P-n oʻtishda koʻrgazmali vositalardan foydalanish - Fizika - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	11000UZS
Hajmi	2.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Fizika

Sotuvchi

Umidjon Omonov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Aprel 2025

0 Sotish

P-n oʻtishda koʻrgazmali vositalardan foydalanish

Sotib olish

P-N O‘TISHNING XOSSALARI MAVZUSINI O‘QITISHDA
KO‘RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH
MUNDARIJA
KIRISH …...………………………………………………………………………..3
I-BOB. FIZIKA FANINI O‘QITISH METODIKASI, PREDMETI VA
METODLARI……………………………………………………………….…….5
1.1 § Fizikani o‘qitishda ko‘ rgazmali vositalardan foydalanish usullari...................
1.2§ . Fizika fanini o‘qitishning vositalari . Fizik eksperiment …….... ..................... 10
II-BOB . P-N O‘TISHNING XOSSALARI MAVZUSINI O‘QITISHDA
KO‘RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH ...................................21
2.1 § p-n o‘tishning xossalari haqida umumiy ma’lumot …… …....……………… 2 1
2.2 § p-n o‘tishning xossalari mavzusini o‘qitishda ko‘rgazmali vositalardan
foydalanib o‘qitish ..................................................................................................26
XULOSA ................................................................................................................29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.........................................31

1

KIRISH
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi 187ʻ
son “Umumiy o rta, o rta maxsus va kasb-hunar ta’limining Davlat ta’lim
ʻ ʻ
standartlarini tasdiqlash to g risida”gi qarori, O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Prezidentining 2018 yil 25 yanvardagi PF-5313-son “Umumiy o rta, o rta maxsus
ʻ ʻ
va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to g risida”gi farmoni, O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29
ʻ ʻ ʻ
apreldagi “O zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha
ʻ
rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to g risida”gi PF-5712-sonli farmoni,
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrda tasdiqlangan yangi tahrirdagi
ʻ
“Ta’lim to g risida”gi qonuni, 2021 yil 19 martdagi PQ-5032-son “Fizika
ʻ ʻ
sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish
choratadbirlari to g risida”gi qarori, va shuningdek, mazkur faoliyatga tegishli
ʻ ʻ
boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash va
amalga oshirishda mazkur ko rsatma muayyan darajada xizmat qiladi.
ʻ
O zbekiston Respublikasida qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy
ʻ
dasturi” va “Ta’lim to g risida”gi qonunning maqsadi, oliy o quv yurtlarida fizika
ʻ ʻ ʻ
fanini o qitish metodikasi, uning predmeti va metodlari, ta’limning barcha
ʻ
bosqichlarida fizika fanini o qitishning mazmuni va vazifalari, o quv fizika
ʻ ʻ
exsperimentining vazifalari, fizikadan masalalar yechish metodikasi, fizika o quv
ʻ
mavzulariga pedagogik va axborot texnologiyalarini qo llash metodlari, fizikadan
ʻ
bilimlarni chuqurlashtirish, o quvchilarning har tomonlama qiziqishini va
ʻ
qobiliyatlarini rivojlantirish va ularning mutaxassislik bo yicha yo naltirishni
ʻ ʻ
ko zda tutadi.
ʻ
Fanni o qitishdan maqsad-yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash uchun
ʻ
fizika fanini o qitish metodikasi, fanni o qitishda innovatsion texnologiyalarni
ʻ ʻ
2

qo llash ya’ni pedagogik va axborot texnologiyalaridan, ko rgazmali vositalardanʻ ʻ
foydalana olish malaka, ko nikmalarini shakllantirish maqsadini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Fanning asosiy vazifasi ta’lim tizimiga oid qarorlar, farmoyishlar, v azifalari
va uni ro yob chiqarish bosqichlarining mazmun va mohiyatini ochib berish,
ʻ
hozirgi davrda fizika o qituvchisining kasbi va uning jamiyatda tutgan o rnini
ʻ ʻ
asoslab berish; fizikaviy masalalarni turli usullarda yechish metodikasini o rgatish;
ʻ
namoyish tajribalarini tayyorlash va ko rsatish metodikasi va texnikasini o rgatish;
ʻ ʻ
ta’limda innovatsaion va axborot texnologiyalarini qo llash hamda fizika o qitish
ʻ ʻ
metoodikasi bo yicha nazariyamaliy bilimlarni uzviylik va uzluksizlikda
ʻ
o rgatishdan iborat.
ʻ
Fizika fani amaliyotda tajribalarga tayangan eksperimental fan bo‘lganligi
sababli, o‘tiladigan har bir mavzuni tajribalar asosida ko‘rgazmali o‘tish fanning
samaradorligi oshishiga zamin yaratadi. Shunday ekan, dars jarayonida zamonaviy
o‘quv laboratoriya jihozlaridan samarali foydalanib, namoyish tajribalarni,
laboratoriya ishlarini bajarish maqsadga muvofiq.
Ko rgazmali vositalar tayyorlash talabaga muayyan mavzuni bayon qilish va
ʻ
yaxshiroq o zlashtirish uchun yordam beradigan ko rgazmali materiallar (jadvallar,
ʻ ʻ
chizmalar, rasmlar, xaritalar, maketlar, modellar, grafiklar, namunalar,musiqiy
asar, kichik badiiy asar va h.q.) hisoblanadi.
Kurs ishining dolzarbligi: bugungi kunda ta’lim muassasalarida fizika
fanini o‘qitish sifatini oshirish, ta’lim jarayoniga zamonaviy o‘qitish uslublarini
joriy qilish, iqtidorli o‘quvchilarni saralash, mehnat bozoriga raqobatbardosh
mutaxassislarni tayyorlash, ilmiy tadqiqot va innovatsiyalarni rivojlantirish hamda
amaliy natijadorlikka yo‘naltirishga katta e‘tibor qaratilmoqda.
Ko‘rgazmali vositalar asosida o‘tkazilgan mashg'ulotlar yosh avlodni
mustaqil fikrlaydigan, ma'nan yetuk, barkamol shaxslarga aylantiradi. Shuning
3

uchun ham ta'lim muassasalaridagi ta'lim-tarbiya jarayonida zamonaviy o‘qitish
uslublari – ko‘rgazmali vositalar, interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning
ahamiyati va o‘rni beqiyosdir.
Kurs ishining maqsadi: Bu kurs ishining asosiy maqsadi akademik litsey va
ta’lim muassasalarida fizikani o‘qitishda nazariy hamda amaliy mashg’ulotlar bilan
bog’liq innovatsion texnologiyalarni hamda ko‘rgazmali vositalar orqali dars o‘tish
samaradorligini, o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshirish usul va
metodlarini ko‘rib chiqishdir.
p-n o‘tishning xossalari mavzusi bo yicha o‘quvchilar dunyoqarashiniʻ
shakllantirish hamda boyitish, ta’lim sifatini oshirish, o‘quv dasturlari va
darsliklarni takomillashtirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va
ko‘rgazmali vositalarni joriy qilish, bo‘yicha ishlarni mazmunli va maqsadli tashkil
etishdan iborat.
O qitish vositalari, ko‘rgazmali vositalar o‘qituvchining ish faoliyatining ham
ʻ
samaradorligini oshirishga imkon beradi. O qitish vositalaridan o‘z vaqtida o z
ʻ ʻ
o rnda foydalanish, o‘qituvchining ishini anchagina yengillashtiradi.
ʻ
Kurs ishining vazifalari : - fizika fanini o‘qitish metodikasi, predmeti va
metodlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tish, fizikani o‘qitishda ko‘ rgazmali
vositalardan foydala nish usullari haqida ma’lumotlar berish;
- pedagogik dasturiy vositalar yordamida fizika o‘qitish samaradorligini
oshirish to‘g’risida fikrlar uyg’otish;
- Fizika fanini o‘qitishning vositalari haqida va fizik eksperimentlar haqida
ma’lumotlar berish;
- P-n o‘tishning xossalari mavzusini o‘qitishda ko‘rgazmali vositalardan
foydalanish ning ahamiyati haqida tushunchalar berish, p-n o‘tishning
xossalari haqida umumiy ma’lumotlar berish va tushunchalar uyg’otish;
4

- p-n o‘tishning xossalari mavzusini o‘qitishda ko‘rgazmali vositalardan
foydalanib o‘qitishning ahamiyatini va samarasini tushuntirish.
Kurs ishining hajmi va tuzilishi: kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 4 ta bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB FIZIKA FANINI O‘QITISH METODIKASI, PREDMETI VA
METODLARI
1.1 § Fizikani o‘qitishda ko‘ rgazmali vositalardan foydalanish usullari
Ko rgazmali vositalar tayyorlash o‘ʻ quvchilarga muayyan mavzuni bayon
qilish va yaxshiroq o zlashtirish uchun yordam beradigan ko rgazmali materiallar
ʻ ʻ
dasturiy vositalar jadvallar, chizmalar, rasmlar, xaritalar, maketlar, modellar,
grafiklar, namunalar,musiqiy asar, kichik badiiy asar va h.q. hisoblanadi.
Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu
jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi.
Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg'ulotlar vositasida
o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan
foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar
o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o‘zlashtirilayotgan
ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga
xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars
paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar
shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi.
Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday
ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda
ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g'ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va
malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ
savodxonlikni oshirish, milliy g'oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish,
5

shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og'zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy
tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi.
Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy, g'oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi.
Ulug' donishmandlardan biri «... kelajak tashvishi bilan yashasang,
farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta'lim-tarbiya
tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa
davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz
yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi.
Ma'lumki, ta'limda ilg'or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini
tatbiq etish o‘quv mashg'ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan
yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har
tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat
kasb etadi. Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar va axborot
texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib
bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda
o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib
topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham
o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi,
shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir
qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi.
Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg'ulotlar yosh avlodni
mustaqil fikrlaydigan, ma'nan yetuk, barkamol shaxslarga aylantiradi. Shuning
uchun ham ta'lim muassasalaridagi ta'lim-tarbiya jarayonida zamonaviy o‘qitish
uslublari -interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning ahamiyati va o‘rni
beqiyosdir.
6

Talim-tarbiya jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning
ahamiyatli tomoni, shaxsni rivojlantiruvchi ta'lim- tarbiyani amalga oshirish
imkoniyatining kengligidir. Innovatsion texnologiya ta'limga tizimli yondashuv
asosida tadbiq etiladi hamda o‘quvchilarning yoshi, ruhiyati, dunyoqarashi, bilimi,
faollik darajasi, ta'lim-tarbiyaning maqsadi, yo‘nalishi, mazmuni, shakllari, usullari
e'tiborga olinadi. Pedagogning bu jarayon tashkilotchisi, ijodkor sifatidagi faoliyati
asosini uning bilimi va mahoratini, texnik vositalardan foydalanib, bolaning
qiziqish va intiluvchanligiga ta'sir ko‘rsatish, bolani faollashtirishga xizmat
qiluvchi usullarni qo‘llab, kafolatlangan samaralarga erishish qobiliyatini tashkil
etadi. Shu bilan bir qatorda dars jarayonida turli xil ta'lim vositalaridan
foydalaniladi.
Bu vositalarning zaminida ko‘rgazmalilik o‘z o‘rnini topgan. Ko‘rgazmali
metodlardan foydalanishda samaradorlikka erishish uchun quyidagi shartlarga
amal qilish maqsadga muvofiqdir:
- ko‘rgazmalilikning ta'lim oluvchilar yoshi va rivojlanish darajasiga mos kelishi;
- namoyish etilayotgan ob'ektlar barcha ta'lim oluvchilarga yaxshi ko‘rinib turishi;
- namoyishda uning boshlang'ich bosqichi va asosiy jarayon (holat)larning ajralib
turishi;
- tajribalar namoyishi maket, jihoz, qurollar yoki tajriba sxemasini chizib
ko‘rsatish asosida tashkil etilishi;
- namoyish va illyustratsiya o‘quv materialining mazmuni bilan uyg'un bo‘la olishi
lozim.
Avvalo, hamma vaqt shuni esda tutish zarurki, ko‘rsatma qo‘llanmani namoyish
qilish — maqsad bo‘lmay, balki vositadir. Qo‘llanmani ko‘rsatish emas, balki u
bilan ishlash kerak. O‘rganilayotgan materialning mazmuni va darsga ajratilgan
vaqt taqozo etgan hollardagina ko‘rsatma qo‘llanmani namoyish qilish tavsiya
etiladi. Ko‘rgazmali vositalardan eng ko‘p qo‘llaniladigani esa, o‘qitishning
7

axborot-texnika vositalaridir. AKT o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma hamda
malakalarni o‘zlashtirishini osonlashtirish va uning samaradorligini oshirish hamda
o‘qituvchining o‘quvchilarga bilim, ko‘nikma va malakalar berish, ularni
mustahkamlash hamda tekshirib ko‘rish borasidagi mehnatini engillashtirish uchun
foydalaniladigan axborot-texnik vositalar majmuasi tushuniladi. O‘qitishning
axborot-texnika vositalari jumlasiga informatsiya berishda foydalaniladigan
texnika (videoproektorlar, televizion, hamda kompyuter qurilmalari va shu kabilar)
gina emas, balki tegishli texnika bilan birga foydalaniladigan o‘ziga xos
informasiya uzatuvchilarning o‘zi (o‘quv kinofilmlar, dasturlashtirilgan
topshiriqlar va shu kabilar) ham kiradi.
O‘quvchilar tasavvurlarini kengaytirishda va ularning bilimlarini yanada
oshirishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash eng qulay vosita va unumli usul
bo‘lib hisoblanadi. Pedagogik dasturiy vositalar xozirgi kunda ko‘rgazmali
vositalarning eng samarali va tushunarli turi hisoblanadi. Chunki pedagogik
dasturiy vositalar dan ma’ruza jarayonida qo‘llash natijasida qisqa vaqt ichida
kerakli axborotni tinglovchi va o‘quvchilarga ko‘rgazmali qilib o‘tkazish
imkoniyati bor. Bu esa o‘quv samaradorligini oshirishning muhim omili bo‘lib
xizmat etadi.
Dars davomida o‘qituvchi tomonidan bajariladigan ko‘pgina tashkiliy ishlar
kompyuter tomonidan amalga oshiriladi. Interfaol metodlar ta’lim jarayoni
ishtirokchilarining birgalikda, ya’ni o‘zaro hamkorlikda faoliyat yuritishiga
asoslanadi. Bunda o‘quvchilar va talabalar an’anaviy ta’limdagi kabi faqat tayyor
bilimlarni eshitib qabul qiluvchi passiv obyektdan ta’lim jarayonida bevosita
ishtirok etuvchi, mustaqil fikrlovchi faol obyektga aylanadilar. "Interfaol
metodlardan to‘g‘ri foydalanilganda, bilim olish o‘quvchi uchun qiziqarli hayotiy
faoliyatiga aylanadi. Bunday usullar qo‘llanilganda, o‘quvchilar o‘qitilmaydi, balki
ularning mustaqil o‘qituvchi bilan birgalikda muayyan yo‘nalish va miqdordagi
bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishadi". Biroq bunda o‘qituvchining o‘rni nihoyatda
8

katta, chunki, u muayyan fan o‘quv dasturi asosida rejalashtirilgan, darslik,
qo‘llanmalarda belgilab berilgan muayyan mavzuga xos xususiyatlar, mavjud
pedagogik shart-sharoitlar, o‘quvchilarning yosh psixologik va fiziologik
xususiyatlari, ularning hayotiy ehtiyoji va qiziqishidan kelib chiqib, ta’lim
metodlari va dars shakllarini tanlaydi. Ushbu jarayonda, albatta, o‘qituvchining
bilim va malaka darajasi, dunyoqarashi, ijodkorligi, vaziyatni baholay olishi hamda
unga muvofiq tezkor harakat qila olish layoqati muhim o‘rin tutadi. O‘z navbatida,
o‘quvchilarning yosh, psixologik, fiziologik xususiyatlari, bilim darajasi,
dunyoqarashining ko‘lami hamda sinf, guruhning faolligi ham noan’anaviy ta’lim
shakli, metodi va vositalarini tanlash, ulardan maqsadga muvofiq foydalanish
uchun turtki bo‘ladi.
Fizik jarayonlar me х anizmlarini, ularning yuz berish bosqichlarini
kompyuterda kuzatish, ularni yangi dars bayonida, tajriba mashg‘ulotlarida
namoyish etish va bu holatlarni kompyuter te х nologiyalariga tayangan holda olib
borish o‘qitish jarayonida o‘quvchiga bilim berish va fan asoslariga doir
ko‘nikmalar hosil qilish samaradorligini oshiruvchi omil ekanligi oydinlashdi.
Fizika fani amaliyotda tajribalarga tayangan eksperimental fan bo‘lganligi
sababli, o‘tiladigan har bir mavzuni tajribalar asosida ko‘rgazmali o‘tish fanning
samaradorligi oshishiga zamin yaratadi. Shunday ekan, dars jarayonida zamonaviy
o‘quv laboratoriya jihozlaridan samarali foydalanib, namoyish tajribalarni,
laboratoriya ishlarini bajarish maqsadga muvofiq.
Fizika fanini o qitishda o quvchilar ongida nazariy modelning tasavvurlariniʻ ʻ
shakllantirish, hodisalar va jarayonlar bilan tanishtirishning samarali metodlarini
ishlab chiqish muhimdir. Fizik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish uchun
informatsion texnologiyada fizik bilimlardan keng foydalaniladi. Ta lim jarayonida
ʼ
zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalangan holda darslarni tashkillashtirish
uchun maxsus dasturiy ta minotlar bo lishi kerak.
ʼ ʻ
Ta lim tizimida multimediyali elektron o quv adabiyotlar, ma ruzalar, virtual
ʼ ʻ ʼ
labaratoriya ishlari, har xil animatsion dasturlar va yana boshqa ishlarni yaratishda
9

kerak bo ladigan maxsus dasturlar mavjud. Fizik jarayonlarni modellashtirishʻ
imkoniyatini beradigan dasturlarga: Origin, MathCad, MatLab, Maple, Crocodile
Physics, Electronics, Interactive Physics, Workbench va boshqa dastur paketlarini
misol keltirish mumkin. Fizik jarayonlarni kompyuterda modellashtirish uchun
informatsion texnologiyada fizik bilimlardan keng foydalaniladi.
Kompyuterda virtual laboratoriya ishlarini bajarishning afzalliklari juda ko p:
ʻ
o quvchilarda ma lum malakalarni shakllantirish vaqti qisqaradi; mashq
ʻ ʼ
qilinadigan topshiriqlar soni oshadi;
talabalarning ishlash surati jadallashadi; kompyuter tomonidan faol
boshqarishni talab qilinishi natijasida talaba ta lim subektiga aylanadi;
ʼ
talabalar kuzatishi, mushohada qilishi qiyin bo lgan jarayonlarni
ʻ
modellashtirish va bevosita namoyish qilish imkoniyati hosil bo ladi.
ʻ
Har bir darsni qiziqarli va esda qolarli o tishida har bir pedagog o qituvchi
ʻ ʻ
o quv laboratoriya mashg ulotlarini internet muhitida vebga yo naltirilgan ta lim
ʻ ʼ ʻ ʼ
tizimida mavjud bo lgan turli hil vedio roliklar va virtual laboratoriya ishlarini
ʻ
talabalar bilan birgalikda bajarib, tushuntirib berilganda talabalar har tomonlama
bilimga ega bo ladi. Bugungi kunda o qitishning ananaviy ko rinishidan farq
ʻ ʻ ʻ
qiladigan zamonaviy axborot texnologiyalarini qo llash orqali o qitishni tashkil
ʻ ʻ
etish yuqori samaradorlikka erishishga imkoniyat yaratadi. Fizika fanini o qitish
ʻ
borasida o quvchilar ongida nazariy modelning tasavvurlarini shakllantirish,
ʻ
hodisalar va jarayonlar bilan tanishtirishning samarali metodlarini ishlab chiqish
muhimdir.
10

1-rasm. Phet pedagogik dasturoy mahsulotdan namuna
Bu pedagogik dasturiy vositalar yordamida o rganuvchi o quvchilar istalganʻ ʻ
vaqtda fizik jarayonlarni to xtatib qo yishi, orqaga qaytarishi hamda dastlabki
ʻ ʻ
parametrlarni o zgartirib jarayonning ishtirokchisidek his qilishi mumkin.
ʻ
Fizik jarayonni o rganish albatta ma lum bir model, ya ni mazkur jarayonning
ʻ ʼ ʼ
mavhumlashtirilgan, soddalashtirilgan obrazi asosida olib boriladi. Real fizik
jarayonning immitatsion kompyuter modelini yaratishda ma lum bir model asos
ʼ
qilib olinadi. Shuningdek modellashtirishning o ziga xos muhim tomonlari
ʻ
shundaki, turli xil fizik qurilma va asboblar tayyorlash shart emas, hodisalarni jonli
va tabiiy ko rinishda tasvirlanishi, tajribani oz fursat ichida istalgan marta
ʻ
takrorlash mumkinligi, kuzatish qiyin bo lgan yoki umuman kuzatilishi mumkin
ʻ
bo lmagan jarayonlarni ham namoyish eta olish imkoniyatiga egaligi. O qituvchiga
ʻ ʻ
bu pedagogik dasturiy vositalar kompyuter monitorida shuningdek, multimedia
proyektori yordamida ko pgina fizik effektlarni namoyish etishning hamda yangi
ʻ
noan anaviy o qitish turini takomillashtirishning imkonini beradi. Bugungi kunga
ʼ ʻ
kelib informatsion texnologiyalardan foydalanish ko zga ko rinmas, tez yoki sekin
ʻ ʻ
o tuvchi jarayonlarning, murakkab hodisalarning fizik mexanizmlarni animatsiya
ʻ
qilish imkonini yaratadi.
Shunday ekan ta lim jarayoniga zamonoviy texnologiyalarni qo llash orqali
ʼ ʻ
ta limning sifat va samaradorligini oshirishimiz mumkin. Ta lim muassasalarida
ʼ ʼ
fizika fani ilmiy dunyoqarashni shakllantirish uchun juda boy imkoniyatlarga ega.
Fundamental fizika nazariyalariga asosan fizika kursi materiallari to g ri va yagona
ʻ ʻ
sistemaga keltirilgan. Bu esa fan olamidagi barcha ilmiy yo nalishlarning g oyalari
ʻ ʻ
11

asosidagi ilmiy bilimlar talabalarning ilmiy fikrlashini shakllantirish uchun asos
bo ladi, degan xulosaga olib keladi. Tabiiy fanlarning rivojlanishi oqibatidaʻ
texnologik taraqqiyot ham rivojlanib boradi.

1.2 §. Fizika fanini o‘qitishning vositalari. Fizik eksperiment
Vosita deganda qandaydir bir harakatni yuzaga keltirish uchun kerak
bo‘ladigan jism yoki ularning to‘plami tushuniladi. O qitishning maqsadiga
ʻ
yetishga, o‘qituvchi bilan o quvchilarning birgalikdagi harakatini amalga
ʻ
oshirishda qo‘llaniluvchi asboblar va tuzilmalar, ayrim ma’lumot beruvchi
materiallarni o‘qitish vositalari deyiladi. Umuman, o‘qitish vositalariga o‘quv
yurtining binosi hamda undagi jihozlari; xonalar o‘quv hujjatlari, o‘quv qurollari,
turli uskuna-apparaturalar, kompyuterlar, Internet va boshqa vositalar kiradi.
Fizika fanini о 'qilishning vositalariga quyidagilar kiradi:
1. O qituvchining so‘zi va turli ish harakatlari.
ʻ
2. Fizika bo‘yicha o‘quv adabiyotlari va boshqa qo‘llanmalar.
3. Tabiatning mavjud obyektlari (Quyosh, Yer, Oy, yulduzlar, minerallar,
mashinaning turli qismlari, havo, suv, qattiq jismlar, narsalar hodisalar va
boshqalar).
12

4. Harakat qiluvchi modellar (mashinalar, mexanizmlar, apparatlarning
modellari).
5. Texnik qurilmalarning maketlari.
6. O quv eksperimentni bajarishga kerakli fizik qurollar. ʻ
7. Grafik vositalar (rasm, sxema, chizma va boshq.).
8. Texnik vositalar (diapozitiv. diafilm, kinofilm, kompyuter, proyektor).
O qitish vositalari quyidagi didaktik funksiyalarni bajaradi:
ʻ
O qib o‘rganiladigan predmetlarni va hodisalarni o quvchilarga tushuntirish.
ʻ ʻ
Fizik hodisalarni o‘qib-o‘rganish imkoniyatlarini oshirish.
Fizik asboblar va qurilmalarning ishlash prinsipi asosida, hodisalarni yuz
berish mexanizmini yaqqol ko‘rsatish.
Turli fizik hodisalarni, qonuniyatlami, bog'lanishlarni sabab-oqibat
bog'liqlikda ekanligini tajribada isbotlash.
Ko‘rgazmali namunalarni yaratish bilan, o quvchilarning fikrlashini yanada
ʻ
o‘stirish
O qitishning turli bosqichlarida olingan nazariy bilimlarni, amaliy va bilish
ʻ
maqsadidagi masalalarni hal qilishda qo‘llash.
O qitish vositalari, o quvchilarning o‘quv faoliyatini oshirishda o‘ziga xos
ʻ ʻ
ahamiyatga ega.
Jumladan:
- o quvchilarning bilishga qiziqishlarini maksimal rivojlantirish va bilim
ʻ
olishga bo‘lgan ishtiyoqini qondirishga yordam beradi;
13

- o‘quv jarayonining ko‘rgazmaliligini oshirib, natijada o‘quv materiali
o qivchilarga tushunarli darajada yetkaziladi; ʻ
- o quvchilarning mehnat unumdorligini oshirib, natijada o‘quv materialini
ʻ
o‘zlashtirish darajasi ham oshadi;
- dars paytida o quvchilarning mustaqil ishlash mazmuni chuqurlashib,
ʻ
hajmi ortadi.
O qitish vositalari, o‘qituvchining ish faoliyatining ham samaradorligini
ʻ
oshirishga imkon beradi. O qitish vositalaridan o‘z vaqtida o z o rnda foydalanish,
ʻ ʻ ʻ
o‘qituvchining ishini anchagina yengiilashtiradi. O z vaqtida va ozgina harakat
ʻ
bilan o‘qitishning yuqori natijasiga erishish mumkin.
О ‘quv adabiyotlari bilan ishlash.
O‘qitish jarayonida o‘qitish vositasi qatori, o‘quv adabiyoti katta ahamiyatga
egadir. Shuning uchun, fizika o‘qituvchisining asosiy vazifalaridan biri,
o quvchilarning o‘quv adabiyotlar bilan ishlashga o‘rgatishdir. Ma’lumki,
ʻ
o quvchilar maktabda o‘qish davrida darsliklar bilan ishlash bo‘yicha quyidagi
ʻ
malakalarga ega bo‘lishgan:
1. Kitobdagi o‘quv materiali matnining asoslarini, boshqacha aytgan
hodisalarning muhim belgilarini, qonunlarning mohiyatini va boshqalarni topa
bilish.
2. Formulalarning matematik keltirib chiqarishni mustaqil bajara olish.
3. Rasmlar, grafikiar va jadvallar bilan ishlashga o‘rganish.
4. O qiganlarning rejasini va qisqacha mazmunini yoza bilish.
ʻ
5. O qiganlarining mazmunini o‘z so‘zi bilan aytib berish.
ʻ
6. Darslikdagi materiallarni boshqa adabiyotlardan olingan ma’lumotlar bilan
to‘ldirish.
14

7. O‘quv kitobining mazmuni. fani va nomli ko‘rsatkichlar bilan ishlay olish.
8. Kutubxonadagi kataloglar bilan ishlash va kerakli masalalar bo‘yicha
bibliografiya tuzishni bilish.
Talabalarni o‘quv kitoblari bilan ishlashga o‘rgatishda, bilish maqsadidagi
umumiy rejadan foydalanish katta ahamiyatga ega.
Ko‘rgazma vositalari. Fizikadan ko‘rgazma vositalarga quyidagilar kiradi:
1. Hajmiy modellar. Agar qurolni yoki tuzilmaning o‘zini ko‘rsatish mumkin
bo‘lmasa, unga, aynan, mos keladigan modellardan foydalaniladi. Masalan, issiqlik
va elektr dvigatellari, gidravlik press, suv omborlari, nasos, ko‘tarma kran va
boshqalar. Ularni o‘quvchilar uchun chiqarilgan turli konstruktorlik detallaridan
yasasa bo‘ladi. Bunday modellarni fizika-texnika to‘garaklarining qatnashchilari
yasashadi.
2. Kinematik sxemalar — faner yoki kartondan yasalgan modellar yoki
sxemalar. Bunday sxemalarning ayrim qismlari harakatlanuvchi bo‘lib, hodisaning
yuz berish mexanizmini yoki qurolining ishlash prinsipini yaqqol ko‘rsatadi.
Bularga elektrlashtirilgan sxemalar ham kiradi.
3. Illustratsion model-maketlar, masalan, kristall panjaraning modeli. Fizika
fanini o‘qitishda maketlar unchalik ko‘p qo‘llanilmaydi. Biroq ular ayrim hollarda
o‘ziga xos ahamiyatga ega. Masalan, suv-elektrstansiyalarining, suv omborlarining
plotinasini, shlyuzlarning maketlari va boshqa omillar. Ular ko‘rgazmali obrazni
hosil qilib, aniq tasavvur hosil qilishga imkon yaratadi.
4. Kolleksiyalar. Fizika kursini o‘qitishda turli predmetlarning materiallariga
tegishli kolleksiyalar qo‘llaniladi. Masalan, kristall, o‘tkazgichlar va dialektriklar,
va yarimo‘tkazgichlar, elektr lampalari, bir xil shakldagi turli moddalar va
boshqalar.
15

5. Jadvallar va plakatlar - turli murakkab o‘quv qurollarning tuzilishlari bilan
o‘quvchilarni tanishtirish vaqtida qo‘llaniladi. Bunday plakatlarda qurollarning,
qurilmalarning tashqi ko‘rinishini, optik tizimlarda nurning yurishini, qurollarning
ayrim detallarini va ularning ishlash prinsiplari aks ettiriladi. Bunday plakatlar
turkumiga quyidagilarni qo‘shsa bo‘ladi: Mendeleyev elementlar davriy tizimi,
asosiy fizik birliklar, asosiy fizik kattaliklar, fundamental doimiyliklar, elementar
zarralar va boshqalar. Shunga o‘xshash ko‘rgazma qurollarning bu turiga buyuk
fizik olimlarning portretlari ham kiradi. Jadvallar va plakatlarni saqlashga alohida
e’tibor berish kerak.
6. Diagrammalar. Fizika fanini o‘qitish jarayonida, o‘qituvchilar ko‘pincha
taqqoslovchi diagrammalardan foydalanishadi. Masalan, turli yoqilg 'ilarning
issiqlik berish imkoniyati, moddalarning solishtirma issiqligi, mashinalarning
foydali ish koeffitsienti, kosmik tezliklar va boshqalar.
7. Grafiklar - fizik kattaliklar orasidagi funksional bog'lanishlarni o‘rgatishda
muhim ahamiyatga ega. Bunda asosiy e’tibor, tayyor grafikni emas, uning
dinamikasini ko‘rsatishga qaratilishi kerak.
8. Epiproyeksiya- shaffof bo‘Imagan jismlarning sirtidagi rasmlarni
proyeksiyalab ko‘rsatishda qo‘llaniladi. Masalan, kitoblardagi rasmlar, sxemalar,
o‘quvchilarning daftarlaridagi yozuvlar, mayda detallar proeksiyalanadi. Katta
o‘lchamli rasmlarni va chizmalarni o‘ziday qilib tayyorlash mumkin.
9. Diaproyeksiya - shaffof jismlarning sirtidagi rasmlarni proyeksiyalashda
qo llaniladi. Bunda o‘qituvchi diapozitiv, diafilm kinofilmlarning slaydlarniʼ
tayyorlash, yig'ish, saqlash va darsda foydalanish bo‘yicha ko‘p ishlarni bajarishi
kerak.
10. Radio eshittirish va teleko‘rsatuvlar, kinofilm va magnitofonlar.
11. Kompyuter texnologiyasi, multimedia xizmatlari.
16

Fizik eksperimen t
Fizikani o‘qib-o‘rganishda bilim bulog’i va tadqiqot metodi sifatida
eksperiment xizmat qiladi. О ‘quv eksperimenti — dars paytida fizik hodisalarni
yuz berish mexanizmini, qonuniyatlarini va turli bog lanishlarini maxsus asboblarʻ
yordamida ko‘rsatishdan iborat. Shuning uchun, o‘quv eksperimenti har doim
bilim bulog'i, o‘qitish vositalari va tadqiqot metodining vazifasini bajaradi. Oliy
o‘quv yurtining sharoitiga mos ravishda, fizik eksperimentlar quyidagi turlarga
bo linadi:
ʼ
I. Namoyishli tajribalar.
II. Frontal laboratoriya ishlari.
III. Fizik praktikum.
IV. Auditoriyadan tashqari kuzatishlar va tajribalar.
Bularning har biri bilan batafsil tanishib o‘taylik.
I. Namoyishli tajriba - fizik hodisalar va ular orasidagi bog'lanishlar
o‘qituvchi tomonidan tajribada ko‘rsatilishidir. U bir vaqtda auditoriyadagi barcha
talabalarning ko‘rishiga mo‘ljallangan, ya’ni hodisani barcha talabalar bir vaqtda
uzatishadi.
Namoyishli tajribalar fizik hisoblashlarni amalga oshirishga va fizik
tushunchalarni shakllantirishga sharoit yaratadi. O qituvchining tushuntirishini
ʻ
oydinlashtirib va asoslab, hodisaning turli belgilarini ko‘rgazmali va ishonchli
bayon qilishga yordam beradi.
Fizika fanini o‘qitishda namoyishli tajribalar va ko‘rgazmalilik nima uchun
kerak? - degan savolni tug'ilishi tabiiy. Ma’lumki, bilish jarayoni har doim jonli
mushohadadan, ya’ni ko‘rishdan, eshitishdan, sezishdan, hidini yoki ta mini
ʼ
bilishdan iboratdir. Demak fizika fanini o‘qitishdagi ko‘rgazmalilik va namoyishli
17

tajribalar talabalarda jonli mushohadani hosil qilish vositasidir. So‘z bilan aytib
bera olmaganini, qog'ozga chizib ko‘rsatsa bo ladi, ammo hodisaning borishʻ
mexanizmining barchasining rasmini chizish mumkin emas. Shuning uchun,
namoyishli tajribalar ko‘rsatiladi. Tajribada ko‘rsatish mumkin bolmaganlari
kinofilm va multfilm orqali yetkaziladi. Ayrim hodisalarning borish mexanizmini
ko‘rsatish uchun hozirgi vaqtda kompyuter texnologiyasi keng qollanilmoqda.
Natijada. sezib va ko‘rib qabul qilinganlar tafakkur orqali tahlil qilinadi hamda
fikrlash orqaii amalga oshiriladi. Fikrlash asosida hodisaning mazmuni
o‘zlashtiriladi va natijada o quvchi ma'lum bilimga ega bo‘iadi. Bilimlarni amalda
ʻ
qo‘llashga o‘rgangandagina, u, inson uchun haqiqiy bilim bo‘lib hisoblanadi.
Namoyishli tajribaning metodikasi - tajriba o‘tkazishga oz vaqt sarflab,
o quvchilarga maksimal ta’sir qilishni aniqlaydi hamda quyidagi savollarga javob
ʻ
beradi: berilgan tajribani qanday ketma-ketlikda o‘tkazish kerak? Tajriba o‘tkazish
jarayonida o quvchilarning diqqatini nimaga qaratish kerak? Tajribaning har bir
ʻ
qismini qanday tempda bajarish kerak? Tajribani necha marta takrorlash talab
qilinadi (va boshqalar)?
Namoyishli tajribaning texnologiyasi deb — tajribaning samaradorligini
ta’minlovchi vositalar va usullarning to‘plamiga aytiladi. Tajriba samarali bo‘lishi
uchun, quyidagi shartlar bajarilishi zarur:
1. Tajribaning mazmunliligi. U qurollarni to‘g'ri tanlash va hodisaning
mazmunini to la o‘rganishga yaratilgan shartlar bilan aniqlanadi.
ʻ
2. Namoyish xulosasining haqqoniyligi. U namoyishning xulosasini hech
qanday shubhaga olib kelmaslik sharti bilan belgilanadi.
3. Namoyishning у aqqolligi. Bu talab sinfdagi barcha o quvchilar,
ʻ
asboblarnigina emas, balki ularning barcha detallarini ham ochiq ko‘rishga
yaratilgan shart orqali aniqlanadi.
18

4. Namoyishning ko rgazmaliligi. Bu talab esa, ko‘rsatilayotgan hodisaʻ
yaqqol, aniq, qulay va tushunarli. bo‘lishi bilan aniqlanadi.
5. Namoyish xulosasining ishonchliligi. Tajriba hech qachon noto‘g'ri
fikrlashga olib kelmasligi, boshqacha aytganda, uning borishidagi har bir fragment
va xulosa har doim ishonchli bo‘lishi kerak.
6. Namoyishli tajriba qisqa vaqtda o‘tkazilishi kerak. Buning uchun,
o‘qituvchi tomonidan tajribani bajarishning muqobil varianti o‘ylab topiladi va u
bir necha marta takroriy o‘tkazish orqali amalga oshiriladi.
7. Namoyishli bajarishning ishonchliligi. Asboblarning ko‘rsatish aniqligi,
qurilmaning har bir elementini mustahkamligi orqali aniqlanadi.
8. Namoyishning estetik bo‘lishi. Tajribani bajarishning ko‘rkamligi,
asboblarning va materiallarning tashqi ko‘rinishi qiziqarli ekanligi bilan
belgilanadi.
9. Namoyishni o tkazish vaqtida texnika xavfsizligiga rioya qilish.
ʻ
II. Frontal laboratoriya ishlari. Laboratoriya ishlarini bajarish quyidagi
masalalarni yechishga yordam beradi: bilimlarni amalda qo‘llashga o‘rgatadi;
politexnik bilim berish vositasi sifatida xizmat qiladi; hayotda va mehnatda kerak
bo‘luvchi usullarni va ko‘nikmalarni shakllantiradi; talabalarning kasbiy
qobilyatini o‘stirishga yordam beradi; talabalarning mustaqilligini rivojlantiradi va
boshqalar.
Laboratoriya ishlarining belgilari bo‘yicha, quyidagi turlarga ajratish
mumkin:
1. Mazmuni bo‘yicha.
2. Bajarish va xulosasidan toydalanish metodlari bo‘yicha (kuzatish, tajriba
sifati, o‘lchov ishlari, kattaliklarning miqdoriy bog'lanishlarini tadqiq qilish).
19

3. Talabaning mustaqilligi bo‘yicha (tekshirishni, tadqiqotni va ijodkorlikni
talab qiluvchi).
4. Didaktik maqsad bo‘yicha (yangi materialni o‘rganish, takrorlash,
mustahkamlash, amaliy usullarni shakllantirish, ijodkorlikni rivojlantirish).
5. O qitish jarayonidagi o‘rni bo‘yicha (ko‘rgazmali, yakunlovchi va oldindanʻ
bajariladigan ishlar).
6. Bajarilish o‘rni bo‘yicha (auditoriyada, laboratoriyada, uyda va ishlab
chiqarish laboratoriyasida).
7. Tashkil qilish yo li bo‘yicha (frontal, fizpraktikum).
ʻ
8. O tkazish vaqti bo‘yicha (qisqa muddatli frontal ishlar, 1 soatli frontal
ʻ
ishlar, 2 soatli praktikum). Ayrim hollarda laboratoriya ishlari quyidagicha
sinflarga ajratiladi:
 Fizik hodisalarni kuzatish va o‘rganish.
 O lchov asboblari bilan tanishish va fizik kattaliklarni o‘lchash.
ʻ
 Fizik asboblar va texnik qurilmalarni ishlash prinsipi bilan tanishish.
 Miqdoriy qonuniyatlarni kuzatish va tekshirish.
 Moddalarning fizik xossalarini va fizikaviy doimiylarni aniqlash.
Frontal laboratoriya ishlarining soni, mavzulari o‘quv dasturida ko‘rsatilgan.
Oliy o‘quv yurtining laboratoriyasidagi sharoitdan kelib chiqib, ularning sonini
o‘qituvchi o zi tanlab oladi.
ʻ
Frontal laboratoriya ishlarini bajarish paytida o quvchilar 2-3 tadan bir necha
ʻ
guruhga bo‘linib, ularning barchasi bir xil ishni bajarishadi. Har bir guruhga bir xil
asboblar va materiallar beriladi. Ishning maqsadi, kerakli anjomlar, ishni bajarish
tartibi va xulosa chiqarish yo‘li ishning bayonnomasida to‘liq berilgan, qo‘shimcha
ma lumotlarni o‘qituvchi qo‘shimcha tarzda taklif qiladi. Fizik asboblardan
ʼ
20

foydalanish bilan bir qatorda, laboratoriya ishlarini kompyuterda bajarish ham
taklif qilinadi.
Laboratoriya ishiga bag'ishlangan darsning tarkibi quyidagicha: kirish
qismidagi suhbat, o quvchilar eksperimentni bajarishi, olingan natijalarni qaytaʻ
ishlash va ishni yakunlash.
III. Fizik praktikumlar. Fizik praktikum - laboratoriya-amaliyot ishini
bajarishning eng yuqori shakli bo‘lib hisoblanadi. U talabalarning yuqori
darajadagi mustaqilligi va kerakli asboblarning murakkabligi bilan ifodalanadi.
Odatda praktikum, kursning ma’lum bo‘limini yoki kursni o‘qib bo‘lgandan keyin,
o‘tilganlarni takrorlash, bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish maqsadida
bajariladi. Har bir kursga tegishli praktikumlar shu maqsadda tanlab olinadi.
Praktikumning hajmi ham o‘quv dasturida ko‘rsatilgan.
Fizik praktikumga bir yoki ikki soatli ishlar qo‘yiladi. U laboratoriyaning
moddiy bazasiga bog'liq. Praktikumga tegishli ko‘rsatmada quyidagilar beriladi:
1) Masalaning qisqacha nazariyasi va tadqiq qilinayotgan kattalikni
aniqlashning birorta yo‘li;
2) Asboblar tizmasi va ularning ichidan o quvchilarga noma’lumligining
ʻ
ko‘rsatmasi; 3) Ishni bajarish tartibi;
4) O lchashning xulosasini chiqarish tartibi va xatolikni hisoblash yo li;
ʻ ʻ
5) Qo‘shimcha savollar va vazifalar.
Ishni bajarish bo‘yicha o quvchining hisobotida quyidagilar bo‘lishi shart:
ʻ
tuzilma sxemasining rasmi; ishni bajarish yo li; kuzatish va o lchashning xulosasi;
ʻ ʼ
eksperimentdan olingan natijalardan foydalanish va uni yakunlash; xatoliklarni
hisoblash; qo‘shimcha savollarning javobi bo lishi kerak.
ʻ
21

IV. Auditoriyadan tashqari kuzatishlar va tajribalar. Bu ishlar tabiatda,
uyda, ishlab chiqarishda yoki ilmiy laboratoriyalarda, ishxonalarda o‘tkazilishi
mumkin. Ular o‘qituvchining topshirig i bo‘yicha, uning ishtirokisiz bajariladi.ʻ
Bunday ishlarning turlarini o‘qituvchi o‘ziga xos tarzda o quvchilarning
ʻ
qobilyatiga, eksperiment o‘tkazishga bo lgan qiziqishiga yarasha tanlab oladi va
ʻ
ayrim o quvchilarga shaxsiy topshiriqlar berishi mumkin. Bunday ishlarni bajarish
ʻ
o quvchilarning kuzata olish qobilyatini, mustaqilligini va texnik madaniyatini
ʻ
o‘stirishga yordam beradi.
Oliy maktab amaliyotida fizikadan auditoriyadan tashqari ishlarning turli
shakllari mavjud: fizik va fizika-texnik to‘garaklar, ilmiy tadqiqot institutlari
laboratoriyalariga say ohat va ularda ishlash, turli kechalar va konferensiyaiar.
o quvchilarning ma’ruzalari va referatlari, pedagogik amaliyot davrida fizika va
ʻ
texnika bo‘yicha ko‘rgazmalar tashkillashtirish hamda devoriy gazetalar, byulleten
va jurnallar chiqarish, ilmiy-ommabob va fizikaning yutuqlariga bag'ishlangan
kinofilmlar ko‘rsatish, fizika haftaliklari hamda dekadalar o‘tkazish va boshqalar.
Fizikadan o‘tkaziluvchi auditoriyadan tashqari ishlarning mazmuniga ko‘ra,
ikki guruhga bo lish mumkin:
ʻ
1. O quv materialiga bevosita bog liq bo lgan auditoriyadan tashqari ishlar.
ʻ ʻ ʻ
Ular darsning mazmuni bilan mustahkam bog langan bo lib, o quvchilarni muhim
ʼ ʻ ʻ
bo lgan dastur materiallarini o‘zlashtirib olishiga hamda mustahkam bilim-
ʻ
ko nikmalarni egallashiga xizmat qiladi.
ʼ
2. Dars bilan bog liq , ammo o quvchilarning fizika va texnika to‘g'risidagi
ʻ ʻ
bilimlarini, malaka va ko‘nikmalarini chuqurlashtirish maqsadida dasturdan
tashqari bajariluvchi ishlar. Bunday ishlarning asosiy maqsadi - o quvchilarning
ʻ
fikrlashini yanada kengaytirish, fizik-texnik bilimlarga bo lgan qiziqishini oshirish
ʻ
va ularning ijodkorlik qobilyatlarini rivojlantirishdan iborat.
22

II-BOB . YARIMO‘TKAZGICHLI FOTODIOD VA
FOTOTRANZISTORLAR MAVZUSINI O‘QITISH METODIKASI
2.1 § p-n o‘tishning xossalari haqida umumiy ma’lumot
p-n o tishʻ yoki elektron-teshik o tish ʻ — har xil turdagi o tkazuvchanlikka ʻ
ega bo lgan ikkita yarim o tkazgichning aloqa maydoni
ʻ ʻ — teshik (p,
inglizchadan positive -ijobiy) va elektron (n, inglizchadan negative -manfiy). P-n
o tish joylarida elektr jarayonlari chiziqli bo lmagan oqim kuchlanish xususiyatiga
ʻ ʻ
23

ega yarimo tkazgichli qurilmalarning (diodlar, tranzistorlar va boshqalar) ishlashiʻ
uchun asosdir.
Kosmik zaryad hududlari
P -tipli yarimo tkazgichda
ʻ , qabul qiluvchi dopantni kiritish orqali olinadi,
teshiklarning kontsentratsiyasi elektronlar kontsentratsiyasidan ancha
yuqori. Donor nopoklik orqali olingan n -tipli yarimo tkazgichda
ʻ elektronlar
kontsentratsiyasi teshiklarning kontsentratsiyasidan ancha yuqori. Agar ikkita
yarim o tkazgich o rtasida kontakt o rnatilsa, u holda diffuziya
ʻ ʻ ʻ oqimi paydo
bo ladi
ʻ — asosiy zaryad tashuvchilar (elektronlar va teshiklar) tasodifiy ravishda
ular ko p bo lgan joydan ular kamroq bo lgan joyga oqib o tadi va ular bilan qayta
ʻ ʻ ʻ ʻ
birlashadi . bir-biriga, bir-birini, o zaro. Natijada, hududlar orasidagi chegara
ʻ
yaqinida deyarli bo sh (mobil) asosiy zaryad tashuvchilar bo lmaydi, lekin
ʻ ʻ
kompensatsiyalanmagan zaryadga ega bo lgan nopoklik ionlari qoladi. Chegaraga
ʻ
tutashgan p -tipli yarimo‘tkazgichdagi hudud elektronlar keltirgan manfiy
zaryadni, n -tipli yarimo‘tkazgichdagi chegara hududi esa teshiklar olib kelgan
musbat zaryadni oladi (aniqrog‘i, manfiy zaryadni yo‘qotadi). elektronlar
tomonidan olib ketiladi).
Shunday qilib, yarimo tkazgichlar chegarasida qarama-qarshi belgining
ʻ
fazoviy zaryadlari bo lgan ikkita qatlam hosil bo lib, birlashmada
ʻ ʻ elektr
maydonini hosil qiladi. Bu maydon diffuziya oqimiga qarama-qarshi yo nalishda
ʻ
drift oqimini keltirib chiqaradi. Oxir-oqibat, diffuziya va drift oqimlari o rtasida
ʻ
dinamik muvozanat o rnatiladi va fazoviy zaryadlarning o zgarishi to xtaydi.
ʻ ʻ ʻ
Harakatsiz fazoviy zaryadlarga ega bo lgan tükenmiş joylar
ʻ pn — o tish deb ʻ
ataladi.
24

Rektifikator xususiyati
Pn birikmasiga asoslangan eng oddiy qurilmaning qurilmasi —
yarimo tkazgichli diodʻ — va uning sxemalar bo yicha ramziy ko rinishi ʻ ʻ
(uchburchak p -mintaqasini bildiradi va oqim yo nalishini ko rsatadi).
ʻ ʻ
Agar yarimo tkazgich qatlamlariga shunday tashqi kuchlanish qo llanilsa, u
ʻ ʻ
tomonidan yaratilgan elektr maydoni ulanishda mavjud bo lgan maydonga qarama-
ʻ
qarshi yo naltirilgan bo lsa, u holda dinamik muvozanat buziladi va diffuziya
ʻ ʻ
oqimi drift oqimidan tez ustunlik qiladi. kuchlanish kuchayishi bilan ortib
boradi. Pn birikmasiga bunday kuchlanish ulanishi to g ridan-to g ri yo nalish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ deb
ataladi (ijobiy potentsial p -tipli hududga nisbatan n -tipli hududga nisbatan
qo llaniladi).
ʻ
Agar tashqi kuchlanish qo llanilsa, u tomonidan yaratilgan maydon
ʻ
birlashmadagi maydon bilan bir xil yo nalishda bo lsa, bu faqat kosmik zaryad
ʻ ʻ
qatlamlari qalinligining oshishiga olib keladi. Diffuziya oqimi shunchalik
kamayadiki, kichik drift oqimi ustunlik qiladi. Pn o tish joyiga bunday kuchlanish
ʻ
ulanishi teskari yo nalish
ʻ (yoki qulflash yo nalishi) deb ataladi va asosan ʻ
elektron-teshik juftlarining termal yoki foton hosil bo lishi bilan belgilanadigan
ʻ
ulanishdan o tadigan umumiy oqim teskari oqim deb ataladi.
ʻ
Sig imi
ʻ
P-n o tishning sig imi yarimo tkazgichlarda
ʻ ʻ ʻ p-n o tish joyida va undan ʻ
tashqarida to plangan hajm zaryadlarining sig imi.
ʻ ʻ P-n o tishning sig imi chiziqli ʻ ʻ
25

emas — bu ulanishga qo llaniladigan tashqi kuchlanishning polaritesi va qiymatigaʻ
bog liq. Ikki xil
ʻ p-n -tushish sig imlari mavjud: to siq va diffuziya. ʻ ʻ
To siq sig imi
ʻ ʻ
To siq (yoki zaryad) sig imi birlashmadagi potentsial to siqning o zgarishi bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bog liq va teskari moyillik bilan sodir bo ladi. Bu tekis kondansatkichning
ʻ ʻ
sig imiga teng bo lib, unda blokirovka qatlami dielektrik qatlam bo lib xizmat
ʻ ʻ ʻ
qiladi va p va n birikma hududlari plitalar sifatida xizmat qiladi. To siqning sig imi
ʻ ʻ
birlashma maydoniga va yarimo tkazgichning nisbiy o tkazuvchanligiga bog liq.
ʻ ʻ ʻ
Diffuziya sig imi
ʻ
Diffuziya sig imi ozchilik tashuvchilari (
ʻ p -mintaqadagi elektronlar va n -
mintaqadagi teshiklar) mintaqasida to planish bilan bog liq. Diffuziya sig imi
ʻ ʻ ʻ
oldinga kuchlanish ortishi bilan ortadi.
Radiatsiyaga ta ʼ sir qilish
Nurlanishning materiya bilan o ʻ zaro ta ʼ siri murakkab hodisadir . Ushbu
jarayonning ikki bosqichini ko ʻ rib chiqish shartli ravishda qabul qilinadi : birlamchi
va ikkilamchi .
Birlamchi yoki to ʻ g ʻ ridan - to ʻ g ʻ ri ta ʼ sirlar elektronlarning siljishi ( ionlanish ),
atomlarning panjara joylaridan siljishi , atomlar yoki elektronlarning siljishsiz
qo ʻ zg ʻ alishi va moddaning ( maqsad ) atomlarining bevosita o ʻ zaro ta ʼ siri natijasida
yadroviy o ʻ zgarishlardan iborat . zarrachalar oqimi bilan .
Ikkilamchi ta sirlar ishdan chiqqan elektronlar va atomlar tomonidan
ʼ
strukturaning keyingi qo zg alishi va yo q qilinishidan iborat.
ʻ ʻ ʻ
Elektron-teshik juftlarining hosil bo lishi bilan elektronlarning qo zg alishi
ʻ ʻ ʻ
va kristall atomlarini panjara joylaridan siljish jarayonlari eng katta e tiborga
ʼ
loyiqdir, chunki bu kristal tuzilishida nuqsonlarning paydo bo lishiga olib keladi.
ʻ
26

Agar kosmik zaryad hududida elektron-teshik juftlari hosil bo lsa, buʻ
yarimo tkazgich strukturasining qarama-qarshi kontaktlarida oqim paydo
ʻ
bo lishiga olib keladi. Ushbu effekt ultra uzoq xizmat muddati (o nlab yillar)
ʻ ʻ
bo lgan betavoltaik quvvat manbalarini yaratish uchun ishlatiladi.
ʻ
Yuqori energiyali zaryadlangan zarralar bilan nurlanish har doim birlamchi
ionlanishga va sharoitga qarab atomlarning birlamchi siljishiga olib keladi. Yuqori
energiyalar panjara elektronlariga o tkazilganda, delta nurlanishi, ion yo lidan
ʻ ʻ
tarqaladigan yuqori energiyali elektronlar, shuningdek, fotonlar va rentgen
kvantlari hosil bo ladi. Pastroq energiyalar kristall panjaraning atomlariga
ʻ
o tkazilganda, elektronlar qo zg atiladi va yuqori energiya zonasiga o tkaziladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bunda elektronlar turli energiyadagi fotonlar va fononlarni (isitish) chiqarish orqali
energiyani termoliz qiladi. Elektron va fotonlarning eng keng tarqalgan sochilish
effekti Kompton effektidir .
Shakllanish usullari
Aralashmalarning sintezi
Eritish jarayonida bitta kristall nopoklik erish nuqtasiga qadar isitiladi,
shundan so ng kristallning bir qismi nopoklik eritmasida eriydi. Sovutgandan
ʻ
so ng, monokristal nopoklik moddasi bilan qayta kristallanadi. Bunday o tish
ʻ ʻ
suyuqlanish deyiladi.
Aralashmalarning tarqalishi
Diffuziya o tishini olish texnologiyasi
ʻ fotolitografiya usuliga asoslangan.
Diffuz o tishni yaratish uchun kristall yuzasiga fotorezist, yorug lik bilan
ʻ ʻ
polimerizatsiya qilingan fotosensitiv modda qo llaniladi. Polimerizatsiya
ʻ
qilinmagan joylar yuviladi, kremniy dioksid plyonkasi o yib tashlanadi va
ʻ
nopoklik hosil bo lgan oynalar orqali kremniy gofretga
ʻ tarqaladi . Bunday o tish ʻ
deyiladi planar .
27

Epitaksial kengaytma
Epitaksial o sishning mohiyati ma lum kimyoviy birikmalarning kristallʻ ʼ
ustidagi dopantlar aralashmasi bilan parchalanishidir. Bunday holda, sirt qatlami
hosil bo ladi, uning tuzilishi asl o tkazgichning tuzilishining davomi bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Bunday o tish
ʻ epitaksial deb ataladi.
Yarim o‘tkazgichli asboblarning ko‘pchiligi bir jinsli bo‘lmagan yarim
o‘tkazgichlardan tayyorlanadi. Xususiy xolatda bir jinsli bo‘lmagan yarim
o‘tkazgich bir sohasi p –turdagi, ikkinchisi esa n -turdagi monokristaldan tashkil
topadi.
Bunday bir jinsli bo‘lmagan yarim o‘tkazgichning p va n – sohalarining
ajralish chegarasida hajmiy zaryad qatlami hosil bo‘ladi, bu sohalar chegarasida
ichki elektr maydoni yuzaga keladi va bu qatlam elektron – kovak o‘tish yoki p-
n o‘tish deb ataladi. Ko‘p sonli yarim o‘tkazgichli asboblar va integral
mikrosxemalarning ishlash printsipi p-n o‘tish xossalariga asoslangan.
P-n-birikmasi va uning xossalari
P-n o‘tish joyida p- va n-hududlardagi asosiy zaryad tashuvchilarning
kontsentratsiyasi teng bo‘lishi yoki sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Birinchi
holda, p-n birikmasi nosimmetrik, ikkinchisida - assimetrik deb ataladi.
Asimmetrik o‘tishlar ko‘proq qo‘llaniladi. P-mintaqadagi akseptor nopokligi
konsentratsiyasi n-mintaqadagi donor nopokligi konsentratsiyasidan katta bo‘lsin.
Shunga ko‘ra, p-mintaqasidagi teshiklar (yorug'lik doiralari) kontsentratsiyasi n-
mintaqasidagi elektronlar (qora doiralar) kontsentratsiyasidan kattaroq bo‘ladi. P-
mintaqasidan teshiklarning va n-mintaqasidan elektronlarning tarqalishi tufayli
ular butun hajm bo‘ylab bir tekis taqsimlanadi. Agar elektronlar va teshiklar
neytral bo‘lsa, diffuziya oxir-oqibat kristalning butun hajmida ularning
konsentratsiyasini to‘liq tenglashtirishga olib keladi. Biroq, bu sodir bo‘lmaydi. P-
mintaqasidan n-mintaqasiga o‘tadigan teshiklar, donor nopokligining atomlariga
28

tegishli elektronlarning bir qismi bilan qayta birlashadi. Natijada, elektronsiz
qolgan donor nopoklikning musbat zaryadlangan ionlari musbat zaryadli chegara
qatlamini hosil qiladi. Shu bilan birga, bu teshiklarning p mintaqasidan chiqib
ketishi qo‘shni elektronni tutib olgan qabul qiluvchi nopoklik atomlarining
chegaraga yaqin mintaqada kompensatsiyalanmagan manfiy ion zaryadini hosil
qilishiga olib keladi. Xuddi shunday, elektronlarning n-mintaqasidan p-
mintaqasiga diffuziya harakati mavjud bo‘lib, xuddi shunday ta'sirga olib keladi.
2.2 § p-n o‘tishning xossalari mavzusini o‘qitishda ko‘rgazmali vositalardan
foydalanib o‘qitish
29

O‘quvchilar tasavvurlarini kengaytirishda va ularning bilimlarini yanada
oshirishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash eng qulay vosita va unumli usul
bo‘lib hisoblanadi. Pedagogik dasturiy vositalar xozirgi kunda ko’rgazmali
vositalarning eng samarali va tushunarli turi hisoblanadi. Chunki pedagogik
dasturiy vositalardan ma’ruza jarayonida qo‘llash natijasida qisqa vaqt ichida
kerakli axborotni tinglovchi va o‘quvchilarga ko‘rgazmali qilib o‘tkazish
imkoniyati bor. Bu esa o‘quv samaradorligini oshirishning muhim omili bo‘lib
xizmat etadi.
p-n o tishning xossalari mavzusini o qitishda ko rgazmali vositalardan foydalanishʻ ʻ ʻ
davomida o‘qituvchi tomonidan bajariladigan ko‘pgina tashkiliy ishlar kompyuter
tomonidan amalga oshiriladi. Interfaol metodlar ta’lim jarayoni ishtirokchilarining
birgalikda, ya’ni o‘zaro hamkorlikda faoliyat yuritishiga asoslanadi. Bunda
o‘quvchilar an’anaviy ta’limdagi kabi faqat tayyor bilimlarni eshitib qabul qiluvchi
passiv obyektdan ta’lim jarayonida bevosita ishtirok etuvchi, mustaqil fikrlovchi
faol obyektga aylanadilar. Ko rgazmali vositalarni qo llashda "Interfaol
ʻ ʻ
metodlardan to‘g‘ri foydalanilganda, bilim olish o‘quvchi uchun qiziqarli hayotiy
faoliyatiga aylanadi. Bunday usullar qo‘llanilganda, o‘quvchilar o‘qitilmaydi, balki
ularning mustaqil o‘qituvchi bilan birgalikda muayyan yo‘nalish va miqdordagi
bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishadi". Biroq bunda o‘qituvchining o‘rni nihoyatda
katta, chunki, u muayyan fan o‘quv dasturi asosida rejalashtirilgan, darslik,
qo‘llanmalarda belgilab berilgan muayyan mavzuga xos xususiyatlar, mavjud
pedagogik shart-sharoitlar, o‘quvchilarning yosh psixologik va fiziologik
xususiyatlari, ularning hayotiy ehtiyoji va qiziqishidan kelib chiqib, mavzuning
turiga qarab ko rgazmali vositalar ta’lim metodlari va dars shakllarini tanlaydi.
ʻ
Ushbu jarayonda, albatta, o‘qituvchining bilim va malaka darajasi, dunyoqarashi,
ijodkorligi, vaziyatni baholay olishi hamda unga muvofiq tezkor harakat qila olish
layoqati muhim o‘rin tutadi. O‘z navbatida, o‘quvchilarning yosh, psixologik,
fiziologik xususiyatlari, bilim darajasi, dunyoqarashining ko‘lami hamda sinf,
30

guruhning faolligi ham noan’anaviy ta’lim shakli, metodi va vositalarini tanlash,
ulardan maqsadga muvofiq foydalanish uchun turtki bo‘ladi.
10-sinflarga Yarimo‘tkazgichlarda p-n o‘tish mavzusini ko rgazmaliʻ
rasm vositalari bilan o tish.
ʻ
Biror yaxlit yarimo‘tkazgich kristalining bir qismida n turdagi, ikkinchi qismida p
turdagi o‘tkazuvchanlik sohalarini hosil qilaylik (1-rasm). p va n sohalarning
o‘zaro tutashgan chegara qismida erkin elektronlar kovaklarni to‘ldiradi, ya’ni
elektron-kovak rekombinatsiyasi yuz beradi. Natijada yarimo‘tkazgichning ushbu
qismida zaryad tashuvchilari deyarli bo‘lmagan, xususiyati dielektriknikiga
o‘xshash soha hosil bo‘ladi. Bu soha erkin elektronlarni p sohaga tomon,
kovaklarni esa n sohaga tomon o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli ushbu soha
berkituvchi qatlam deyiladi. Berkituvchi qatlamda p turdagi yarimo‘tkazgichga
tegishli qismida erkin ko‘cha olmaydigan, manfiy zaryadlangan akseptor atomlari
n- turdagi yarimo‘tkazgichga tegishli qismida esa musbat zaryadlangan
donoratomlari ichki elektr maydonni (Eichki) hosil qiladi. Ichki elektr maydon
kuch chiziqlari n turdagi yarimo‘tkazgichdan p turdagi yarimo‘tkazgichga tomon
yo‘nalgan bo‘ladi (1-rasm).
1- rasm
Mazkur yarimo‘tkazgichni tok manbaiga ulaylik. Dastlab
yarimo‘tkazgichning p sohasini manbaning manfiy qutbiga, n sohasini manbaning
musbat qutbiga ulaylik (2 a-rasm). Bunda elektronlar manbaning musbat qutbiga,
kovaklar manbaning manfiy qutbiga tortiladi. Natijada berkituvchi qatlam
31

kengayadi va uning qarshiligi ortadi. Yarimo‘tkazgich orqali tok deyarli o‘tmaydi.
Bunday holat teskari p-n o‘tish deb ataladi.
2-rasm Endi yarimo‘tkazgichning p sohasiga
manbaining musbat qutbini, n
sohasiga manfiy qutbini ulaylik.
Bunda elektronlar tok manbaining
manfiy qutbidan itarilib, musbat
qutbga ulangan p-sohaga tortiladi.
Kovaklar esa musbat qutbdan itarilib,
n sohaga tortiladi. Natijada
berkituvchi qatlam torayadi, uning
qarshiligi kamayadi va undan tok o‘ta
boshlaydi (2 b-rasm). Bunday holat
to‘g‘ri p-n o‘tish deyiladi. To‘g‘ri p-n
o‘tishda yarimo‘tkazgichning elektr
qarshiligi, teskari p-n o‘tishga
nisbatan bir necha o‘n, ba’zan bir necha yuz marta kichik bo‘ladi. p-n o‘tishga ega
bo‘lgan yarimo‘tkazgichda elektr toki faqat bir tomonlama o‘tishini 3-rasmda
ko‘rsatilgan elektr zanjiri yordamida kuzatish mumkin. 3 a-rasmda p-n o‘tish
to‘g‘ri yo‘nalishda ulangan bo‘lib, zanjirda tok mavjudligini lampochkaning
yonishidan aniqlaymiz. 3 b-rasmda esa p-n o‘tish teskari yo‘nalishda ulangan
bo‘lib, bunda yarimo‘tkazgich orqali tok o‘tmayotganligini lampochkaning
yonmaganligidan bilib olamiz. p-n o‘tishli yarimo‘tkazgichlarning elektr tokini bir
tomonlama o‘tkazish xususiyatidan yarimo‘tkazgichli asboblarda foydalaniladi. p-
n o‘tishga ega bo‘lgan struktura tokni bir tomonlama o‘tkazish xususiyatiga ega
bo‘ladi. Yarimo‘tkazgichli diod bu tokni bir tomonlama o‘tkazuvchi p-n o‘tishga
ega bo‘lgan elektron qurilmadir.
32

3-rasm
2. Yarimo‘tkazgichli diod
Yarimo‘tkazgichlarda p-n o‘tishni hosil qilish uchun p va n turdagi
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan ikkita yarimo‘tkazgichni mexanik ravishda ulash
yetarli bo‘lmaydi. Chunki bu holda ulardagi oraliq masofa katta bo‘ladi. p va n
sohalar orasidagi qalinlik atomlararo masofaga teng bo‘ladigan darajada kichik
bo‘lishi kerak. Buning uchun donor aralashmaga ega bo‘lgan n turdagi yaxlit
yarimo‘tkazgich, masalan, germaniy (n-Ge) monokristallini olaylik. Germaniy
ustiga p tur o‘tkazuvchanlikni hosil qiluvchi, kimyoviy elementlar davriy
jadvalining III guruh elemenlaridan, masalan, indiy (In)ning kichik bo‘lakchasini
joylashtiramiz (4 a-rasm). So‘ng uni vakuum sharoitida 400–500 °C temperatura
oralig‘ida (In ning erish temperaturasi 157 °C, Ge ning erish temperaturasi esa 938
°C ga teng) qizdiramiz. Namuna sovitilganda germaniyni In bilan kontaktda
bo‘lgan sohasi atrofida germaniy monokristallining ichiga In atomlarining kirib
qolishi sababli p turdagi germaniy (p-Ge) qatlami hosil bo‘ladi. Germaniy
monokristallining indiy atomlari kirmagan sohasi avvalgidek n turdagi
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘ladi. Natijada p-Ge va n-Ge qatlamlari orasida p-n o‘tish
sohasi hosil bo‘ladi
Bitta p-n o‘tishga ega bo‘lgan yarimo‘tkazgichli asbobga yarimo‘tkazgichli diod
deyiladi.
33

4-rasm
Yarimo‘tkazgichli diodga yorug‘lik, havo va tashqi elektr, magnit maydonlarining
ta’sirlarini kamaytirish uchun germaniy kristalli germetik berk metall qobiqqa
joylashtiriladi.
Yarimo‘tkazgichli diodning shartli belgisi 4-rasmda ko‘rsatilgan.
Yarimo‘tkazgichli diod bu tokni bir tomonlama o‘tkazuvchi p-n o‘tishga ega
bo‘lgan elektron qurilmadir.
Mavzuni yoritishda o‘quvchilarning tasavvurini mustahkamlash va ularning
mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshirish maqsadida kraxmali tajriba vositasidan
foydalanamiz. Bu o‘quvchilarning bilim olish samaradorligini ham oshirishga
yordam beradi.
O‘quvchilarga yuqorida keltirilgan rasmlar orqali mavzuga oid tushunchalarni
kraxmali tarzda tushuntirish va o quvchilar ongida, tassavurida p-n o tishni qandayʻ ʻ
bo lishini yaqqol hosil qildirish mumkin. Yarimo tkazgichli asboblarning
ʻ ʻ
sxemalarini va uzini ko rsatgan holda bu asboblar nima ekanini tushuntirish
ʻ
mumkin. Darsni ko rgazmali vositalar orqali tashkil qilish maktab o‘quvchilari
ʻ
uchun ko‘rgazmali, qiziqarli va yaхshi eslab qolishga yordam beradigan
mashg‘ulot bo‘lishi aniqlandi.
Fizik jarayonlar meхanizmlarini, ularning yuz berish bosqichlarini kompyuterda
kuzatish, ularni yangi dars bayonida, tajriba mashg‘ulotlarida namoyish etish va bu
holatlarni kompyuter teхnologiyalariga tayangan holda olib borish o‘qitish
34

jarayonida o‘quvchiga bilim berish va fan asoslariga doir ko‘nikmalar hosil qilish
samaradorligini oshiruvchi omil ekanligi oydinlashdi.
Fizika fani amaliyotda tajribalarga tayangan eksperimental fan bo‘lganligi
sababli, o‘tiladigan har bir mavzuni tajribalar asosida ko‘rgazmali o‘tish fanning
samaradorligi oshishiga zamin yaratadi. Shunday ekan, dars jarayonida zamonaviy
o‘quv laboratoriya jihozlaridan samarali foydalanib, namoyish tajribalarni,
laboratoriya ishlarini bajarish maqsadga muvofiq.
Yarimo’tkazgichlarda p-n o tish xossalari mavzusini o‘qitishda ko rgazmaliʻ ʻ
vositalardan foydalanish va ular asosidagi multimediya vositalardan foydalanish
pedagogik va psixologik nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega bo‘lib, quyidagi
muhim natijalarga olib kelishi ma’lum:
 o‘quv-tarbiya jarayoni faollashib, dars samaradorligi oshadi;
 o quv materiallarining turli shaklda uzatilishi tinglovchilarning diqqatini
ʻ
o‘ziga tortadi;
 yuqori darajadagi ko‘rgazmalilik, tinglovchida o‘rganilayotgan fanga
nisbatan katta qiziqish uyg‘otadi;
 o‘rganilgan o‘quv materialining uzoq muddatga xotirada saqlanishini
ta’minlaydi;
 o quvchilarning mustaqil ta’lim olish imkoniyatlari ko‘payadi va vaqt
ʻ
tanqisligi muammosi kamayadi;

35

XULOSA
Xulosa sifatida takidlash lozimki, kelajagimiz egalari bo‘lmish yosh avlodni
zamon talablari darajasida o‘qitish kelajakda barkamol inson, mustaqil fikrlovchi
shaxs sifatida tarbiyalashdek murakkab masalalarni muvaffaqiyatli hal etish ko‘p
jihatdan o‘qituvchining kasbiy mahorati, bilimdonligi, ijodkorligi, pedagogik va
axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanib o‘quv-tarbiya jarayonini
tashkil etishi va boshqarishiga bog'liqdir.
Bugungi kunda ta'lim muassasalaridagi pedagoglarning asosiy vazifalari
bolalarda iqtidor va qobiliyatni yanada o‘stirish, ularning bilim olish istiqbolini
rivojlantirishdan iborat. Shunday ekan, ta'limdagi zamonaviy o‘qituvchining asosiy
maqsadi bola shaxsini sog'lom va yetuk, kreativ fikrlaydigan, mustaqil
izlanuvchan, zamonaviy texnologiyalardan foydalana oladigan barkamol shaxs
qilib rivojlantirishdir. Ushbu maqsadni amalga oshrishda hozirgi asr-axborot asri
ekanligidan kelib chiqqan holda ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya jarayoniga
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish davr taqozasidir. Shunga
ko‘ra, ta'lim jarayonida ko‘rgazmali vositalarni zamon talabiga mos ravishda
36

tashkillashtirish hamda pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish
kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Bu kurs ishining mavzusi "p-n o tishning xossalari mavzusini o qitishdaʻ ʻ
ko‘rgazmali vositalar dan foydalanish" mavzusi bo lib ko rgazmali vositalar
ʻ ʻ orqali
dars o‘tish da dars samaradorligini, o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini
oshirish usul va metodlarini ko‘rib chiqi ldi.
p-n o‘tishning xossalari mavzusi bo yicha o‘quvchilar dunyoqarashini
ʻ
shakllantirish hamda boyitish, ta’lim sifatini oshirish, o‘quv dasturlari va
darsliklarni takomillashtirish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni va
ko‘rgazmali vositalarni joriy qilish, bo‘yicha ishlarni mazmunli va maqsadli tashkil
etishdan bo yicha fikr mulohazalar berib o tildi.
ʻ ʻ
O qitish vositalari, ko‘rgazmali vositalar o‘qituvchining ish faoliyatining ham
ʻ
samaradorligini oshirishga imkon berishi va o qitish vositalaridan o‘z vaqtida o z
ʻ ʻ
o rinda foydalanish, o‘qituvchining ishini anchagina yengillashtirishi tushuntirib
ʻ
berildi.
Kurs ishim kirish 2 bob 4 ta paragrflardan va xulosadan iborat bo lib
ʻ , fizikani
o‘qitishda ko‘ rgazmali vositalardan foydala nish usullari haqida ma’lumotlar
beri lgan. P edagogik dasturiy vositalar yordamida fizika o‘qitish samaradorligini
oshirish to‘g’risida fikrlar aytilgan. Fizika fanini o‘qitishning vositalari haqida va
fizik eksperimentlar haqida tushunchalar yoritib berilgan. P-n o‘tishning xossalari
mavzusini o‘qitishda ko‘rgazmali vositalardan foydalanish ning ahamiyati haqida
tushunchalar beri lgan va p-n o‘tishning xossalari haqida umumiy ma’lumotlar va
tushunchalar uyg’otish uchun ma lumotlar berib o tilgan. p
ʼ ʻ -n o‘tishning xossalari
mavzusini o‘qitishda ko‘rgazmali vositalardan foydalanib o‘qitishning ahamiyatini
va samarasini tushuntiri lgan.
Yarimo’tkazgichlarda p-n o tish xossalari mavzusini o‘qitishda ko rgazmali
ʻ ʻ
vositalardan foydalanish va ular asosidagi multimediya vositalardan foydalanish
pedagogik va psixologik nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Fizika sohasidagi ta’lim sifatini
oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g’risida”
qarori, 19.03.2021 yildagi PQ-5032-son
2. Fizika o‘qitish metodikasi: o‘quv qo‘ilanma / M. Djo‘rayev. - Toshkent: Abu
matbuot-konsalt, 2015.
3. X.H. Tajiboyeva. Sh.P. Usmanova. Fizika va astronomiya o‘qitish nazariyasi
va metodikasi. -Т.: «Fan va texnologiya», 2015,
4. A. Karimov., Sh Toshpulatova. ―Fizika o‘qitishda innovatsion usullardan
foydalanish . Navoiy.,2015.
‖
5. N.Saidahmedov. “Yangi pedagogik texnologiyalar (nazariya va amaliyot)”.-
Toshkent Moliya nashriyoti 2003.
6. Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy ta’lim maktabida o‘qitish metodlari.
-T.: O‘qituvchi, 2003.
7. X.N. Karimov."Fizika fanini o‘qitishda virtual laboratoriya ishidan
foydalanish. 2009
8. Abduraxmonov Q. P. Hamidov V.S., Xolmedov H.M. Fizika fanidan virtual
laboratoriya ishlarini bajarish uchun uslubiy qollanma.TATU. 2007.
9. Sheraliev S., Tursunmetov K.A. “Mexanik tebranishlar va to‘lqinlardan
virtual laboratoriya ishlari” elektron o‘quv majmuasi” O‘zR Patenti, 2016.
38

10. D.A. Begmatova, M. Qurbonov va b. “Fizika o`qitish metodikasi” o`quv
qo`llanma. T.-2022, 244-b.
11. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.-
Toshkent: TDPU, 2003.
12. Internet ma'lumotlari: www. ziyonet.uz
13. www.pedagog.ru
14. http://www.fizika.uz
15. http://phet.colorado.edu/
39

Sotib olish