolekulalar bir-biriga nisbatan tartibsiz joylashishi mumkin.
Ular huddi ipga uhshab chigallashib yotishi mumkin. Maqromolekulalarning
bunday tartibsiz joylashishi polimernirng hossasiga ta'sir qiladi.
Ularning uchuvchanligi qamayadi, mehaniq ta'sirlarga chidamliligi ortadi,
past haroratda qattiqligi ortadi, qovushqoqligi ortadi yuqori haroratda. Ko‘pgina
chiziqsimon maqromolekulalar past haroratda o‘zining egiluvchanligini saqlab
qoladi.
Tarmoqlangian maqromolekulalar zanjiri, qisqa tarmoqlangian tuzilishga ega
bo‘ladi, bular uncha katta bo‘lmagan molekulali zanjirdan iborat bo‘ladi. Ular
asosan tiqilgan polimerlar hosil qiladi. Buni kauchuklar misolida qo‘rish mumkin.
Dienlarni polimerlash yo‘li bilan kauchuklar olinadi. S.V.Lebedeev birinchi bo‘lib
divinil (SN2= SN-SN= SN2) ni polimerlash yo‘li bilan sintetikkauchuk hosil qildi.
Uning makromolekulalari uzun egiluvchan zanjirlardan iborat bo‘lib, buralish
hususiyatiga ega.
CH2 = CH- CH = CH2 +CH2 = CH – CH =CH2 +… n
CH2= CH – CH = CH2→ [- CH2 – CH = CH - CH2 -]n
Zanjirdagi qo‘sh bog hisobiga oltingugurt bilan vulkanlab rezina hosil
qilingan.
…-CH2 - CH = CH +CH2 – +
…-CH2 -CH = CH - CH2 - +mS
…-CH2- CH– CH - CH2 -… S
…CH2 - CH- CH - CH2 -…
Bunda hosil bo‘lgan polimer materiallarning hossalari oltingugurt
ko‘priklari yoki tikilishlar soniga bog‘liq.
23

Agar oltingugurt ko‘priklari soni unchalik katta bo‘lmasa egiluvchan rezina
ko‘payib ketganda izolyator sifatida ishlatiladigan qattiq va chidamli ebonit hosil
bo‘ladi.
Fazolararo polikondensatlanish. Bu keyingi vaqtda vujudga kelgan usuldir,
polimer moddalar olishning bu usuli yuqori (200-300C ) haroratda eritmada
o‘tkaziladigan oddiy polikondensatlanishdan afzaldir. Reaksiya hona haroratida bir
necha minutda sodir bo‘ladi.
Masalan, geksametilendiaminning suvdagi eritmasi va uglerod tetrahlorid
eritmasidagi dihlorangiidridning sebatsin kislotasi ikki faza chegarasida o‘zaro
reaksiyaga kirishib, molekulalar og‘irligi 10-4 va undan yuqori bo‘lgan plyonka
hosil qiladi.
-HCl
nH2N(CH2)6NH2+nClC(CH2)8CCl→ [-NH-(CH2)6-NH-C-(CH2)8-C-]n
O O O O
Polikondensatlanish usuli bilan plastmassa tola, plyonka va qoplovchi
materiallar ishlab chiqariladigan polimerlar poliefirlar, poliuretanlar,
polikarbonatlar hamda polimer materiallar boshqa turlari olinadi.
Konstruktsion polimer materiallar. Konstruksion materiallar sifatida tabiiy
yuqori molekulali birikmalar sof holda yoki biroz boshqa moddalar smolalar
aralashtirib ishlatiladi.
Polietilen- etilenni polimerizasiya reaksiyasi natijasida olinadi 150-250 mPa
va 1500- 2500 C yoki past bosim katalizator ishtirokida olinadi.
Molekulalar massasi 10000 dan 400000 gacha bo‘lishi mumkin. Suv ta'siriga
chidamli, oddiy haroratda ko‘pchilik erituvchilarda erimaydi. Uzoq vaqt ochiq
havoda, quyosh ta'sirida va issiqlik ta'sirida quriydi qattiq va noziklashib qoladi.
Polietilen juda yahshi dielektrik hossalarga ega bo‘lib, uzilishga, sovuqlikka,
kimyoviy reagentlar ta'siriga chidamli, havo va namni o‘tkazmaydi. Bu
makromolekuladan plyonka naychalar, elektr izolyatsion materiallar, turli texnika
va ro‘zg‘or buyumlari tayorlashda ishlatiladi.
Polistirol. Stirolni blokli yoki emul'sion polimerlash yo‘li bilan olinadi.
24

nH2C = CH → (-H2C-CH-)n Cl Cl
Polistiroldan elektrotexnikada dielektriklar sifatida, kislotabardosh trubalar va
ro‘zgor buyumlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ba'zi sopolimerlardan katta
gabaritli buyumlar (vanna, sovitgich detallari) tayorlashda ishlatiladi.
Polivinilhlorid - vinilhloridni polimerlash natijasida olinadi:
nH2C = CH →
(-H2C-CH-)n Cl Cl
Polivinilhlorid juda puhta va issiqbardosh material. Bulardan qabel' ishlab
chiqarishda, kimyoviy barqaror trubalar, elektroliz vannalari, akkumulyator
detallari va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi.
Polivinilftorid- vinilftoridni polimerlar yo‘li bilan olinadi: nH2C = CH →
(-
CH2-CH-)n
Polivinilftorid issiqbardoshligi, yuqori haroratlarda yumshashi va past
haroratlarda ham elastiqligini saqlab qolishi tufayli tehnikaning turli tarmoqlarida
ishlatiladi.
Politetraftoretilen - tetraftoretilenni polimerizatsiya-reaksiyasi natijasida
olinadi.
nF2C = CF
→ (-CF2-CF2-)n
Bu polimer yuqori haroratga chidamli teflon 320 C atrofida bir oz yumshaydi
va 4000 C dan yuqori haroratda parchalana boshlaydi. U hatto ochiq alangiada ham
yonmaydi va suyuqlanmaydi. Bu polimer Organik suyuqliklarda ham Anorganik
suyuqliklarda ham buqmaydi va erimaydi. U qonts. Sul'fat va nitrat kislotalar
ishqorli va vodorod ftoridga ham chidamli. Kimyoviy barqarorligidan oltin va
plastinadan ham yuqori. U kabel' sanoatida, reaktor qran, membrana, nasos va
haqozolar tayorlanadi. Oziq-ovqat sanoati uchun ham zarur-asbob uskunalar ishlab
chiqariladi.
Fenolformal'degid polimerlar- Fenoplastlar sanoatning turli tarmoqlarida qora
va rangidor metallar o‘rnida ishlatiladigan juda muhim moddalardir. Ulardan keng
iste'mol buyumlari elektr izolyatsiya materiallari va qurilish detallari tayorlanadi.
Bulardan tashqari plastik massalar, rezina materiallari ham texnikada keng
qo‘llaniladi.
25

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Polimerlarning tarkibi va sintez
usullariga ko ra, ulardan qattiq va elastik, puxta va mo rt, issiq va sovuqqa chi-ʻ ʻ
damli, kimyoviy ta sirlarga bardoshli va h.k. xossaga ega bo lgan mahsulotlar olish
ʼ ʻ
mumkin. Mahsulot hosil qilish uchun polimerlarga to ldirgichlar va boshqa
ʻ
moddalar qo shiladi. Polimerlarning muhim xu-susiyati shuki, ulardan
ʻ
shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda buyumlar tayyorlash mumkin.
Polimerlarch. dastlab murakkab bo lmagan moddalar, kumir va yog ochni
ʻ ʻ
qayta ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar)ga asoslangan edi.
Keyinchalik polimerlar olish uchun neftni kayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz,
qattiq yoqilg ilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli o simlik xom
ʻ ʻ
ashyolari chiqindilari ishlatiladigan bo ldi. Xossasining yaxshiligi va xalq
ʻ
xo jaligiga keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining
ʻ
ko pligi polimerlarni keng ko lamda ishlab chiqarishga imkon berdi.
ʻ ʻ
Yuqori molekulali birikmalar olishning ikki metodi mavjud. Polimerizatsiya
va poliqondensatsiya metodlari. Polimerizatsiya reaksiyasi deb monomerlardan
maqromolekulalar hosil bo‘lishda zanjirda faqat monomerlarning navbatlanib
joylashgan molekulalari bo‘ladi. Poliqondensatsiya reaksiyasiga esa,
maqromolekula hosil bo‘lish monomerlardan, zanjir hosil bo‘lishda oraliq
mahsulot (suv, ammiaq, vodorod sul'fit va boshqalar) ajraladi.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M.Mirkomilov, N.I.Bozorov, I.I.Ismonov., “Polimerlar kimyosi” Nazariy
asoslar-laboratoriya ishlari darslik., Toshkent 2010.
2. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (II-qism)”
3. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (I-qism)”
4. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
5. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
6. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar.
ii-qism. dexqanov r.)
7. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
8. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
10. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
11. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent
<<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004
Foydalanilgan internet saytlar
1. https://wikipediya.org
2. https://ziyouz.com
3. https://openai.com
4. https://arxiv.uz
5. https://reja.tdpu.uz
6. https://unilibrariy.uz
27

Organik polimerlar_KOLLOID KIMYOSI_ORGANIK KIMYO_UMUMIY KIMYO

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Organik polimerlar

O'xshash dokumentlar