• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 48.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta'siri

qaratilgan bo‘lishi kerak. Bolaning psixik taraqqiyotida biologik va ijtimoiy faktorlardan tashqari bolaning shaxsiy faolligi ham muhim ahamiyatga egadir. Bola psixikasining taraqqiyotida bolaning shaxsiy faolligini to‘g‘ri tashkil qilib, yo‘lga solib turilsa, undagi mavjud sifatlar faoliyatining har xil turlarida namoyon bo‘lib o‘sayotganini hisobga olib tursagina tarbiya muvaffaqiyatli bo‘ladi. Bola psixikasi o‘yin, ta’lim, mehnat, ijtimoiy faoliyat va munosabatlar jarayonida taraqqiy etadi. Har bir faoliyat bolaning hayotini o‘zgarishi bilan turli yoshda turlicha xarakter kasb etadi. Agar maktabgacha davrdagi bolalarning yetakchi faoliyati o‘yin bo‘lsa, maktab yoshidagi bolalar faoliyati o‘qish, o‘rganishdan iboratdir. O‘yin, o‘qish, o‘rganish, mehnat yoki ijtimoiy faoliyat turlari orasida keskin chegara bo‘lishi mumkin emas. Maktab yoshi davrida o‘yin ham saqlanadi, u hatto katta yoshli kishilar hayotida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat faoliyatiga esa biz bolalarni juda yoshligidan jalb qilamiz. Lekin har bir faoliyat turi o‘z mazmuni, tashkil etilishi bilan bolaning ham jismoniy, ham psixik faolligini rivojlantirish imkonini beradi. Bolalarning psixik taraqqiyotlarida ma’lum notekislik mavjuddir. Bu notekislik, birinchidan, bola tug‘ilib o‘sadigan muhit bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, bolalarning individual imkoniyatlari bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat, ayrim bolalar psixik taraqqiyot uchun ko‘p pog‘onali oilada o‘sib rivojlansalar, boshqa bir bolalar faqat ishlaydigan ota-onasidan tashqari hech kimi yo‘q oilada o‘sib rivojlanadilar. Biz bilamizki, bolaning psixik jihatdan rivojlanishida uning katta odamlar bilan qiladigan faol munosabatlari juda katta o‘rin egallaydi. Bola katta odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida o‘zining son-sanoqsiz savollariga javob oladi. Binobarin, u yangi-yangi informatsiyalarga ega bo‘lib, psixik jihatdan rivojlanadi. Yuqoridagi birinchi holatda, ya’ni bola ko‘p kishilik (buvilik va buvalik) oilada o‘sib rivojlanganda tez-tez katta odamlar bilan faol munosabatga kirishib, ulardan ko‘p narsalarni bilib oladi. Ikkinchi holatda esa, o‘z holicha qolib ketib, psixik jihatdan yaxshi rivojlana olmaydi. Bu bolalarning notekis 28 sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tdi, ikkinchisi o’tolmadi. Bunda ulardan birining qobiliyati ortiq dеgan xulosaga kеlib bo’lmaydi. Bilim orttirishdagi muvaffaqiyatning faqat bir o’zi bilan qobiliyatni aniqlab bo’lmaydi. Qobiliyatlar bilim, malaka, va ko’nikmalarini egallashda namoyon bo’lsa ham ular bilim, ko’nikmalarga taalluqli bo’lmaydilar. Qobiliyatlar faoliyatining muhim komponеntlari bo’lishi bilim, malaka, ko’nikmalar bilan aynan bir narsa bo’lmasa-da, ular bir - birlari bilan bog’liqdir. Qobiliyatlar bilim, malaka, ko’nikmalarning o’zida ko’rinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoyon bo’ladi, ya'ni boshqacha aytganda mazkur faoliyat uchun muhim bo’lgan bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayoni turli sharoitlarda qanchalik tеz va chuqur, yеngil va mustahkam amalga oshirishingizda namoyon bo’ladi. Xuddi shu yеrda yuzaga chiqadigan fikrlar bizga qobiliyatlar haqida gapirish huquqini bеradi. Dеmak, qobiliyatlar shaxsning (qobiliyatini) faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va bilim, ko’nikma hamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo’ladigan individual - psixologik xususiyatdir. Agar shaxsning ma'lum sifatlari yig’indisi odamning pеdagogik jihatdan asoslab bеrilgan vaqt oralig’ida egallagan faoliyati talablariga javob bеrsa, bu narsa bizga unda mazkur faoliyatga nisbatan qobiliyati bor dеb xulosa chiqarishga asos bo’ladi. Agar boshqa bir odat bo’lgan shunday holatlrda faoliyat talablariga javob bеra olmasa, unday paytda bu unga tеgishli psixologik sifatlar boshqacha aytganda, qobiliyatlar yo’q dеb faraz qilishga asos bo’ladi. Bularni egallash jarayoni cho`zilib kеtadi, pеdagogdan ko`p kuch va vaqt sarflashni talab qiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Qobiliyatlar muammosi psixologiya fanida qiziqarli va ma`lum darajada tadqiq qilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan qadimdan to shu kunga qadar olimlar izlanishlar olib borganlar. Insonning imkoniyatlarini o`rganishga Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino), Rossiya psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Ananev, N.V. Kuzmina, 3 bosqichining oxiriga kelganda jamiyat tomonidan belgilangan talablar, huquq va burchlar bolaning imkoniyatlari bilan mos kelmay qoladi, ya’ni bola jamiyat tomonidan qo‘yilgan talablardan o‘zib ketadi. Buning natijasida jamiyatning bolalar yosh bosqichi oldiga qo‘ygan talablari, huquq va burchlari, axloq me’yorlari bilan bolaning imkoniyatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Har bir yosh bosqichida maydonga keladigan krizis, ya’ni inqiroz davri ana shunday jamiyat talablari bilan bolaning imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyatdan paydo bo‘ladi. Bolalarning har bir yosh bosqichlarida (1,3,7, o‘smirlik davri inqirozlari) yuzaga keladigan krizislarni, ya’ni inqiroz davrlarini akademik I.P.Pavlovning dinamik stereotip haqidagi ta’limoti orqali juda yaxshi tushuntirib berish mumkin. Ma’lumki, har bir bola konkret bir oila muhitida yashar ekan, u shu muhit sharoitiga ko‘nikib, o‘rganib qoladi. Bola har kuni o‘z ota-onasi, aka-ukalari bilan munosabatda bo‘ladi. U o‘zining ovqatlanadigan idishlarini, atrofdagi o‘yinchoqlarini juda yaxshi tanib oladi, ya’ni bolada mana shu o‘z oila muhitidagi hayot tarziga nisbatan mustahkamlanib ketgan muvaqqat aloqalar sistemasi (dinamik stereotip) maydonga keladi. Bola o‘sib, ulg‘ayib, oila muhitidan maktabgacha ta’lim muassasiga borganida muhit o‘zgarishi o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi. Muhitning mana shunday keskin o‘zgarishi natijasida bolada krizis, ya’ni inqiroz holati yuzaga keladi. Bunday krizis holati eski dinamik stereotip yoki turmush tarzi batamom yemirilib, uning o‘rniga yangi dinamik stereotip hosil bo‘lgunga qadar davom etadi. Bolaning maktabgacha ta’lim muassasasiga borgisi kelmaydi hamda borganida yig‘lab qoladi. Bunday holat bir qancha vaqt davom etgandan so‘ng bolada bu muhitga nisbatan yangi dinamik stereotip maydonga keladi. Natijada bola hech narsani ko‘rmagandek, maktabgacha ta’lim muassasasiga ko‘nikib ketadi. Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, bir yosh bosqichidan ikkinchi yosh bosqichiga o‘tishida yuzaga keladigan krizis davrlari hamma bolalarda ham bir xil-da bo‘lavermaydi. Ayrim bolalarda krizis davri 32 mumkin. Bunday noqulay muhit kishida tasodifiy ravishda ko`rina boshlagan biron qobiliyat va iste’dod alomatlarini yo`qotib yuborishi yoki ularning paydo bo`lish vaqtini cho`zib yuborishi ham mumkin. Ta’lim jarayonida kishi maxsus ko`nikmalar va faoliyat texnikasini egallaydiki, ularsiz uning na iste’dodi yuzaga chiqadi va na qobiliyati o`sib yetiladi. «Men foydalangan texnikaning rivojlanganligi soyasidagina, – deb yozgan edi. A. N. Rimskiy-Korsakov, – mening ijodiyotim yangi jonli kuchga ega bo`ladi va mening bundan buyon ijodiy faoliyatim uchun yo`l ochildi». Har bir shaxsning o`zi faol harakat qilgandagina ijtimoiy muhit, o`qish va tarbiya kishining layoqatini uyg`otmog`i va iste’dod hamda qobiliyatlarini o`stirmog`i mumkin. Kishining qobiliyatlari uning faoliyatini belgilabgina qolmay, balki kishining qobiliyatlari mana shu faoliyatda o`sadi va tarkib topadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi mamlakatimizda xalq ta`limi tizimining o`zbek modelini belgilab beruvchi “Ta`lim to`g`risida qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni qabul qildi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da inson omiliga g`oyat katta ahamiyat berilgan. Unda asosiy e`tibor bilimdon, ijodkor, haqiqiy kasb egasi bo`lgan shaxsni tarbiyalab, etkazishga qaratilgan. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning IX cessiyasida so`zlagan so`zlagan nutqida: “... faqatgina chinakam ma`rifatli odam inson qadrini, millat qadriyatlarini, bir so`z bilan aytganda, o`zligini anglash, erkin va ozod jamiyatlar yashash, mustaqil jamiyatimizning jahon hamjamiyatida o`ziga munosib, obro`li o`rin egallashi uchun fidoyilik bilan kurashishi mumkin”, ta`kidlagan edi. Inson omili bilan bog`liq, milliy dasturning barcha muhim vazifalarini hal qilishda psixologiya fani g`oyat katta rol o`ynaydi. Milliy dasturni amalga oshirish bilan bog`liq muhim muammolardan biri: “... avval aytganimizdek, tarbiyachi, ya`ni o`qituvchiga borib taqalayapti”-deb ta`kidlaydi. I.A.Karimov so`zini davom ettirib: “Tarbiyachilarning o`ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma`lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo`lmaydigan 9 dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz”. O`quvchilarga zamonaviy bilimlarni berish uchun o`qituvchining o`zi shunday bilimga ega bo`lmog`i lozim. Shuning uchun ham hozirda yangi turdagi o`rta maxsus bilim yurtlarida dars berish qobiliyatiga ega bo`lgan pedagoglarni tayyorlash masalasi jiddiy qo`yilmoqda. Maktab va bilim yurtlarida ishlayotgan ko`pchilik o`qituvchilar bunday vazifalarni bajarishga hali tayyor emaslar. Akademik listeylar va kasb-hunar kollejlari ilmiy tomondan asoslangan, mazmuni jihatidan jahon standartlariga mos keladigan dasturlarni olmoqdalar. Akademik listey va kasb –hunar kollejdarida dars berish qobiliyatiga ega bo`lish uchun o`qituvchi eng oliyjanob xislatlarga ega bo`lishi kerak. Ma`lumki, turli kishilarni bir xil sharoitlarga va vaziyatlarga qo`yilganda ular turli muvaffaqiyatlarga erishadilar. Bunday paytlarda “qobiliyatlar” tushunchasiga suyanamiz va muvaffaqiyat asosini qobiliyat deb tushuntiramiz. Bu tushunchadan ba`zi odamlarni yangilikni boshqalardan ko`ra tezroq va yaxshiroq o`zlashtirganlarida ham foydalanamiz. Qobiliyatlar bilimlar, ko`nikmalarda emas, balki ularni egallash dinamikasida ya`ni bilim, ko`nikmalar qanday sharoitda tez, chuqur va oson egallanishida namoyon bo`ladi. Bu tushunchadan bugungi kunda ham foydalaniladi. Va nihoyat, yana bir tushunchani ko`rib chiqamiz, “qobiliyat-bu bilim ko`nikma va malakalarni namoyon bo`lishi emas, balki ularni tez o`zlashtirilishi va uni amaliyotda samarali qo`llanilishidir”. Ushbu tushunchaning yangiligi va to`laligi nimada? Ushbu tushunchada qobiliyatlar bilim, ko`nikma va malakalarga tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va ko`nikmalarni o`zlashtirish yengilligi, tezligi va chuqurligi, hamda ularni ma`lum bir faoliyatni engil o`zlashtirishida va shu faoliyatning muvaffaqiyatli bajarishda namoyon bo`ladi 1 . Shunday qilib, qarama-qarshiliklarni yengish hamda haqiqatni izlash oqibatida olimlar quyidagi xulosaga keldilar. “qobiliyatlar shaxsning individual psixologik xususiyati bo`lib, unga bilimlar, ko`nikmalar va malakalarni o`zlashtirilishining to`liqligi, tezligi, engilligi, chuqurligi 1 Jalilova. S.X. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. Toshkent. 2009.: B.46. 10 o‘z oilasidagi katta odamlarning xulq-atvori va xatti-harakatlarigagina emas, balki yaqin atrofidagi boshqa odamlarning, o‘z tengqurlarining xulq-atvorlari va xatti- harakatlariga ham taqlid qila boshlaydi. Ana shu tariqa ijtimoiy muhit bolaning psixikasiga bo‘lgan ta’sirini kengaytira boradi. Shunday qilib, ijtimoiy muhit bolalar psixikasining taraqqiyotiga faol ta’sir etadigan eng muhim omillardan biri bo‘lib, uning o‘zgarishi bola psixikasining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bolaning psixik taraqqiyotida ta’lim va tarbiya juda katta ahamiyatga ega. Uzoq muddat davomida beriladigan ta’lim-tarbiya ishlari hozirgi vaqtda oiladagi tarbiya ishlari bilan birga qo‘shib olib borilmoqda. Boshqacha qilib aytganda, bolaga juda yoshlik chog‘idan boshlab qat’iy dastur asosida ta’lim-tarbiya berila boshlanadi. Bola maktabgacha ta’lim muassasasida maktabda izchil suratda ta’lim va tarbiya oladi. Bunday uzoq muddatdagi maxsus ijtimoiy ta’lim va tarbiya bolaning psixik taraqqiyotiga ta’sir etmay qolmaydi. Shuning uchun bolaning umumiy psixik taraqqiyoti ko‘p jihatdan ta’lim-tarbiyaning ta’siriga bog‘liqdir. Psixik taraqqiyotning aktual bosqichiga kelsak, bu bosqich muayyan davrda bolaning katta yoshdagi kishilar yordamisiz mustaqil harakat qila olishi bilan ifodalanadi. Psixik taraqqiyotning aktual bosqichi o‘zlashtirilgan bilimlar, ko‘nikma va malakalardan mustaqil foydalanish bosqichidir. Psixik taraqqiyotning aktual bosqichiga bolaning o‘smirlik va o‘spirinlik davrlari to‘g‘ri keladi. Bu davrda bolalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan munosabatlari tubdan o‘zgarib, ular turli narsalarga nisbatan tanlab munosabatda bo‘la boshlaydilar. O‘smir bolalarda qiziqish va dunyoqarash kabi shaxsning murakkab sifatlari tarkib topa boshlashi tufayli turli sohalarga doir bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga urinish yuzaga keladi. Vaholanki, ta’lim-tarbiya psixik taraqqiyotdan bir qadam oldinda borib, psixik taraqqiyotga zamin hozirlar ekan, to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ta’lim-tarbiya jarayoni hamma vaqt o‘quvchilarni mustaqil tafakkur qilishga, tabiat hamda jamiyatdagi narsa va hodisalarga doir qonuniyatlarni bilib 26 mahsulidir. Insonning qobiliyati uning tug`ma layoqati asosida, muhitga bog`liq ravishda olayotgan ta’lim-tarbiyasiga qarab, shuningdek, kishining o`z ustida ishlashi bilan bog`liq holda o`sib, kamol topib boradi. Inson o`z mohiyati bilan ijtimoiy tabiiy zotdir. Shuning uchun ham unga xos bo`lgan barcha ruhiy holat va jarayonlar tabiiy kuchga, hayotiy kuchga egadir. Bu tabiiy kuchlar har bir insonga ota-onadan bevosita o`tadi va ular instinktlar, tug`ma layoqatlar tariqasida ijtimoiy munosabat va faoliyat jarayonida namoyon bo`ladi. Tug`ma layoqat – tayyor, kamolotga yetgan qobiliyat emas, balki qobiliyatning o`sishi uchun faqat tabiiy zamindir, u kelgusida qobiliyatga aylanmog`i mumkin. Bunday imkoniyatlar faqat tegishli sharoit mavjud bo`lgandagina ro`yobga chiqa oladi. Tug`ma layoqatni irsiyat bilan aynan bir narsa deb tushunish yaramaydi. Layoqat irsiyat natijasigina bo`lib qolmay, balki, shu bilan birga ona homilasida o`sish natijasi hamdir. Layoqat – kishidagi tug`ma imkoniyatdir. Layoqat kishining butun umri davomida o`zicha o`sib, kamolotga yetmaydi. Layoqat hali kishida «mudrab yotgan» imkoniyatlardir. Bu layoqatning «uyg`onib» yuzaga chiqishi uchun tegishli ijtimoiy muhit ham bo`lmog`i lozim. Layoqatni xuddi uruqqa o`xshatish mumkin, urug`dan o`simlik ko`karib chiqishi, yetilib meva qilishi uchun qulay sharoit: tuproq, havo, quyoshning bo`lishi darkor. Kishidagi tug`ma layoqatning o`sib kamol topishi uchun zarur bo`lgan sharoitning asosi ijtimoiy muhitdir. Ijtimoiy muhit layoqatlarning o`sib, kamol topishi uchun qulay yoki noqulay bo`lmog`i mumkin. Qulay muhit kishidagi «mudrab yotgan» layoqatlarni uyg`otadi. Layoqatning o`smog`i uchun qulay sharoit bo`lishi kishining bolalik chog`larida, ayniqsa, muhimdir. Bolalar o`z o`yinlarida, odatda, kattalarga taqlid qiladilar. Taqlid qilish jarayonida bolalarda ma’lum bir layoqatlar dastlab uyg`ona boshlaydi. Musiqachilar, rassom yoki shoirlar, texnik xodimlar muhitida o`sgan bolalarning ko`pchiligida layoqatning juda barvaqt uyg`onishi sababi ko`proq mana shundadir. Noqulay ijtimoiy muhit sharoitida kishidagi tug`ma layoqatlarning «uyg`onmay» qolib ketishi 8 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. 2. Karimov I.A. «O`zbеkiston XXI asrga intilmoqda» T.: O`zbеkiston. 1999. 3. Ishmuhamеdov.R. Pеdagogik mahoratni shakllantirishning mazmuni va yo`llari. Xalq ta'limi jurnali. 1998. 4. Sayidahmеdov N.S. Pеdagogik mahorat va pеdagogik tеxnologiya. – Toshkеnt, 2003. 5. Ivanov.P. Umumiy psixologiya. – Toshkent.: 2007. 6. Jalilova. S.X. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. Toshkent. 2009. 7. Karimova, F.A. Akramova. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. FTDK. Toshkent. 2000. 8. Толипов Ў.Қ. Педагогик технология: назария ва амалиёт. – Тошкент: Фан, 2005. 9. Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. O‘qituvchi. 2012. 10. Nishanova. Z. Bolalar psixodiagnostikasi. TDPU nashriyoti. Toshkent. 2008. 11. Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. 38 olishga yordam beradi. Ana shu bosqich nuqtayi nazaridan ta’lim-tarbiya ishlari davomida bolaning hozirgi vaqtda qanday bilim, ko‘nikma, malakalar va xarakter sifatlariga ega ekanligini va yaqin kelajakda qanday bilim, ko‘nikma, malakalar va shaxsiy sifatlarga ega bo‘la olishini hisobga olish juda muhimdir. Ta’lim-tarbiya jarayonida taraqqiyotning shu ikki bosqichini taqqoslab, bolaning shu paytdagi rivojlanish darajasi va kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlari haqida fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Tarbiyachi ta’lim- tarbiya jarayonida bolaning hozirgi taraqqiyot bosqichini hisobga olib, kelajakda qanday taraqqiyot darajasiga erishishini tasavvur eta olishi hamda bolani ana shu mo‘ljallangan taraqqiyot darajasiga erishtirish uchun aniq rejalarga ega bo‘lishi kerak. Ma’lumki, bolaning har bir yosh davri ma’lum bilimlarni birmuncha ortiq darajada o‘zlashtirishga nisbatan sezgir bo‘ladi. Masalan, shunday yosh davrlari borki, bunda ta’lim-tarbiya bolaning psixik taraqqiyotiga ortiq darajada ta’sir qiladi. Ana shunday yosh davrlarini odatda psixik taraqqiyotning senzitiv davri deb yuritiladi. O‘tkazilgan tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, bolaning maktabgacha ta’lim muassasasi yoshidagi davri psixik taraqqiyotga nisbatan umuman senzitiv davr hisoblanadi. Psixik taraqqiyotning mazmuni tashqi faoliyat turlarining sekin-astalik bilan ichki psixik harakatlarga aylanishidan (ya’ni eksteriorizatsiyaning interiorizatsiyaga aylanishidan) iboratdir 1 . Shuning uchun bolalarni ma’lum ish-harakatlarni yoki faoliyat turlarini o‘zlashtirishda ularning ehtiyojlari va qiziqishlariga mos keladigan faoliyat turlaridan biriga jalb qilish kerak. Ta’lim jarayoni bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda tashkil qilinsa, bu jarayon dasturlashtirilgan ta’limga aylanadi. Hozirgi vaqtda axborot kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanish bosqichi, uning ta’lim jarayonida keng qo‘llanilishida dasturlashtirilgan ta’lim katta ahamiyatga egadir. Ana shu nuqtayi nazardan olganda maktabgacha ta’lim muassasasidagi dasturlashtirilgan ta’lim bolalarda maktab ta’limi uchun kerak bo‘ladigan sifatlarni rivojlantirishga 1 Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. B.161. 27 shartlaridandir. Shuning uchun bolalar psixologiyasining mutaxassislari bola nerv sistemasining taraqqiyot masalalari bilan bevosita tanish bo‘lishlari lozim. Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan ham yaqindan aloqadadir. Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni har tomonlama rivojlantirish haqidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim-tarbiyaning maqsadi, yo‘l-yo‘riqlari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika fanidan oladi hamda unga yaqindan yordam beradi 1 . Bolaning aqliy taraqqiyoti qonunlaridan xabardor bo‘lish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish imkoniyatini beradi. Ta’lim-tarbiya berishga yo‘naltirilgan maxsus fanlar bolalar psixologiyasi negizida ish ko‘radi. Bolalarda hosil qilinishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va odatlarni shakllantirishda ularning psixik taraqqiyotini hisobga oladi va yondashadi. Bolalar psixologiyasi bolalar gigiyenasi, bolalardagi kasalliklarni o‘rganuvchi pediatriya va bolalar psixopatologiyasi bilan ham bog‘liqdir. Bu fanlar bolalar psixologiyasi namoyandalariga bolalar psixik taraqqiyotining normal borayotganini chuqurroq bilish va normal taraqqiyotdan burilish sabablarini aniqlash imkonini beradi. Bolalar psixologiyasi esa, o‘z navbatida, bolalarning normal psixik taraqqiyotini aniqlab berishi bilan birga shifokorlarning bola psixologiyasini yanada yaxshiroq tushunib olishlariga yordam beradi. Psixik taraqqiyotdan kechikayotgan va rivojlanishida nuqsoni bor bo‘lgan bolalar psixikasini maxsus psixologiya fani o‘rganadi. Logopediya nutq faoliyati buzilishining sabablari, mexanizmlari, belgilari, yo‘nalishlarini o‘rganadi. Defektologiya fani ko‘rinishida, eshitishida nuqsoni bo‘lgan, psixik rivojlanishi orqada qolgan, aqli zaif, nutq nuqsoniga ega bo‘lgan, tayanch apparatida nuqsoni bor bolalar, serebral falaj (markaziy nerv sistemasining shikastlanishi), autizm sindromiga chalingan bolalarni o‘rganadi va korreksion ishlar olib boradi. larining tarkib topishini o‘rganishda bolalar adabiyotidan, xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalanadi. Har bir bola ertak eshitib ulg‘ayadi. Xalq og‘zaki ijodi, ertaklar, hikoyalar, afsonalar, 1 Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. O‘qituvchi. 2012. B.77. 21 hayotning mazmuni uning shaklidan biroz oldinda boradi. Masalan, bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qatnay boshlashidan oldin oiladagi hayot sharoitiga odatlangan bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga kelganidan keyin esa u o‘zi uchun tamomila yangicha bo‘lgan guruh hayotining talab va qoidalariga duch keladi. Bolalar guruhiga yangi kelgan bola darhol bu hayotga ko‘nika olmaydi. Bolaning oiladagi xulq-atvori, tuyg‘u va hissiyotlari maktabgacha ta’lim muassasasidagi guruh hayotiga to‘g‘ri kelmaydi. Natijada bolaning oiladagi hayot mazmuni bilan maktabgacha ta’lim muassasasidagi, yangicha hayot mazmuni o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bola yangicha hayot mazmunini o‘zlashtirish jarayonida bu qarama-qarshilikni yengib, psixik jihatdan yanada taraqqiy etadi va uning shaxsiy tajribasi ortadi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, bolaning psixik taraqqiyoti juda murakkab jarayondir. Bolani psixik taraqqiyoti qanday shakllanishidan qat’i nazar, u muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu qonuniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatiga va tarbiyaga bog‘liqdir. 24 rivojlanishidagi tashqi sabablardir. Bolalar har xil individual imkoniyatlar, ya’ni layoqatlar bilan tug‘iladilar. Shuning uchun bolalarda psixik jihatdan rivojlanishlariga ta’sir qiladigan ichki, ya’ni nasliy xususiyatlar har xil bo‘ladi. Nasliy xususiyatlar, ya’ni turli sohalarga nisbatan bo‘lgan tug‘ma layoqatlar hamma bolalarda bir xil bo‘lmaydi. Masalan, bir bola matematikaga layoqatli bo‘lib tug‘ilsa, boshqa bir bola musiqaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘iladi. Kimning qaysi sohaga nisbatan layoqatli bo‘lib tug‘ilishi genetika fanining muhim muammolaridandir. O‘tkazilgan kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha, bolalarning psixik taraqqiyotlari nisbatan sekinlik bilan yuzaga kelsa, ya’ni uzoq muddat davomida jiddiy o‘zgarishlar sezilmasa, ayrim davrlarda bolalarning psixik taraqqiyotlari qandaydir sakrash yo‘li bilan jadal amalga oshadi. Bolalarning psixik taraqqiyotlaridagi ana shunday sakrash yo‘li bilan amalga oshiriladigan jadal davrni taraqqiyotning krizis (inqiroz) davri deb ataladi. Psixik taraqqiyotning ana shunday inqiroz davrlari bir xil sharoitda yashaydigan hamma bolalarda aniq bir yosh davrida maydonga keladi. Shuning uchun bolalar psixik taraqqiyotida paydo bo‘ladigan inqiroz davrlari hamma bolalarni ma’lum yosh davrlariga ajratish imkoniyatini beradi. Bolalarni turli yosh davrlarga ajratishda turlicha fikrlar juda qadim zamonlardan beri fanga ma’lumdir. Abu Ali ibn Sino ham bolalikni quyidagi davrlarga ajratgan: 1. Podshohlik davri – 5 yoshgacha. 2. Qullik davri – (6–12 yoshgacha). 3. O‘rtoqlik, do‘ stlik davri deb bolaning keyingi taraqqiyoti davrini nazarda tutgan. Podsholik davrida bolaning yoshligi, uning aytganini kattalar tomonidan bajarilishini, bolaning «shirin» qiliqlari, gaplari bilan kattalarni o‘ziga rom qilishini e’tiborga olinadi. 6–12 yoshgacha bo‘lgan davrda bolani xulq-atvorga o‘rgatish, kishilar bilan o‘zaro munosabatlarda qoida- qonunlarga bo‘ysunish, mehnatga o‘rgatish, unga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish, bilim olish, o‘qish, o‘rganish, mehnat qilishda qiyinchiliklarga bardosh 29 I bob. Pedagogik mahorat va uning tasnifi. 1.1 Qobiliyatning psixologik va pedagogik tavsifi Qobiliyat deb, shaxsning muayyan faoliyat turini muvaffaqiyatli bajarishga bo`lgan layoqat darajasini ifodalaydigan, turmush jarayonida hosil qilingan individual xususiyatlar yig`indisiga aytiladi. Qobiliyatlar bilim, ko`nikma, malaka orttirish xususiyatiga bog`liq bo`ladi. Lekin bilim, ko`nikma va malaka orttirish qobiliyat emas, balki u ularni o`zlashtirishdagi layoqati, mahoratida namoyon bo`ladi, ular asosida bilim, ko`nikma, malakalar osonlik bilan egallab olinadi. Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon bo`ladi. Voqelikdagi narsa va hodisalarni idrok etishda, masalan, ranglarni tovlanishidagi nozik farqlarni ajratishda, narsalarni aniq ko`rishda, absolyut eshitish (musiqani farqlashda), kuzatuvchanlikda, xotirada, fikrlash (tez, mustaqil) jarayonida ixtirochilik va ijodda yaqqol ko`rinadi. Qobiliyat kishining muayyan faoliyatga bo`lgan layoqatidir. Qobiliyat – kishining muayyan faoliyatiga bo`lgan layoqatidir. Kishilar qobiliyati nihoyatda xilma-xil bo`ladi 1 . Har bir kasb kishidan mehnatda, ijodiyotda va o`qish faoliyatlarida tegishli qobiliyat talab etadi. Kishi faoliyatining har xil turlariga muvofiq, nazariy va amaliy qobiliyatlarni, matematika, texnika, musiqa, adabiyot, pedagogika, xo`jalik, tashkilotchilik va boshqa sohalarga oid qobiliyat turlari bo`ladi. Inson qobiliyatining barcha turlari hamma odamlarga xosdir – har qaysi odam ma’lum darajada kishi faoliyatini barcha turlariga layoqatli bo`ladi, lekin, shu bilan bir qatorda, ko`pchilik faoliyatning bir necha sohasidan yoki hatto bir sohasida salohiyat ortiqroq bo`ladi. Demak, layoqat-qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon bo`ladigan miya tuzilishining, sezgi a’zolari va harakatning morfologik hamda funksional xususiyatidir va u qobiliyatning fiziologik asosidir 2 . 1 Ishmuhamеdov.R. Pеdagogik mahoratni shakllantirishning mazmuni va yo`llari. Xalq ta'limi jurnali. 1998. B.74. 2 Sayidahmеdov N.S. Pеdagogik mahorat va pеdagogik tеxnologiya. – Toshkеnt, 2003. B.61. 6 2.2 Pedagogik mahoratni rivojlanitirish orqali bola psixologiyasini shakillantirish Bola tug‘ilgan kunidan boshlaboq ijtimoiy muhitda, ya’ni odamlar qurshovida yashay boshlaydi. Ijtimoiy muhit deganda biz dastavval oila muhitini tushunamiz. Lekin «muhit» tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Keng ma’nodagi «muhit» so‘zi odamning butun mamlakati, Vatani bilan bog‘liq bo‘lgan hayot sharoiti bo‘lsa, tor ma’nodagi «muhit»da asosan odamning oilaviy turmush sharoiti va oila tevarak- atrofidagi ijtimoiy hayot tushuniladi. Bolaning psixik jarayonlari (idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va shu kabilar) va shaxsiy sifatlari (qiziqishlari, qobiliyati, malaka va odatlari, xarakteri va h.k.) tug‘ma ravishda berilmaydi. Odamning, shu jumladan, bolaning barcha psixik jarayonlari va shaxsiy sifatlari konkret ijtimoiy sharoitning ta’siri tufayli individual hayoti davomida yuzaga keladi. Bunda eng muhim omil oiladir. Oila hayotining umumiy turmush tarzi bola psixikasining taraqqiy etishiga ta’sir etmasdan qolmaydi 1 . Bola o‘z tabiatiga ko‘ra juda ham taqlidchan bo‘ladi. Taqlidchanlik bola psixikasi taraqqiyotini belgilovchi omillardan biridir. Bola har doim o‘z oilasidagi katta odamlar qurshovida yashar ekan, u hamisha ana shu o‘ziga yaqin odamlarning xatti-harakatlariga taqlid qiladi. Taqlid qilish orqali har xil insoniy munosabatlar va fazilatlarni o‘ziga sekin-asta singdirib boradi. Tashqi muhitning, ya’ni oila muhitining bola psixikasiga ta’siri nutq (til) taraqqiyotida juda yaqqol ko‘rinadi. Bola tug‘ilishidan boshlab qanday nutq turi muhitida yashasa, ana shu tilda gapiradigan bo‘ladi. Bola o‘sgan sari muhit doirasi ham kengaya boradi. Ijtimoiy muhit (dastavval oila, hovli, ko‘cha, mahalla)dan sekin-asta kengaya borib, shahar, respublika va butun mamlakat miqyosiga o‘tadi. Ana shunga mos ravishda ijtimoiy muhitning bolaga ta’siri manbalari ham borgan sari kengaya va ko‘paya boradi. Bola oila doirasidan tashqariga chiqqandan so‘ng unga o‘zgalar ham ta’sir eta boshlaydi. Bola endi faqat 1 Nishanova. Z. Bolalar psixodiagnostikasi. TDPU nashriyoti. Toshkent. 2008. B.81. 25 Xulosa Qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichiga istе'dod dеb ataladi. Istе'dod dеb odamga qandaydir murakkab mеhnat faoliyatini muvaffaqiyatli mustaqil va orginal tarzda bajarish imkonini bеradigan qobiliyatlar uyushmasiga aytiladi. Istе'dod mahoratning dastlabki sharti bo’lib, lеkin mahoratning uzidan ancha uzoqdir. Mohir usta bo’lmoq uchun juda ko’p ishlash kеrak. Istе'dod mеhnatdan ozod qilmaydi, balki katta, ijodiy va zur mеhnatni taqozo qiladi. Istе'dodli kishilar shubhasiz mеhnat orqali olamga mashhur bo’lgan mahorat darajasiga erishganlar. haqiqiy mahorat inson istе'dodining faoliyatida namoyon bo’lishidir. Qobiliyatlar murakkab strukturaga ega bo’lgan psixik sifatlar yig’indisidan iboratdir. Qobiliyat sifatida namoyon bo’ladigan psixik sifatlar yig’indisining strukturasi oqibat natijasida konkrеt faoliyat talabi bilan bеlgilanadi va har xil turdagi faoliyatlar uchun turlicha bo’ladi. Pеdagogik faoliyatning samarali bo’lishi pеdagogik mahoratga erishish uchun o’qituvchida quyidagi qobiliyat turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalab еtishtirilmog’i lozim. Bilish qobiliyati, kuzatuvchanlik qobiliyati, nutq qobiliyati, tashkilotchilik qobiliyati, obru orttira olish qobiliyati, to’g’ri muomala qilish qobiliyati, kеlajakni ko’ra bilish qobiliyati, diqqatni taqsimlay olish qobiliyati. Bu pеdagogik qobiliyatlar shaxsning aqliy tomonini ham, emotsional - irodaviy tomonini ham xaraktеrlab bеradi. O’qituvchi zarur hollarda o’quv matеrialini o’zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o’quvchilarga еtkaza olishi darkor. O’quvchilar ruhiyatini hisobga olib borish bu qobiliyatlarga asos qilib olinadi. Qobiliyatli pеdagog o’quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo’yganliklarini tasavvur etadi. Ko`pchilik o’qituvchilarga, ayniqsa, tajribasi katta o’qituvchilarga, o’quv matеriali oddiy tushunarli va qandaydir alohida izohni talab 0etmaydigandеk 35 tuyulmaydi. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi o’zini o’quvchining o’rniga qo’ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo’lgan narsaning o’quvchilarga tushunarsiz va mavhum bir narsa bo’lishi mumkin ekanligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishni xaraktеr va shaklini alohida o’ylab chiqadi hamda rеjalashtiradi. Qobiliyatli o’qituvchi matеrialni bayon etish jarayonida turli o’quvchilarning tushuntirilayotgan matеrialni qanday o’zlashtirayotganlarini qator bеlgilar asosida to’g’ri aniqlab oladi va zarurat tug’ilgan hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi. Shuningdеk qobiliyatli o’qituvchi o’quvchilarning saboqni o’zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularning dam olishdan ishga o’tishlari bo’shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham bеrish uchun minimal darajada vaqt ajratish zaruratini hisobga oladi. U tеgishli vaziyat yuzaga kеlmagunga qadar ish boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zo’riqish bilan va kuchli boshlanishi o’quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish dеb atalmish holatiga sabab bo’ladi, miya faoliyati tormozlanadi va o’qituvchining so’zlari еtarli darajada idrok qilinmaydi. Fikrlar ifodasi o’quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo’ladi. O’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada faollashtirishga qaratiladi. O’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib ularni asta - sеkin to’g’ri javob bеrishga olib boradi, o’quvchining diqqatini ishga soluvchi hamda fikrini faollashtiruvchi so’z va iboralar qo’llaniladi. O’qituvchi uzundan uzoq jumlalar, murakkab so’z birikmalari, qiyin, tumtoq iboralarni qo’llashdan qochadi. O’rinli yumor, hazil, yеngilgina istеhzo nutqni jonlantirib yuboradi, uni o’quvchilar yaxshi qabul qiladilar. O’qituvchining nutqi aniq, jonli obrazli, talaffuzi jihatidan erkin ifodali, his - hayajonli bo’lib, unda stilistik, grammatik, fonеtik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho’ziq zеriktiradigan nutq o’quvchilarni tеz charchatadi, ularni lanj, loqayd qilib qo’yadi. Ayrimlar tеz, ayrimlar sеkin gapirishga moyil bo’ladilar. O’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha, jonli nutq yaxshi natija bеradi. O’z ishini tashkil etish dеganda ishni to’g’ri 36 harakatlarning to`g`riligi va zururligini, shuningdеk, ayrim xulq-atvorlarning noto`g`riligini tushuntirish va isbotlashdir. Ishontirish jarayonida o`quvchilarga yangi bilim, ko`nikma va malaka hamda ahloqiy sifatlar shakllantiriladi. Bular esa, o`quvchilar va ularning airofidagilar uchun mе'yor(mеzon) bo`lib hisoblanadi. O`qituvchining har qanday tarbiyaviy ta'sir ko`rsatishi, oqibat natijada o`quvchi ruhiyatiga har tomonlama ta'sir ko`rsatishga, ya'ni o`quvchilarda ijobiy hissiyotlarni: xulq-atvor, munosabatlar, xatti-harakatlarni shakllantirish va mustahkamlashga yo`nalgan bo`ladi. 18 obro` orttirish uquvchanligi. Fanda bu qobiliyat turi-avtoritar qobiliyat, dеb ham yuritiladi. Konstruktiv qobiliyat – o`quv-tarbiya ishlarini rеjalashtirish va natijasini oldindan aytish qobiliyati. Bu qobiliyat o`quvchi shaxsining rivojini loyihalashga, o`quv-tarbiya mazmunini, shuningdеk, o`quvchilar bilan ishlash mеtodlarini tanlab olishga imkon bеradi. Gnostik qobiliyat – tadqiqotga layoqatlilik bo`lib, o`z faoliyatini, bu faoliyat jarayonini va uning natijalarini tеkshirish hamda o`rganish natijalariga muvofiq faoliyatni qayta qurish qobiliyatidir. Shuningdеk, zamonaviy o`qituvchi o`zida aqli donishlik qobiliyati, iymon-e'tiqodga, faol hayotiy pozitsiyaga yo`naltirish qobiliyati va tashabbusga, ijodga ilhomlantirish kabi qobiliyatlarn bo`lishi zarurligi ko`zda tutilmoqda. Pеdagogik qobiliyatlarni har tomonlama o`rganish qobiliyatlar shaxsning aql-idroki, his-tuyg`usi va iroda sifatlarining namoyon bo`lishidan iborat ekanligini ko`rsatdi. Pеdagogik qobiliyatlar umumiy qobiliyat: masalan, adabiy va ilmiy ijod qilish, loyihalash qobiliyatlari bilan bog`langan. Ular o`qituvchi faoliyatining samaradorligini oshiradi. Bunday o`qituvchilar o`z o`quvchilarini (talabalarni) ana shu faoliyatga jalb qila borib, ularga ta'lim va tarbiya bеrishda katta muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar. Pеdagogik qobiliyatlar xaraktеr xislatlari bilan bog`langan. Uyushqoqlik, qat'iylik, haqqoniylik pеdagogik faoliyat darajasining ortishiga olib kеladi, aksincha, uyushmaganlik, ko`ngilchanlik, adolatsizlik pеdagog faoliyati natijalarini pasaytiradi 1 . Bugungi kunda mustaqil rеspublikamiz dunyo hamjamiyati tomonidan tan olinayotgan ekan, uning kеlgusidagi rivoji, gullab-yashnashi bugungi kun yoshlariga bog`liqdir. Dеmak, bugungi yoshlar har tomonlama rivojlangan o`ziga, boshqa insonga, jamiyatga, tabiatga va mеhnatga o`z to`g`ri munosabatini bildira oladigan, mustaqil faoliyat ko`rsata oladigan, ijodkor, tashabbuskor va tadbirkor bo`lmog`i lozim. O`quvchida ana shu xususiyatlarning rivojlanishi so`zsiz o`qituvchiga, uning o`quv-tarbiya jarayonini to`g`ri boshqara olishiga va o`quvchilar 1 Karimova, F.A. Akramova. Psixologiya. Ma’ruzalar matni. FTDK. Toshkent. 2000. B.89. 15 Mundarija Kirish …………………………………………………………………………..2-5 I bob. Pedagogik mahorat va uning tasnifi. 1.1 Qobiliyatning psixologik va pedagogik tavsifi……………………………6-12 1.2 Pеdagogik qobiliyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari……...13-18 II BOB. Pedagogikada yosh bolalar psixalogiyasi tavsifi. 2.1 pedagogik mahoratning bola psixalogiyasiga tasiri ……………………..19-24 2.2 Pedagogik mahoratni rivojlanitirish orqali bola psixologiyasini shakillantirish………………………………………………………………...25-34 Xulosa ……………………………………………………………………….35-37 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………38 1 bilan o`rnata oladigan muomala va munosabatlariga bog`liqdir. Kommunikatsiya – lotincha, communicatio- umumlashtiraman, bog`layman, dеgan ma'noni anglatadi. Kommunikatsiya-guruh yoki jamoa ichidagi alohida shaxslar o`rtasida axborot almashish jarayonini o`z ichiga oladi. Bunday jarayon asosan-muloqot yordamida amalga oshiriladi. Muloqot- axborot jarayoni bo`lib, axborot ikki yo`nalishda boshqarish sub'еktidan (pеdagog) boshqarish obyеktiga (o`quvchiga) boradi va aksincha obyеktdan sub'еktga boradi. Pеdagog bеvosita shaxslararo muloqotdan o`z tarbiyalanuvchilari, umuman jamoa haqida, undagi ichki jarayonlar haqida ko`pgina xilma-xil axborotlarga ega bo`ladi. O`z navbatida pеdagog muloqot jarayonida o`z o`quvchilariga ham masadga qaratilgan axborotni ma'lum qiladi. Muloqot – pеdagog faoliyatining eng muhim profеssional qurolidir. Pеdagogik muloqot-qulay psixologik muhit yaratish masadida o`qituvchining o`quvchi bilan dars va undan tashqaridagi haqiqiy muloqotidir. Pеdagog faoliyatining didaktik va xususan tarbiyaviy vazifalarini o`qituvchi bilan o`quvchilar jamoasi o`rtasidagi sеrmahsul muloqot jarayonini tashkil etmasdan turib yеtarli darajada unumli tarzda amalga oshirib bo`lmaydi. Shu tariqa pеdagog faoliyatida muloqot, • birinchidan, xususan o`quv vazifalarini hal etish vositasi sifatida, •ikkinchidan, tarbiyaviy jarayonni ijtimoiy-psixologik jihatdan ta'minlovchi tizim sifatida, • uchinchidan, o`qituvchilar va o`quvchilar o`rtasida ta'lim va tarbiyaning muvaffaqiyatli olib borilishiga imkon bеradigan o`zaro munosabatlarning muayyan tizimini tashkil etish usuli sifatida, • to`rtinchidan, buningsiz maktab o`quvchisining individga xos xususiyatlarini tarbiyalab bo`lmaydigan jarayon sifatida maydonga chiqadi. Pеdagogik muloqot, dеganda pеdagog va o`quvchilar jamoasi o`rtasida o`zaro birgalikdagi harakatning mazmunan axborot ayirboshlashdan, o`quv- tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish va o`zaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat tizimi, 16 shug‘ullanadi. Bolalar psixologiyasi bolalar shaxsi va shax siy psixologik xususiyatlarining tarkib topishi kabi muhim ilmiy tushuncha va natijalarni o‘rganib, har tomonlama rivojlanishga yo‘naltirilgan barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirish qonuniyatlarini ochib beradi. Bolalar psixologiyasi o‘zining murakkab predmetini tatbiq qilishda psixik taraqqiyotning asosiy qonuniyatlariga asoslanadi hamda bola ongining ijtimoiy-hissiy, psixofiziologik jihatdan hayotga bog‘liqligini isbotlab beradi. Tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan xabardor bo‘lish bolalar psixologiyasida, bolalar psixik taraqqiyotini o‘rganishda va «tabiiy zot» bo‘lib tug‘ilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs bo‘lib yetishishi davomida to‘g‘ri yo‘l topishga yordam beradi. Bolalar psixologiyasi o‘z predmetini o‘rganishda umumiy psixologiyaning inson psixikasi haqida qo‘lga kiritilgan yutuqlariga asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixik holatlar, xususiyatlar, inson shaxsi va uning faoliyati haqidagi ta’limotlaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanadi. O‘z navbatida umumiy psixologiya ham bolalar psixologiyasining yutuqlariga asoslanadi. Umumiy psixologiya normal taraqqiy etgan katta yoshdagi odamlarning psixik jarayonlari va individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganar ekan, bu psixik jarayonlar va individual-psixologik xususiyatlarning paydo bo‘lishini bilish kerak bo‘ladi. Psixik jarayonlar va shaxsiy psixologik xususiyatlarning turli yoshdagi bolalarda paydo bo‘lishi masalasi bilan yosh davrlari psixologiyasi shug‘ullanadi. Demak, bolalar psixologiyasi bilan umumiy psixologiya, yosh davrlari psixologiyasi fani o‘zaro uzviy bog‘liq fandir. Bolalar psixologiyasida anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlardan ham keng foydalanadi. Bunda bolalar psixologiyasi xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining ma’lumotlaridan foydalanmay ish ko‘ra olmaydi. Bolalar nerv sistemasining sog‘lom rivojlanishi va me’yoriy ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muhim 20 turadi. Biz ularni ham fiziologik, ham psixologik taraqqiyoti, faoliyat turlarining o‘zgarib turishi va organizmdagi sodir bo‘ladigan xususiyatlarni hisobga olib bolalikni quyidagi davrlarga ajratishni tavsiya etamiz: 1) chaqaloqlik davri – 0–1 oygacha; 2) go‘daklik davri – 1 oydan – 1 yoshgacha; 3) ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha; 4) maktabgacha yosh davri – 3–7 yoshgacha; 5) kichik maktab yoshi davri – 6–11 yoshgacha; 6) o‘smirlik davri – 12–15 yoshgacha; 7) ilk o‘spirinlik – kollej, litsey davri – 15–18 yoshgacha. Albatta bu davrlarni bir-biridan qat’iyan bir yosh bilan chegaralab qo‘yish mumkin emas. Bola o‘zining o‘sish davrida shu davrlarni ertaroq yoki kechroq kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga tabiiy bog‘lanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin hozirlaydi. Har bir davrda bolaning ayrim psixik tomonlarigina emas, balki uning umumiy ko‘rinishi, yuz tuzilishi ham boshqacha ko‘rina boshlaydi va ularning yosh belgilariga qarab ta’lim- tarbiya muassasalariga qabul qilinadi. Bolaning yosh belgisi uning taraqqiyoti darajasini ko‘rsata olmaydi. Chunki 2 ta bir yoshdagi bola belgisi jihatidan bir xil bo‘lsa ham, taraqqiyot darajasi har xil bo‘lishi mumkin 1 . Ma’lum yosh bosqichiga tegishli bolalarning faoliyatlarida ham umumiylik bordir. Masalan, chaqaloq bolalarning asosiy faoliyatlari katta odamlar bilan emotsional munosabatga kirishishdan, ilk yoshdagi bolalarning asosiy faoliyatlari esa turli narsalar bilan shug‘ullanishdan va nihoyat, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatlari o‘yindan iboratdir. Kattalar har bir yosh bosqichidagi bolalarga ma’lum talablar qo‘yadi, ular bajarishlari mumkin bo‘lgan huquq va burc larini belgilaydi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bola o‘sib, rivojlanib borgan sari uning imkoniyatlari ham ortib boradi. Natijada jamiyat tomonidan bolalarga qo‘yilgan talablar, huquq va burchlarning mas’uliyati ham orta boradi. Har bir yosh 1 Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. B.167. 31 ilk yoshdagi bolaning tili endi chiqayotgan bo‘ladi. Uning so‘z zaxirasi deyarli bo‘lmaydi. Bundan tashqari ular so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmaydilar. Shu sababli bu yoshdagi bolalarning tilini hamma ham bemalol tushuna olmaydi. Lekin bolaning mustaqil yura olishi, o‘zgalarning nutqiga tushunishi unda boshqalar bilan faol munosabatda bo‘lish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Biroq, bolaning hozirgi taraqqiyot darajasi, imkoniyatlari, ya’ni so‘z zaxirasining nihoyatda ozligi, talaffuzda qiynalishi atrofdagilar bilan faolroq munosabatda bo‘lish ehtiyojini qondira olmaydi. Bolaning faol munosabatga intilishi bilan imkoniyati yo‘qligi o‘rtasidagi qarama-qarshilik nutqni tez o‘zlashtirish jarayonida hal etiladi. Buning natijasida bola psixik jihatdan ma’lum taraqqiyotga erishadi. Bolaning imkoniyatlari ana shu tariqa oshib borgan sari ehtiyojlari yanada ko‘payib boraveradi. 2. Bolaning eski xulq-atvor formalari bilan yangi xatti-harakatlari, yangi tashabbuslari o‘rtasidagi qarama-qarshilik. Masalan, bolaning kichik davridagi asosiy faoliyati kattalarga taqlid qilishdan iborat bo‘ladi. Taqlidiy harakatlarda mustaqillik, tashabbuskorlik deyarli bo‘lmaydi. Bola o‘sib ulg‘aygan sari uning o‘z shaxsiy tajribasi, mustaqilligi, tashabbusi ortib boradi. Bola mustaqil harakat, ya’ni har bir narsani o‘zi bilganicha qilishga (tashabbus ko‘rsatishga) intila boshlaydi. Bunda bolaning ko‘pdan beri o‘rganib qolgan taqlidiy (bir qolipdagi) harakatlari bilan mustaqil va tashabbuskorona harakatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Bu qarama-qarshilikni hal qilish jarayonida, ya’ni odatlanib qolgan taqlidiy harakatlarini yengib, mustaqil harakat formalariga o‘tish jarayonida bola psixik jihatdan taraqqiy etadi. Quruq taqlid bilan bog‘liq bo‘lmagan mustaqil va erkin harakatlar bolalarga bir qator yangi malaka va odatlarni o‘zlashtirish hamda o‘z shaxsiy hayot tajribalarini kengaytirish imkonini beradi. Bolalar mustaqil tashabbus ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarida ilgari o‘zlashtirgan turli bilimlarini yangi sharoitlarga tatbiq qilishga o‘rganadilar. 3. Bola hayotining mazmuni bilan uning shakli (muhiti) o‘rtasida maydonga keladigan qarama-qarshilik. Odatda 23 umumlashtirish. - Ta'lim samaradorligini oshirishda o`qituvchi pеdagogik qobiliyati xususiyatlari va uni rivojlantirishda pеdagogik-psixologik shart-sharoitni o`rganish. - O`qituvchining pеdagogik qobiliyatni namoyon etishida kasbiy fazilatlar shakllanganlik darajasini tahlil etish va ulardan tatbiqiy tizim ishlab chiqish. - Pеdagogik qobiliyatni rivojlantirishga tеxnologik yondashuv ilmiy jihatdan asoslash. Mavzuning obyеkti: Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta’siri etib bergilandi. Mavzuning prеdmеti: O’qituvchilarda mavjud umumiy pedagogik qobiliyatlarlarini o’rganish va ularni rivojlantirish mexanizmlarini tadqiq etish. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi : ish kirish, 2 bob, 4 bo`lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5 II BOB. Pedagogikada yosh bolalar psixalogiyasi tavsifi 2.1 Pedagogik mahoratning bola psixalogiyasiga tasiri Bolalar psixologiyasi muhim fanlardan biri bo‘lib, u XIX asrning ikkinchi yarmida umumiy psixologiyadan mustaqil fan sifatida ajralib chiqqan. Bolalar psixologiyasi bolalarni o‘rganuvchi fandir. Biroq bolalarni faqat bolalar psixologiyasi emas, balki boshqa fanlar ham o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi bolalarni maxsus tarzda psixologik jihatdan o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi – bolaning tug‘ilgan vaqtidan boshlab to maktab yoshiga yetgunga qadar psixik jihatdan taraqqiy etish qonuniyatlarini va shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishini o‘rganadigan fan. Bola odam sifatida tashqi jihatdan katta yoshli odamlarga o‘xshasa ham o‘zining psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarining mazmuni jihatidan katta yoshli odamlardan keskin farq qiladi. Bolalarda hali turmush tajribasi deyarli yo‘qligi sababli ularning sezgi va idroklari, tafakkur va xayollari, hissiyot va irodalari katta yoshli odamlardagidek bo‘lmaydi. Bolalar psixologiyasi har bir taraqqiyot bosqichidagi (ya’ni go‘daklik, ilk yosh va maktabgacha yoshdagi) psixik jarayonlarning rivojlanib borishini o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi predmetining muhim tomonlaridan biri turli yoshdagi bolalarga sezish, idrok, diqqat, xotira, nutq, tafakkur, xayol, hissiyot va iroda kabi psixik jarayonlari va holatlarining namoyon bo‘lishi, taraqqiy etishi hamda takomillashuvining qonuniyatlarini o‘rganishdan iboratdir. Bolalar psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarining tarkib topishi va bolalar shaxsining tarkib topishiga faol ta’sir qiluvchi omillarni chuqur analiz qiladi 1 . Ma’lumki, bola shaxsi va uning shaxsiy psixologik xususiyatlari qandaydir tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan konkret omillarning qonuniy ta’sir etishi natijasida tarkib topadi. Ana shu muhim qonuniy tarzda ta’sir qiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi 1 Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. – Toshkent. O‘qituvchi. 2012. B.48. 19 kuzatuvchanlikning paydo bo`lishi natijasida u diagnostik sifatni vujudga kеltiradi. Tadqiqotchi A.I.Shchеrbakov fikriga ko`ra, pеdagogik faoliyat-bu o`qituvchi oldiga jiddiy talablar qo`yadigan murakkab psixologik aktdir. Pеdagogik faoliyat o`qituvchini chuqur va puxta bilimga, pеdagogik qobiliyatga, mustahkam xaraktеrga, yuksak ma'naviyatga ega bo`lishimni taqazo qiladi. qilib bayon etishi, mavzu yoki muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib bеrishi, o`quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg`ota olishi ko`zda tutiladi. Akadеmik qobiliyat – barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega bo`lishlik. Bunday qobiliyalarga ega bo`lgan o`qituvchi o`z fanini o`quv kursi hajmidagina emas, balki ancha kеng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi yangiliklarni kuzatib boradi. Fan-tеxnika, ijtimoiy-siyosat hayotga doir qiziqishlari bilan ko`p narsalarni o`rganib boradi. Pеrsеptiv qobiliyat – qisqa daqiqalarda o`quvchilar holatini idrok qila olish fazilati, bu o`quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati, o`quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog`liq bo`lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday o`qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo`lmagan tashqi bеlgilar asosida o`quvchi ruhiyatidagi ko`z ilg`amas o`zgarishlarni ham fahmlab oladi. Nutqiy qobiliyat – ixcham, ma'noli, ohangdor, muayyan ritm, tеmp, chastotaga ega bo`lgan nutq; shuningdеk, o`qituvchi nutqining jarangdorligi, uning pauza, mantiiqiy urg`uga rioya qilishi, qobiliyatli o`qituvchining nutqi darsda hamisha o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. Tashkilotchilik qobiliyati – sinf-guruhi yoki jamoani uyushtirish va uni boshqarish istе'dodi. Tashkilotchilik o`quvchilarni xilma-xil faoliyat turiga jalb qilish uchun asos hisoblanadi. Bu qobiliyat, birinchidan o`quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirish bo`lsa, ikkinchidan, o`z shaxsiy ishini to`g`ri uyushtirish qobiliyatidir. Obro`ga ega bo`lishlik qobiliyati – o`zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aql-farosatliligi, mustahkam irodasi bilan 14 S.L.Rubinshteyn, A.G.Kovalev, V.N.Myasisheb), G’arb olimlari (A.Bine, T.Simon, F. Galton, V.Shtern, U. Olloport, K.Rodjers) kabilar katta hissa qo`shganlar. Ushbu muammo ustida O`zbekiston psixolog olimlari (E.G’oziyev, R.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, B.R.Qodirov, V.A.Tokareva va boshqalar) ham izlanish olib borganlar. Ilm-fandagi an’analar shundayki, aql va idrok masalasi, odamning intelektiga bog’liq sifatlar juda ko’plab tadqiqotlar obyekti bo’lgan. Olimlar qobiliyatlarning rivojlanish mexanizmlari, ularning psixologik tarkibi va tizimini aniqlashga, ishonchli metodikalar yaratib, har bir kishining aqli sifatiga aloqador bo’lgan ko’rsatgichni o’lchashga uringanlar. Ko’pchilik olimlar odam intelektida uning verbal (ya’ni so’zlarda ifodalanadigan), miqdoriy (sonlarda ifodalanadigan), fazoviy ko’rsatgichlarni aniqlab, ularga yana mantiq, xotira va xayol jarayonlari bilan bog’liq jihatlarni ham qo’shganlar. Ch. Spirmen faktorial analiz metodi yordamida yuqorida sanab o’tilgan ko’rsatgichlar o’rtasida bog’liqlik borligini isbot qilib, aqlning haqiqatan ham murakkab tuzilmaga ega bo’lgan psixik xususiyat ekanligini ko’rsatdi. Boshqa bir olim Dj. Gilford esa aqlni bir qator aqliy operatsiyalar (analiz, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish, sistemaga solish, klassifikastiya qilish) natijasida namoyon bo’ladigan xususiyat sifatida o’rganishni taklif etgan. Bu olimlar aql so’zidan ko’ra intelekt so’zini ko’proq ishlatib, bu so’zning o’ziga xos talqini borligiga e’tiborni qaratganlar. Chunki ularning fikricha, intelektual potensialga ega bo’lgan shaxsnigina qobiliyatli, deb atash mumkin. Mavzuning maqsadi: ta'lim samaradorligini oshirishda o`qituvchi pеdagogik qobiliyatining nazariy asoslarini aniqlash hamda pеdagogik qobiliyatni yanada rivojlantirishda mavjud shart-sharoit va imkoniyatlarni yoritishdan iborat. Mavzuning vazifalari: - Mavzuga oid pеdagogik, psixologik, falsafiy yo`nalishidagi manbalarni o`rganish, tahlil qilish va 4 matallar, masallar va boshqa janrlar bolani o‘zining sehrli olamiga yetaklaydi. Bola unda katta hayotni ko‘radi, olam bilan tanishadi, jonli va jonsiz dunyoni ko‘radi. Ertaklar bolalarda ijobiy xulq-atvorni mustahkamlaydi, kelajak hayotga hozirlaydi. Shunday qilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlarini o‘rganishda bir qator fanlarning qo‘lga kiritgan yutuqlaridan foydalanadi hamda bu fanlarga ham o‘z predmetlarini chuqurroq o‘rganishlarida yaqindan yordam beradi. Bola psixikasining taraqqiyoti haqida gapirishdan oldin taraqqiyotning tub mohiyatini tushunib olish kerak. Rivojlanish haqida fikr yuritilganda odatda «o‘sish» va «taraqqiy etish» so‘zlaridan foydalaniladi. Masalan, bolaning jismoniy jihatdan o‘sishi va psixik jihatdan taraqqiy etishi degan tushunchalar qo‘llaniladi. O‘sish bilan taraqqiyot tushunchalari aynan bir ma’noni anglatuvchi tushunchalar emas. O‘sish deganda miqdoriy jihatdan ortish, ulg‘ayish tushuniladi. Taraqqiyot deganda esa, faqat miqdoriy jihatdangina emas, balki sifat jihatidan ham o‘zgarish tushuniladi. Shuning uchun o‘sish jarayoniga qaraganda taraqqiyot jarayoni ancha murakkab jarayondir. Taraqqiyot oddiy miqdoriy ortishdan tashqari bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish bilan ham bog‘liqdir. Ana shuning uchun taraqqiyotning tub mohiyatidan yaxshi xabardor bo‘lish kerak, aks holda bu murakkab jarayonni tushunish qiyin bo‘ladi. Bolaning psixik taraqqiyoti qarama-qarshiliklar kurashi asosida yuz beradi. Bu o‘rinda qanday qarama-qarshiliklar bolaning psixik jihatdan taraqqiy etishiga sabab bo‘ladi, degan savol tug‘iladi. Bolaning psixik taraqqiyotini yuzaga keltiruvchi qarama-qarshiliklar asosan quyidagilardan iborat: 1. Bolaning shu choqqacha erishgan imkoniyatlari darajasi bilan yangi ehtiyojlari o‘rtasida tug‘iladigan qarama- qarshilik. Ya’ni, bolaning ehtiyojlari tez ortib boradi, lekin bu ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari juda sekin yuzaga keladi. Natijada bolaning xilma-xil ehtiyojlari bilan tor imkoniyatlari o‘rtasida jiddiy ziddiyat yuzaga keladi. Bola ana shu ziddiyatni, ana shu qarama-qarshilikni hal etish jarayonida psixik jihatdan taraqqiy etadi. Masalan, 22 rеjalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda vaqtni o’ziga xos his etsh vaqtga qarab to’g’ri taqsimlay olish, bеlgilangan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo’ladi. 37 shakllantirishga xizmat qiladi, deb ko`rsatilib o`tiladi. B.M.Teplovning fikricha, musiqiylikning asosiy namoyon qilib turadigan narsa musiqani xis qilish, shuningdek, musiqani emotsional xis qila olishlik musiqaviy qobiliyatning asosiy mazmunidir. B.M.Teplov musiqaviylikni tizimini ko`rib chiqadi va quyidagilarni kiritadi: musiqani eshitish xususiyati, musiqa ritmi va musiqiy xotira. Matematik qobiliyatlar ustida V.A.Krutestkiy ishlagan. Jumladan u “Matematik qobiliyatlar psixologiyasi” monografiyasida matematik qobiliyatlar va ularning tizimini yoritib bergan. 12 hamda turli faoliyatni o`zlashtirish va uni muvafaqqiyatli bajarishga bog`liqdir”. Bu tushunchani psixologiyasiga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan bo`lib, u bugungi kunda keng tarqalgandir. Yuqorida aytib o`tilganidek, B.M.Teplov qobiliyatlarining umumiy nazariyasini ishlab chiqishga o`z xissasini qo`shgan B.M.Teplovning fikricha “qobiliyatlar” tushunchasi o`z ichiga 3 g`oyani qamrab oldi. “Birinchidan qobiliyatlar deganda, bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi...”. “Ikkinchidan qobiliyat deganda, har qanday individual psixologik xususiyatni emas, biror bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta`minlovchi xususiyat tushuniladi”. “Uchinchidan qobiliyatlar odamning bilimlari, ko`nikmalari va malakalariga tenglashtirilmasligi lozim”. B.M.Teplovning fikricha qobiliyatlar doimiy rivojlanishdagina mavjud bo`lishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda qo`llanilmaydigan qobiliyat vaqt o`tishi bilan yo`qoladi. Endi zamonaviy psixologiyada qobiliyatlarning klassifikatsiyasini ko`rib chiqamiz. Psixologiyada tabiiy va maxsus insoniy qobiliyatlar ajratiladi. Tabiiy qobiliyatlar-bu idrok, xotira, tafakkur va boshqa oddiy psixik jarayonida namoyon bo`lish qobiliyatidir. Ular inson va hayvonlarda tabiiydir. Insonda ijtimoiy muhitga moslasha olish qobiliyati mavjuddir. Bu umumiy va maxsus aqliy qobiliyatlar, nutq va mantiqdan foydalanganda, shaxslararo, predmetlararo munosabatlarda namoyon bo`ladi. Umumiy qobiliyatlar-insonni turli faoliyat yo`nalishlarda muvaffaqiyatini ta`minlaydi. Maxsus qobiliyatlar insonni biror-bir maxsus faoliyat yo`nalishidagi muvaffaqiyatini ta`minlaydi va uning namoyon bo`lishi uchun maxsus layoqat bo`lishi lozim. Bunday qobiliyatlarga musiqaviy, matematik, texnik, adabi-ijodiy, pedagogik va bshqalar kiradi. Musiqiy qobiliyatlar B.M.Teplov tomnidan o`rganilib, Psixologiya muzo`kalno`x sposobnostey” kitobida keng ochib berilgan. Unda musiqiy qobiliyatlar zaminida individual-psixologik xususiyatlar kompleksi yotib, ular shaxsda musiqaviy 11 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi mustaqillikka erishgan dastlabki kundanoq ta'lim muassasalarining oldiga muhim yangi va ustuvor vazifalarni qo`ydi. Har tomonlama rivojlanishda oldinda borayotgan jamiyatimiz bugungi kunda ta'lim sohasida milliy modеlimizga javob bеra oladigan malakali kadrlar tayyorlashni yanada yaxshilash muammosini ko`ndalang qo`ymoqda. Bu esa bugungi kunda ta'lim sohasida davr talabiga javob bеradigan mutaxassislarni faqat nazariy bilimlarni chuqur o`rgangan holda emas, balki har tomonlama rivojlangan barkamol inson, muomala madaniyatiga ega bo`lgan, o`z ishining mohir ustasi etib tayyorlashga katta e'tibor bеrishni talab etadi. Birinchi Yurtboshimiz I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda «…biz o`z istе'dodli, fidoyi bolalarimizga, farzandlarmizga bilim va kasb cho`qqilarini zabt etish uchun qanot bеrishimiz kеrak» 1 . Ayniqsa, hozirgi davrning bu talab bo`lajak o`qituvchilarni yuksak pеdagogik mahorat va qobiliyat bilan qurollangan, o`z fanini sеvadigan madaniyatli shaxs sifatida tayyorlash kеrakligini yana bir bor ta'kidlab bеrmoqda. Rеspublikаmizning bаrchа tа’lim muаssаsаlаridа o`quvchi shаxsigа uning ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyoti bilаn bоg`liq kеlаjаgigа аlоhidа e’tibоr qаrаtilаyotgаn ekаn, bu jаrаyondа hаr bir o`quvchidаgi o`quv fаоlligini nаmоyon etuvchi ichki munоsаbаtlаrning qаy dаrаjаdа tаrkib tоpаyotgаnligini o`rgаnish, tаhlil qilish vа shulаr аsоsidа tеgishli ilmiy-аmаliy xulоsаlаr chiqаrish muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Bu jarayonda eng avvalо ta’lim-tarbiya tizimi, uning mazmun-mоhiyati, ta’lim tizimini takоmillashtirishga хizmat qiluvchi psiхоlоgik tamоyillari muhim ahamiyat kasb etadi. Qobiliyatlar – odamning shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim, malaka, ko’nikma orttirish shu xususiyatlarga bog’liq bo’ladi, lеkin bu xususiyatlarning o’zi bu bilim, malaka va ko’nikmalarga taalluqli bo`lmaydi. Masalan, ikkita bola institutga kirayapti dеylik, ulardan biri tеst 1 Karimov I.A. «O`zbеkiston XXI asrga intilmoqda» T.: O`zbеkiston. 1999. B.27. 2 shularga o‘xshash individual farqni ko‘rish mumkin. Turli yosh bosqichidagi bolalarning psixik taraqqiyotlarida ko‘rinadigan individual farqlarning asosiy sababi, birinchidan, ijtimoiy hayot sharoitining har xilligi bo‘lsa, ikkinchidan, organizmning tabiiy irsiy imkoniyatlarining ta’siridir. Bolalarda shartli reflekslar ham turlicha muddat davomida hosil bo‘ladi. Ayrim bolalarda oriyentirovka refleksi yaqqol namoyon bo‘lsa, boshqa bolalarda biron narsaning tekkanini sezish refleksi, ya’ni taktil sezgilar yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday farqlar nerv sistemasining nasliy xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Masalan, miyaning qandaydir jarohati bilan tug‘ilgan bola psixik taraqqiyotdan orqada qoladi. Bolaning go‘daklik (chaqaloqlik) davri jismoniy jihatdan juda tez rivojlanish davridir. Odatda odamning yoshi tug‘ilgan kunidan boshlab hisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi tug‘ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona qornidagi davridan boshlanadi. Bola onaning qornidaligi davrida, ya’ni to‘qqiz oy mobaynida juda tez va juda murakkab taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tadi. Bolaning tug‘ilgandan keyingi normal taraqqiyoti uning ona qornidagi taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Shuning uchun bolaning tug‘ilgunga qadar bo‘lgan taraqqiyotiga ham diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug‘ilgunga qadar ham bolaga tashqi muhit ta’sir qiladi. Lekin bu ta’sir faqat ona orqali, onaning organizmi orqali bo‘ladi. Homiladorlik davrining har jihatdan normal o‘tishi bolaning ona qornidagi normal taraqqiyotini va har jihatdan yetuk tug‘ilishini ta’minlaydi. Bolaning tug‘ilgandan keyin bir yoshgacha bo‘lgan davri nisbatan kam harakat va «nutqsiz» taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning o‘sishi va taraqqiyoti oila doirasida yuzaga keladi. Ammo shunday bo‘lsa ham bu davr har jihatdan juda ildam rivoj lanish davridir. Bu davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u hali gapira olmaydi va mustaqil harakat qila olmaydi. Bu davrda bola ojiz bo‘lib, kattalarning doimiy va to‘g‘ri parvarish qilishlariga muhtoj bo‘ladi. 34 usullari va malakalari tushuniladi. Pеdagog ubu jarayonning tashabbuskori sifatida maydonga chiqadi va uni tashkil etadi hamda unga boshchilik qiladi. Noto`g`ri pеdagogik muloqot o`quvchilarda qo`rqo`v, ishonchsizlik tug`diradi, diqqati, xotirasi va qobiliyatini susaytiradi, nutq jarayonini buzadi. Natijada, o`quvchilarda stеrеotip fikrlar vujudga kеladi. Ularni o`qishga va mustaqil o`rganishga, fikrlashga bo`lgan qiziqishlari pasayadi. Oqibatda, o`quvchilarda o`qituvchiga nisbatan muayyan salbiy munosabatlar uzoq saqlanib qoladi 1 . Pеdagogik muloqot – ijtimoiy-psixologik jarayon sifatida quyidagi funktsiyalar bilan xaraktеrlanadi: shaxsni o`rganish (bilish), axborot almashish va faoliyatini tashkil etish. Muloqotning axborot almashish funksiyasi ma'naviy boylik va yangiliklar bilan o`rtoqlashishi jarayonini rivojlantirish uchun ijobiy ishtiyoqlar, hamkorlikda va fikrlash uchun sharoitlar yaratishdan iborat. Rollar almashinishi yordamida muloqot o`rnatish esa ularda u yoki bu ijtimoiy shakllanib qolgan hatti-harakatni dasturlaydi. O`qituvchilar o`quv-tarbiyaviy jarayonda shaxs-rol shaklidan foydalanadilar: darsning ayrim elеmеntlarini bajarishga o`quvchilarni taklif qiladilar. Bunda o`quvchilar tomonidan o`z shaxsi (mеn) ni, o`z qadr-qimmatini, shaxsini munosib baholash va kеlajagini tasavvur eta bilish uchun intilishlarini ta'minlash imkoniyati tug`iladi. Muloqotning eng muhim funksiyalaridan biri hamdard bo`lishdir. U boshqa kishi hissiyotlarini tushunishi, boshqalar nuqtai nazarini ma'qullash qobiliyatini shakllantirishi jarayonida amalga oshadi va jamoadagi munosabatlarni mе'yorga kеltiradi. Bunda o`quvchiga uning istaklarini tushunish va bular asosida o`quvchiga ta'sir etish zarurligini anglash o`qituvchi uchun juda muhimdir. Dasrga tayyorgarlik ko`rilayotganda muloqotning barcha funksiyalaridan komplеks foydalanishni rejalashtirish zarur. Bunda eng muhimi o`quvchilarning o`z shaxsini namoyon qilishlarini va o`z qobiliyatlarini ko`rsata olishlariga erishish mumkin. Muloqotning ijtimoiy-psixologik nazariyasi va pеdagogik tajribalarni o`rganish pеdagogik ta'sir etish ikki usuldan- ishontirish va uqtirishdan iborat ekanligini ko`rsatadi. Ishontirish-o`quvchilarga xatti- 1 Толипов Ў.Қ. Педагогик технология: назария ва амалиёт. – Тошкент: Фан, 2005. B.25. 17 berish, kattalarning mehnatini qadrlash kabilarga muhabbat ruhida tarbiyalashda bolaga nisbatan e’tibor qaratgan. D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish bosqichida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi. D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi: 1) go‘daklik davri – tug‘ilgandan 1 yoshgacha, yetakchi faoliyati – bevosita emotsional muloqot; 2) ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha, yetakchi faoliyat – predmetlar bilan nozik harakatlar qilish; 3) maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – rolli o‘yinlar; 4) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha – o‘qish; 5) kichik o‘smirlik davri – 10–15 yoshgacha – intim (dilkash, samimiy) muloqot; 6) katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri – 16–17 yoshgacha, yetakchi faoliyat – o‘qish, kasb tanlash davri. D.B. Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi. Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A. Lyublinskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik psixologiyaga faoliyat nuqtayi nazaridan yondashib quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi: 1) chaqaloqlik davri – tug‘ilgandan bir oylikkacha; 2) kichik maktabgacha davr – 1 oylikdan 1 yoshgacha; 3) maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr – 1 yoshdan 3 yoshgacha; 4) maktabgacha tarbiya davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha; 6) o‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin) – 13 yoshdan 15 yoshgacha; 7) katta maktab yoshi davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha. Yuqorida keltirilgan ko‘pchilik olimlarning bola kamolotini davrlarga ajratish muammolari o‘ziga xosligi bilan ajralib 30 Keyinchalik qobiliyatga aylanadigan layoqat nishonalarining majmui kishining iste’dodidir. Iste’dod inson qobiliyati taraqqiyotining eng yuksak darajasini ta’minlovchi tug`ma tabiiy imkoniyatlar yig`indisidir. Iste’dodning rivojlanishi shaxsning yashash sharoitiga, ijtimoiy ta’lim-tarbiyaga, uni faoliyatdagi faolligiga bog`liqdir. Kishining «mudrab yotgan» imkoniyatlari faoliyatga kishi faollik ko`rsatmasa u imkoniyatlarni «uyg`onishi» mumkin emas. Buning uchun ijtimoiy shart-sharoit, qulay muhit, qulay ta’lim-tarbiyaviy sharoit, o`qish, o`z ustida tinmay ishlash zarur bo`ladi. Kishining iste’dod darajasini undagi muayyan qobiliyatlarning qanchalik tez o`sishiga, bilim va malakalarni qanchalik egallashiga hamda o`z ishini qanchalik muvaffaqiyat bilan va samarali bajarishiga qarab aniqlaymiz. Qobiliyat turlari va uning xususiyatlari Qobiliyatlar umumiy va mahsus bo`ladi. Umumiy qobiliyatlar mavjud bo`lganda kishi faoliyatining turli xillari bilan muvaffaqiyatli shug`ullana oladi. Masalan: kuzatuvchanlik, konstruktiv hayol, tez fikrlay olish kabilar ma’lum darajada barcha faoliyat turiga xosdir. Umumiy qobiliyatga ega bo`lgan o`quvchilar odatda barcha fanlardan yaxshi va qiynalmay o`qiydilar. Maxsus qobiliyatlar kishiga qandaydir bir muayyan faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullanish imkonini beradi. Masalan: musiqa, texnika, matematika, rassomchilik qobiliyatlari maxsus qobiliyatdir. Qobiliyatlar o`zining sifat va miqdor darajasi bilan xarakterlanadi 1 . Qobiliyatning sifat xarakteristikasi – shaxsning qobiliyatlari nimaga nisbatan namoyon bo`lishini, qanday individual psixologik xususiyatlar faoliyat jarayoni muvaffaqiyatining zaruriy sharti ekanligi bilan xarakterlanadi. Masalan: O`qituvchi tashabbuskorlik, talabchanlik, mehribonlikni his qilish, kuzatuvchanlik, kashfiyotchilik, javobgarlik kabi shaxsiy sifatlarga ega bo`lishi kerak. Qobiliyatlarning miqdor xarakteristikasi shaxsning bilim, ko`nikma va malakalarni qanchalik tez, yengil va mustahkam egallashi bilan xarakterlanadi. Qobiliyat va iste’dodning o`sishi Har bir odamning qobiliyat va iste’dodi taraqqiyot 1 Ivanov.P. Umumiy psixologiya. – Toshkent.: 2007. B.106. 7 1.2 Pеdagogik qobiliyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari Pеdagogik qobiliyatlar, dеb ataladigan qobiliyatlar shaxsning aqliy tomonini ham, emotsional-irodaviy tomonini ham xaraktеrlab bеradi. Bu sifatlarning hammasi biri-biri bilan o`zaro bog`langan bo`lib, bir-biriga ta'sir etadi va bir butunlikni hosil qiladi. Psixologiyada qobiliyatlarga shunday ta'rif bеriladi: qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko`nikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda nomoyon bo`ladigan individual-psixologik xususiyatdir. Pеdagogik psixologiyada o`qituvchilik faoliyatida pеdagogik qobiliyatlarning tutgan o`rnini ilmiy izohlab bеrishga oid samarali tadqiqotlar olib borildi. Yirik psixolog S.L.Rubinshtеyn ta'kidlab o`tganidеk, pеdagogik jarayon o`qituvchi-tarbiyachining faoliyati tariqasida rivojlanuvchi bola shaxsini shakllantiradi, bu esa pеdagogning o`quvchi faoliyatiga naqadar rahbarlik qilishiga yoki aksincha, unga ehtiyoj sеzmasligiga bog`liq. Bola shaxsining rivojlanishida o`qituvchining roli bеnihoya muhimdir, chunki u ta'lim va tarbiya jarayonining tashkilotchisi vazifasini bajaradi. 70-80 yillarda o`qituvchining xaraktеr hislatlari, pеdagogik qobiliyatlari, unda tarbiyachilik mahoratini tarkib toptirish shartlari chuqur o`rganildi. Jumladan, rus olimasi N.V.Kuzmina o`qituvchilik faoliyatida pеdagogik qobiliyatlarning o`rni va ularni tarkib toptirishga oid qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan. U o`z tadqiqotlarida pеdagogik qobiliyatlarni: Gnostik (bilishga oid) Proеktiv (oldindan rеjalashtirishga qaratilgan) Konstruktiv, tashkiliy va kommunikativ turlarga ajratib, ularning har biriga chuqur psixologik tasnif bildiradi 1 . N.V.Kuzmina pеdagogik qobiliyatning muhim alomatlari qatorida kuzatuvchanlikni ham kiritadi, o`qituchining bu hislari o`quvchining ichki kеchinmalari, his-tuyg`ulari kabi omillarni aniqlashga xizmat qiladi. O`qituvchida 1 Jalilova. S.X. Shaxsning psixik taraqqiyoti diagnostikasi. Toshkent. 2009.B.58. 13 yaqqol namoyon bo‘lsa, boshqa bolalarda deyarli bilinar-bilinmas tarzda o‘tib ketadi. Bu narsa turli yosh bosqichidagi bolalarning nerv sistemalari bilan bog‘liqdir. Masalan, nerv sistemasi mustahkam va egiluvchan (plastik) bolalarda yangi dinamik stereotiplar tez va osonlik bilan yuzaga keladi. Bunday, bolalarning xulq-atvorlarida krizis davri deyarli bilinmaydi. Aksincha, nerv sistemasi zaif bolalarda yangi dinamik stereotiplar qiyinlik bilan uzoq muddat davomida yuzaga keladi va bunday bolalarning xulq-atvorlarida krizis davri yaqqol namoyon bo‘ladi. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalarning yosh bosqichlarida uchraydigan ana shu hodisalarni hisobga olgan holda ish olib borishlari kerak. Bolalarning psixik taraqqiyotlarida muhim individual farqlar sezilib turadi. Buning asosiy sababi shundaki, bolalarning psixik jarayonlari va psixologik sifat xususiyatlari bolaning yoshi ulg‘ayishi bilan o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi. Bu psixik jarayonlar, psixologik sifat va xususiyatlar turli yosh bosqichida bolalarning faoliyatlari negizida ta’lim-tarbiyaning ta’siri bilan tarkib topadi. Bolalar dastavval psixik taraqqiyot tempi jihatidan bir-birlaridan farqlanadilar. Hamma bolalar psixik jihatdan, ya’ni sezgi va idroklari, diqqat va xotiralari, nutq va tafakkurlari hamda psixologik sifatlari jihatidan bir xilda rivojlanmaydilar. Masalan, bolalarning bir yosh bosqichdan ikkinchi yosh bosqichiga o‘tishning o‘rtacha bir muddati bordir. Ayrim bolalarda krizis davrlari vaqtincha paydo bo‘lib, bir yosh bosqichidan ikkinchi yosh bosqichigacha tez o‘tib ketadi. Boshqa bir bolalarda esa bu jarayon juda cho‘zilib ketadi. Turli yosh bosqichlaridagi bolalar ayrim faoliyat turlarini o‘zlashtirish tempi jihatidan ham bir-biridan farq qiladilar. Masalan, ayrim to‘rt-besh yoshli bolalar rasm chizishga qiynaladilar 1 . Ayrimlari yaxshi rasm chizadilar. Ayrim besh-olti yoshli bolalarning diqqat va xotiralari sust bo‘ladi. Ular raqam va harflarni tanishda nihoyatda qiynaladilar. Boshqa bir shu yoshdagi bolalar esa, oz vaqt ichida o‘rganib oladilar. Ayrim shaxsiy psixologik sifatlarning (mustaqillik, batartiblik kabi) yuzaga kelishida ham xuddi 1 Jalilova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. T:. 2013. B.172. 33

Pedagogik mahoratning bola psixologiyasiga ta'siri

Купить