Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 4.4MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

0 Продаж

Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar va ularning hisobi

Купить
Mavzu: Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar va ularning hisobi Mundarija Kirish I BOB.Plastik kartochkalar bozorini rivojlanish istiqbollari 1.1.Plastik kartalarning paydo bo'lishi va rivojlanishi tarixi 1.2.Plastik kartochkalar tushunchasi va tasnifi va ularning hisobi II BOB. Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar 2.1. Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob –kitoblar. 2.2. Elektron to'lov tizimlari ishlash prinspi va xalqaro to'lov tizimlari 2.3. Eng keng tarqalgan elektron to'lov tizimlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida yurtimizda qulay ishbilarmonlik va investitsion muhitni yaratish, jahon integratsiyasi jarayonida faol ishtirok etish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga xorijiy investorlar va to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalarini jalb qilish, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish, mamlakatimizda jahonda umumqabul qilingan zamonaviy normalar, standartlar, shu jumladan moliyaviy hisobot xalqaro standartlarini bosqichma-bosqich joriy qilish hamda buxgalteriya hisobini xalqaro standartlarga moslashtirish borasida tegishli ishlarini amalga oshirish zaruruligi va ahamiyati alohida ta’kidlab o’tildi. Aynan shu Harakatlar strategiyasining uchinchi yo‘nalishi iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishari bank tizimini isloh qilish, banklar depozit bazasining kapitalizatsiyasini chuqurlashtirish va barqarorligini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligini va ishonchligini mustahkamlash, istiqbolli investitsion loyihalar hamda kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashtirishni yanada kengaytirishga yo‘naltirilgan 1 . Hozirgi kunda insoniyat turmush tarzini banklar xizmatisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Chunki banklar xo'jalik sub'ektlarini kredit mablag’lari bilan ta'minlab, ijtimoiy sarmoyani qayta taqsimlash jarayonida vositachi sifatida qatnashadi va jamiyat miqyosida umumiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlaridan biri bo'lib moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat ko'rsatuvchi bank tizimi hisoblanadi. Har bir mustaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti avvalo mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirib boriladigan bank 1 2 017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi 2 tizimining faoliyatiga bog’liqdir. Banklarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular o'z mablag’lari bilangina emas, balki omonatchilar va kreditorlar, aksionerlar hamda mijozlar ularga ishonib topshirgan mablag’lar bilan, ya'ni keng jamoatchilik bilan ish ko'radi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar va ularning hisobi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob–kitoblar. Elektron to'lov tizimlari ishlash prinspi va xalqaro to'lov tizimlari haqida ko’rib chiqish, o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Plastik kartochkalar tushunchasi va tasnifi. Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob–kitoblar Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I BOB.Plastik kartochkalar bozorini rivojlanish istiqbollari 3 1.1.Plastik kartalarning paydo bo'lishi va rivojlanishi tarixi Kredit kartochkasi, kredit karta — plastik kartochka ko rinishidagi shaxsiyʻ (nomi yozilgan) to lov hisobkitob hujjati. Bank yoki kredit muassasasi tomonidan ʻ beriladi. Beriladigan kredit hajmi Kredit kartochkasi turiga bog liq (oddiy, oltin, ʻ korporativ Kredit kartochkasilari). Kredit kartochkasida pul egasining identifikatsiya raqami, familiyasi, joriy hisobvarag idagi summa ko rsatiladi. O z ʻ ʻ ʻ egasiga kompyuter qurilmalari bilan ta minlagan chakana savdo (xizmat ʼ ko rsatish) tarmoqlarida naqd pulsiz tovarlar va xizmatlar harid qilish huquqini ʻ beradi. Kredit kartochkasiga ko ra, maxsus kompyuterlashtirilgan hisobkitob tizimi ʻ orqali haridor Kredit kartochkasidagi pul summasi uning hisob raqamidan olinib, tovar sotgan (xizmat ko rsatgan) korxona x.isobiga o tkaziladi. Kredit kartochkasi ʻ ʻ muomaladagi vaqd pul miqdorini keskin kamaytirishga imkoniyat yaratadi. Birinchi marta 1946 yilda Nyu-York milliy bankida qo llanilgan. Turli ʻ mamlakatlarda Amerika moliya-kredit guruhlarining (Viza, Master kard, Ameriken ekspress) Kredit kartochkasilari qo llaniladi. Yevrokard Kredit kartochkasilari ham ʻ bor. O zbekistonda 1996 yildan O zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat ʻ ʻ milliy banki dastlab "viza kard" Kredit kartochkasi chiqarishni tashkil qildi va Kredit kartochkasilariga xizmat ko rsata boshladi. 2000-yillar boshida ʻ O zbekistonning boshqa banklarida ham jahonning ko pgiva rivojlangan ʻ ʻ mamlakatlaridagi banklar bilan Kredit kartochkasi orqali mijozlarga xizmat ko rsatish yo lga qo yiladi. ʻ ʻ ʻ 2 Bir xil kartadan foydalangan holda turli savdogarlarga to'lovlarni amalga oshiradigan mijozlar tushunchasi 1950 yilda Diners Club asoschilari Ralf Shnayder va Frank MakNamara tomonidan bir nechta kartalarni birlashtirish uchun kengaytirildi. Qisman Dine va Sign bilan birlashish orqali tashkil etilgan Diners Club birinchi "umumiy maqsadlar uchun" to'lov kartasini ishlab chiqdi va har bir bayonot bilan barcha to'lovni to'lashni talab qildi. Undan keyin Carte Blanche va 1958 yilda American Express tomonidan butun dunyo bo'ylab kredit kartalari 2 Omonov A.A. “Tijorat banklarining moliyaviy resurslarini boshqarish”. T.: “Fan va texnologiya” Monografiya, 2008 yil. 248 b. 4 tarmog'ini yaratdi (garchi dastlab ular keyinchalik kredit kartalari xususiyatlariga ega bo'lgan kartalar zaryadlangan bo'lsa ham).Dastlab, kredit kartalari pulning barcha shakllariga nisbatan muhim afzalliklarni taqdim etdi: ular cho'ntak o'lchamiga ega, osongina ko'chma, nisbatan xavfsiz va ularda ichki ahamiyatga ega emas. Bundan tashqari, haqiqiy kredit kartochkalari to'lovni to'lash uchun sizga vaqtni tejashga imkon beradi, odatda unchalik katta bo'lmagan to'lov undiriladi.Kredit kartaning ajoyib evolyutsiyasi haqida qisqacha ma'lumot: Kredit kartalar tongi Tarixchi Jonatan Kenoyerning so'zlariga ko'ra, bank operatsiyalarini amalga oshirishda befoyda vositadan foydalanish tushunchasi 5000 yil oldin paydo bo'lgan, qadimgi Mesopotamiyaliklar Xarapan tsivilizatsiyasi bilan savdo-sotiq qilish uchun loydan foydalangan edilar. Har ikki tsivilizatsiyaning muhrlari bo'lgan loydan yasalgan plitalar, va shuningdek o'sha davr tangalarini ishlab chiqarish uchun har bir tonna misni eritishi kerak edi. 1800-yillarda Amerikaga tezkor ravishda etib borishlar va G'arb tomon kengayish paytida, savdogarlar o'zlarining ekinlarini yig'ib olguncha yoki chorva mollarini sotmaguncha o'z qarzlarini to'lashlariga yo'l qo'yib, mahalliy fermerlar va dehqonlarga kredit berish uchun kredit tangalari va zaryad plitalarini ishlatgan. 1900 yillarning boshlarida AQShning bir nechta do'konlari va neft kompaniyalari o'zlarining shaxsiy kartalarini, zamonaviy do'konlar kartalariga muomaladan chiqargan holda, bir qadam oldinga qadam qo'ydilar. Bunday kartalar faqat chiqaruvchi sotuvchida qabul qilinadi va mijozlarga sodiqlikni oshirish va xizmatni yaxshilash uchun qulaylik aks etadi. Bank tomonidan chiqarilgan zaryad kartalari 1946 yilda Bruklindagi Big Biggins ismli bankir Charg-It kartasini ishga tushirganida paydo bo'lgan. 3 Charg-It xaridlari vositachiga Biggins bankiga yuborilgan, u savdogarga pul to'lagan va mijozdan "yopiq" holda xarid qilgan. Xaridlarni faqat mahalliy joylarda amalga oshirish mumkin va faqat bank mijozlari Charg-It kartasini olishlari mumkin. Besh yil o'tgach, Nyu-Yorkning Franklin 3 Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. O‘quv qo‘llanma TDIU, “MAX-PRINT” MChJ, 2008.-432 b. 5 milliy banki kredit mijozlariga birinchi zaryad kartasini taqdim etdi. 1950 yilda debyut qilgan Diners Club Card bir yil oldin Nyu-Yorkning Maykl-Grill-da kechki ovqat dasturida qatnashganda, Frank MakNamara ismli mijoz o'z hamyonini unutgan paytda fikr tug’ilgan. Bir necha oy o'tgach, McNamara va uning hamkori Ralf Shnayder restoranga kichkina karton karta va Diners Club Card-ni taklif qilishdi. Asosan sayohat va ko'ngil ochish uchun foydalaniladigan Diners Club Card keng qo'llaniladigan birinchi kredit karta nomiga da'vo qildi. Xaridlar kredit asosida amalga oshirilgan bo'lsa-da, Diners Club texnik jihatdan to'lov kartasi edi, ya'ni hisob-kitob har oy oxirida to'liq to'lanishi kerak edi. 1951 yilga kelib, Diners Club 20,000 karta egalariga ega edi.1958 yilda ishga tushirilgan American Express kartasi umuman boshqacha sinovga ega edi. 1850 yilda AQSh pochta xizmatiga raqobatchi sifatida tashkil topgan American Express kompaniyasi 1882 yilda pul jo'natmalarini joriy etgan, 1891 yilda yo'l cheklarini ixtiro qilgan va yo'lovchilar uchun to'lov kartasini 1946 yil boshida Diners Club tomonidan kelishmovchilikdan oldin o'ylab topgan. Tez orada American Express boshqa mamlakatlarga xizmat ko'rsatish doirasini kengaytirish va 1959 yilda karton va tsellyulon o'rnini bosuvchi birinchi plastik kartani joriy etish orqali o'zining muhim bosqichlarini kutib oldi. Besh yil ichida, 1 million American Express kartalari 85000 savdogarda, mahalliy va mahalliy savdoda ishlatilgan. 4 Bank of America birinchi bo'lib 1958 yilda Kaliforniya bozorlarini tanlash uchun so'ralmagan BankAmericard kredit kartalariga pochta orqali yuborildi. 1966 yilda BankAmericard milliy litsenziyaga ega bo'lib, mamlakatda birinchi bo'lib litsenziyalangan umumiy maqsadli kredit karta bo'ldi. O'n yildan so'ng, uning xalqaro miqyosda kengayib borayotganligini tan olish uchun, Visa nomi o'zgartirildi. Shuningdek, 1966 yilda Kaliforniya shtatidagi bir guruh banklararo kartalar uyushmasi (ITC) tashkil etildi, bu yaqin orada mamlakatning ikkinchi yirik bank kartasi - MasterCardni chiqaradi. Hozirda Mastercard Worldwide nomi bilan tanilgan, mamlakatning birinchi kartalar assotsiatsiyasi Visa bilan o'xshash tashkilot bilan to'g'ridan-to'g'ri raqobatlashadi, ikkalasini ham asosan a'zo 4 Масленченков Ю.С. Менеджмент в коммерческом банке. - М.: Перспектива, 2001. - 190 с. 6 banklarning yuqori darajadagi rahbarlaridan iborat kengash boshqaradi. Bankdan tashqari raqobatchilardan farqli o'laroq, bank kartalari assotsiatsiyalari banklararo hamkorlikni, shuningdek pul o'tkazmalarini talab qiladigan "ochiq" tizimda ishlaydi. Dastlab banklar Visa va MasterCard uyushmalaridan birini tanlashlari kerak bo'lsa-da, birlashmalar to'g'risidagi qonun hujjatlariga kiritilgan o'zgartirishlar banklarga ikkala uyushmaga qo'shilish va o'z mijozlariga har ikkala turdagi kartalarni chiqarishga imkon berdi. 1986 yil Super Bowl-da Sears korporatsiyasining kashfiyot kartasi debyuti, MasterCard va Visa kompaniyalariga qarshi uyushma banklarining Discover kartalarini noqonuniy ravishda olishiga yo'l qo'ymaslik uchun antitrest da'vosini qo'zg'atgandan so'ng, katta sud jarayonlariga olib keldi. Olti yillik sud jarayoni 2004 yilda, AQSh Oliy sudi sudlanuvchilarning apellyatsiyasini tinglashdan bosh tortganidan so'ng, banklarga va boshqa kartochkalarga emitentlarga bir nechta karta markalarini chiqarishga imkon bergan holda yakunlandi.Kredit kartalar bo'yicha hisob berish, javobgarlik va oshkoralik to'g'risidagi 2009 yil qabul qilingan "Karta to'g'risida" gi qonun iste'molchilarga ko'proq shaffoflikni ta'minladi va foiz stavkalari, to'lovlarning kechikishi va ortiqcha to'lovlar bilan bog'liq bo'lgan karta emitentlarining bir qator cheklovlarini kamaytirdi. Karta shakli omilining o'zi 2002 yilda paydo bo'lgan, bunda yirik kartochka emitentlari kalit qopqoqlarni va MasterCard SideCard kabi kashfiyotchi va "Discover2Go" 7 buyrug'ini o'z ichiga oladigan "mini me" sport zali sumkalari uchun kartochkalarini tarqatishgan. Kartani shaxsiylashtirish foydalanuvchilarga sevimli fotosuratlarini kartalarining yuziga yopishtirishga imkon berdi (Spagetti Jimmini kim unutishi mumkin?). MasterCard va Visa ikkalasi ham kichik quvvat bilan ishlaydigan LCD displeyli interfaol kartalarni ishga tushirdilar, bu esa kartaning boshqa yangiliklari - tugma yoki mini-klaviaturada bir martalik parolni yaratdi. 1934 yilda American Airlines va Havo transporti assotsiatsiyasi Havo sayohati kartasi paydo bo'lishi bilan bu jarayonni yanada soddalashtirdi. Ular kartaning emitentini, shuningdek mijozning hisob raqamini aniqlaydigan raqamlash sxemasini yaratdilar. Bu zamonaviy UATP kartalari hanuzgacha 1- raqamdan boshlanishining sababidir. Havo sayohati kartasi yordamida yo'lovchilar o'zlarining kreditlariga qarshi chiptani "sotib olishlari va keyinroq to'lashlari" mumkin va qabul qilinayotgan aviakompaniyalarning har birida o'n besh foiz chegirma olishlari mumkin. 1940 yillarga kelib, AQShning barcha yirik aviakompaniyalari 17 xil aviakompaniyalarda ishlatilishi mumkin bo'lgan Air Travel kartalarini taklif qilishdi. 1941 yilga kelib, aviakompaniyalar daromadlarining qariyb yarmi Air Travel Card shartnomasi hisobiga tushdi. Aviakompaniyalar yangi sayohatchilarni jalb qilish uchun to'lovlarni uzaytirish rejalarini taklif qila boshladilar. 1948 yil oktyabr oyida Havo sayohat kartasi Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasining barcha a'zolaridagi birinchi xalqaro to'lov kartasi bo'ldi. Kredit karta pul emas. Bank yoki moliya instituti orqali kredit olishning samarali usulini taqdim etadi. Bu sotuvchidan qarz oluvchining kredit holati va qarzni to'lash qobiliyati to'g'risida bilishni talab qilmasligidan samaralidir. Har bir obuna qiluvchi savdogar to'lashga rozi bo'lgan to'lov uchun bank kredit kartasini beradi, xaridorga qarz beradi va sotuvchini tezda to'laydi. Keyin xaridor qarz kartasi bilan kredit kartasi kompaniyasiga to'lovni amalga oshirgan holda qarzga ega bo'ladi. Ko'p pul sarflash yoki ko'plab savdogarlar bilan kredit shartnomalarini tuzish o'rniga, xaridor ko'plab savdogarlardan xaridlar uchun bitta to'lovni amalga oshiradi. Balans to'liq ravishda, odatda har oyda to'lanishi mumkin yoki xaridor 8 qarzning umumiy miqdorining bir qismini to'lashi mumkin, qolgan qoldiq bo'yicha foizlar hisobga olinadi. 1.2.Plastik kartochkalar tushunchasi va tasnifi Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oxirgi yillarda rivojlanib borayotgan shakli bu - plastik kartochkalardir. Plastik kartochka - bu shaxsiy to'lov vositasi bo'lib, uni kartochkadan foydalanuvchi shaxs mahsulot va xizmatlar uchun naqd pulga to'lovni amalga oshirishi uchun taqdim etadi, shuningdek, banklar va bankomatlardan naqd mablag`larni olish uchun ishlatiladi. O'zbekistonda ham plastik kartochkalar bilan operatsiyalar 1994-1995-yillardan amaliyotga tatbiq etilgan bo'lib, plastik kartochkalar soni, bu kartochkalar orqali o'tkazilgan operatsiyalar soni va summasi, terminal va bankomatlar soni yildan - yilga ortib bormoqda. Plastik kartochka, tegishli bankda, kartochka egasining hisobvarag'i mavjudligini, tasdiqlovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar, yoki xizmatlarni sotib olish huquqini beruvchi, shaxsi belgilangan, bank tomonidan chiqarilgan to'lov vositasini o'zida ifoda etadi. To'lov kartochkalari ishlatilishi vaqtida yuzaga keluvchi to'lov majburiyatlarini bajarilishini kartochkani chiqargan bank emitent kafolatlaydi. Shuning uchun kartochkalar o'zining amal qilish muddati davomida bankning mulki bo'lib qoladi, mijozlar uni faqatgina foydalanish uchun oladilar Plastik kartochkada, albatta bir xil ma'noli identiflkatsiya qiladigan emitentning nomi va logotipi qayd qilinishi shart. Plastik kartochkalar, jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar, yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar, hamda mahsulotni sotuvchi, ish bajaruvchi, yoki xizmat ko'rsatuvchi yuridik shaxslar, yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar o'rtasidagi bo'ladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek, naqd pul berish punktlari va bankomatlardan naqd pul olishda qo'llaniladi. Vakolatli banklar xalqaro plastik kartochkalar chiqarishi va ular bo'yicha xizmat ko'rsatishi mumkin, bunda ular xalqaro to'lov tizimlari bilan tuzilgan shartnomalarga va «Naqd pulsiz hisob-kitoblar to'g'risida»gi nizomga muvofiq, bajariladigan 9 operatsiyalar qoidalariga amal qilishlari shart. 5 Plastik kartochkalar bo'yicha xizmat ko'rsatish shartnomasi quyidagilarni o'z ichiga olishi shart: a) tomonlarning nomlari; b) shartnoma mavzusi; v) tomonlarning huquq va majburiyatlari; g) tomonlarning javobgarligi; d) hisob-kitoblarni o'tkazish shartlari.: e) shartnomaning amal qilish muddati va uni bekor qilish shartlari; j) nizolarni hal qilish tartibi; z) tomonlarning yuridik manzili. Plastik kartochkalarni o'z xususiyatlari va funksiyalariga qarab quyidagi turlarga bo'linishi mumkin. 1.Ishlab chiqarilgan materiallariga qarab: • Qog'ozli (kartonli). • Plastik. • Metall. 2.Kartaga ma'lumotlar yozilishiga qarab: • Grafik yozuv. • Shtrix -kodlashtirish. • Magnit chiziqdagi kodlashtirish. • Chip. • Lazer yozuv. 3.Emitentlariga qarab: • Bank kartochlari. • Xususiy kartochkalar. 4.Mijozlarga qarab: • Oddiy karta. • Kumush karta. 5 Abdullaeva Sh . Z ., Omonov A . A . “ Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish ”. O‘quv qo‘llanma./ –T.: “Iqtisod- Moliya” 2006.-120b. 10 • Oltin karta.  Elektron karta. Aloqadorligi bo'yicha plastik kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ turlarga bo'linadi. a) Shaxsiy kartochka - bu jismoniy shaxsga berilgan plastik kartochkadir. b) Oilaviy kartochka - bu shaxsiy kartochka egasining ishonchnomasi asosida foydalanuvchiga berilgan plastik kartochkadir . v) Korporativ kartochka - bu yuridik shaxslarga xizmat ko'rsatish uchun mo'ljallangan plastik kaltochkadir. Korporativ kartochkalardan ish haqi va ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan boshqa to'lovlarni, shuningdek, naqd pul mablag'larini to'lashda foydalanish taqiqlanadi. Plastik kartochkalar bajaradigan vazifalari bo'yicha quyidagi turlarga bo'linadi: a) debet - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan mijoz o'rtasida tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq, o'zining kartochkasidagi pul mablag'laridan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to'lash va yoki naqd pul mablag'larini olishda (korporativ kartochkalardan tashqari) foydalanish imkonini beradi; b) kredit - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq, emitent tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to'lash va yoki naqd pul mablag'larini olish uchun (korporativ kartochkalardan tashqari) berilgan kredit liniyasi miqdorida operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi; v) elektron hamyon - jismoniy shaxslarning kartochkasi bo'lib, undan foydalanish, uning egasiga plastik kartochkadagi qoldiq mablag'lar doirasida tovarlar, ishlar, xizmatlarga haq to'lash va yoki naqd pul mablag'larini olishga imkon beradi; Bitta elektron kartochkada bir necha «elektron hamyonlar» joylashgan bo'lishi mumkin.Plastik kartochkada uni shaxs nomiga biriktirishda quyidagi rekvizitlar yozilgan bo'lishi shart. 6 a) identifikatsiya belgilari (karta raqami, seriyasi va boshqalar); 6 Azizov U., Qoraliev T. va b. Bank ishi. Darslik./ T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 768 b. 11 b) bank-emitent (kartochkalarni chiqaruvchi bank)ning kodi; v) hisobvaraq raqami va kartochka egasining familiyasi, ismi, otasining ismi (tashkilot nomi); g) kartochkaning amal qilish muddati. Plastik kartochkada bir necha hamyonlar mavjud bo'lganda, identifikatsiya belgilari har bir hamyonni bir xii ma'noli identifikatsiyalashi lozim. Ko'rsatilgan rekvizitlardan tashqari, kartochkaga operatsiyalarni amalga oshirish va ular hisobini yuritish uchun zarur bo'lgan qo'shimcha belgilar kiritilishi mumkin. Shunday qilib, plastik kartochka - bu umumlashtirilgan termin bo'lib, u hamma tur kartochkalarni bajaradigan funksiyalari, ularning biror-bir belgilanishi, texnik imkoniyatlarini umumlashtirilgan holatdir. Hamma turdagi kartochkalarning asosiy xususiyatlari shundaki, bunda alohida axborot jamlanmasi va alohida yordamchi dasturlardan foydalanadi. Qayta to'lov vositasi sifatida foydalanishga tayyorlash (personalizatsiya) uchun qaytarilgan plastik kartochkalar hisobi 93609 - «Saqlanayotgan qimmatliklar» ko'zda tutilmagan holatlar hisobvarag'ining alohida shaxsiy hisobvaraqlarida olib boriladi. Plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar qog'oz ko'rinishida (slip, elektron terminal kvitansiyasi) va/yoki elektron shakldagi (elektron terminal jumladan yoki bankomatdan olingan hujjat) hujjatlarni, shuningdek, hisob-kitoblar qatnashchilari o'rtasida tuzilgan shartnomalarda belgilangan boshqa hujjatlarni (bankomat kvitansiyasi va boshqalar) tuzish lozimligini ko'zda tutadi. Hujjatlar hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi barcha tomonlar uchun zarur bo'lgan nusxalar miqdorida tuziladi.Kvitansiyalar o'tkazilgan operatsiyalarni qo'lda tiklash uchun barcha zarur ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Plastik kartochkalardan foydalangan holda, operatsiyalarni amalga oshirishda tuzilgan hujjatlar rekvizitlari, plastik kartochkalar rekvizitlari bilan kartochka egalarining bank hisobvaraqlari, shuningdek, korxona identifikatorlari, NPBP, bankomatlar va tashkilotlarning bank hisobvaraqlari o'rtasidagi muvofiqlikni haqqoniy belgilashga imkon beruvchi tomonlar o'rtasida kelishib olingan belgilarni o'z ichiga olishi kerak. Elektron hujjatlar bank-ekvayer (savdo yoki xizmat ko'rsatish korxonalariga xizmat 12 ko'rsatuvchi bank)ga, bank - emitentga yoki kliring markaziga, shartnomada kelishilgan davriylikda jo'natiladi. Bitta bank bo'limlari o'rtasida kartochkalar bo'yicha hisob-kitoblar qilish texnologiyasi, Bosh bank tomonidan, o'z imkoniyatlari va foydalanadigan kartochkalar turlaridan kelib chiqqan holda mustaqil belgilanadi Kartochkalar bo`yicha banklararo hisob-kitoblar texnologiyasi quyidagi variantlarni ko`zda tutadi: a) Hisob-kitoblarni amaldagi elektron to`lovlar tizimi (ETT) orqali yalpi hisob- kitob asosida o`tkazish; b) Hisob-kitoblarni hisob-kitoblar qatnashchilari tomonidan tashkil etilgan protsessing markazlaridan kun davomida o`tkazilib, yakuniy o`zaro majburiyatlar hisoblangan holda, tijorat banklarining vakilliik hisobvaraqlaridan yakuniny hisobkitob summasini o`tkazish. ETT orqali plastik kartochkalardan foydalangan holda, amalga oshirilgan operatsiyalar bo`yicha yalpi hisob-kitoblar qilish, quyidagi tartibda amalga oshiriladi: Bank-emitent tomonidan avtorizatsiya qilinmagan holda amalga oshirilgan hisob-kitoblarda: a) Bank-ekvayer xizmat ko`rsatilayotgan savdo, yoki xizmat ko`rsatish tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalanilgan holda, tuzilgan elektron hujjatlarga asosan, mablag`larni uning hisobvarag`iga o`tkazadi, bunda elektron to`lovlar tizimi orqali bank emitentga jo`natiluvchi debetli elektron memorial orderi avtomatik ravishda shakllantiriladi; b) Bank-emitent, olingan elektron ma`lumotlarga asosan, tranzaksiyalar avtorizatsiyasini o`tkazadi, mijozning kartochka hisobvarag`idan mablag`laridan mablag`larni hisobdan chiqarish uchun avtomatik tarzda elektron memorial orderni shakllantiradi, savdo va xizmat ko`rsatish tashkilotining talab qilib olinguncha deposit hisobvarag`iga mablag`larni o`tkazish uchun elektron to`lovlar tizimi orqali bank-ekvayerga jo`natadi. c) Bank-ekvayerda, bank-emitentdan olingan elektron memorial orderga asosan, mablag`lar savdo, yoki xizmat ko`rsatish tashkilotining talab qilib olinguncha deposit hisobvarag`iga o`tkaziladi. 13 Memorial order bosmadan chiqariladi va bankning kunlik hujjatlariga tikiladi. To'lov tizimi yaxshi rivojlanishi uchun, kartochkalarga xizmat ko'rsatishda texnik qo'llab-quvvatlashni amalga oshiruvchi nomoliyaviy tashkilot protsessing va kommunikatsiya markazlari texnik xizmat ko'rsatish markazlari va boshqalar muhim. Protsessing markazi - bu maxsus xizmat ko'rsatuvehi tashkilot bo'lib, ekvayerlardan kelib tushuvehi avtorizatsiya uchun, talablar va o'zida kartochka bilan amalga oshgan to'lovlar va naqd pul berilgan ma'lumotlami aks ettiruvchi protokollarni qabul qiladi.1 Buning uchun markaz ma'lumotlar bazasini olib borib unda to'lov tizimi a'zolari va kartochka egalari aks ettirilgan. Agar bank emitent o'zida bazasi bo'lmasa (of-line bank) markaz o'zida kartochka egalarining limitlari haqida ma'lumot va avtorizatsiya uchun talablarni bajaradi. Aks holda, (on-line bank) protsessing markazi qabul qilingan talabni bank emitentga yuboradi. Markaz shuningdek, bank ekvayerga ham, javobini yuboradi.Bundan tashqari bir kunda yig'ilgan tranzaksiya protokollari asosida protsessing markazi to'lov tizimining ishtirok etuvchi banklari o'rtasida hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun, oxirgi ma 'lumotlarni yig'adi va tarqatadi.Shuningdek, protsessing markazlari bank emitentlarning boshqa yangi kartochkalariga bo'lgan talabini qondirishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, rivojlangan to'lov tizimi bir qancha protsessing markazlariga ega bo'lishi mumkin ulaming rolini bank ekvayerlar ham bajarishi mumkin.Kommunikatsiya markazlari to'lov tizimi subyektlariga ma'lumotlarni tarqatuvchi tarmoq dasturni ta'minlaydi. Hozirgi vaqtda 200 dan ortiq davlatlarda plastik kartochkalardan to'lov hisobkitoblarda foydalanilmoqda.Plastik kartochkalarning bunchalik ommaviyligining sababi uning afzaliklaridadir. Protsessing markazlari orqali hisob-kitoblami o'tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1. Kun davomida kartochkalar bo'yicha barcha tranzaksiyalar, hisob-kitoblar qatnashchilari tomonidan tasdiqlangan tartibda, protsessing markazi orqali o'tkaziladi va hisobkitoblarda qatnashuvchi har bir bank uchun alohida ochilgan shaxsiy hisobvaraqlarda aks ettiriladi. 14 2. Hisob-kitoblar qatnashchilari kelishuviga asosan, hisobkitoblar bo'yicha yakuniy summalar (majburiyatlar) tijorat banklarining Markaziy bankning hisobkitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlari orqali, shartnomada qayd etilgan davriylikda o'tkaziladi; 3. Tijorat banklari, protsessing markazidan olingan ma'lumotlarga asosan, kartochkalardan foydalangan holda amalga oshirilgan operatsiyalar bo'yicha, mablag'larni mijozlarning hisobvaraqlariga kiritadilar yoki chiqaradilar. Shunday qilib bu jarayon har kuni plastik kartalarga xizmat ko`rsatish davomida davom ettiriladi. Plastik kartalarning afzalliklari albatta ommaviyligini ta`minlaydi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Xavfsizlikning ortishi, ya`ni foydalanuvchi o`zi bilan juda ko`p miqdorda naqd pul olib yurmasligi, boshqa tomondan esa to`lovni tezda amalga oshirilishi. 2. Valyuta konvertatsiyasidan xavotir olmaslik, buni bankning o`zi amalga oshiradi. 3. Hisob-kitoblarning operativligi; 4. Mahsulot yoki xizmat uchun hisob-kitob qilish vaqtining kamayishi; 5. Pul belgilarining soxtalashishi bilan xavfning yo‘qligi; 6. Mablag‘larning yo‘qotish xavfi; 7. Xo‘jalik sub’ektlari uchun pul mablag‘larining tez aylanishi; 8. Mijozlarga yangi xizmat turlarini taqdim etish va mijozlarga 9. Tadbirkor chegirmalar va imtiyozlarini taqdim etish imkoniyatini olishi bilan imidjning ortishi va doimiy mijozlar sonining ortishi; 7 10. Naqd pul inkassatsiyasi bilan bog‘liq xarajatlarning kamayishi, pul mablag‘larining aylanishining tezlashishi hisobiga inflyasion yo‘qotishlarning kamayishi kabi afzalliklarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Plastik kartochka infratuzilmasining kengayib borishidan yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar ham manfaat topmoqda. Bugungi kunda 73 mingdan oshiq tadbirkorlik tuzilmasi o‘zlarining ichki xo‘jalik ehtiyojlari uchun tovar va 7 Абдуллаева Ш., Файзуллаева М., Галак О. Банковский менеджмент и маркетинг. Учебное пособие./ - Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2007. - 182 с. 15 xizmatlarni sotib olish hamda xizmat safari xarajatlari bo‘yicha tezkor hisobkitoblarni amalga oshirmoqdalar. Korporativ kartalar xo‘jalik sub’ektlariga dam olish kunlari yoki bank ish kunidan tashqari paytda ham terminallar orqali to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Naqd pul muomalasini takomillashtirishda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasi hisob-kitoblarni plastik kartochkalar asosida amalga oshirish afzalligini ko‘rsatdi. Hisob-kitoblarni naqdsiz shaklda amalga oshirishga o‘tish banklarni banknotalar chop etish, tashish, sanash, qog‘ozbozlik kabi serxarajat ishlardan xalos etish, naqd pul muomalasi barqarorligini saqlash barobarida iqtisodiyotni zarur investitsion resurslar bilan ta’minlaydi, tegishli idoralarning jismoniy va yuridik shaxslar ustidan nazorat qilishini cheklaydi. Shuni ham ta’kidlash joyiz, Shimoliy Amerika va Evropa, Avstraliya va qator Osiyo mamlakatlarida plastik kartochkalar infratuzilmasini kengaytirish hisobiga muomaladagi naqd pullarni kamaytirish siyosati yuritilmoqda. Savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi to‘lovlarning elektron hamyonlar yordamida amalga oshirilishi natijasida ish haqlarining naqd pulda berilishi tobora qisqarib bormoqda. Masalan, ish haqlari hozirgi paytda Angliya va Fransiyada 10, Germaniyada atigi 5 foizi naqd pulda to‘lanmoqda. Shuningdek, tijorat banklari tomonidan Moliya vazirligi bilan birgalikda byudjet tashkilotlari ishchi-xizmatchilarining ish haqi qaydnomalarini UzASBO dasturidan foydalangan holda xizmat ko‘rsatuvchi bankda ochilgan Uzcard EMV plastik kartalariga elektron shaklda yuborish imkonini beruvchi yangi tizim yaratilmoqda. 8 O‘zbekistonda TIF Milliy banki so‘m plastik kartochkalarning dastlabki emmitenti bo‘lib, u mazkur tizimda 1996-yildan buyon o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatib kelmoqda. Plastik kartochkalar nakd pulsiz xisob-kitoblar tizimidatulov vositasi sifatida aloxida urin egallaydi. Plastik kartochkalar bilan xisob-kitob tizimining joriy kilinishi mijozlarga bank xizmatiginani kursatib qolmasdan,balki pul aylanmalarini xarakatini osonlashtirib,naqd pulga bulgan talabni kiskartiradi.xujalik yurituvchi sub’ektlar urtasidagi debitorlik va kreditorlik akrzlarining xajmini kamaytiradi. SHuningdek pul massasini nazorat kilishni 8 Банковское дело. Учебник под редакции Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 576 с. 16 soddalashtiradi. Xisob-kitoblarning nakd pulga amalga oshirish va tijorat asosida faoliyat kursatayotgan moliya tizimlariga favkulodda kimmatga tushadi. Muomalaga yangi pul belgilarinichikarish va eskilarini almashtirish va xodimlarni saklab turish ,mijozlarning kup vaktini sarflanishi mamlakat iktisodiyotiga ogir yukdir. Naqd pulni muomalaga kiritish nafakat O`zbekistonda, balki rivojlangan mamlakatlarda xam milliy daromadning qariiyb 5% ni naqd pul aylanmasiga xizmat qilishiga sarflanmoqda. Jaxon tajribasiga tayangan xolda O`zbekiston xukumati tomonidan xam tulov tizimini takomillashtirishda muxim urin egallagan plastik kartochkalarni rivojlanishiga aloxida e’tibor qaratilmoqda. Plastik kartochkalar bozorini kengaytirish uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda xamda yildan yilga bank emitentlari soni va foydalanuvchilar soni borgan sari ortmokda. Plastik kartochkalarning ahamiyati shundaki, plastik kartochkalar naqd pulsiz xisob-kitoblarning bir ko`rinishi bo`lib, pul mablag`larining aylanishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. II BOB. Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar 2.1. Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob –kitoblar. Bank plastik kartochkalar hozirgi kunda jahonning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida keng qo'llanilib, aholining ishonchiga sazovor bo'lgan qulay, samarali va ishonchli to'lov vositasi hisoblanadi. Plastik kartalar asosida hisob- kitoblar tizimining rivojlanishi nafaqat aholi, balki butun bir mamlakatning milliy iftixori bo'lgan milliy valyutaning qadrsizlanishining oldini oladi, mamlakat pul- kredit tizimi bir tekisda rivoj topishining ishonchli vositasi bo'lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda mamlakatimizdagi barcha tijorat banklarining plastik kartochkalari bo'lib, ular orqali naqd pullarni bankomatlardan olish va savdo shoxobchalarida foydalanish mumkin. Plastik kartochkalar asosan aholi o'rtasida qo'llanilib, naqd pulga bo'lgan talabni kamaytirish, olib yurishdagi qulayligi, vaqtincha foydalanmasdan turgan mablag'larni daromad keltirish kabi ijobiy jihatlari mavjud. 17 Plastik kartochka xarid qilingan tovar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisobkitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to'lov vositasidir. Plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular o'zaro hisob- kitoblarni amalga oshirishda ma'lum axborotlar to'plamini o'zida saqlashi mumkin. Plastik kartochkalardan foydalanganda, kartochka egasining xotirasida bank hisobvarag'ining joriy holati, barcha qilingan xaridlar va ko'rsatilgan xizmatlar amalga oshirilgan to'lovlar to'g'risidagi ko'pgina ma'lumotlarni ushlab turish zarurati bo'lmaydi. Plastik kartochkaga ega bo'lgan holda, maxsus uskuna yordamida pul mablag'larining holati va ularni harakatlanish; to'g'risidagi barcha ma'lumotlarga bir necha soniya ichida ega bo'lish mumkin. Plastik kartochkalarga "O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to'g'risida" 2465-sonli Nizomda plastik kartochkalarga quyidagicha izoh berilgan: "Bank plastik kartochkalari bank tomonidan emissiya qilingan, personalizatsiyalangan, to'lov vositasi sifatida ishlatiladigan va o'z saqlovchisiga bank hisobva rag'idagi mablag'lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni (to'lovlarni) amalga oshirish, undan naqd pul mablag'larini va bank kreditini olish imkonini beruvchi bark plastik kartasi. Bank plastik kartochkalaridan jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisobkitoblarda, shuningdek naqd pul beradigan shoxobchalar va bankomatlardan nad pul mablag'larini olishda foydalaniladi"". Haqiqatda plastik kartochka xarid qilingan tovar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob kitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to'lov vositasidir. Kartochkalar unga ma'lumot yozish, ya'ni kiritish usullariga ko'ra embossirlangan (ma'lumotlar kuchli bosim bilan yoziladi), grafikli yozish, shtrix kod bilan ifodalash, magnit lentaga yozish va chipli turlarga bo'lish mumkin. Kartochkalarning o'zi qanday maqsadga foydalanishga ko'ra bir necha turga bo'linadi: -Identifikatsiya kartalari. Ular kartochka egalarini identifikatsiyalash, ya'ni biror binoga kirishga yoki biror uskunada belgilangan operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat beradi. Klub yoki diskont kartalari. Ushbu kartochkaga ega 18 bo'lgan shaxslar uning emitentlari bo lgan klub yoki savdo tarmog'iningʻ xizmatidan foydalanishda, tovarlarni xarid qilishda ma'lum imtiyozlarga ega boladilar. -Bank kartalari. Bularga biz yuqorida ko'rib o'tgan to'lov vositalari bo'lgan, banklar tomonidan emissiya qilinadigan plastik kartochkalar kiradi. Biz ushbu magistrlik dissertatsiyasida aynan bank kartalar haqida so'z yuritamiz. Bank plastik kartochkasi - bu personallashtirilgan to'lov vositasi bo'lib, u foydalanuvchiga tovar va xizmatlarga naqd pulsiz haq to'lash, bankomat va bank bo limlaridan naqd pul olish imkoniyatini beradi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish ʻ imokniyatiga kora plastic kartalar debet va kredit kartalarga bo linadi: -Kredit ʻ kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar tovar va xizmatlarni kreditga olishda va kassa qarzini olishda kredit liniyasidan foyda lanishadi. Ya'ni tovar xarid qilayotganda mijozning hisob raqamidagi pul mablag'i yetmasa, bank unga ma'lum limit doirasida kredit beradi. Kredit ma'lum muddat mobaynida so'ndirilishi kerak. Kreditni mijoz karta hisobvarag'i ochish chog'ida qo'ygan sug'urta depozitidan yoki kartochka egasi naqd pul qo'ygan yoki pul o'tkazgan hisobvaraqdan pul o'tkazib so'ndirishi mumkin. 9 Debetli kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar bankomatlardan naqd pul olish va elektron terminaldan foydalangan holda hisob-kitob qilish orqali tovarlarga va xizmatlarga haq to'lashi mumkin. Bunda foydala nuvchining bankdagi hisobvarag'idan mablag'i hisobdan chiqariladi. Debet kartalar bo'yicha agar foydalanuvchining hisobvarag'ida mablag' mavjud bo'lmasa, bu plastik kartochkalar bo'yicha muomalalar amalga oshirilmaydi. Kredit kartochkalardan debet kartalarning afzalligi bir to'lov bo'yicha cheklanishlarning yo'qligi hisoblanadi. Foydalanish xarakteriga ko'ra kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ turlarga bo linadi. Ularning har biriga izoh beramiz: -Shaxsiy kartochka ʻ bu bankning alohida mijoziga beriladi. Bun day kartochkalar «standart» yoki «Oltin» bo'lishi mumkin. Bu kartoch kalar yuqori kreditga layoqatli mijozlarga beriladi. Bunda foydala nuvchilar ko'p imtiyozlarga ega bo ladi. - Oilaviy ʻ kartochka bu kartochkalar hisobvaraq bo'yicha javobgarlikni o'z zimmasiga olgan 9 Банковское дело. Учебник под редакции Лаврушина О.И. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 576 с. 19 oilaning bir a'zosiga beriladi. - Korporativ kartochka - tashkilot va korxonalarga beriladi. Korpo rativ bank kartalaridan foydalangan holda naqd pulsiz shaklda to'lash uchun sarf qilinayotgan pul mablag'lari korporativ bank kartasining saqlovchisiga hisobdorlik sharti bilan beriladigan, qat'iy tarzda belgilangan maqsadlarga ishlatiladigan mablag'lar bo'lib hisoblanadi.. Bundan tashqari, magnit va smart kartochkalar farqlanadi. Magnitli kartochkaga uning egasi to g risidagi ma'lumotlar va tovar yoki xizmatga haqʻ ʻ to'lash uchun zarur miqdordagi pulni hisobdan chiqarish uchun qaysi bankka murojaat qilish to'g'risidagi axborot yoziladi. Bunday kartochkada kartochka schyotidagi pul miqdori to'g'risidagi axborot bo'lmaydi. Smart-kartochkada mijoz, emitent-bank to'g'risidagi shifrlangan ma'lumot, pul o'tkazish va hisobdan chiqarishga oid shaxsiy kod, shuningdek o'tkazilgan pul mblag'lari to'g'risidagi axborot saqlanadi. Soxta mikroprotsessor kartochkasini amalda yasab bo'lmaydi. Chipda saqlanayotgan axborotdan har qanday ruxsatsiz foydalanish chipning blokirovka qilinishiga va buzilishiga olib keladi. So'nggi vaqtda to'lov vositasi sifatida aynan smart-kartalardan foydalanish anchagina ko'paygani kuzatilmoqda. Kartochkalami yana ularga identifikatsiya axborotini egasining ismi, kartochka raqami, uning amal qilish muddati va shu kabilarni kiritish usuli bo'yicha farqlash mumkin. U embosserlash usuli bilan kiritilishi mumkin: maxsus apparat (embosser) ma'lumotlarni bo'rtma harflar bilan bosib yozadi. Bunday kartochka embosserlangan kartochka deyiladi. Ba'zan identifikatsiyalovchi axborot kuydirib yoziladi va odatda, bunday kartochka faqat elektron foydalanishga mo'ljallangan bo ladi. ʻ Mikroprotsessorli plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular turli xildagi o zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda ʻ foydalanadigan ma'lum axborotlar to'plamini o zida saqlashi mumkin. Shunday ʻ qilib, har bir turdagi kartochkaning o'ziga xos xususiyati bo lib, ular paydo ʻ bo lgandan boshlab to hozirgi kungacha mukammalashib bormoqda. ʻ Bugungi kunda dunyoning 200 dan ortiq mamlakati o'z to'lov tizimida plastik kartochkalardan foydalanishi to'lov kartalari bank tizimidagi texnologik 20 revolyutsiyaning eng muhim elementlaridan ekanini ko rsatadi. Aynan plastikʻ kartochkalar ko'p hollarda elektron bank tizimining hal qiluvchi elementi sifatida chiqmoqda. 10 Jahon bank tizimi amaliyotida plastik kartochkalar foydaning asosiy manbasi hisoblanadi. Ayrim ma'lumotlarga ko'ra, AQShda jami bank kreditlarining 6 foizigina kredit kartalar orqali beriladi. Shu bilan bir qatorda bu banklar foydalarining 10 foizini aynan kredit kartalarga xizmat qilishdan oladilar. Shuningdek ushbu texnologiyalarni boshqarib va nazorat qilib tunechi subyektlar, ular faoliyatini tartibga soluvchi qonuniy hay asoslar kerak bo'ladi. Bularning barchasi plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblar tizimini tashkil etadi. To'lovlarni qanday algoritmda amalga oshirilishi esa hisob-kitoblar mexanizmini belgilaydi. Plastik kartochkalarning turlari, amal qilish segmenti (lokal yoki xalqaro), mijozlarning xususiyatlari va boshqa omillarga qarab hisob kitoblar mexanizmi turlicha bo'lishi mumkin. Karta egasi xizmat ko'rsatish shoxobchasiga kelib, tovar xarid qilish yoki xizmat haqqini to'lash uchun kartasini beradi. Shoxobcha xodimi karta haqiqiyligini sirtdan tekshiradi hamda emitentga mijozning vakolati va moliyaviy imkoniyatini tasdiqlash uchun so'rov yuboradi. Bu avtorizatsiya deyiladi va uning natijasida operatsiyani amalga oshirishga ruxsat beriladi yoki u ta'qiqlanadi. Avtorizatsiya texnologiyasi to'lov tizimi, karta turi va xizmat ko'rsatish shoxobchasining texnik jihozlanishiga bog'liq bo'ladi. Ushbu mexanizm klassik mexanizm hisoblanadi va u jahondagi magnitli plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan aksariyat hisob-kitoblarning asosidir. Bunday kartochkalarga uning egasi to'g'risidagi ma'lumotlar va tovar yoki xizmatga haq to'lash uchun zarur miqdordagi pulni hisobdan chiqarish uchun qaysi bankka murojaat qilish to'g'risidagi axborot yoziladi. Bunday kartochkada kartochka schyotidagi pul miqdori to'g'ri sidagi axborot bo'lmaydi. Shu nuqtayi nazardan bunday kartochkalar to'lovlarni amalga 10 Moliya-bank tizimini tahlil qilish va baholashda qo‘llaniladigan xalqaro me’yorlar, mezonlar va standartlar. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Prof. A.V.Vaxabov tahriri ostida. – Toshkent: Moliya, 2011. 21 oshirayotganda mijozning bankdagi hisob raqami uchun "kalit" vazifasini bajaradi. Ushbu mexnizm onlayn mexanizm deyiladi. Shu bilan bir qatorda offlayn mexanizm ham mavjudki, u avtori zatsiya jarayonida kartaga bir qancha qo'shimcha talablar qo'yadi. (1 rasmga qarang). Jumladan: -kartaning o'zida xarajat limiti miqdori haqida ma'lumot saqlanishi lozim; -avtorizatsiyadan so'ng limit qoldig'ining nazorat qilinadigan kamayib borish imkoniyati (kartani debetlash); -limitni qayta tiklash (kartani kreditlash). Offlayn avtorizatsiya qilish uchun karta POS terminalga solinadi. Bunda terminal va karta o rtasida oldindan yozilgan ma'lumotlar almashishi yuz beradi. Ushbuʻ jarayon muvaffaqiyatli bajarilganidan so'ng to'lov summasi ko'rsatiladi, mijoz esa PIN kodini kiritadi. Shu yo'l bilan kartadagi qoldiq to'lov summasiga kamaytiriladi. POS terminal tranzaksiya haqidagi ma'lumotlarni saqlab qoladi. Karta esa egasiga qaytariladi. Shu tariqa kun davomida tranzaksiyalar haqidagi ma'lumotlar POS terminalda yoki unga ulangan kompyuterda yoxud terminalga o rnatil gan maxsus ʻ smart kartada yig'iladi. Kun oxirida ushbu ma'lumotlar protsessing markazga jo'natiladi va hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Lokal to'lov tizimida amal qiladigan mexanizmlar bilan bir qatorda nisbatan rivojlangan (lokal chegaradan chetga chiquvchi) hisob-kitob mexanizmlarni ham ko'rib o'tish joiz. Bunday to'lov tizimlarida hisob kitoblar mexanizmi emitent va ekvayer funksiyalarining chegaralanishi hamda ishtirokchilar tarkibiga hisob-kitob banki va protsessing kompa niyasining qo'shilishi bilan murakkablashadi (3-rasmga qarang). Bir qator g'arb olimlari to'lov tizimlarini uchta katta guruhga bo'lishadi - kreditli, debetli va hisob-kitob to'lov tizimlari. Kreditli tizim kartochka hisob raqamida boshlang'ich nol qoldiq bo lishini ko'zda tutadi. Kartochka bilan ʻ bo ladigan barcha operatsiyalar hisob raqam debeyiga yozilib boradi va karta egasi ʻ ularni ma'lum shartlarda so'ndiradi. Bank plastik kartalari o'z vazifasiga ko ra hisob-kitoblarda (debetli va ʻ kreditli) oraliq instrument hisoblanadi. 22 Kreditli mexanizm ayniqsa lokal tizimda, ya'ni emitent ham, ekvayer ham bitta bank bo lganda qulaydir. Bunda asosan magnit chiziqli kartalardan foydalaniladi.ʻ Ushbu mexanizmda yagona so'rov yuborish texnologiyasidan foydalaniladi. Ya'ni bitta so'rov ham avtorizatsiya uchun, ham mablag'ni karta hisob raqamidan yechish uchun yuboriladi. Bunda:  Karta terminalga solinadi;  Mijozning to'lovga layoqatliligini aniqlash uchun so'rov  To lovga layoqatlilik tasdiqlanadi; ʻ  4-5. Karta hisob raqamidan xizmat ko'rsatish shoxobchasi hisob raqamiga mablag' o'tkazib beriladi. Yuqorida ko'rib o'tilganidek, plastik kartochkalar orqali hisob kitoblarni amalga oshirish mexanizmlari turlichadir. Biz faqat ularning asosiylariga to'xtalib o'tdik. Har bir bank, to'lov tizimini tashkil etmoqchi bo'lgan har bir tashkilot va davlat o'zining imkoniyatlari, texnik jihozlanishi va mijozlar xususiyatlaridan kelik chiqib, ushbu mexanizmlarni o'ziga moslashtiradi. Respublikamizda plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblar O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2013-yil 26 apreldagi 9/1 sonli Qarori bilan tasdiqlangan, O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2013-yil 3- iyunda 2465-son bilan ro'yxatga olingan "O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to'g'risida"gi Nizom asosida amalga oshiriladi. 2.2. Elektron to'lov tizimlari ishlash prinspi va xalqaro to'lov tizimlari To'lov tizimi bu moliyaviy sheriklar: banklar, muassasalar, do'konlar va boshqalar o'rtasidagi bitimlar va hisob-kitoblarni almashish tizimidir. Keng ma'noda, bu xaridor va sotuvchi o'rtasidagi vositachilar. 23 To'lov tizimining funktsiyalari bank kartalari yordamida pul mablag'larining barqaror aylanishidan iborat. Plastik karta bilan to'lovni amalga oshirayotganda, maxsus terminal xaridorning pul mablag'larini o'z bankiga o'tkazish to'g'risida so'rov yuboradi va u erdan kerakli miqdorni sotuvchining hisobiga o'tkazadi. Barcha hisobkitoblar real vaqt rejimida amalga oshiriladi va 10 soniyadan oshmaydi. Davlat ichida, kredit muassasasi ichida va davlatlar o'rtasidagi pul muomalasini boshqaruvchi ko'plab to'lov tizimlari mavjud. Internet orqali to'lovlarni amalga oshirish uchun elektron to'lov tizimlari ham mavjud. Xalqaro to'lov tizimlari barcha mamlakatlardagi moliyaviy aylanmalarga kirishni ta'minlaydi, bu sizga hududlar va hududlarni hisobga olmagan holda xaridlar va hizmatlar uchun haq to'lashga imkon beradi. Bu to'lov tizimining eng xavfsiz turi. Eng zamonaviy kompyuter texnologiyalari doimiy ravishda yangilanib turadigan va firibgar hujumlarga qarshi turishga yordam beradigan va shaxsiy ma'lumotlar xavfsizligining yuqori darajasini ta'minlaydigan xalqaro tizimlarga hizmat ko'rsatish uchun ishlatiladi. Mamlakatimizda eng mashhurlari Visa yoki MasterCard. Asosiy global tizimlar, shuningdek, American Express, Diners Club va JCB. Viza Viza to'lov tizimi Amerikada o'tgan asrning 60-yillarida paydo bo'lgan. Shu sababli, Visa to'lov tizimining o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u dollar valyutasidagi operatsiyalarga yo'naltirilgan. To'rt turdagi kartalar mavjud - debet kartalari, kredit kartalari, to'lov kartalari va oldindan to'langan kartalar, ular birbiridan zaryadlashda farq qiladi. Bu dunyodagi eng mashhur plastik kartalar turlaridan biri. Maxsus kod - egasining shaxsini tasdiqlovchi pin kod yordamida xaridlarni amalga oshirish, pulni olish va hisobni to'ldirish mumkin. Shuningdek, kartalar shaxsiylashtirilishi va Internetda xavfsiz xarid qilish uchun maxsus raqamli kodlarga ega bo'lishi mumkin. 11 11 Артемова Л.В. Инвестиции и инновации. Словар-справочник от А до Я. –М.: Юрайт-Издат, 1998. -С. 251. Букато В.И., Лвов Ю.И. «Банки и банковские операции в России», Москва, «Финансы и Статистика» нашриёти, 1996 йил 139-бет. 24 Mastercard MasterCard tizimi ham Amerika kompaniyasidir, ammo uning yordami bilan operatsiyalar evrodagi asosiy valyuta ishtirokida amalga oshiriladi. Oddiy xaridor uchun bu unchalik katta farq qilmaydi, lekin agar siz kartani chet elda xarid qilishda foydalansangiz, to'lov tizimi barcha summalarni avval asosiy valyutaga, so'ngra sotib olish valyutasiga qayta hisoblab chiqishini unutmasligingiz kerak, bu esa komissiya miqdoriga ta'sir qilishi mumkin. . Ma'lum bir cheklovgacha bo'lgan MasterCard-ni sotib olish pin kodini ishlatmasdan amalga oshiriladi. Bu uni firibgar firibgarlarga nisbatan ko'proq zaiflashtiradi. MasterCard kartalari ro'yxatdan o'tgan va anonim, kabartmalı va silliq bo'lishi mumkin. To'lov tizimlari "To'lov markazi" va "Corn" kartasi kabi yirik bank gigantlari bilan ham, nobank kredit tashkilotlari bilan ham hamkorlik qiladi. 25 MIR milliy to'lov tizimi Milliy to'lov tizimi barcha mahalliy ichki tarmoqlarni davlat regulyatori - Markaziy bank ishtirokida birlashtirish maqsadida yaratilgan. U mamlakat ichidagi to'lov tizimlaridan foydalanish xavfsizligini ta'minlaydi va xalqaro tizimlardan mustaqil ravishda moliyaviy operatsiyalarni o'tkazishni taklif qiladi. Xavfsizlik, mijozlar va kompaniyalarning moliyaviy manbalari haqidagi barcha ma'lumotlar davlat ichida saqlanishiga asoslanadi. MIR milliy to'lov tizimi 2015 yil oxirida ishga tushirilgan. Bugungi kunda milliy to'lov tizimidan ko'plab yirik banklar foydalanmoqda. Kartalar debet bo'lishi mumkin, bunga qo'shimcha ravishda siz kredit kartalarini chiqarishingiz mumkin. MIR tizimi plastiklari uchun overdraft va avtoulov to'lovlari ham mavjud. Naqd pul oqimini qo'shimcha tekshirish uchun kartalar chiplar va gologramma tasvirlar bilan jihozlangan. Milliy to'lov tizimidan foydalanish milliy valyutaning dollar va evroga bog'lanishini susaytirishi mumkin. Shuningdek, bu Rossiyada amalga oshirilgan moliyaviy to'lovlardan davlat ichidagi daromadlarni tejashga yordam beradi. Ammo chet elda karta orqali to'lovlar hozircha ishlamaydi - MIR to'lov tizimi faqat mahalliy sharoitda ishlaydi. 26 Bank ichidagi to'lov tizimlari "Vuntribank" to'lovlari bank ichidagi moliyaviy mablag'lar aylanishini tezlashtirish va tartibga solish, mijozlarga hizmat ko'rsatish sifatini oshirishga hizmat qiladi. Bank tizimining barqaror ishlashi ish oqimini tezlashtirish va moliyaviy yo'qotishlarni kamaytirish imkonini beradi. Bank tashkilotlari asosiy daromadni investitsiyalar va kreditlar aylanmasidan oladi. Amaliy ma'lumotlar korxonaning daromadliligini oshirishi va ishchilarga yukni kamaytirishi mumkin. Odatda xususiy to'lov tizimlari kompaniya ichidagi faoliyatini mustaqil ravishda nazorat qiladi va davlat tomonidan tartibga solinmaydi. Internet elektron to'lov tizimlari Tarmoq ichidagi pul oqimlarini o'tkazish uchun yaratilgan to'lov tizimlari maxsus texnologiyalarning an'anaviy tizimlaridan farq qiladi. Ikkala xalqaro to'lov tizimlarining haqiqiy kartalariga bog'langan to'lov tizimlari va virtual kartalardan foydalanadigan tizimlar mavjud. Onlayn tizimlarning ishlash printsipi odatdagilarga o'xshaydi - har bir ro'yxatdan o'tgan foydalanuvchi hisob oladi - mablag'ni saqlash yoki xaridlarni to'lash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan elektron hamyon. Elektron hamyonni tarmoqdagi to'lovlar uchun ham, boshqa foydalanuvchilarning pul mablag'larini olish uchun ham ishlatishingiz mumkin - 27 hozirda ko'plab MMT kredit kartalarini bermasdan va darhol mijozning elektron hamyoniga kredit beradi. Elektron to'lov tizimlarisiz, SMS kreditlari yoki boshqa onlayn kreditlardan foydalanib bo'lmaydi. Ro'yxatdan o'tish va foydalanish jarayoni juda oddiy bo'lgani sababli, elektron to'lov tizimlarini xavfsiz mahsulotlar deb hisoblash qiyin - hisob raqami va parolni bilish, har qanday foydalanuvchi boshqa odamlarning moliyaviy manbalari va shaxsiy ma'lumotlarini o'zlashtirishi mumkin. Eng mashhur mahalliy onlayn tizimlar - WebMoney, Yandex.Money va Qiwi. Yaqinda vkontakte ijtimoiy tarmog'ida yangilik bor edi. Saytda va uyali aloqa hizmatlarida xaridlarni to'lash yoshlar orasida mashhur bo'lishi kutilayotgan VK Pay orqali osonlashdi. Va dunyoda eng keng tarqalgan PayPal tizimi, ammo MDH mamlakatlari uchun uning funktsiyalari cheklangan. 12 Mobil texnologiyalar va to'lov tizimlari odamlarni qog'oz ishidan ozod qiladi va moliyaviy resurslarning aylanishi va hisobini osonlashtiradi. Plastik karta zamonaviy hayotning ajralmas qismiga aylandi va qog'oz pullardan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. To'lov tizimini tanlash foydalanuvchining ehtiyojlariga asoslanishi kerak, aks holda siz ko'proq komissiyalarga pul sarflaysiz va mahsulotning barcha funktsiyalaridan foydalana olmaysiz. Elektron pullar haqida Elektron pullar virtual puldir, ular orqali Internetda barcha to'lovlar amalga oshiriladi. Ma'lumki, dunyo miqyosidagi tarmoq har kuni inson hayotining tobora ko'proq sohalarini qamrab olmoqda, shuning uchun foydalanuvchilar, shu jumladan turli mamlakatlarda joylashgan foydalanuvchilar o'rtasida qulay va tezkor hisobkitoblarga ehtiyoj paydo bo'lmoqda. Aynan shu funktsiya elektron pulni oladi. Bu, aslida, haqiqiy pullar yoki bankdagi hisobvaraqlardagi mablag'lar bilan bir xil bo'lgan banknotalar bo'lib, ularning butun aylanmasi faqat Internetda sodir bo'ladigan farq. Elektron pullar turli valyutalarda ham bo'lishi mumkin, 12 Omonov A.A. “Tijorat banklarining moliyaviy resurslarini boshqarish”. T.: “Fan va texnologiya” Monografiya, 2008 yil. 248 b. 28 ularni real pulga almashtirish mumkin va aksincha (bu operatsiya elektron pullarni kiritish / chiqarish deb ataladi). Bank hisoblaridagi elektron pullar va naqd pulsiz mablag'lar bir xil emas! Hech qanday holatda siz ularni aniqlay olmaysiz! Dastlab elektron pullar tor doiradagi to'lovlarni amalga oshirish uchun ishlatilgan, ammo hozir u juda keng muomalaga ega, ulardan foydalanish ko'lami doimiy ravishda o'sib bormoqda. Ko'pgina oflayn korxonalar mashhur elektron to'lov tizimlari valyutalarini qabul qilishni boshladilar: uning yordami bilan, masalan, avia va temir yo'l chiptalarini sotib olish, kommunal to'lovlarni to'lash, uyali aloqa operatorlari hisoblarini to'ldirish, Internet va kabel televideniesi uchun to'lovlarni amalga oshirish va hokazo… Turli davlatlar qonun hujjatlarida aytilgan elektron pullarning turli xil ta'riflaridan foydalanishlari mumkin. Ko'pgina foydalanuvchilar o'zlarining nisbiy anonimligi va Internetda tezkor to'lovlarni amalga oshirishning qulayligi bilan elektron pullarni jalb qilishadi. Internet elektron to'lov tizimlari. Elektron pullar elektron to'lov tizimlari (EPT) tomonidan chiqariladi. Bular virtual banknotalarni chiqaradigan, ularning muomalasi uchun texnologiyalarni ishlab chiqadigan va joriy qiladigan, shuningdek ularning elektron valyutalari bilan barcha operatsiyalarni ta'minlaydigan kompaniyalar. Ko'pincha elektron to'lov tizimlari eng katta Internet-korporatsiyalarning bir qismidir, ularning faoliyat yo'nalishlaridan biri hisoblanadi (masalan, Yandex.Money, eng katta ijtimoiy tarmoqlarning valyutalari va boshqalar). Har bir EPT turli xil real valyutalarga mos kelishi mumkin bo'lgan o'z elektron pullarini chiqaradi. Turli xil elektron to'lov tizimlari turli darajadagi rivojlanish darajalariga, funktsional imkoniyatlarga, turli qamrov tarmoqlariga, turli yo'nalishlarga ega. Qoidaga ko'ra, bitta to'lov tizimining elektron pullari boshqa EPT valyutasiga almashtirilishi mumkin, ammo har doim ham emas, bundan tashqari, bunday operatsiya muayyan komissiyani talab qiladi. 29 Qoida tariqasida elektron to'lov tizimlari elektron pullarni qanchalik ko'p miqdorda chiqarsa, ularga ehtiyoj paydo bo'ladi, ya'ni elektron to'lovlarni ishlatuvchilar o'zlarining real pullarini elektron valyutani sotib olish uchun qo'yadigan darajada. Elektron pullarning muomalasi odatda qonunchilik normalari bilan tartibga solinadi, shuning uchun ma'lum bir davlat hududida ro'yxatdan o'tgan va ishlaydigan elektron to'lov tizimlari ushbu standartlarga rioya qilishlari kerak. Biroq, ko'pincha bu ro'y bermaydi, chunki elektron pullarni kuzatish juda qiyin va bu sohadagi qonunchilik nomukammal bo'lib qolmoqda. Elektron to'lov tizimlari o'z valyutalari bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalar uchun olinadigan komission to'lovlardan daromad oladi. Banklar har qanday davlat iqtisodiyotining "qon aylanish tizimi" bo'lgani kabi, elektron to'lov tizimlari "qon aylanish tizimi" va elektron tijoratda ham ishlaydi - bular ulardan foydalanishning asosiy, ammo yagona usuli emas. Virtual to'lov tizimlari Internet orqali hizmatlarni to'lash uchun mo'ljallangan. Chunki pul tezda hisob raqamiga o'tkaziladi, usul yirik kompaniyalar, uyali aloqa operatorlari, banklar va boshqalar tomonidan qo'llaniladi. To'lov sxemasiga ko'ra ular quyidagilarga bo'linadi. Iqtisodchilar va oddiy Internet foydalanuvchilarining lug'atida " Elektron pullar tizimi " yoki" EPT " atamasi mavjud. Tizim naqd pulni emas, balki virtual pulni aylantiradi. Odamlar ushbu pulni tezda Internet orqali bitta hamyondan boshqasiga o'tkazadilar. Agar so'ralsa, har bir kishi har qanday vaqtda elektron moliyani naqd va naqd bo'lmagan mablag'larga almashtirishi mumkin. 13 Onlayn to'lov tizimlari odatiy holga aylandi. Ular, ayniqsa, ish yoki o'yin- kulgi uchun Internetda vaqt o'tkazadiganlar orasida mashhurdir. Har bir EPT o'zining elektron pul turlarini chiqaradi. Ularning ba'zilari allaqachon xalqaro ahamiyatga ega, ba'zilari cheklangan doiralarda qo'llaniladi, ba'zilari o'zlarining emitentlari chegaralaridan tashqariga chiqmagan. Elektron pul tizimini to'g'ri tanlash kelajakda foydalanuvchi uchun juda muhim rol o'ynaydi. Har bir inson o'ziga xos ehtiyojlarini to'liq qondiradigan bunday elektron 13 Azizov U., Qoraliev T. va b. Bank ishi. Darslik./ T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 768 b. 30 to'lov tizimiga muhtoj. Agar kerak bo'lsa, bir vaqtning o'zida bir nechta EPT-da ro'yxatdan o'tish imkoniyati mavjud. Dunyoning elektron to'lov tizimlari. PayPal Bugungi kunda bu 2000 yildan beri amalda bo'lgan eng mashhur global to'lov tizimidir. Bu onlayn auktsionlarni o'tkazishga ixtisoslashgan Amerikaning eBay kompaniyasining tarkibiy bo'linmasi. Hozirda PayPal to'lov tizimi dunyoning 203 mamlakatida ishlaydi, garchi ularning ba'zilarida EPTning to'liq funktsiyasidan foydalanish imkoni bo'lmasa, 26 jahon valyutasi bilan ishlaydi, uning foydalanuvchilar soni 140 millionga yaqin. Rossiyada va boshqa MDH mamlakatlarida PayPal hali ham keng tarqalmagan, Rossiya to'lov tizimlaridan past, chunki mablag'larni to'ldirish va ayniqsa olish uchun keng imkoniyatlar mavjud emas. Shunga qaramay, u bizning mamlakatimizda astasekin rivojlanmoqda, masalan, 2013 yil sentyabr oyidan boshlab, juda katta komissiya mavjud bo'lishiga qaramay, Rossiya rubllari tizimidan Rossiya banklaridagi hisob raqamlariga pul mablag'larini olish imkoniyati paydo bo'ldi. PayPal-ning asosiy pul birligi - AQSh dollari. 1. Elektron oltin. Elektron pullarni asosan oltindan (Trinity untsiya miqdoriga qarab), shuningdek boshqa qimmatbaho metallarga chiqaradigan to'lov tizimi. So'nggi yillarda elektron oltin tizim onlayn-firibgarlar orasida ommalashib ketdi va onlayn kazinolar va virtual pul o'yinlarining barcha turlarida faol foydalanilmoqda. So'nggi yillarda e-oltin og'ir kunlarni boshdan kechirmoqda: uning asoschisi hibsga olingan va operatsiyalar vaqti-vaqti bilan to'sib qo'yilgan. 2. Zo'r pul. 2007 yilda yaratilgan va asosan evro, dollar va oltin bilan ishlaydigan elektron to'lov tizimi. Bundan tashqari, u ko'plab hiyla-nayranglar va moliyaviy piramidalarda qo'llanilishi bilan mashhur, ammo u jismoniy shaxslar va biznes vakillari o'rtasidagi hisob-kitoblarda juda mashhur bo'lib, Internetda tovarlar va hizmatlarni to'lashda faol ishlatiladi. Dunyoning ba'zi boshqa elektron to'lov tizimlarini ta'kidlash mumkin: AlertPay, Google Wallet, Moneybookers, Elios Gold, e-Bullion, ePayService va boshqalar. 2.3. Eng keng tarqalgan elektron to'lov tizimlari. 31 1. WebMoney (WebMoney). Nafaqat Rossiyada, balki MDHning boshqa mamlakatlarida ham to'lov tizimlari orasida shubhasiz yetakchi dunyo miqyosida ma'lum muomalaga ega, ammo Germaniyada WebMoney qonun bilan taqiqlangan. Qonuniy ravishda, WebMoney Transfer to'lov tizimi emas, chunki u elektron pullarni chiqarmaydi, ammo shunday nomlanadi Da'volarning pul huquqlari o'tkaziladigan "titul birliklari". Kompaniyaning o'zi 1998 yilda tashkil etilgan va o'z faoliyatini "xalqaro hisob-kitoblar tizimi va tarmoq biznesini yuritish uchun muhit" deb e'lon qiladi. Bugungi kunda WebMoney tizimida 25 millionga yaqin foydalanuvchilar mavjud, shu bilan birga Runet foydalanuvchilarining 35 foizi WebMoney hamyonlaridan foydalanadilar. Umuman olganda, tizim o'nga yaqin elektron valyutalardan (shu jumladan maxsus kredit valyutalaridan) foydalanadi Yandex pul. Rossiyadagi ikkinchi eng mashhur elektron to'lov tizimi, 2002 yilda Rossiyaning eng yirik "Yandeks" qidiruv tizimining bo'linmalaridan biri sifatida tashkil etilgan. Yandex.Money hisob-kitoblari uchun Rossiya rublining elektron ekvivalentidan foydalangan. Tizim, asosan, Rossiya Federatsiyasi hududida Internetbiznes va elektron tijoratni ta'minlash uchun ishlab chiqilgan, garchi u MDHning boshqa mamlakatlarida kam tarqalgan bo'lsa ham. 32 2. Qiwi. Shuningdek, Rossiyada juda mashhur elektron to'lov tizimi, garchi birinchi ikkisiga nisbatan, shubhasiz, yo'qolmoqda. Qiwi elektron pullari 2007 yilda paydo bo'lgan va nafaqat elektron, balki naqd pulsiz hisob-kitoblar vositasi sifatida ham foydalanilmoqda (Visa kartasidan foydalangan holda). Rossiyadan tashqari QIWI tizimi yana 7 mamlakatda, jumladan, Belarusiya, Qozog'iston, Moldova, AQSh va boshqa mamlakatlarda ishlaydi. Rossiyaning boshqa EPTlari orasida RBK Money, Wallet One, Z-to'lov, PayCash, ICQMoney, VKontakte, Odnoklassniki, My World va boshqa ijtimoiy tarmoqlarning pul birliklarini ajratib ko'rsatish mumkin. Ukraina o'zining to'lov tizimini yaratdi Internet.Money va Belarusiyada - Oson to'lovlar . Ammo mashhurlik va to'lovlar hajmi bo'yicha ular Rossiyaning WebMoney-dan sezilarli darajada past. Elektron pullardan foydalanish Barcha elektron to'lov tizimlari taxminan bir xil printsip asosida ishlaydi. EPTning ishtirokchisi bo'lish uchun siz tizimda ro'yxatdan o'tishingiz kerak (buni faqat rasmiy veb-sayt orqali qilishingiz kerak!) va ehtiyojga qarab bitta yoki bir nechta elektron hamyonlarini oching. Elektron to'lov tizimini tanlashda, u sizga kerak bo'lgan barcha xususiyatlarni taqdim etishi, pulni depozitlash va olishning qulay va arzon usullarini ta'minlashiga e'tibor bering. 33 Ko'p hollarda ro'yxatdan o'tish jarayoni bepul. Ba'zi hollarda saytda onlayn ro'yxatdan o'tishni o'tkazish kifoya qiladi, boshqalarida ma'lum bir EPTda ishlash uchun maxsus dasturni yuklab olish va o'rnatish kerak bo'ladi. Bunday dasturlar ham statsionar, ham mobil qurilmalar uchun mavjud. Keyin barchasi elektron pulni qanday ishlatishni rejalashtirishingizga bog'liq. Agar siz ularni hizmatlaringiz uchun to'lov sifatida qabul qilishingiz kerak bo'lsa (masalan, agar bo'lsangiz -), o'zingizning elektron hamyoningiz raqamini sizga to'lovlarni amalga oshiradiganga topshirishingiz kerak. Agar o'zingiz elektron pul bilan biror narsa uchun pul to'lamoqchi bo'lsangiz, hamyoningizni haqiqiy pul bilan to'ldirishingiz kerak bo'ladi. Buning turli xil usullari mavjud, har bir EPT o'ziga xos: xalqaro plastik kartalardan foydalangan holda, to'lov terminallari, bank hisoblari, ayirboshlash shoxobchalari va boshqalar orqali. To'lov tizimida ro'yxatdan o'tishda o'zingizning haqiqiy ma'lumotlaringizdan foydalanishingiz kerak, aks holda siz pul mablag'larini echishda muammolarga duch kelishingiz mumkin. Ba'zi hollarda, ayniqsa katta operatsiyalar uchun, pasport ma'lumotlarini skaner shaklida taqdim etishingiz kerak bo'ladi. Elektron to'lov tizimlarining barcha hizmatlari xavfsizlikni ta'minlash uchun turli yo'llar bilan himoyalangan, ammo foydalanuvchi har doim Internetda etarli bo'lgan har qanday firibgarlardan o'zini himoya qilishga e'tibor berishi kerak. Elektron to'lov tizimining veb-saytidagi ma'lumotlarni diqqat bilan o'qing, barcha ko'rsatmalarga rioya qiling va elektron hamyonlaringiz uchun eng yuqori darajada himoya qilishga harakat qiling. Esda tutingki, bu aslida bir xil pul, va ularning yo'qolishi sizning shaxsiy moliyaviy ahvolingizga salbiy ta'sir qiladi. Afzalliklari va kamchiliklari Elektron to'lov tizimlaridan foydalangan holda, kishi quyidagi imtiyozlarga ega bo'ladi: 34 Ammo bir qator kamchiliklar mavjud, ular tufayli ko'pchilik virtual valyutaga ishonmaydi: Deyarli barcha virtual to'lov tizimlari bir xil ishlaydi. Ulardan birini ishlatishni boshlash uchun siz ro'yxatdan o'tishingiz va hamyonni yaratishingiz kerak. "To'lov" ni tanlayotganda, siz uning imkoniyatlariga qarab harakat qilishingiz kerak, shunda u sizning ehtiyojlaringizga to'liq javob beradi. Eng mashhur Elektron to'lov tizimi chet mamlakatlarda quyidagilar ko'rib chiqiladi:  Advcash  Qiwi  Zo'r pul  To'lovchi  Bitcoin Eng mashhur elektron to'lov tizimlari. Ro'yxatdan o'tish har doim bepul. Shundan so'ng, siz hamyon uchun qanday qilib aniq pul olishingizni tushunishingiz kerak. Bitta keng tarqalgan variant - uning raqamini ish beruvchiga berish. Tovarlar sotib olayotganda yoki hizmatlarni to'lashda hamyoningizni qog'oz yozuvlar bilan to'ldirishingiz kerak. Buni quyidagilar orqali amalga oshirish mumkin. 14  to'lov terminallari; 14 Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya , 2017.732 b. 35 Tovarlarni sotib olish va boshqa operatsiyalarning tezkorligi; Haqiqiy do'konlarga nisbatan kam komissiya; E lektron hamyonni ochish qulayligi; Daromad va xarajatlaringizni to'liq nazorat qilish.  almashtirish punktlari;  bankomatlar. Elektron tizimda ro'yxatdan o'tishda siz haqiqatga mos keladigan ma'lumotlarni kiritishingiz kerak. Agar kerak bo'lsa, texnik yordam foydalanuvchidan shaxsiy ma'lumotlarni talab qiladi. Hisob egasi shaxsiy guvohnomani taqdim eta olmaganda, uning hamyoni bloklanishi mumkin. Elektron pullar haqida. Elektron to'lov tizimlari paydo bo'lishi va faol foydalanish boshlanishi bilan ushbu jarayon bilan bog'liq tushunchalar paydo bo'la boshladi. Bunday tushunchalardan biri bu elektron pul. Elektron pullar elektron to'lov vositalarida qayd etiladigan va saqlanadigan to'lov tizimi foydalanuvchisining ma'lum pul ekvivalenti. Onlayn to'lovlar, pul o'tkazmalari, to'lovlar uchun ishlatiladi. Ushbu to'lov vositasi o'ziga xos turlarga ega: Smart-kartalar asosida . Bunday kartalar bank hisobraqamlari bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'langan va kartadan foydalanuvchi tasarruf etadigan ma'lum miqdorni anglatadi. Ushbu bazadagi eng mashhur to'lov tizimlari: Visa cash, ecash, proton. Bunday tizimlar sizga Internet orqali xaridlarni to'lash, pulni bir necha valyutada saqlash imkonini beradi va siz ushbu tizimni boshqarish uchun telefon aloqasidan foydalanishingiz mumkin. Ammo bu usul juda xavfsiz emas, chunki barcha operatsiyalarning qonuniyligini kuzatib borish shunchaki mumkin emas.  Tarmoqqa asoslangan . Bunday pul oqimining elektron tizimi uchun ma'lum bir dasturni o'rnatish kerak. Bunday dasturlar bepul va mobil 36 qurilmalarning imkoniyatlari rivojlanishi bilan bunday tizimlarning mobil ilovalari yaratildi. Asosan, tarmoqdagi EPT-lar Internetda pul ishlash bilan shug'ullanadigan, Internetdo'konlar orqali tovarlar sotib oladigan yoki o'z hizmatlari uchun to'lovlarni qabul qilish shakllarini kengaytirishni istagan firmalar tomonidan tanlanadi.  Anonimlik turini, davlat va nodavlat turini va boshqalarni belgilaydigan elektron pullarning boshqa tasniflari ham mavjud. Rossiyadagi elektron to'lov tizimlari Rossiyada to'lov tizimlari keng tarqaldi va hayotimizga juda qattiq kirib bordi. Turli xil elektron hamyonlardan foydalangan holda biz Internet orqali hizmatlar va tovarlar uchun to'lovlarni amalga oshiramiz. O’zbekistonda mavjud elektron to’lov tizimlari haqida U-PAY elektron to’lov hizmati Elektron to’lovlarning unevirsal tizimi hisoblanadigan U-PAY – elektron tijoratni rivojlantirish maqsadidagi O’zbekiston Respublikasining “Elektron to’lovlar to’g’risidagi” Qonunining ijrosi asosida tashkil etilgan. U-PAY tizimining ustun tomoni shundaki, unda naqd pulsiz hisob kitoblarni istalgan mobil aloqa yoki Internet orqali, shuningdek, SMS-xabar orqali ham amalga oshirsa bo’ladi. Shuningdek, U-PAY xiztidagi 1400 raqamiga yuboriluvchi va undan kiruvchi barcha SMS xabarlar bepuldir. «U-PAY» tizimining asosiy ustunligi: U-PAY elektron to’lov hizmati plastik kartochkangizdagi pul mablag’laridan foydalanishda maksimal qulaylik yaratadi. Biz mobil telefonimizni o’zimizning moliyaviy yordamchimiz sifatida emas, balki aloqa vositasi, fotokamera, MP3pleyer sifatida ko’rishga o’rganib qolganmiz. Endilikda ushbu mobil dasturi yoki 37 SMS-xabar yordamida qisqa muddatda to’lovlarni amalga oshirish imkoni paydo bo’ldi. U-PAY sutkasiga 24 soat, haftada 7 kun ishlaydi! “U-PAY” orqali quyidagilarga to’lov qilish mumkin:  Mobil aloqa;  Internet;  Kommunal hizmatlar;  Shahar va xalqaro telefon aloqasi hizmati;  Mol-mulk va yer solig’i;  Davlat bojlari;  Savdo-sanoat palatasi hizmatlari;  Internet-do’konlardan xaridlar va boshqalar. “U-PAY” elektron to’lov tizimi hizmatidan foydalanish niyatida bo’lgan UZCARD (onlayn) kartochkasi egalari o’zlariga yaqin yerda joylashgan istalgan bank, terminal yoki info-kassadan “SMS-informer” hizmatini yoqtirib olishlari kerak bo’ladi. “CLICK” elektron to’lov hizmati "CLICK" – bu mobil internet-banking tizimi hisoblanib, u orqali mobil aloqa hizmatlari, internet-provayderlar, kommunal hizmatlar uchun to’lovlarni, shuningdek internet-do’konlaridan xaridlarni bevosita shaxsiy bank hisobidan yoki plastik kartochkasidan ustama haqisiz amalga oshirish imkonini beradi. “CLICK” – asosiy qulayliklar va ustunliklar:  Masofadan turib ustama haqisiz, tun-u kun (24/7 rejimida) to’lovni amalga oshirish imkoniyati;  Mobil qurilmangizga maxsus dastur va ilovalarni o’rnatish ehtiyoji yo’qligi;  Salbiy balans paytida ham USSD-so’rov orqali to’lov qilish imkoniyatining mavjudligi;  Onlayn imkoniyatlar – bankdagi hisob qoldig’ini tekshirish va bank rekvizitlari haqidagi ma’lumotni qabul qilish; 38  Bank kartochkasi orqali amalga oshirilgan barcha operatsiyalar haqida SMSxabarning kelishi;  Hisobdan hisobga pul mablag’larini ko’chirish, “CLICK”ning boshqa foydalanuvchilariga pul ko’chirish va boshqa ko’plab imkoniyatlar. Ushbu tizim orqali barcha to’lovlar ikki xil usulda amalga oshiriladi: USSD-menyu orqali: mobil telefondan *880# qisqa raqamini teriladi Internet orqali (interfeysi orqali https://my.click.uz , https://m.click.uz ) ; Tizimga ulanish yo’llari: Agar sizda O’zbeksiton Respublikasidagi istalgan bankning UZCARD-Online plastik kartochkasi bo’lsa, unda “CLICK” interfeysi orqali bevosita plastik kartochkangizdan to’lovni amalga oshirishingiz uchun infokioskga (bankomat) yoki bankka borib mobil telefoningizga “SMS-xabardor qilish” hizmatini yoqtirishingiz va plastik kartochkangizni UZCARD-CLICK tizimiga ulashingiz kerak. Plastik kartochkani UZCARD-CLICK tizimiga ulash uchun “SMS-xabardor qilish” hizmati yoqilgan telefondan quyidagi so’rovni yuborish kerak: *880*0*kartochka raqami*amal qilish muddati#. Kartochka raqami – bu Sizning plastik kartochkangiz raqami. Bu raqam kartochka yuzasida ko’rsatilgan va 16 belgidan tashkil topgan (ushbu raqamlarni probelsiz terish lozim). Amal qilish muddati – kartochkaning amal qilish sanasi. Ushbu muddat kartochkada ko’rsatilgan va 4 ta belgidan iborat. Masalan, *880*0*8600000000000001*1216# “SMS-xabardor qilish” hizmati bepul hisoblanadi. “UZCARD” yoki “880” nomi orqali kiruvchi har bir SMS-xabar uchun uyali aloqa operatori balansingizdan 42.10 so`m ushlab qoladi. “CLICK” nomi orqali kiruvchi SMS-xabar tariflanmaydi, USSD-menyudan foydalanish bepul. Shundan so’ng tizim PIN-kod terishni taklif etadi*. Kelgusida UZCARD-CLICK orqali to’lov qilish jarayonida to’lovlarni ushbu Click-PIN-kod orqali tasdiqlashingiz kerak bo’ladi. Operatsiya yakuniga yetganidan keyin SMS-xabar 39 orqali o’zingizning so’rovingiz holati haqida ma’lumot qabul qilasiz.USSDmenyuga ilk marta tashrif paytida UZCARD-CLICK tizimi til tanlashni taklif qiladi hamda hizmat ko’rsatish shartlariga rozi ekanligingizni tasdiqlashingizni so’raydi. Endilikda Siz UZCARD-CLICK tizimi foydalanuvchisi bo’ldingiz va bevosita plastik kartochkangizdan USSD-menyu orqali *880#. *Eslatma: ushbu PIN-kod plastik kartochkangizdagi PIN-koddan farq qiladi. Yana shuni yodda tutingki, PIN-kod uchinchi shaxslarga ma’lum bo’lmasligi kerak, ayni paytda o’zingizga oson esda qolarli ham bo’lishi maqsadga muvofiq. 2.Agar sizda plastik kartochka bo’lmasa yoki siz DUET plastik kartochkasining egasi bo’lsangiz, unda istalgan bankka pasportingizning asl nusxasini eltib sistamadan ro’yxatdan o’tishingiz mumkin. CLICK tizimiga ulanish bo’yicha banklar ro’yxati bilan www.click.uz. Saytida tanishib chiqishingiz mumkin. CLICK tizimiga ulanish bepul amalga oshiriladi! To’lov paytida ustama haqi olinmaydi! 15 Xulosa 15 www.click.uz. 40 Xulosa qilib aytadigan bo’lsak plastik kartochkalardan foydalanish yurtimizda yildan yilga jadal o’sib bormoqda. O’zbekiston Respublikasidagi barcha davlat va nodavlat banklar plastik kartochkalardan foydalanib kelmoqda. Plastik kartochkalardan foydalanish aslini olib aytganimizda davlat iqtisodiyotiga juda katta foyda keltiradi deb aytolamiz misol uchun plastik kartochkalrdan foydalanish pulning qadrsizlanishini yani naqt pulning uyda yoki qo’lda saqlanib qolishini oldini oladi. Bunga misol qilib hozirda deyarli barcha ish haqlari va nafaqa pullarini plastik kartochkalarda berilishini misol qilishimiz mumkin. Oldin odamlar plastik kartochkalardan deyarli foydalanmas edi hozirda odamlarning ozi shaxsiy plastik kartochkalar ochtirishmoqda. 2019-2020-yillarda enovatsiyaga aylangan yangi plastik kartasi yani “Humo”kartasini aytib o’tishimiz mumkin. Shu paytgacha uzcard plastik kartochkalari yurtimizda manapol bo’lmoqda edi. Endi raqobatchi Humo kartasi chiqarildi. Uning bir necha avfzal tomonlari bor misol uchun kartadan kartaga pul o’tkazish 1% ni tashkil qilar edi to’g’ri bu sefralar juda kichkina ko’rinishi mumkin lekin agar biz katta pulni o’tqizmoqchi bo’lsak bilinadi. Humo kartasidan Humo kartasiga pul o’tqazmalari mutlaqo bepul va biz aholi uchun juda samarali hisoblanadi. Humo kartasidan foydalanish hattoki chet elda bo’lsakda amalga oshadi va bu bizning iqtisodiyotimiz uchun juda foydali va biz umed qilamizke O’zbekistonning Humo kartochkasi hozirda dunyo miqyosida birinchilardan bo’lgan MASTERCARD va VISA kartochkalariga tez orada raqobatchi bo’ladi. Hattoki bu O’zbekistonda “elektiron tijorat”ni rivojlantirishda ham juda katta hissasini qo’shadi. Bugungi kunda butun dunyoda plastik kartochkalar orqali to’lov tizimi keng tarqalgan. Ular to’lov vositasi sifatida supermarketlarda, magazinlarda, xizmatlar sohasidagi korxonalarda, uyali aloqa kompaniyalarida, avia va temir yo’l kassalarida, avtomobillarga yoqilg’i quyish shahobchalarida va boshqa joylarda qabul qilinadi. Kartochkalar orqali plastik kartochkalar bo’yicha to’lovlar qabul qiluvchi elektron terminallar bilan jihozlangan istalgan savdo punktida to’lash mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 41 1. O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida buxgalteriya hisobini yuritishga oid qonunchilik xujjatlari to‘plami. –T.: «O‘zbekiston», 2003. 92-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni . 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2018 yil 9 yanvardagi PF-5296-sonli Farmoni; 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida ”gi 2017 yil 13 sentabr dagi PQ-3272- son li Qarori 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 12 sentabrdagi PQ-3270-sonli Qarori 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora – tadbirlarni to‘g‘risida”gi PF-3618-sonli Farmoni. – T.: “O‘zbekiston”, 2005. 7 iyun. 7. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015 yil 13 iyundagi 14/3 sonli “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi yo‘riqnomasi (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 6 iyulda 2693-ro‘yxat raqami bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan); 8. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015 yil 5 avgustdagi “Bankka 9. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 10. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 42 11. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 12. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 13. Azizov U.O‘. va b. Bank ishi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya , 2016. 768 14. Abdullaeva Sh.Z., Safarova Z.B. “Tijorat banklarining moliyaviy resurslarini boshqarish”. T: “Iqtisod-Moliya”.2007. -200 b. 15. Abdullaeva Sh.Z., Omonov A.A. “Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish”. O‘quv qo‘llanma./ –T.: “Iqtisod-Moliya” 2006.-120b. 16. Abdullaeva Sh.Z., Qoraliev T.M., Ortiqov U.D. “Bank resurslari va ularni boshqarish”. Monografiya./ –T.: “Iqtisod-Moliya” 2009.-104b. 17. Абдуллаева Ш., Файзуллаева М., Галак О. Банковский менеджмент и маркетинг. Учебное пособие./ - Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2007. - 182 с. 18. Abdullaev Yo.A., Qoraliev T.M., va bosh q alar “Bank ishi”. O‘quv qo‘llanma - B.M.: T.: “Iqtisod-Moliya”, 2009. - 576 b. 19. Azizov U., Qoraliev T. va b. Bank ishi. Darslik./ T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2016 yil, 768 b. 20. Артемова Л.В. Инвестиции и инновации. Словар-справочник от А до Я. –М.: Юрайт-Издат, 1998. -С. 251. Internet saytlari: - httр://stаt.uz/ (О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi dаvlаt stаtistikа qо‘mitаsi) - httр://lех.uz/(О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Аdliуа vаzirligi роrtаli) - httр://gоv.uz/ (О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Hukumаt роrtаli) - httр://www.еdu.uz/ (О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Оliу vа О‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi) 43

Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar va ularning hisobi

Kirish

I BOB.Plastik kartochkalar bozorini rivojlanish istiqbollari

1.1.Plastik kartalarning paydo bo'lishi va rivojlanishi tarixi 

1.2.Plastik kartochkalar tushunchasi va tasnifi va ularning hisobi 

II BOB.Plastik kartochkalar bilan hisob kitoblar 

2.1.Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob –kitoblar. 

2.2.Elektron to'lov tizimlari ishlash prinspi va xalqaro to'lov tizimlari

2.3.Eng keng tarqalgan elektron to'lov tizimlari.

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar 

Купить