Pedagogik holatni tahlil qilish usullari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	69.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Iroda Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2025

0 Sotish

Pedagogik holatni tahlil qilish usullari

Sotib olish

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA
YO‘NALISHI
guruh talabasi

Eksperimental psixalogiya fanidan
“ Pedagogik holatni tahlil qilish usullari ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva
Ilmiy rahbar: Tillayeva Nodira Iskandar qizi

Toshkent - 2025 yil
MUNDARIJA
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

KIRISH………………………………………………………3-5
I BOB. PEDAGOGIK HOLAT VA UNING PSIXOLOGIK ASOSLARI
1.1. Pedagogik holat tushunchasi, mohiyati va uning psixologik
tahlili……………………………………..………………….6-14
1.2. Pedagogik holatlarni o‘rganishning nazariy asoslari va psixologik
yondashuvlar…...………………………………15-20
1.3 Xulosa……………………………………………………..20
II BOB. PEDAGOGIK HOLATNI TAHLIL QILISHNING
EKSPERIMENTAL USULLARI
2.1. Pedagogik holatni tahlil qilishda qo‘llaniladigan psixologik eksperiment va
diagnostika metodlari ……………………..21-28
2.2. Pedagogik holatni eksperimental tahlil qilish natijalari, ularning tahlili va
amaliy xulosalar …………………….….29-31
2.3. Xulosa………………………………………………...…..32
XULOSA…………………………………………….....…33-34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..……….…35-36
KIRISH
2

Hozirgi davrda ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, o‘quv jarayonini
shaxsga yo‘naltirilgan tamoyillar asosida tashkil etish va pedagogik faoliyat
samaradorligini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Shu
nuqtai nazardan, pedagogik holatni tahlil qilish, uni chuqur psixologik jihatdan
o‘rganish ta’lim jarayonining sifatini yaxshilashda, o‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ri yo‘naltirishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki har bir pedagogik jarayon o‘zida muayyan psixologik holat, hissiy
muhit va o‘zaro ta’sir tizimini mujassam etadi. Ushbu holatlarni aniqlash, tahlil
qilish va to‘g‘ri baholash o‘qituvchi faoliyatining ilmiy asosda yo‘naltirilishini
ta’minlaydi. Pedagogik holatni tahlil qilish deganda o‘qituvchi, o‘quvchi, sinf
jamoasi, shuningdek, ta’lim muhiti o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro aloqalar,
psixologik munosabatlar, hissiy kechinmalar va ularning natijalarini ilmiy jihatdan
o‘rganish tushuniladi. Eksperimental psixologiya esa bu jarayonlarni aniqlash,
sinovdan o‘tkazish, kuzatish va empirik ma’lumotlar asosida xulosalar chiqarish
imkonini beradi. Pedagogik holatlarni tahlil qilishda eksperimental yondashuv
o‘qituvchi va o‘quvchi psixologiyasidagi o‘zgarishlarni aniqlash, ularga ta’sir
etuvchi omillarni belgilash hamda ta’lim jarayonida yuzaga keluvchi muammolarni
hal etishda eng ishonchli vosita hisoblanadi. Mazkur kurs ishida pedagogik
holatlarni tahlil qilishning nazariy asoslari, ularning psixologik mohiyati,
shuningdek, bu jarayonda qo‘llaniladigan eksperimental usullar keng yoritiladi.
Shuningdek, psixologik diagnostika, kuzatish, suhbat, test, anketa kabi
metodlarning pedagogik amaliyotda qo‘llanish tajribalari ham tahlil qilinadi. Ish
davomida pedagogik holatlarni o‘rganishning samarali yo‘llari, o‘qituvchi
faoliyatida psixologik tahlilning o‘rni va ahamiyati asoslab beriladi.
Mavzuning dolzarbligi Zamonaviy ta’lim tizimida pedagogik jarayonni to‘g‘ri
tashkil etish, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi samarali muloqotni shakllantirish,
shuningdek, shaxsning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish har
qachongidan ham dolzarb masalaga aylanib bormoqda. Ta’lim muassasalarida
pedagogik holatlarning tahlili orqali o‘qituvchi o‘z faoliyatining samaradorligini
baholaydi, o‘quvchilarning motivatsiyasi, qiziqishi, o‘rganishga bo‘lgan
3

munosabati va psixologik tayyorgarligini aniqlaydi. Bu esa ta’lim sifati va
natijadorligini oshirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi . Eksperimental
psixologiya fanining rivojlanishi natijasida pedagogik hodisalarni ilmiy asosda
tahlil qilish imkoniyatlari yanada kengaydi. Ayniqsa, bugungi kunda ta’lim
jarayonida individual yondashuv, psixologik diagnostika, hissiy-intellektual
rivojlanishni o‘rganish kabi masalalarning o‘rni beqiyosdir. Pedagogik holatlarni
tahlil qilish usullarining ilmiy asoslanishi o‘qituvchilarga o‘z faoliyatida ob’ektiv
qarorlar qabul qilish, o‘quvchi shaxsini yanada chuqurroq tushunish hamda
psixologik muhitni boshqarish imkonini beradi. Shuningdek, ta’lim tizimidagi
islohotlar, innovatsion texnologiyalarni joriy etish, interfaol metodlarni qo‘llash,
raqamli o‘qitish vositalaridan foydalanish jarayonida pedagogik holatlarni chuqur
tahlil qilish zaruriyati yanada ortmoqda.
Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — pedagogik
holatlarni tahlil qilishning nazariy va amaliy asoslarini eksperimental psixologiya
nuqtayi nazaridan chuqur o‘rganish, pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan
psixologik holatlarni aniqlash, ularning kelib chiqish sabablari, ta’sir omillari
hamda ularni o‘rganish va baholashda qo‘llaniladigan ilmiy metodlarni tahlil
qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari Mazkur kurs ishining maqsadini amalga oshirish uchun
quyidagi vazifalar belgilab olingan:
1. Pedagogik holat tushunchasining ilmiy asoslarini o‘rganish.
Bu vazifa doirasida pedagogik holatning mazmuni, mohiyati, shakllanish
omillari va uning psixologik tahliliga oid mavjud ilmiy manbalar,
konsepsiyalar hamda psixologik yondashuvlar tahlil qilinadi. Pedagogik
holatning ta’lim jarayonidagi roli, uning o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga
ta’siri aniqlanadi.
2. Pedagogik holatlarni o‘rganishning psixologik va eksperimental
yondashuvlarini tahlil qilish.
Ushbu vazifa orqali eksperimental psixologiya doirasida qo‘llaniladigan
4

metodlar – kuzatish, suhbat, anketa, test, sotsiometriya, eksperiment va
boshqalar o‘rganiladi. Har bir metodning afzalliklari, imkoniyatlari va
cheklovlari aniqlanib, pedagogik holatni tahlil qilishda ularning amaliy
ahamiyati ko‘rsatiladi.
3. Pedagogik jarayonlarda yuzaga keladigan psixologik holatlarning
turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash.
O‘qituvchi, o‘quvchi va jamoa o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, emotsional
fon, motivatsiya, shaxslararo muvozanat hamda kommunikativ jarayonlar
tahlil qilinadi. Bu holatlarning o‘quv jarayoniga ijobiy yoki salbiy ta’sir
ko‘rsatish mexanizmlari ochib beriladi.
Kurs ishining obyekti — ta’lim jarayonida vujudga keladigan pedagogik
holatlar hamda bu holatlarning psixologik xususiyatlari, ularning o‘qituvchi va
o‘quvchi faoliyatiga ta’siri, shuningdek, bu jarayonlarni o‘rganish va tahlil
qilishda qo‘llaniladigan eksperimental usullar tizimi hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti — pedagogik holatlarni tahlil qilishning psixologik va
eksperimental usullari , ularni o‘rganish, baholash hamda tahlil etish jarayonida
qo‘llaniladigan ilmiy metodlar tizimidir. Ya’ni, kurs ishining predmeti sifatida
pedagogik holatni o‘rganish va tahlil qilishda ishlatiladigan psixologik diagnostika,
kuzatish, suhbat, anketa, test, sotsiometriya, eksperiment va boshqa ilmiy tadqiqot
metodlarining o‘rni, ularning ta’lim jarayoniga tatbiq etish imkoniyatlari hamda
samaradorligi o‘rganiladi. Pedagogik holatlarni o‘rganish jarayonida eksperimental
psixologiya metodlarining qo‘llanilishi o‘quvchi shaxsining ichki kechinmalari,
hissiy holati, motivatsiyasi, o‘rganishga bo‘lgan munosabati va o‘qituvchi bilan
kommunikatsiya sifatini chuqur tahlil qilishga yordam beradi.
I BOB. PEDAGOGIK HOLAT VA UNING PSIXOLOGIK
ASOSLARI
5

1.1. Pedagogik holat tushunchasi, mohiyati va uning
psixologik tahlili
Pedagogik holat deganda ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida,
shuningdek, o‘quvchi bilan o‘quvchi o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro ta’sir,
muloqot, hissiy va ijtimoiy munosabatlar tizimi tushuniladi. Bu holatlar o‘qituvchi
faoliyatining mazmuni, o‘quvchilarning psixologik holati, ularning o‘zaro
aloqalari, o‘quv muhitining o‘ziga xosligi hamda ta’lim jarayonidagi psixologik
muhit bilan chambarchas bog‘liqdir. Pedagogik holat shunchaki bir vaziyat yoki
voqea emas, balki o‘quv jarayonida shaxslararo munosabatlarning, hissiy
kechinmalarning, irodaviy harakatlarning, motivatsiya va psixologik
o‘zgarishlarning murakkab uyg‘unligidir. Ta’lim jarayonida har bir o‘qituvchi
o‘zining kundalik faoliyati davomida turli pedagogik holatlarga duch keladi.
Masalan, o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishi pasaygan payt, sinfda
bahslashuv yoki nizoli holat yuzaga kelganda, yoki aksincha, o‘quvchilar faol,
ijobiy ruhda darsda ishtirok etayotgan paytda o‘qituvchi aynan pedagogik holatni
boshqarish, uni to‘g‘ri tahlil qilish zaruriyatiga duch keladi. Shu sababli pedagogik
holatni to‘g‘ri anglash, uni tahlil qilish va unga mos psixologik yondashuvni
tanlash o‘qituvchi faoliyatining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
Pedagogik holatning mohiyatini aniqlash uchun avvalo “pedagogik” va
“psixologik” tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligini tushunish zarur. Pedagogika
shaxsni shakllantirish, tarbiyalash, o‘qitish jarayonlarini o‘rganadigan fan bo‘lsa,
psixologiya bu jarayonlarning ichki kechinmalarini, hissiy holatini, shaxs xulq-
atvorini belgilovchi mexanizmlarni tadqiq etadi. Shunday ekan, pedagogik holat —
bu ta’lim jarayonida yuzaga keladigan, inson psixikasining faol ishtirokida
kechuvchi, o‘zaro ta’sir asosida rivojlanadigan kompleks jarayondir. Pedagogik
holatlar o‘zining psixologik jihatlari bilan ajralib turadi, chunki ularning markazida
inson shaxsi, uning emotsional holati, hissiy kechinmalari, motivatsiyasi va o‘z-
o‘zini anglash jarayoni turadi. Pedagogik holatlarni psixologik tahlil qilish deganda
o‘qituvchi faoliyati va o‘quvchi xulq-atvori o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ilmiy
6

asosda o‘rganish, holatning sababini, kechishini va oqibatini aniqlash tushuniladi.
Psixologik tahlil jarayonida o‘qituvchi nafaqat holatning tashqi ko‘rinishini, balki
uning ichki sabablarini ham tahlil qiladi. Masalan, o‘quvchi dars jarayonida sust
qatnashayotgan bo‘lsa, bu uning bilish faoliyati bilan bog‘liq psixologik sabab —
motivatsiya pasayishi, o‘ziga ishonchsizlik, ijtimoiy qo‘rquv yoki oilaviy omillar
ta’siri natijasi bo‘lishi mumkin. Shu sababli psixologik tahlil orqali o‘qituvchi
pedagogik holatning asl manbasini aniqlaydi, muammoni to‘g‘ri hal etish yo‘lini
tanlaydi. Pedagogik holatlar o‘zining tarkibi va xususiyatiga ko‘ra bir-biridan farq
qiladi. Ba’zi holatlar ijobiy psixologik muhitni yaratadi — o‘quvchi faolligi,
ijodkorligi, tashabbuskorligi kuchayadi, dars jarayoni samarali kechadi. Boshqa
holatlar esa salbiy psixologik iqlimni yuzaga keltiradi — o‘quvchilar o‘rtasida
nizo, ishonchsizlik, befarqlik, hissiy bosim paydo bo‘ladi. Shu bois o‘qituvchi har
bir pedagogik holatni sinchiklab kuzatishi, ularni tahlil qilib, psixologik
qonuniyatlar asosida to‘g‘ri boshqarishi lozim. Pedagogik holatlarni tahlil qilishda
o‘qituvchi bir qator psixologik komponentlarga e’tibor qaratadi: o‘quvchining
emotsional holati, diqqat darajasi, o‘zini tutish madaniyati, ijtimoiy munosabatlari,
shuningdek, o‘qituvchining o‘z holati — ruhiy tayyorgarligi, hissiy muvozanati,
xatti-harakatlari.
Pedagogik holatlarning mohiyatini o‘rganish eksperimental psixologiya
nuqtayi nazaridan ham nihoyatda muhimdir. Chunki eksperimental tahlil usullari
yordamida pedagogik holatni ilmiy asosda o‘lchash, tahlil qilish, natijalarni
baholash va umumlashtirish imkoniyati yaratiladi. Eksperimental psixologiyada
pedagogik holatlar turli metodlar orqali o‘rganiladi: kuzatish, suhbat, test,
sotsiometriya, eksperiment, anketa kabi usullar o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi
psixologik jarayonlarni aniqlashda keng qo‘llaniladi. Ushbu usullar orqali
o‘quvchilarning darsdagi faol ishtiroki, motivatsiya darajasi, hissiy kayfiyati,
ijtimoiy o‘rni, guruhdagi mavqei, o‘qituvchiga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Bu
esa pedagogik jarayonni yanada samarali tashkil etish, o‘qituvchi faoliyatini
psixologik jihatdan to‘g‘ri yo‘naltirish uchun muhim poydevor yaratadi.
Pedagogik holatni tahlil qilishning psixologik mohiyati shundan iboratki, u
7

o‘qituvchiga ta’lim jarayonidagi muammolarni oldindan ko‘rish, ularni to‘g‘ri
baholash va bartaraf etish imkonini beradi. Masalan, sinfda o‘quvchilar o‘rtasida
befarqlik yoki ixtilof holatlari kuzatilsa, bu holatni faqat pedagogik nuqtai
nazardan emas, balki psixologik nuqtai nazardan ham tahlil etish zarur. O‘qituvchi
holatni kuzatadi, sabablarni aniqlaydi, so‘ng eksperimental usullar orqali
o‘quvchilarning hissiy fonini, muloqot darajasini, motivatsiyasini o‘lchaydi.
Natijada holatning mohiyati aniqlanadi va unga mos pedagogik-psixologik yechim
ishlab chiqiladi. Shuningdek, pedagogik holatlarni tahlil qilish o‘qituvchining
kasbiy mahoratini oshirishda, pedagogik refleksiya jarayonini rivojlantirishda ham
muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi har bir holatni tahlil qilgan sari o‘z faoliyatiga
tanqidiy nazar bilan qaraydi, o‘zining psixologik xatti-harakatlarini, hissiy
javoblarini, o‘quvchilar bilan munosabat uslublarini tahlil qiladi. Bu esa uning
kasbiy kompetensiyasini, psixologik sezgirligini va kommunikativ qobiliyatini
rivojlantiradi.
Xulosa qilib aytganda, pedagogik holatning mohiyati o‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, hissiy aloqalar, ijtimoiy muloqot va motivatsion
jarayonlarning bir butun tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Pedagogik holatlarni
psixologik tahlil qilish orqali o‘qituvchi ta’lim jarayonining ichki mexanizmlarini
chuqur anglaydi, shaxsning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’sir
ko‘rsatadi, o‘quvchilarda ijobiy psixologik muhitni shakllantiradi. Shu sababli
pedagogik holatni tahlil qilish har bir o‘qituvchi uchun nafaqat ilmiy zarurat, balki
amaliy ehtiyoj hamdir. Bu jarayon ta’lim samaradorligini oshirish, o‘quvchilarning
shaxsiy rivojlanishini ta’minlash hamda sog‘lom psixologik muhit yaratish uchun
poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Pedagogik holatni tahlil qilish nazariyasi va
amaliyotida inson omilining o‘rni alohida ahamiyatga ega, chunki har bir
pedagogik jarayon markazida inson — o‘quvchi va o‘qituvchi turadi. Ularning har
biri o‘z shaxsiy xususiyatlariga, hissiy holatlariga, ijtimoiy tajribalariga va
psixologik ehtiyojlariga ega. Shu bois pedagogik holatni to‘liq anglash uchun
o‘qituvchi o‘zining psixologik sezgirligini, kuzatuvchanligini, tahlil qilish
qobiliyatini doimo rivojlantirishi zarur. Pedagogik holatlar statik emas, balki
8

dinamik hodisalardir, ya’ni ular vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi, rivojlanadi va turli
psixologik omillarga qarab o‘z shaklini o‘zgartiradi. Masalan, bir xil dars jarayoni
turli guruhlarda turlicha kechadi — bu o‘quvchilarning psixologik tayyorgarligi,
o‘qituvchi uslubi, dars muhiti, sinfning ijtimoiy kayfiyati bilan bevosita bog‘liqdir.
Shuning uchun pedagogik holatni tahlil qilishda ularning o‘zgaruvchan, ko‘p
qatlamli tabiatini hisobga olish muhimdir. Pedagogik holatni chuqur tahlil qilish
uchun avvalo uning tarkibiy qismlarini ajratish lozim. Ularning asosiylari:
o‘qituvchi shaxsi, o‘quvchi shaxsi, ta’lim muhitining ijtimoiy-psixologik iqlimi,
muloqot jarayoni, hissiy-irodaviy omillar, motivatsiya, o‘zaro ishonch, baholash
tizimi va natija. O‘qituvchi har bir pedagogik holatda faol boshqaruvchi rolini
bajaradi. U sinfdagi psixologik muhitni his qiladi, o‘quvchilarning kayfiyatini,
o‘zaro munosabatini, dars jarayonidagi ishtirok darajasini kuzatadi va shu
ma’lumotlar asosida o‘z faoliyatini moslashtiradi. O‘quvchi esa bu jarayonda faol
ishtirokchi bo‘lib, uning hissiy holati, o‘qishga bo‘lgan munosabati, o‘zini ifoda
etish darajasi pedagogik holatning sifatini belgilaydi. Shunday qilib, pedagogik
holatni to‘g‘ri boshqarish uchun o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro ishonch,
hurmat, hamkorlik va ijobiy psixologik aloqa bo‘lishi shart. Pedagogik holatlarni
tahlil qilishda psixologik omillarni ajratish o‘qituvchiga holatning ichki
mexanizmini tushunishga yordam beradi. Masalan, o‘quvchi xatti-harakatining
sababi ko‘pincha tashqi omillarda emas, balki uning ichki psixologik holatida —
o‘ziga ishonchsizlik, ijtimoiy moslashuvdagi qiyinchiliklar, oilaviy ziddiyatlar
yoki emotsional zo‘riqishlarda yashiringan bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi holatni
faqat tashqi xatti-harakatlar asosida emas, balki chuqur psixologik tahlil asosida
baholashi lozim. Bu jarayonda empatiya, refleksiya, kuzatish va tahlil qilish
ko‘nikmalari muhim o‘rin tutadi. O‘qituvchi har bir pedagogik holatda o‘zini ham,
o‘quvchini ham kuzatadi: o‘zining hissiy reaktsiyalarini, sabr darajasini, ovoz
ohangini, mimikasini, xatti-harakatlarini nazorat qiladi. Chunki o‘qituvchining
ichki psixologik holati bevosita o‘quvchining hissiy holatiga ta’sir qiladi.
Pedagogik holatlarni o‘rganish eksperimental psixologiyada ilmiy yo‘nalish
sifatida keng qo‘llaniladi. Eksperimental psixologik yondashuv o‘qituvchiga har
9

bir pedagogik vaziyatni empirik asosda o‘lchash va baholash imkonini beradi.
Masalan, o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishda sotsiometrik testlar,
emotsional kayfiyatni baholashda Likert shkalasi, o‘qituvchining psixologik ta’sir
uslublarini o‘rganishda kuzatish va intervyu metodlari ishlatiladi. Bu metodlar
orqali pedagogik holatlarni son jihatdan tahlil qilish, ya’ni ma’lum ko‘rsatkichlar
orqali ularni baholash imkoniyati yaratiladi. Shu tariqa eksperimental psixologiya
o‘qituvchiga holatni sezgi asosida emas, balki ilmiy ma’lumotlar asosida tahlil
qilishga yordam beradi. Pedagogik holatni psixologik tahlil qilishda asosiy
mezonlardan biri — o‘qituvchining refleksiv faoliyatidir. Refleksiya — bu
o‘qituvchining o‘z faoliyatini, o‘zining darsdagi xatti-harakatlarini, o‘quvchilar
bilan munosabat uslublarini tahlil qilib borish jarayonidir. Har bir darsdan so‘ng
o‘qituvchi o‘ziga savol beradi: “Men darsda qanday psixologik muhit yaratdim?”,
“O‘quvchilar qanday kayfiyatda edilar?”, “Mening harakatlarim ularning
motivatsiyasiga qanday ta’sir qildi?”, “Men o‘z hissiyotimni boshqara oldimmi?”.
Ana shu savollar orqali o‘qituvchi o‘z pedagogik tajribasini boyitadi, yangi
pedagogik holatlarga nisbatan yanada sezgir bo‘ladi. Pedagogik holatning
mohiyatini chuqur tushunish o‘qituvchiga ijobiy ta’lim muhitini shakllantirishga
yordam beradi. Ta’lim jarayonida ijobiy psixologik muhit hukmron bo‘lsa,
o‘quvchilarda o‘rganishga bo‘lgan motivatsiya ortadi, ularning diqqat va xotirasi
faollashadi, ijodiy fikrlash rivojlanadi. Aksincha, salbiy psixologik muhit —
tazyiq, qo‘rquv, ishonchsizlik, befarqlik — o‘quvchilar faoliyatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi, dars jarayonini passiv
holatga keltiradi. Shu sababli pedagogik holatlarni tahlil qilishning asosiy maqsadi
— ijobiy psixologik muhitni yaratish, o‘quvchilarda psixologik qulaylikni
ta’minlash, har bir o‘quvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishdir.
Bundan tashqari, pedagogik holatlar ijtimoiy-psixologik tizim sifatida ham
namoyon bo‘ladi. Har bir sinf yoki o‘quv jamoasi o‘z ichki ijtimoiy strukturasi,
rollari, mavqelari va muloqot tizimiga ega. O‘quvchilarning o‘zaro munosabatlari,
yetakchilik holatlari, do‘stlik va raqobat munosabatlari, sinfda hukmron bo‘lgan
qadriyatlar pedagogik holatlarning shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu
10

sababli o‘qituvchi har bir sinfni faqat bilim olish jamoasi sifatida emas, balki
psixologik tizim sifatida ham ko‘rishi zarur. U sinfdagi har bir o‘quvchining
ijtimoiy o‘rnini bilsa, ularning o‘zaro aloqalarini kuzatib borsa, pedagogik
holatlarni boshqarish osonlashadi. Pedagogik holatni tahlil qilishda shaxsning
psixologik xususiyatlari ham muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarning
temperament tipi, xarakteri, hissiy reaktivligi, irodaviy sifatlari va motivatsion
yo‘nalishlari turlicha bo‘lgani uchun bir xil pedagogik vaziyat turli o‘quvchilarda
turlicha aks etadi. Masalan, sanguinik tipdagi o‘quvchi yangi holatlarga tez
moslashadi, faol ishtirok etadi, lekin tez charchaydi; melanxolik o‘quvchi esa
hissiyotga beriluvchan, lekin ichki kechinmalarni ifoda etishda qiynaladi.
O‘qituvchi bu farqlarni bilgan holda pedagogik holatni individuallashtirilgan
yondashuv asosida boshqaradi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning o‘ziga xos
psixologik ehtiyojlarini hisobga olish, ularning o‘ziga ishonchini mustahkamlash
va shaxsiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir muhim jihat shundaki,
pedagogik holatlar o‘qituvchining kasbiy kompetensiyasini sinovdan o‘tkazadi.
Har bir murakkab pedagogik holat — bu o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi,
psixologik barqarorligi va muammoni hal etish strategiyasini baholovchi real
sharoitdir. O‘qituvchi shunday vaziyatlarda muvozanatni saqlay olsa, o‘z
hissiyotini boshqara olsa, psixologik nazoratni yo‘qotmasa, bu uning yetuk
pedagog sifatida shakllanganini bildiradi. Aksincha, agar o‘qituvchi hissiy
reaksiyalarga berilib ketsa, sabrni yo‘qotsa, pedagogik holat keskinlashadi va
salbiy natija yuzaga keladi. Shu sababli o‘qituvchining o‘z hissiy madaniyati,
psixologik tayyorgarligi, kommunikativ mahorati pedagogik holatlarni tahlil qilish
va boshqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Har bir pedagogik holat o‘zida
psixologik qonuniyatlarni mujassam etadi va uni tahlil qilish orqali o‘qituvchi
nafaqat muayyan vaziyatni hal qiladi, balki ta’lim jarayonining umumiy sifatini
oshiradi. Shu tariqa pedagogik holatni psixologik tahlil qilish o‘qituvchining
kasbiy madaniyatini yuksaltiradi, o‘quvchi shaxsining rivojlanishiga
ko‘maklashadi va ijobiy pedagogik muhitni yaratishning asosiy garoviga aylanadi.
Pedagogik holatni tahlil qilishda asosiy e’tibor o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi
11

o‘zaro ta’sirning chuqur mohiyatini ochishga qaratiladi, chunki har qanday ta’limiy
jarayon, avvalo, insoniy munosabatlar tizimidir. Bu munosabatlar ichida hissiy
aloqa, ishonch, motivatsiya, hamkorlik, psixologik muvozanat kabi jihatlar muhim
o‘rin tutadi. Shu sababdan pedagogik holatni to‘g‘ri tahlil etish — bu oddiy
kuzatuv emas, balki murakkab psixologik jarayon bo‘lib, o‘qituvchi tomonidan
ilmiy asoslangan yondashuvni talab etadi. O‘qituvchi pedagogik holatni tahlil
qilayotganda, nafaqat o‘quvchilarning tashqi xatti-harakatini, balki ularning ichki
holatini, hissiy kechinmalarini, o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini ham tushunishi
zarur. Chunki pedagogik holatning ichki psixologik tarkibi — bu o‘quvchi ongida
kechayotgan jarayonlarning in’ikosi hisoblanadi. Pedagogik holatlarning samarali
tahlili uchun bir necha bosqichli yondashuv muhim ahamiyatga ega. Birinchi
bosqich — holatni kuzatish. Bu bosqichda o‘qituvchi dars jarayonida yoki undan
tashqari vaziyatlarda o‘quvchilarning xulq-atvori, munosabatlari, emotsional
reaksiyalarini diqqat bilan kuzatadi. Kuzatish jarayonida o‘qituvchi holatni
baholamaydi, balki uni obyektiv tarzda qayd etadi. Ikkinchi bosqich — kuzatilgan
holatni tahlil qilish. Bu bosqichda o‘qituvchi “Nima uchun bu holat yuz berdi?”,
“Bu holatni keltirib chiqargan sabablar nimalar?”, “Bu vaziyatda o‘qituvchi va
o‘quvchi qanday hissiy holatda bo‘lgan?” kabi savollarga javob izlaydi. Uchinchi
bosqich — tahlil asosida xulosa chiqarish va strategiya ishlab chiqish. Bu
bosqichda o‘qituvchi kelajakda shunga o‘xshash holatlarning oldini olish, ijobiy
holatlarni mustahkamlash yoki salbiy holatlarni kamaytirish bo‘yicha aniq
psixologik-pedagogik choralarni belgilaydi. Pedagogik holatni tahlil qilishda
o‘qituvchi o‘zining shaxsiy pozitsiyasini, ya’ni “men-o‘qituvchi” nuqtayi nazarini
ham nazorat qilishi zarur. Chunki ba’zida holatning o‘zi emas, balki o‘qituvchining
unga bergan subyektiv bahosi muammoning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Masalan,
o‘quvchining darsda jim turishi o‘qituvchi tomonidan befarqlik sifatida qabul
qilinishi mumkin, holbuki, bu holat ichki uyatchanlik yoki o‘zini ifoda etishdagi
qiyinchilik bilan bog‘liq bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Shu bois, pedagogik
holatni tahlil qilishda o‘qituvchi psixologik neytrallikni saqlashi, o‘z shaxsiy
hissiyotlariga berilmasligi va holatni iloji boricha obyektiv nuqtayi nazardan
12

ko‘rishi kerak. Bu o‘qituvchiga vaziyatni to‘g‘ri baholash, o‘quvchi bilan to‘g‘ri
psixologik aloqa o‘rnatish va har ikki tomon uchun qulay yechim topish imkonini
beradi. Pedagogik holatlarni tahlil qilishda kommunikativ omil ham alohida o‘rin
tutadi. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotning sifati pedagogik holatning
ijobiy yoki salbiy kechishini belgilaydi. Agar o‘qituvchi muloqotda iliqlik,
samimiyat, hurmat, empatiya kabi hissiy jihatlarni saqlasa, o‘quvchilar ham o‘z
fikrlarini erkin ifoda etadi, o‘zini qadrlangan his qiladi. Aksincha, muloqotda
buyruqbozlik, sovuqqonlik, kinoya, yoki tanbeh hukmron bo‘lsa, bu o‘quvchilarda
psixologik himoya mexanizmlarini faollashtiradi, ular ichki ravishda yopiladi, dars
jarayonidan uzoqlashadi. Shu sababli pedagogik holatni tahlil qilishda
kommunikativ psixologiya tamoyillari, ya’ni faol tinglash, konstruktiv muloqot,
verbal va noverbal signallarni to‘g‘ri talqin qilish muhim rol o‘ynaydi. Bundan
tashqari, pedagogik holatni tahlil etishda o‘qituvchining emotsional intellekti ham
hal qiluvchi ahamiyatga ega. Emotsional intellekt — bu o‘z hissiyotlarini anglash,
boshqarish, boshqalar hissiyotini his qilish va ularga to‘g‘ri javob qaytarish
qobiliyatidir. Yuqori emotsional intellektga ega o‘qituvchi har bir pedagogik
holatni ijobiy yo‘nalishda boshqaradi: o‘quvchilarni tushunadi, ularni ruhlantiradi,
ziddiyatni yumshatadi va muhitni tinchlantiradi. Masalan, sinfda bahslashuv yoki
tortishuv yuz bersa, tajribali o‘qituvchi hissiyotga berilmay, buni o‘quvchilar
psixologiyasining tabiiy jarayoni sifatida qabul qiladi, muammoni muloqot orqali
hal etadi, holatni o‘rganish uchun tahlil manbai sifatida foydalanadi. Pedagogik
holatlarning yana bir muhim jihati — bu ularning tarbiyaviy va o‘quviy maqsadga
yo‘naltirilganligidir. Har bir holat, hatto murakkab yoki salbiy ko‘rinishdagi
vaziyat ham, o‘qituvchi uchun o‘quvchilarni yaxshiroq tushunish, ularning
psixologik ehtiyojlarini aniqlash va ularni to‘g‘ri yo‘naltirish imkonini beradi.
Masalan, o‘quvchi intizomni buzgan vaziyatda, o‘qituvchi faqatgina jazolash yoki
tanbeh berish yo‘lini tanlasa, bu vaziyatdan hech qanday ijobiy natija chiqmaydi.
Biroq o‘qituvchi o‘quvchining bu xatti-harakat ortida yotgan psixologik sabablarni
tahlil qilsa — e’tibor yetishmasligi, o‘zini ko‘rsatish istagi, oiladagi ziddiyatlar,
o‘ziga bo‘lgan ishonchsizlik kabi omillarni aniqlasa — bu holatni tarbiyaviy
13

imkoniyatga aylantiradi. Shu tarzda pedagogik holatni chuqur tahlil qilish
o‘qituvchiga nafaqat muammoni hal qilish, balki o‘quvchining shaxsiy
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi. Pedagogik holatni psixologik
tahlil qilishda tajriba (eksperiment) o‘tkazish metodlari ham qo‘llaniladi.
Eksperimental psixologiyada pedagogik holatlarni o‘rganish uchun maxsus
modellangan vaziyatlar yaratiladi, bunda o‘quvchilarning reaksiyalari, hissiy
javoblari, diqqat va motivatsiya darajalari o‘lchanadi. Masalan, dars jarayonida
o‘qituvchi turli metodlardan foydalanib, ularning o‘quvchilarga qanday psixologik
ta’sir ko‘rsatishini tahlil qilishi mumkin. Bu esa pedagogik holatlarni
boshqarishning ilmiy asoslangan usullarini ishlab chiqishga yordam beradi.
Eksperimental yondashuv o‘qituvchiga holatlarni shunchaki kuzatish emas, balki
ularni nazorat qilish, o‘lchash va baholash imkonini beradi. Shuningdek,
pedagogik holatni tahlil qilishda o‘qituvchining refleksiv kundalik yuritishi juda
foydali. Har bir darsdan so‘ng o‘qituvchi o‘z daftarchasiga quyidagilarni yozib
borishi mumkin: “Bugungi darsda qanday pedagogik holat yuz berdi?”, “Men bu
holatga qanday munosabat bildirdim?”, “O‘quvchilarning reaktsiyasi qanday
bo‘ldi?”, “Men boshqacha harakat qilganimda natija qanday bo‘lardi?”. Bu
refleksiv yondashuv o‘qituvchiga o‘z pedagogik faoliyatini doimiy tahlil qilish,
takomillashtirish, va o‘z ustida ishlash imkonini beradi. Natijada, pedagogik
holatni chuqur tahlil qilish o‘qituvchining kasbiy o‘sishini, psixologik sezgirligini,
o‘quvchilarga bo‘lgan individual yondashuvini shakllantiradi. Har bir tahlil
qilingan holat — bu tajriba, har bir kuzatilgan vaziyat — bu o‘qituvchining kasbiy
mahoratini oshiruvchi amaliy darslikdir. Shunday qilib, pedagogik holatlarni tahlil
qilish nazariy jihatdan ilmiy jarayon bo‘lsa-da, amaliy jihatdan u o‘qituvchining
kundalik kasbiy faoliyatining ajralmas qismidir. Shu sababli pedagogik holatni
tahlil qilish o‘qituvchi faoliyatining eng muhim psixologik-pedagogik
ko‘nikmalaridan biri hisoblanadi.
1.2. Pedagogik holatni tahlil qilishda psixologik
yondashuvlar
14

Pedagogik holatni tahlil qilishda psixologik yondashuvlar o‘qituvchining
amaliy faoliyatida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, chunki har qanday pedagogik
holat — bu nafaqat ta’limiy jarayon, balki murakkab psixologik hodisa hamdir.
Unda inson hissiyotlari, motivlari, ijtimoiy tajribalari, xulq-atvor sabablari, o‘zaro
munosabatlar tizimi mujassam bo‘ladi. Shu bois pedagogik holatni tahlil qilishda
psixologik yondashuvlar orqali holatning chuqur mohiyatini ochish, uning
sabablarini aniqlash va samarali yechim topish mumkin. Psixologik yondashuv
pedagogik tahlilni yuzaki kuzatuvdan chuqur ilmiy tushunishga aylantiradi. Har bir
pedagogik holatni tahlil qilishda psixologik omillarni e’tiborga olish o‘qituvchiga
o‘quvchi shaxsining ichki dunyosiga kirish, uning xatti-harakatlari ortidagi haqiqiy
sabablarni anglash, va holatni ijobiy yo‘nalishda boshqarish imkonini beradi.
Birinchi navbatda, pedagogik holatni tahlil qilishda shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv muhimdir. Bu yondashuvda har bir o‘quvchi alohida shaxs sifatida
qaraladi. O‘qituvchi uchun o‘quvchi nafaqat bilim oluvchi, balki o‘z hissiyotlari,
orzulari, ichki kechinmalari va ehtiyojlariga ega insondir. Shaxsga yo‘naltirilgan
psixologik tahlil o‘quvchi faoliyatidagi har bir o‘zgarishni chuqur tushuntirishga
yordam beradi. Masalan, o‘quvchining darsdagi passivligi befarqlikdan emas, balki
o‘ziga ishonchsizlikdan, yoki oilaviy muhitdagi bosimdan kelib chiqishi mumkin.
Shu yondashuvda o‘qituvchi holatni tashqi belgilar asosida emas, balki o‘quvchi
psixikasining ichki jarayonlari asosida tahlil qiladi. Bu esa pedagogik holatni
individual psixologik kontekstda ko‘rib chiqish imkonini beradi. Ikkinchi
yondashuv — faoliyatga yo‘naltirilgan psixologik yondashuv bo‘lib, bunda
pedagogik holat o‘quvchi faoliyatining natijasi sifatida tahlil qilinadi. Faoliyat
nazariyasiga ko‘ra, har qanday inson xatti-harakati uning maqsadlari, motivlari va
ehtiyojlariga asoslanadi. Shu sababli o‘quvchining o‘qishdagi qiziqishi,
e’tiborsizligi yoki intizomga amal qilmasligi aslida uning ichki motivatsiya tizimi
bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘qituvchi pedagogik holatni tahlil qilayotganda
o‘quvchining faoliyatida qanday ehtiyojlar ustuvor ekanligini, u nimani
istayotganini, nimadan noroziligini, qanday psixologik to‘siqlar uning faoliyatiga
xalaqit berayotganini o‘rganadi. Shu asosda pedagogik tahlil o‘quvchining ichki
15

harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlaydi va o‘qituvchiga ularga mos ta’sir
choralarini ishlab chiqish imkonini beradi.Uchinchi yondashuv — ijtimoiy-
psixologik yondashuv bo‘lib, pedagogik holatni ijtimoiy munosabatlar tizimi
sifatida ko‘radi. Har bir pedagogik holat o‘z ichida o‘quvchi-o‘qituvchi, o‘quvchi-
o‘quvchi va o‘qituvchi-jamoa o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalarni mujassam etadi. Bu
yondashuvda holatni tahlil qilishda jamoa ichidagi o‘zaro ta’sir, yetakchilik
munosabatlari, guruh iqlimi, jamoaviy qadriyatlar va rollar tizimi e’tiborga olinadi.
Masalan, sinfdagi konfliktli holatni faqat ikki o‘quvchi o‘rtasidagi kelishmovchilik
sifatida emas, balki butun guruhdagi ijtimoiy muvozanatning buzilishi sifatida
talqin etish to‘g‘ri bo‘ladi. Shu tarzda o‘qituvchi jamoaning umumiy psixologik
holatini, guruh kayfiyatini, hamjihatlik darajasini tahlil qilib, holatning ildizini topa
oladi. Ijtimoiy-psixologik tahlil o‘qituvchiga sinfdagi yashirin ijtimoiy jarayonlarni
— raqobat, yetakchilik, o‘zaro ta’sir va noroziliklarni — aniqlash imkonini beradi.
To‘rtinchi yondashuv — emotsional-irodaviy yondashuv bo‘lib, pedagogik
holatni hissiyot va iroda o‘zaro ta’siri nuqtayi nazaridan tahlil qiladi. Har bir
pedagogik holatda hissiyotlar muhim rol o‘ynaydi: o‘qituvchining sabr-toqati,
o‘quvchining ishonchi, hayajon, g‘azab, quvonch, hafalik kabi hislar holatning
kechishini belgilaydi. O‘qituvchi pedagogik holatni tahlil qilayotganda o‘zining va
o‘quvchilarning hissiy holatini anglab yetishi kerak. Chunki, agar o‘qituvchi o‘z
hissiyotini boshqara olmasa, bu butun sinfning emotsional muvozanatiga salbiy
ta’sir qiladi. Shu bilan birga, o‘quvchining irodaviy sifatlarini tahlil qilish — uning
o‘zini tuta bilish, sabr, qat’iyatlilik, mas’uliyat hissini baholash — pedagogik
holatni to‘g‘ri boshqarish uchun muhimdir. Shu yondashuv o‘qituvchiga darsda
emotsional barqarorlikni ta’minlash, ijobiy ruhiy muhitni yaratish va stressli
holatlarni oldini olish imkonini beradi. Beshinchi yondashuv — kognitiv (bilish)
yondashuv , bu yondashuvda pedagogik holat o‘quvchi fikrlash jarayonlari, diqqat,
xotira, idrok va tafakkur darajasi nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi. Har bir
pedagogik vaziyatda o‘quvchi ma’lumotni qanday qabul qilayotgani, uni qanday
tahlil qilayotgani va qanday xulosa chiqarayotgani muhim ahamiyatga ega.
O‘qituvchi kognitiv tahlil orqali o‘quvchilarning bilish faoliyatidagi
16

qiyinchiliklarni aniqlaydi: diqqatning tez chalg‘ishi, xotira sustligi, tushunchalarni
noto‘g‘ri talqin etish kabi holatlar o‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayoniga salbiy
ta’sir qiladi. Shu sababli pedagogik holatni kognitiv jihatdan tahlil qilish
o‘quvchilarning fikrlash strategiyalarini yaxshilash, bilimni ongli ravishda
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan metodlarni tanlash imkonini beradi. Oltinchi
yondashuv — refleksiv yondashuv bo‘lib, pedagogik holatni o‘qituvchi va
o‘quvchining o‘z-o‘zini anglash, o‘z faoliyatiga baho berish va tahlil qilish
jarayonlari orqali tushuntiradi. Refleksiya — bu shaxsning o‘z xatti-harakatlarini,
hissiy reaksiyalarini, qarorlarini ongli ravishda baholay olish qobiliyatidir.
O‘qituvchi refleksiv tahlil orqali pedagogik holatda o‘zining tutgan pozitsiyasini,
xatti-harakatining o‘quvchilarga ta’sirini, o‘z pedagogik uslubining
samaradorligini baholaydi. Shu bilan birga, o‘quvchilarda ham refleksiv fikrlashni
rivojlantirish muhimdir, chunki o‘zini tahlil qila olgan o‘quvchi o‘z xatti-
harakatlari sababini tushunadi, mas’uliyat hissi ortadi, o‘rganishga ongli
munosabat shakllanadi. Refleksiv yondashuv pedagogik holatlarni chuqur, ichki
jarayonlar darajasida tahlil qilish imkonini beradi. Pedagogik holatni tahlil qilishda
psixologik yondashuvlar o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. Hech bir yondashuv yakka
holda to‘liq tahlilni ta’minlay olmaydi. Shu sababli o‘qituvchi holatni ko‘p
yo‘nalishli, kompleks tahlil asosida o‘rganishi lozim. Masalan, sinfdagi ijtimoiy
konflikt holatini faqat emotsional yoki faqat ijtimoiy nuqtayi nazardan tahlil qilish
yetarli emas. Uni to‘liq tushunish uchun shaxsga yo‘naltirilgan, ijtimoiy-
psixologik, emotsional va refleksiv yondashuvlarni birgalikda qo‘llash zarur. Bu
yondashuvlar uyg‘unligi o‘qituvchiga pedagogik holatlarni har tomonlama ko‘rish,
ularning psixologik mexanizmlarini aniqlash va optimal yechim topish imkonini
beradi. Pedagogik holatlarni o‘rganishning nazariy asoslari pedagogika va
psixologiya fanlarining o‘zaro uyg‘unlashgan nuqtalarida shakllangan ilmiy
yo‘nalishlardan biridir. Pedagogik holat inson faoliyatining eng murakkab
ko‘rinishlaridan bo‘lib, u o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi ijtimoiy-psixologik
munosabatlar, hissiy kechinmalar, kommunikativ jarayonlar hamda o‘quv faoliyati
natijalarining bir butun majmuasini ifodalaydi. Bu holatlarni tahlil qilish uchun
17

chuqur nazariy bilim, eksperimental kuzatuv, hamda shaxs psixologiyasining ilmiy
asoslarini puxta bilish zarur bo‘ladi. Pedagogik holatni o‘rganishda psixologiya
fanining turli yo‘nalishlari — shaxs psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, kognitiv
psixologiya, rivojlanish psixologiyasi hamda eksperimental psixologiyaning
usullari muhim o‘rin tutadi. Chunki pedagogik holat — bu faqat tashqi jarayon
emas, balki inson ongida kechayotgan ichki psixik hodisalarning, his-tuyg‘ular,
motivlar va idrok jarayonlarining aksidir. Shu sababdan pedagogik holatni
o‘rganish jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchining psixik faoliyati, ularning o‘zaro
munosabatlari, ta’lim jarayoniga bo‘lgan munosabati va shaxslararo ta’sirlarning
tizimli tahlilini talab qiladi. Pedagogik holatlarni o‘rganishning nazariy asoslari
avvalo inson faoliyatini idrok etuvchi psixologik nazariyalarga tayangan. Masalan,
L.S. Vigotskiy ning madaniy-tarixiy nazariyasiga ko‘ra, inson faoliyati ijtimoiy
muhitda shakllanadi va o‘zaro muloqot jarayonida rivojlanadi. Shu sababdan
pedagogik holat ham ijtimoiy munosabatlar va kommunikatsiya asosida vujudga
keladi. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlar tizimi — bu faqat bilim
berish va olish jarayoni emas, balki shaxslararo psixologik aloqa shaklidir. A.N.
Leontyev ning faoliyat nazariyasi ham pedagogik holatni tahlil etishda muhim
nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Unga ko‘ra, har qanday faoliyat motiv asosida
amalga oshadi, demak, pedagogik holatlarni o‘rganishda ham o‘qituvchi va
o‘quvchining motivatsion yo‘nalishlarini aniqlash zarur. Chunki pedagogik
jarayonda yuzaga keladigan har bir holatning psixologik sabablari aynan motivlar,
ehtiyojlar va maqsadlar bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari, B.F. Skinner ning
bixevioristik nazariyasi, ya’ni xulq-atvorni tashqi kuzatish orqali o‘rganish g‘oyasi
pedagogik holatlarni tahlil qilishda eksperimental yondashuvning metodologik
asosini yaratdi. Pedagogik jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchining xulq-atvori,
harakatlari, reaksiyalari, og‘zaki va noverbal muloqot shakllari aynan bixevioristik
tahlil orqali aniqlanadi. K. Rodjers va A. Maslou tomonidan ilgari surilgan
gumanistik psixologiya nazariyasi esa pedagogik holatning shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuvini asoslab berdi. Bu nazariyaga ko‘ra, ta’lim jarayonida inson
markazda turadi, demak, pedagogik holatni o‘rganishda ham har bir o‘quvchi
18

shaxs sifatida qadrlanadi, uning his-tuyg‘usi, ehtiyoji, o‘zini ifoda etish imkoniyati
tahlilning markazida bo‘ladi. Pedagogik holatlarni o‘rganish jarayonida zamonaviy
psixologiyada shakllangan kognitiv yondashuv ham alohida ahamiyatga ega. Bu
yondashuv insonning fikrlash, idrok etish, eslab qolish va o‘rganish jarayonlarini
o‘rganadi. O‘quv jarayonida yuzaga keladigan pedagogik holatlarning ko‘pchiligi
o‘quvchilarning kognitiv faoliyati, ya’ni bilimni qayta ishlash, yangilikni anglash
va ma’lumotni o‘zlashtirish jarayonlariga bog‘liqdir. Shu sababli, pedagogik
holatlarni tahlil qilishda kognitiv psixologiya metodlaridan — fikrlash
jarayonlarini tahlil qilish, idrok testlari, e’tibor va xotira o‘lchovlari kabi
eksperimental usullardan keng foydalaniladi. Pedagogik holatlarni nazariy jihatdan
tahlil etishda shuningdek ijtimoiy-psixologik nazariyalar ham muhim ahamiyatga
ega. Chunki ta’lim jarayoni — bu ijtimoiy tizimning bir bo‘lagi bo‘lib, unda
o‘quvchilar o‘zaro hamkorlik qiladi, raqobatlashadi, jamoa ichida o‘z o‘rnini
topadi. K. Levin ning “maydon nazariyasi” shuni ta’kidlaydiki, har bir inson xulq-
atvori uni o‘rab turgan “psixologik maydon” bilan belgilanadi. Shu sababli
pedagogik holat ham o‘quvchi yoki o‘qituvchining individual xususiyatlaridan
tashqari, sinf jamoasidagi ijtimoiy muhit, emotsional fon, o‘qituvchi-rahbarning
boshqaruv uslubi bilan ham belgilanadi. Shuningdek, pedagogik holatni
o‘rganishning nazariy asoslari eksperimental psixologiyaning ilmiy metodlari bilan
bevosita bog‘liqdir. Chunki pedagogik holat — bu nafaqat nazariy tushuncha, balki
real jarayon bo‘lib, uni faqat kuzatish yoki so‘rov orqali emas, balki eksperiment
yordamida ilmiy asosda o‘lchash va baholash mumkin. Eksperimental yondashuv
pedagogik jarayonni tahlil qilishda ob’ektivlikni ta’minlaydi, o‘qituvchi va
o‘quvchining psixik reaksiyalarini real sharoitda o‘rganish imkonini beradi.
Masalan, o‘quvchilar stressli vaziyatlarda qanday fikrlaydi, o‘qituvchi
o‘quvchilarning xatti-harakatiga qanday emotsional javob beradi, dars jarayonida
motivatsiya qanday o‘zgaradi — bularning barchasi eksperimental psixologiya.
Xulosa
19

Pedagogik holatlarni o‘rganishda psixologik yondashuvlar tizimli tahlilni
talab qiladi. Bu yondashuvlar orasida integrativ yondashuv ham mavjud bo‘lib, u
pedagogik holatni faqat bir nazariya nuqtai nazaridan emas, balki turli psixologik
yo‘nalishlar uyg‘unligida tahlil qiladi. Masalan, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi
munosabatni bir tomondan ijtimoiy-psixologik, ikkinchi tomondan emotsional,
uchinchi tomondan kognitiv va shaxsiy rivojlanish nuqtai nazaridan o‘rganish
pedagogik holatni to‘liq anglash imkonini beradi. Zamonaviy eksperimental
psixologiyada pedagogik holatlarni o‘rganish uchun kompyuterlashtirilgan testlar,
psixometrik baholash vositalari, o‘quvchilarning diqqat, tezkor xotira, reaktsiya
tezligi va hissiy barqarorlikni o‘lchovchi dasturlar keng qo‘llanilmoqda. Bu
metodlar yordamida o‘qituvchi o‘quvchilarning individual psixologik holatini
aniqlaydi, ularga mos o‘quv strategiyasini tanlaydi, pedagogik jarayonda yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan stress va emotsional tanglik holatlarini oldini oladi.
Xulosa qilib aytganda, pedagogik holatlarni o‘rganishning nazariy asoslari
psixologiya fanining turli yo‘nalishlariga tayangan holda shakllangan. Har bir
yondashuv pedagogik jarayonning ma’lum bir jihatini yoritadi: bixevioristik
nazariya xulq-atvorni, gumanistik yondashuv shaxsni, kognitiv nazariya
tafakkurni, ijtimoiy psixologiya esa munosabatlarni tahlil qiladi. Ularning
barchasini uyg‘un qo‘llash orqali pedagogik holatlarning mohiyatini, ularning
ta’lim jarayoniga ta’sirini va psixologik mexanizmlarini to‘liq tushunish mumkin
bo‘ladi. Shu bilan birga, eksperimental yondashuv bu nazariyalarni amaliy jihatdan
sinovdan o‘tkazish, ularni real pedagogik muhitda qo‘llash imkonini beradi. Shu
tarzda pedagogik holatlarni o‘rganishning nazariy va psixologik asoslari
eksperimental psixologiyaning ilmiy dalillari bilan mustahkamlanadi, bu esa ta’lim
sifatini oshirish, o‘quvchilarning psixologik holatini yaxshilash va
o‘qituvchilarning pedagogik mahoratini rivojlantirish uchun ilmiy poydevor
yaratadi.
20

II BOB. PEDAGOGIK HOLATNI TAHLIL QILISHNING
EKSPERIMENTAL USULLARI
2.1. Pedagogik holatni tahlil qilishda qo‘llaniladigan
psixologik eksperiment va diagnostika metodlari
Pedagogik holatni tahlil qilishda psixologik eksperiment va diagnostika
metodlarining o‘rni beqiyosdir, chunki bu metodlar yordamida ta’lim jarayonida
yuzaga keladigan real psixologik holatlar, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatlar, shuningdek, ta’limning psixologik samaradorligi chuqur
o‘rganiladi. Psixologik eksperiment – bu ilmiy asoslangan, maqsadga
yo‘naltirilgan va boshqariladigan tadqiqot bo‘lib, u inson psixikasida sodir
bo‘ladigan o‘zgarishlarni kuzatish, tahlil qilish va o‘lchash imkonini beradi.
Pedagogik holatlarni o‘rganishda eksperiment asosiy manba sifatida xizmat qiladi,
chunki u nazariy bilimlarni amalda sinovdan o‘tkazish imkonini beradi. Pedagogik
jarayonda turli holatlar mavjud bo‘lib, ular o‘quvchining psixik holati, hissiy
kechinmalari, diqqat, motivatsiya, idrok va xulq-atvori bilan chambarchas
bog‘liqdir. Shu bois, pedagogik holatlarni chuqur o‘rganish uchun eksperimental
psixologiyaning aniq metodlarini qo‘llash zarur. Bunday metodlar orasida
kuzatish, suhbat, anketa, test, sotsiometriya, diagnostika so‘rovlari va laboratoriya
eksperimentlari eng ko‘p qo‘llaniladigan turlar hisoblanadi. Har bir metod
pedagogik holatni ma’lum bir jihatdan tahlil qilishga imkon beradi. Masalan,
kuzatish metodi pedagogik jarayonni tabiiy sharoitda o‘rganish imkonini beradi.
O‘qituvchi yoki tadqiqotchi dars jarayonida o‘quvchilarning xulq-atvorini,
muloqot madaniyatini, darsdagi faolligini, emotsional holatini bevosita kuzatish
orqali ma’lumot oladi. Kuzatish jarayoni tizimli bo‘lishi kerak, ya’ni tadqiqotchi
oldindan maqsadni belgilaydi, kuzatish mezonlarini ishlab chiqadi, jarayonni yozib
oladi va tahlil qiladi. Shu tariqa pedagogik holatning tashqi belgilarini aniqlash,
uning sabablari va natijalarini o‘rganish mumkin bo‘ladi.
Suhbat metodi esa o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi bevosita muloqot asosida
21

psixologik holatni tahlil qilishga xizmat qiladi. Suhbat orqali o‘quvchilarning
darsga bo‘lgan munosabati, o‘zini qanday his qilayotgani, o‘qituvchi bilan
munosabatlari va motivatsion holati aniqlanadi. Bu metod shaxsning ichki
kechinmalarini, fikrlarini va his-tuyg‘ularini ochib berishga yordam beradi. Suhbat
samimiy, ishonchli va ochiq muhitda olib borilganda o‘quvchilarning psixologik
holati haqida real ma’lumot olish imkoniyati oshadi.
Anketa metodi ham pedagogik holatni tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Anketa so‘rovnomalari yordamida o‘qituvchi yoki tadqiqotchi katta guruhdagi
o‘quvchilarning fikrlarini qisqa vaqt ichida yig‘ish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Anketalarda o‘quvchilarning dars jarayonidagi kayfiyati, o‘qituvchi bilan
munosabati, o‘quv motivatsiyasi, sinfdoshlari bilan ijtimoiy aloqalari haqidagi
savollar beriladi. Olingan ma’lumotlar statistik tahlil qilinadi va pedagogik
holatning umumiy manzarasi aniqlanadi. Test metodlari esa o‘quvchilarning
psixologik xususiyatlarini aniq o‘lchash imkonini beradi. Masalan, diqqat, xotira,
tafakkur, hissiy barqarorlik, o‘quv motivatsiyasi yoki shaxsiy xususiyatlarni
baholash uchun standartlashtirilgan psixologik testlardan foydalaniladi. Bu testlar
yordamida o‘quvchilarning individual farqlari, stressga chidamliligi, o‘qituvchi
bilan muloqot qilishdagi osonlik yoki qiyinchilik darajalari aniqlanadi.
Shuningdek, test natijalari pedagogik holatni ob’ektiv baholashga, o‘quvchilarga
individual yondashuvni shakllantirishga yordam beradi.
Pedagogik holatlarni o‘rganishda sotsiometriya metodi ham keng qo‘llaniladi. Bu
metod o‘quvchilar jamoasidagi ijtimoiy munosabatlarni, kim kimni yoqtiradi yoki
rad etadi, sinfda kim yetakchi, kim passiv, kim chetlashganligini aniqlash imkonini
beradi. Sotsiometrik tadqiqotlar yordamida o‘qituvchi sinf ichidagi psixologik
muhitni baholaydi, o‘quvchilarning o‘zaro aloqalaridagi ijobiy va salbiy
tomonlarni aniqlaydi, bu esa pedagogik holatni chuqur tushunishga yordam beradi.
Eksperimental metod esa barcha metodlardan eng ilmiy asoslangan hisoblanadi.
Bu metodda tadqiqotchi o‘quv jarayonida sun’iy yoki tabiiy sharoit yaratadi,
ma’lum o‘zgaruvchilarni boshqaradi va natijalarni o‘lchaydi. Masalan, o‘qituvchi
darsni turli uslublarda o‘tkazib, o‘quvchilarning motivatsiyasi, diqqat darajasi, faol
22

ishtiroki qanday o‘zgarishini o‘rganadi. Shu orqali pedagogik holatning qanday
omillar ta’sirida o‘zgarishi aniqlanadi. Eksperimentning asosiy afzalligi – u sabab-
oqibat bog‘liqlikni aniqlash imkonini beradi. Ya’ni, pedagogik holatda qanday
o‘zgarish ma’lum pedagogik ta’sir natijasida yuzaga kelganini ilmiy asosda
isbotlash mumkin bo‘ladi. Eksperimental psixologiyada pedagogik holatlarni
o‘rganishda ikki asosiy yo‘nalish mavjud: tabiiy eksperiment va laboratoriya
eksperimenti . Tabiiy eksperiment o‘quv jarayonining o‘zida, real sharoitda
o‘tkaziladi. Bu holda o‘quvchilar odatdagi dars jarayonida ishtirok etadilar, faqat
ayrim pedagogik usullar o‘zgartiriladi. Masalan, dars jarayonida rag‘batlantirish,
jamoaviy ish, raqobat, o‘yin elementi yoki yangi metodika kiritiladi. Laboratoriya
eksperimenti esa maxsus sharoitda, nazorat ostida o‘tkaziladi va bunda psixologik
o‘zgaruvchilar aniq o‘lchanadi. Masalan, diqqatni chalg‘ituvchi omillar ta’sirida
o‘quvchilarning o‘rganish natijalari o‘zgaradimi yoki yo‘qmi – shu kabi masalalar
laboratoriya sharoitida o‘rganiladi. Pedagogik holatni tahlil qilishda diagnostika
metodlari ham muhim rol o‘ynaydi. Diagnostika deganda o‘quvchi yoki
o‘qituvchining psixik holatini aniqlash, ularning rivojlanish darajasini baholash,
stress, charchoq, motivatsiya, emotsional muvozanat va shaxsiy sifatlarni o‘lchash
tushuniladi. Diagnostik usullar orasida Lusher rangi testi, Dembo-Rubinshteyn o‘z-
o‘zini baholash testi, Ayzenk temperamenti, Kettell shaxs testi, D. Rappoportning
emotsional barqarorlik testlari keng qo‘llaniladi. Bu metodlar pedagogik holatlarda
o‘qituvchi va o‘quvchi shaxsining ichki psixologik dunyosini tahlil qilish imkonini
beradi.
Shuningdek, pedagogik holatlarni tahlil qilishda zamonaviy kompyuterli
diagnostika tizimlari , elektron so‘rovnomalar , psixometrik platformalar ham
keng joriy qilinmoqda. Ular orqali katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor yig‘ish,
tahlil qilish va statistik xulosalar chiqarish mumkin. Bu esa pedagogik jarayonni
boshqarish, individual yondashuvni kuchaytirish, o‘quvchilarning psixologik
holatini muntazam monitoring qilish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, pedagogik holatni tahlil qilishda psixologik eksperiment va
diagnostika metodlari o‘qituvchi faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Ular
23

ta’lim jarayonida yuzaga keladigan psixologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish
va ularni bartaraf etish yo‘llarini belgilashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi.
Shu metodlar yordamida o‘quvchilarning individual xususiyatlari, hissiy holati,
o‘quv motivatsiyasi, jamoaviy faolligi va o‘qituvchi bilan kommunikatsiyasi
chuqur o‘rganiladi. Natijada pedagogik holatlarning mohiyatini yanada aniqroq
tushunish, ta’lim samaradorligini oshirish va o‘qituvchining psixologik
kompetensiyasini rivojlantirish mumkin bo‘ladi. Pedagogik holatni chuqur tahlil
qilish uchun psixologik eksperiment va diagnostika metodlaridan foydalanish eng
ishonchli, ilmiy va samarali yo‘l hisoblanadi. Chunki pedagogik holat o‘z
mohiyatiga ko‘ra murakkab, ko‘p omilli va o‘zgaruvchan jarayon bo‘lib, unda
o‘qituvchi, o‘quvchi, sinf jamoasi, ta’lim muhiti, o‘quv motivlari, hissiy
kechinmalar va kommunikativ munosabatlar o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Bunday
murakkab tizimni faqat kuzatish yoki nazariy tahlil bilan to‘liq o‘rganish imkonsiz,
shu sababli eksperimental psixologik yondashuv asosiy metod sifatida qo‘llaniladi.
Psixologik eksperiment – bu inson psixikasini, xatti-harakatini, emotsional
reaksiyalarini va idrok jarayonlarini ilmiy asosda o‘lchashga imkon beruvchi
tadqiqot usuli bo‘lib, u pedagogik holatni tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Pedagogik holatni o‘rganishda eksperimentning maqsadi – o‘quvchi va
o‘qituvchining o‘zaro aloqalari, psixologik holatlari, motivatsiya darajalari, hissiy
muvozanatlari, stressga chidamliligi, o‘quv jarayonida yuzaga keladigan
ziddiyatlar yoki emotsional tangliklarni aniqlashdan iboratdir. Eksperimental
yondashuv orqali o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida qanday sharoitlarda ijobiy
psixologik muhit vujudga kelishi, ta’lim jarayoni samaradorligi qanday omillarga
bog‘liq ekani aniq faktlar bilan isbotlanadi. Bu esa nafaqat nazariy jihatdan, balki
amaliy pedagogik faoliyat uchun ham nihoyatda foydalidir. Pedagogik holatlarni
tahlil qilishda ishlatiladigan psixologik metodlar turlicha bo‘lib, ular maqsadga,
vaziyatga va tadqiqot turiga qarab tanlanadi. Ular orasida kuzatish , suhbat ,
anketa , test , sotsiometriya , eksperiment va psixologik diagnostika usullari eng
keng qo‘llaniladiganlaridir.
24

Kuzatish metodi — pedagogik holatni tabiiy sharoitda o‘rganish imkonini
beruvchi eng qadimiy, ammo hozirgi kunda ham dolzarb usullardan biridir.
Kuzatish orqali tadqiqotchi o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro muloqotini, dars
jarayonidagi emotsional muhitni, o‘quvchilarning faol ishtirokini, ularning
e’tiborini, ijobiy yoki salbiy hissiy reaksiyalarini aniqlaydi. Bu metod ayniqsa, dars
jarayonida paydo bo‘ladigan pedagogik vaziyatlarni tabiiy sharoitda o‘rganish
uchun juda muhimdir. Kuzatishning samaradorligi uni tizimli tashkil etishga, ya’ni
oldindan maqsad, yo‘nalish, mezon va kuzatish sxemasini ishlab chiqishga bog‘liq.
Masalan, tadqiqotchi “o‘qituvchining dars jarayonidagi emotsional holati
o‘quvchilar diqqatiga qanday ta’sir qiladi?” degan savolni aniqlash maqsadida
kuzatish olib boradi va o‘qituvchining ohangi, mimikasi, tanasining holati, ovoz
intonatsiyasi kabi noverbal belgilarni tahlil qiladi. Suhbat metodi — pedagogik
holatni o‘rganishda o‘ta muhim psixologik vositadir. Suhbat orqali o‘qituvchi
o‘quvchilarning hissiy kayfiyati, o‘zini darsda qanday his qilayotgani, o‘qishga
bo‘lgan motivatsiyasi, o‘qituvchi bilan o‘zaro munosabati haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ma’lumot oladi. Suhbat metodi samimiylikni talab qiladi, chunki faqat ishonchli
muhitda o‘quvchi o‘z ichki his-tuyg‘ularini, fikrlarini ochiq ifoda etadi. Suhbatlar
individual yoki guruh shaklida o‘tkazilishi mumkin. Individual suhbat shaxsiy
kechinmalarni, shaxsiy muammolarni aniqlashga xizmat qilsa, guruh suhbatlari
jamoaviy munosabatlar, sinf muhitini o‘rganish uchun qulaydir. Anketa metodi
ham pedagogik holatni aniqlashda keng qo‘llaniladi. Anketa so‘rovnomalari
yordamida tadqiqotchi qisqa vaqt ichida katta hajmdagi ma’lumotni yig‘a oladi.
Savollar o‘quvchilarning darsga munosabati, o‘qituvchi bilan aloqasi, o‘rganishga
bo‘lgan ishtiyoqi, dars jarayonidagi emotsional holati, sinfdagi ijtimoiy muhit
haqidagi fikrlarini aniqlashga yo‘naltiriladi. Anketa natijalari statistik tahlil
qilinadi, o‘quvchilar orasidagi umumiy tendensiyalar, ijobiy va salbiy
munosabatlar aniqlanadi. Shu asosda pedagogik holatlarning umumiy psixologik
ko‘rinishi shakllanadi. Test metodlari esa o‘quvchilarning individual psixologik
xususiyatlarini aniqlash uchun eng aniq o‘lchov usulidir. Masalan, o‘quvchilarning
diqqat darajasini o‘lchash uchun Burdon testi, xotira hajmini o‘lchash uchun
25

Piktogramma testi, emotsional holatini aniqlash uchun Lusher testi yoki Shmishek
aktsentuatsiya testlari qo‘llaniladi. Testlar yordamida o‘quvchilarning o‘qishga
munosabati, stressga bardoshliligi, o‘ziga ishonch darajasi, o‘qituvchiga bo‘lgan
ishonch hissi, kommunikativ faolligi aniqlanadi. Shu bilan birga, test natijalari
asosida o‘qituvchi har bir o‘quvchi bilan individual ishlash strategiyasini ishlab
chiqishi mumkin. Sotsiometriya metodi — sinf jamoasidagi ijtimoiy
munosabatlar tizimini o‘rganishga xizmat qiluvchi muhim psixologik usuldir. Bu
metod yordamida o‘qituvchi sinf ichidagi ijtimoiy strukturani, kim kim bilan
yaqin, kim kimni yoqtirmaydi, kim jamoada yetakchi, kim esa chetlashganligini
aniqlaydi. Bu ma’lumotlar pedagogik holatni tushunishda beqiyos ahamiyatga ega,
chunki o‘quvchilarning o‘zaro ijtimoiy aloqalari darsdagi hissiy muhitga, o‘qishga
bo‘lgan motivatsiyaga, shuningdek, o‘qituvchi bilan bo‘lgan muloqot sifatiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Eksperimental metod esa pedagogik holatni tahlil qilishda eng
asosiy, ilmiy jihatdan ishonchli usul hisoblanadi. Bu metodda tadqiqotchi o‘quv
jarayonida maxsus sharoit yaratadi, ayrim omillarni o‘zgartiradi va bu
o‘zgarishlarning psixik jarayonlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘lchaydi. Masalan,
darsda turli motivatsion usullar (rag‘bat, maqtov, jamoaviy musobaqa) qo‘llanilib,
o‘quvchilarning faol ishtiroki, e’tibor darajasi va emotsional holati o‘lchanadi. Shu
tarzda o‘qituvchi pedagogik holatni boshqaruvchi omillarni aniqlaydi. Eksperiment
turlari ko‘p: laboratoriya eksperimenti , tabiiy eksperiment , psixopedagogik
eksperiment , model eksperiment , diagnostik eksperiment va hokazo.
Laboratoriya eksperimenti maxsus sharoitda, nazorat ostida o‘tkaziladi va unda
barcha omillar qat’iy boshqariladi. Masalan, diqqatni chalg‘ituvchi sharoitlarda
o‘quvchilarning o‘qish natijalari o‘lchanadi. Tabiiy eksperiment esa o‘quv
jarayonining o‘zida o‘tkaziladi, bunda tadqiqotchi faqat ayrim pedagogik
sharoitlarni o‘zgartirib, natijani tahlil qiladi. Bu turdagi eksperiment pedagogik
holatni tabiiy muhitda o‘rganishga imkon beradi. Diagnostika metodlari ham
pedagogik holatni tahlil qilishda keng qo‘llaniladi. Diagnostika so‘zi “aniqlash”,
“baholash” ma’nosini bildiradi. Psixologik diagnostika yordamida o‘qituvchi
o‘quvchilarning individual psixik xususiyatlarini, hissiy barqarorligini, o‘zini
26

baholash darajasini, stress holatini, motivatsion yo‘nalishini o‘lchaydi. Diagnostik
testlar orasida Ayzenk temperamenti testi, Dembo-Rubinshteyn o‘zini baholash
testi, Kettell shaxs omillari testi, Spilberger-Khanin tashvish darajasini aniqlash
testlari keng qo‘llaniladi. Ular o‘quvchilarning ichki ruhiy holatini, pedagogik
jarayonda o‘zini tutish strategiyasini aniqlash imkonini beradi. Zamonaviy
eksperimental psixologiyada kompyuter diagnostika tizimlari ham joriy etilgan
bo‘lib, ular yordamida o‘quvchilarning psixik holatini tezkor, avtomatlashtirilgan
tarzda o‘lchash mumkin. Masalan, o‘quvchilarning stress darajasini, hissiy
charchashni yoki motivatsiyani maxsus dasturlar orqali baholash mumkin.
Shuningdek, bunday tizimlar o‘qituvchiga pedagogik holatni monitoring qilish,
vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlarni kuzatish imkonini beradi. Pedagogik holatlarni
tahlil qilishda eksperimental yondashuvning eng katta afzalligi shundaki, u
subyektivlikdan holi bo‘lib, natijalarni aniq, ishonchli va ilmiy asosda olish
imkonini beradi. O‘qituvchi yoki psixolog eksperiment yordamida o‘quvchilarning
diqqat, xotira, tafakkur, emotsiya, motivatsiya kabi psixik jarayonlaridagi
o‘zgarishlarni aniqlaydi, shuningdek, pedagogik ta’sir natijasida bu
o‘zgarishlarning qanday kechishini kuzatadi. Natijalar esa o‘quv jarayonini
takomillashtirish, individual yondashuvni kuchaytirish va psixologik muhitni
yaxshilash uchun asos bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, pedagogik holatni tahlil
qilishda psixologik eksperiment va diagnostika metodlari ta’lim jarayonini chuqur
tushunish, o‘quvchi va o‘qituvchining psixologik o‘zaro ta’sir mexanizmlarini
aniqlash hamda pedagogik muhitni boshqarish uchun zarur vositalardir. Bu
metodlar o‘qituvchiga o‘z faoliyatini ilmiy asosda tashkil etish, o‘quvchilarning
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda samarali o‘quv jarayonini yaratish
imkonini beradi. Shu sababli eksperimental va diagnostik yondashuvlar zamonaviy
pedagogik psixologiyaning eng muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etiladi.
27

Xulosa
Pedagogik holatni chuqur tahlil qilishda psixologik eksperiment va
diagnostika metodlari o‘ta muhim o‘rin tutadi. Chunki ta’lim jarayonida o‘qituvchi
va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir, o‘quvchilarning hissiy kechinmalari, bilish
faoliyatlari, motivatsion yo‘nalishlari, sinfdagi psixologik muhit, jamoa
munosabatlari doimiy o‘zgaruvchan va murakkab tizimni tashkil etadi. Bunday
murakkab tizimni faqat nazariy tahlil orqali emas, balki ilmiy tajriba, eksperiment
va diagnostika usullari yordamida chuqur o‘rganish zarur bo‘ladi. Eksperiment
metodining asosiy maqsadi pedagogik jarayonda yuzaga keladigan psixologik
omillarni aniqlash, o‘quvchilar va o‘qituvchilarning ruhiy holatini o‘lchash, turli
pedagogik yondashuvlarning samaradorligini tajriba yo‘li bilan tekshirishdan
iboratdir. Eksperimental yondashuv natijasida olingan ma’lumotlar nafaqat nazariy
jihatdan, balki amaliy jihatdan ham ta’lim jarayonini yanada takomillashtirish,
o‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirish, o‘quvchilarda ijobiy psixologik
muhit yaratish uchun xizmat qiladi.
28

2.2. Pedagogik holatni tahlil qilish natijalarini qayta ishlash,
talqin etish va amaliyotga joriy etish yo‘llari
Pedagogik holatni tahlil qilish jarayoni faqat ma’lumot yig‘ish yoki
eksperiment o‘tkazish bilan yakunlanmaydi. Eng muhim bosqich — bu olingan
natijalarni tahlil qilish, ularni psixologik nuqtai nazardan talqin etish va amaliy
faoliyatga tatbiq etishdir. Chunki tahlil qilingan ma’lumotlar faqat ilmiy
nazariyada emas, balki real o‘quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish, pedagogik
muhitni yaxshilash, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarni
optimallashtirish uchun xizmat qilishi lozim. Shu sababli ushbu bosqich
eksperimental psixologik tadqiqotning eng mas’uliyatli, ilmiy jihatdan murakkab
va amaliy jihatdan eng foydali qismi hisoblanadi. Pedagogik holatni tahlil qilish
natijalarini qayta ishlashda, eng avvalo, yig‘ilgan ma’lumotlarning statistik va
psixologik tahlili amalga oshiriladi. Statistik tahlil o‘qituvchiga yoki tadqiqotchiga
ma’lumotlarni umumlashtirish, ularning o‘zaro bog‘liqligini, o‘rtacha
ko‘rsatkichlarni, farqlarni, tendensiyalarni aniqlash imkonini beradi. Misol uchun,
agar eksperimentda o‘quvchilarning diqqat darajasi, emotsional holati va
motivatsiyasi o‘lchangan bo‘lsa, statistik tahlil yordamida bu omillar o‘rtasidagi
korrelyatsiya (bog‘lanish darajasi) aniqlanadi. Bunda korrelyatsiya koeffitsienti
yuqori bo‘lsa, demak, bu o‘zgaruvchilar o‘rtasida kuchli bog‘liqlik mavjud. Shu
tarzda psixologik hodisalarning sabab-oqibat aloqalari isbotlanadi.Statistik
tahlilning keyingi bosqichi — dispersion tahlil bo‘lib, u turli guruhlar orasidagi
farqlarni aniqlash imkonini beradi. Masalan, tajriba guruhi (motivatsion yondashuv
asosida o‘qitilgan o‘quvchilar) bilan nazorat guruhi (an’anaviy usulda o‘qitilgan
o‘quvchilar) natijalari o‘rtasida sezilarli farq mavjudmi yoki yo‘qligi dispersion
tahlil yordamida aniqlanadi. Agar farq statistik jihatdan ahamiyatli bo‘lsa, bu
pedagogik yondashuvning samaradorligini ilmiy asosda isbotlaydi. Pedagogik
holatni tahlil qilishda faqat raqamli statistik ma’lumotlar emas, balki sifat tahlili
(qualitative analysis) ham muhim o‘rin tutadi. Chunki pedagogik jarayon faqat
sonli ko‘rsatkichlar bilan chegaralanmaydi — unda insonning hissiy holati,
29

motivatsiyasi, o‘zini anglash darajasi, kommunikativ madaniyati, ijtimoiy faolligi
kabi murakkab psixik omillar ishtirok etadi. Shu sababli sifat tahlilida suhbat,
intervyu, kuzatish, sotsiometriya natijalari asosida o‘quvchilarning hissiy
kechinmalari, o‘qituvchi bilan o‘zaro muloqotidagi o‘zgarishlar, sinf muhitidagi
psixologik iqlim tahlil qilinadi. Sifat tahlili jarayonida tadqiqotchi olingan
ma’lumotlarni toifalarga ajratadi, ularni tahlil qiladi va umumiy xulosalar
chiqaradi. Masalan, agar suhbat jarayonida o‘quvchilarning aksariyati “darsda o‘z
fikrini aytishdan tortinadi” degan fikrni bildirgan bo‘lsa, bu sinfda psixologik
erkinlik yetarli emasligini bildiradi. Shu asosda o‘qituvchi darslarda interfaol
usullarni, ochiq muloqot muhitini yaratish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab
chiqadi. Pedagogik holatni tahlil qilish natijalarini talqin etish — bu faqatgina
ma’lumotlarni sanab o‘tish emas, balki ularni psixologik, pedagogik va sotsiologik
nuqtai nazardan izohlashdir. Talqin jarayonida tadqiqotchi o‘z gipotezasini
tasdiqlaydi yoki rad etadi, olingan ma’lumotlar asosida yangi xulosalar va ilmiy
mulohazalarni shakllantiradi. Masalan, eksperiment natijasida aniqlanishi
mumkinki, “o‘qituvchining ijobiy emotsional munosabati o‘quvchilarning
motivatsiyasini sezilarli darajada oshiradi”. Bu holat eksperimental
psixologiyaning asosiy qonuniyatlaridan biri sifatida qayd etiladi. Talqin
bosqichida natijalar nazariy asoslar bilan solishtiriladi . Ya’ni, olingan
ma’lumotlar mavjud ilmiy manbalar, ilgari o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari bilan
qiyoslanadi. Agar o‘xshashliklar ko‘p bo‘lsa, demak, tadqiqot natijalari ishonchli
va ilmiy jihatdan asosli hisoblanadi. Agar farqlar mavjud bo‘lsa, bu yangi ilmiy
yo‘nalish yoki o‘ziga xos sharoitni ko‘rsatadi. Shu tariqa pedagogik holatni tahlil
qilish ilmiy bilimlar bazasini kengaytiradi, yangi yondashuvlar paydo bo‘lishiga
zamin yaratadi. Pedagogik holatni tahlil qilish natijalarini amaliyotga joriy etish
bosqichi esa bu jarayonning eng muhim qismidir. Chunki tadqiqotdan olinadigan
haqiqiy foyda — bu uning amaliy natijasida, ya’ni o‘qituvchi faoliyatiga,
o‘quvchilarning ruhiy rivojiga, ta’lim sifati va samaradorligiga ijobiy ta’sirida
namoyon bo‘ladi. Shu maqsadda o‘qituvchi o‘z dars jarayonini tahlil natijalari
asosida qayta ko‘rib chiqadi. Masalan, agar diagnostika natijasida o‘quvchilarning
30

diqqat barqarorligi pastligi aniqlansa, o‘qituvchi darslarda interfaol usullar, qisqa
tanaffuslar, dinamik mashg‘ulotlar, vizual ko‘makchi materiallardan foydalanishni
kuchaytiradi. Agar sotsiometrik tahlil sinfda ijtimoiy tengsizlik, ayrim
o‘quvchilarning chetlashganligi yoki guruh ichidagi ziddiyatlar mavjudligini
ko‘rsatsa, o‘qituvchi psixolog bilan hamkorlikda jamoaviy treninglar,
kommunikativ mashg‘ulotlar, birgalikdagi o‘yinlar va loyihalarni tashkil etadi. Bu
orqali sinfda ijobiy psixologik muhit shakllanadi, o‘quvchilarning o‘zaro hurmat
va birdamlik hissi mustahkamlanadi. Pedagogik holatni tahlil qilish natijalarini
amaliyotga tatbiq etishda refleksiya jarayoni ham muhim o‘rin tutadi. Refleksiya
— bu o‘qituvchining o‘z faoliyatini, o‘zining darsdagi psixologik holatini,
o‘quvchilarga nisbatan tutgan munosabatini tahlil qilish qobiliyatidir. O‘qituvchi
refleksiya orqali “mening darsdagi ohangim, xulqim, hissiyotim o‘quvchilarga
qanday ta’sir ko‘rsatmoqda?”, “mening pedagogik holatim sinf muhitiga ijobiymi
yoki salbiymi?” degan savollarga javob topadi. Bu esa pedagogik jarayonda ongli
o‘zgarishlar qilishga turtki beradi. Pedagogik holatni tahlil qilish natijalarini joriy
etishda zamonaviy psixologik texnologiyalar dan foydalanish samaradorlikni
yanada oshiradi. Masalan, kompyuter diagnostikasi, onlayn kuzatuv tizimlari,
mobil psixometrik ilovalar, “feedback” (fikr-mulohaza) tizimlari yordamida
o‘qituvchi real vaqt rejimida o‘quvchilarning psixologik holatini kuzatishi, o‘z
faoliyatini avtomatik tahlil qildirishi mumkin. Tahlil natijalarining amaliy
ahamiyati shundaki, ular pedagogik faoliyatda quyidagi ijobiy o‘zgarishlarni
ta’minlaydi:
 o‘qituvchining psixologik madaniyatini va empatiyasini rivojlantiradi;
 o‘quvchilarda ijobiy o‘zini baholash, o‘ziga ishonch hissini
mustahkamlaydi;
 sinfdagi emotsional muhitni yaxshilaydi, stress holatini kamaytiradi;
 o‘quv motivatsiyasini kuchaytiradi va ta’lim sifatini oshiradi;
 o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlaydi;
 pedagogik jarayonni insonparvarlik, individual yondashuv va shaxsiy
rivojlanish tamoyillari asosida tashkil etish imkonini beradi.
31

Shuningdek, pedagogik holatni tahlil qilish natijalari ta’lim muassasasining
umumiy psixologik iqlimini baholash, jamoaviy muammolarni oldindan aniqlash
va ularni bartaraf etish uchun ham ishlatiladi. Bu natijalar asosida maktab yoki
litsey rahbariyati psixologik xizmat ishlarini rejalashtiradi, o‘qituvchilar uchun
psixologik treninglar, seminarlar, o‘zaro tajriba almashish mashg‘ulotlarini tashkil
etadi. Xulosa qilib aytganda, pedagogik holatni tahlil qilish natijalarini qayta
ishlash, talqin etish va amaliyotga joriy etish — bu o‘qituvchi va psixologning
ilmiy asoslangan faoliyatining pirovard bosqichidir. Bu bosqich orqali tahlil
natijalari real amaliy natijaga aylanadi, o‘quvchilarning psixologik qulayligi,
o‘qituvchining kasbiy yetukligi va ta’lim sifati oshadi. Pedagogik holatni tahlil
qilish faqat ilmiy jarayon emas, balki insoniylik, hamkorlik va ruhiy uyg‘unlikni
ta’minlaydigan amaliy jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. Shu sababli ushbu
bosqich eksperimental psixologiyaning amaliy natijasini ta’lim jarayonida to‘liq
ro‘yobga chiqarish imkonini beradi.
32

Pedagogik tavsiya
Pedagogik holatni tahlil qilish usullaridan samarali foydalanish ta’lim
jarayonining sifatini oshirish, o‘quvchilarning individual rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlash va pedagogning professional malakasini oshirishda muhim ahamiyatga
ega. Kuzatish metodidan foydalangan holda pedagog o‘quvchilarning darsdagi
faolligi, o‘zaro munosabatlari va hissiy holatini doimiy nazorat qilib, darslarni
rejalashtirish va individual yondashuvni ishlab chiqish imkoniga ega bo‘ladi. Shu
bilan birga, intervyu va so‘rovnomalar orqali o‘quvchilarning ichki holati,
qiziqishlari va motivatsiyasini aniqlash pedagogga dars jarayonini yanada
moslashtirishga yordam beradi.Pedagogik testlar va baholash vositalaridan
foydalanishda standartlashtirilgan metodikalarga rioya qilish zarur, chunki bu
o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini aniq va ishonchli baholash imkonini
beradi. Pedagogik tahlil natijalariga asoslanib, shaxsiy yondashuvni ishlab chiqish
tavsiya etiladi: har bir o‘quvchining kuchli va zaif tomonlarini inobatga olib, dars
va faoliyatlarni moslashtirish muhimdir. Shu bilan birga, guruhdagi o‘zaro
munosabatlarni kuzatish va baholash pedagogga ijtimoiy ko‘nikmalarni
rivojlantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar berishda yordam beradi. O ‘ quvchilarning
motivatsiyasini oshirish uchun pedagogik tahlil natijalaridan foydalanib ,
rag ‘ batlantirish va qo ‘ llab - quvvatlash tizimini yaratish muhimdir . Bunda
o‘quvchilar o‘z kuchli tomonlarini his etishi, faol ishtirok etishi va dars jarayoniga
qiziqishi ortadi. Pedagogik holatni tahlil qilishda etik qoidalarga qat’iy rioya qilish
zarur: o‘quvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish, ularni ortiqcha
stressga solmaslik va adolatli baholash.Shuningdek, pedagogik tahlil natijalarini
doimiy monitoring qilish va ularni real vaqt rejimida dars va faoliyatlarga tatbiq
etish tavsiya etiladi. Bu pedagogga pedagogik jarayonni yaxshilash, yuzaga
keladigan muammolarni aniqlash va ularga tezkor yechimlar topishga imkon
beradi. Pedagogik holatni tahlil qilish usullaridan muntazam foydalanish
o‘qituvchining kasbiy malakasini oshirishga, yangi metodikalarni o‘zlashtirishga,
shuningdek, o‘quvchilarning individual ehtiyojlariga mos ta’lim jarayonini
yaratishga yordam beradi.Umuman olganda, pedagogik holatni tahlil qilish
33

usullaridan foydalanish ta’lim jarayonini optimallashtirish, o‘quvchilarning bilim,
ko‘nikma va shaxsiy rivojlanishini samarali qo‘llab-quvvatlash, pedagogning
amaliy faoliyatini sifatli tashkil etish va pedagogik jarayonda yuzaga keladigan
muammolarga asosli yechimlar topish imkonini beradi. Shu bilan birga, pedagogik
tahlil ta’limning individual yondashuv asosida olib borilishini ta’minlaydi va
pedagogik faoliyat sifatini yanada oshiradi.
34

Xulosa
Pedagogik holatni tahlil qilish usullarini eksperimental psixologiya nuqtai
nazaridan o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ta’lim jarayonida vujudga keladigan har bir
holat o‘zida murakkab psixologik, ijtimoiy va emotsional omillarni mujassam
etadi. Pedagogik holat – bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir,
muloqot, tushunish, idrok etish, hissiy kechinmalar, motivatsiya, baholash va
o‘rganish jarayonida yuzaga keladigan turli psixologik holatlarning uyg‘un
majmuasidir. Shu sababdan, pedagogik jarayonni samarali tashkil etish uchun bu
holatlarning mazmunini, ularning shakllanish mexanizmlarini, ta’sir omillarini va
ularni boshqarish usullarini chuqur tahlil qilish muhimdir. Eksperimental
psixologik yondashuv pedagogik holatlarni o‘rganishda eng samarali metodlardan
biri hisoblanadi. Chunki eksperiment yordamida o‘quvchi shaxsining ichki psixik
holatini, emotsional kechinmalarini, diqqat va motivatsiya darajasini,
o‘qituvchining ta’siri ostidagi o‘zgarishlarni bevosita o‘lchash va tahlil qilish
imkoniyati yaratiladi. Shu yo‘l bilan nafaqat o‘quvchining individual psixologik
xususiyatlari, balki o‘qituvchining pedagogik mahorati, muloqot uslubi va sinfdagi
psixologik muhitning samaradorligi ham aniqlanadi. Kurs ishida olib borilgan
nazariy va amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, pedagogik holatlarning
muvaffaqiyati, avvalo, o‘qituvchining psixologik tayyorgarligi, emotsional
barqarorligi, kommunikativ malakalari va empatiya darajasiga bog‘liq. O‘qituvchi
o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqotda ularning ruhiy holatini his eta olsa,
o‘quvchilarga nisbatan samimiy, tushunuvchan, hurmatli munosabat bildira olsa,
ta’lim jarayoni yanada samarali kechadi. Bunday muhitda o‘quvchilar o‘z fikrini
erkin ifoda etadi, o‘zini qadrlangan his qiladi, o‘qishga bo‘lgan ichki motivatsiyasi
ortadi va ijtimoiy faolligi kuchayadi. Pedagogik holatni eksperimental tahlil qilish
natijalari shuni ko‘rsatadiki, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro ishonchli
munosabat, sinfdagi ijobiy psixologik muhit, o‘quvchilarning individual farqlarini
inobatga olish va muloqot madaniyatining yuqori darajada bo‘lishi — ta’lim
samaradorligining asosiy omillaridir. Aksincha, ruhiy bosim, adolatsiz baholash,
35

qo‘pollik yoki e’tiborsizlik mavjud bo‘lgan pedagogik holatlar o‘quvchilarda
stress, o‘ziga ishonchsizlik, motivatsiya pasayishi va ijtimoiy moslashuvning
buzilishiga olib keladi. Shu boisdan, har bir pedagog o‘z faoliyatida psixologik
yondashuv asosida ish yuritishi, o‘quvchilarning ruhiyatiga ehtiyotkorlik bilan
yondashishi, ularning emotsional holatini hisobga olgan holda darslarni tashkil
etishi lozim. Eksperimental tahlilning muhim xulosalaridan biri shundaki,
pedagogik holatlarda o‘qituvchining hissiy o‘zini nazorat qila bilishi, stressli
vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishi, muloqotda konstruktiv pozitsiyani saqlashi
katta ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchining har bir so‘zi, ohangi, tana harakati, yuz
ifodasi, mimikasi va hatto nigohi o‘quvchilarga psixologik ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababdan, o‘qituvchi o‘z emotsional holatini boshqarishni, o‘zining ichki
kechinmalarini yashirin tarzda boshqara olishni, o‘quvchiga ijobiy kayfiyatni
singdira olishni o‘rganmog‘i lozim. Bundan tashqari, kurs ishida o‘tkazilgan
eksperimental tahlillar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan
motivatsiyasini kuchaytirish uchun o‘qituvchilar tomonidan shaxsga yo‘naltirilgan
ta’lim yondashuvi, interfaol metodlardan foydalanish, rag‘batlantirish, ijobiy
baholash va o‘zini namoyon etish imkonini beruvchi pedagogik holatlar yaratish
zarur. Bunday sharoitda o‘quvchi o‘zini muvaffaqiyatli shaxs sifatida his qiladi,
o‘ziga ishonchi ortadi va o‘rganish jarayonida faol ishtirok etadi. Pedagogik
holatlarni tahlil qilishda eksperimental psixologiyaning o‘rni shundaki, u ta’lim
jarayonini inson omiliga asoslangan tarzda o‘rganadi. Har bir pedagogik vaziyatni
ilmiy tahlil qilish orqali o‘qituvchi o‘z faoliyatidagi xatolarni anglaydi, ularni
bartaraf etish yo‘llarini topadi va kasbiy mahoratini oshiradi. Shu tariqa,
eksperimental tahlil nafaqat o‘quvchilarning psixologik holatini aniqlash vositasi,
balki o‘qituvchining o‘z faoliyatini takomillashtirish, o‘zini tahlil qilish va o‘z
ustida ishlash uchun muhim amaliy vositadir.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayeva Q., Xodjayeva D. Eksperimental psixologiya. – Toshkent:
Fan va texnologiya nashriyoti, 2021. – 312 b.
2. Karimova V.M. Psixologiya: Umumiy va pedagogik asoslar. – Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2019. – 284 b.
3. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiya. – Toshkent: O‘qituvchi, 2006. – 480
b.
4. Rahmonov N. Pedagogik psixologiya. – Toshkent: Innovatsiya ziyo, 2020.
– 352 b.
5. Allaberdiev S. Psixodiagnostika asoslari. – Toshkent: Fan, 2018. – 280 b.
6. Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1991. – 386
s.
7. Rubinshteyn S.L. Asosiy psixologik jarayonlar nazariyasi. – Moskva:
Pedagogika, 1989. – 412 s.
8. Leontyev A.N. Faoliyat, ong va shaxs. – Moskva: Nauka, 1975. – 304 s.
9. Nemov R.S. Psixologiya: darslik talabalari uchun. 3 tomda. – Moskva:
VLADOS, 2001. – 528 s.
10. Ananev B.G. Chelovek kak predmet poznaniya. – Leningrad: LGU, 1968.
– 343 s.
11. Tolipov O., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat. – Toshkent: Fan, 2014. – 228 b.
12. Zimnyaya I.A. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Logos, 2004. – 384 s.
13. Jalolova N., Karimova D. Ta’lim jarayonida psixologik tahlil usullari. –
Toshkent: Ilm ziyo, 2022. – 260 b.
14. Bixalov A.A. Eksperimental metodlar psixologiyada. – Sankt-Peterburg:
Rech, 2010. – 276 s.
15. Bruner J. Educational Psychology and Learning Processes. – New York:
Oxford University Press, 1997. – 315 p.
37

16. Bandura A. Social Learning Theory. – Englewood Cliffs, NJ: Prentice
Hall, 1977. – 247 p.
17. Maslow A.H. Motivatsiya va shaxsiyat. – Moskva: Rech, 2003. – 352 s.
18. Piaget J. Psixologiya i pedagogika. – Moskva: Pedagogika, 1999. – 220 s.
19. Rogers C.R. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasi. – Moskva:
Pedagogika-Press, 1994. – 240 s.
20. Xolbekov A. Ta’limda innovatsion psixologik yondashuvlar. – Toshkent:
Navoiy universiteti nashriyoti, 2021. – 198 b.
21. Shoumarov T. Psixologik tadqiqot metodologiyasi. – Toshkent: Ilmiy
dunyo, 2020. – 330 b.
22. Vahobov R. Pedagogik faoliyatda stress va uni boshqarish psixologiyasi.
– Toshkent: Ziyo Press, 2018. – 208 b.
23. Bo‘riyeva D. O‘quvchilarning emotsional rivojlanishida o‘qituvchi
shaxsining roli. – Toshkent: Fan, 2020. – 244 b.
24. Anderson L.W., Krathwohl D.R. A Taxonomy for Learning, Teaching,
and Assessing. – New York: Longman, 2001. – 352 p.
25. Woolfolk A. Educational Psychology. – Boston: Pearson Education, 2013.
– 620 p.
26. Ganieva N., O‘ralov S. Psixologik tadqiqotlar metodikasi. – Toshkent:
Innovatsion ilm, 2022. – 276 b.
27. Pavlov I.P. Oliy nerv faoliyati haqida ma’ruzalar. – Moskva: Nauka,
1951. – 460 s.
28. Skinner B.F. Behaviorism and Human Learning. – New York: Appleton-
Century-Crofts, 1974. – 295 p.
29. Xaydarov B. O‘quvchilarda psixologik tayyorgarlikni rivojlantirish
metodlari. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021. – 264 b.
30. Fayziyeva M. Pedagogik muhit va uning psixologik tahlili. – Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, 2019. – 318 b.
31. G‘ulomova G. Eksperimental psixologiyada kuzatish va suhbat
metodlari. – Toshkent: Ilm va taraqqiyot, 2020. – 270 b.
38

35

Sotib olish