Platon dialoglarida mantiqqa oid g’oyalar - Falsafa - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	431.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Falsafa

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

97 Sotish

Platon dialoglarida mantiqqa oid g’oyalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
IJITIMOIY FANLAR FAKULTETI
FALSAFA YO‘NALISHI
MANTIQ NAZARYASI VA TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: PLATON DIALOGLARIDA MANTIQQA OID
G‘OYALAR
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
1

Mundarija
I BOB. Antik davr falsafasida mantiq ilmining vujudga kelishi
1.1 Antik davr mutafakkiri Platon falsafiy ta’limotini o‘rganishning nazariy
metodologik asoslari
1.2 Platonning “g‘oyalar” to‘g‘risidagi ta’limoti va uning mantiqiy jihatlari
II BOB. Platon qarashlarining asosiy xususiyatlari
2.1 Platon dialoglardagi mantiqiy tuzilmalar va eklektika usuli
2.2 Platon ta’limotida ruh va borliqni tushunishda mantiq
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati :ʻ
2

K I RISH
Kurs ishi m avzu si ni ng dolzarbligi. Har bir fan kabi mantiq fani ham o‘z
shakllanish va rivojlanish tarixiga ega. Mantiqqa oid dastlabki atamalar Qadimgi
Sharq mamlakatlarida, xususan, Hindiston, Xitoyda vujudga keldi. Biroq Yunon
faylasuflari mantiq fanini rivojlanishi va alohida fan sifatida shakllanishiga sabab
bo‘ldilar. Ularning shakllanishiga notiqlik san’ati, matematika ilmining rivojlanishi
va shu kabilar katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu fanning mantiq deb nomlanishining sababi,
botiniy va zohiriy nutqning aniq, mustahkam bo‘lishi u sababidandir. Mantiq fani
insonning zehnini xatolardan saqlovchi qonun-qoidalar jamlanmasi hisoblanadi.
“Mantiq” so‘zi lug‘atda yunoncha “logika” so‘zining arabcha tarjimasidir.
“Logikos”-“so‘z, aql” va “aql yuritish” ma’nolarini beradigan “logos” so‘zi bilan
aloqador bo‘lib, so‘z va aql ma’nolarini o‘z ichiga qamrab olgan tushunchadir.
Mantiq so‘zi arabcha " قطن " so‘zidan olingan masdari miymiy bo‘lib, “nutq qilmoq”,
“fikr, kalom” yoki “ong” degan ma’nolarni ham bildiradi.
Mantiq fanining alohida fan sifatida shakllanishi uning nomi bilan bog‘liq. U
birinchi bo‘lib mantiq ilmi o‘rganadigan masalalar doirasini aniqlab berdi.
Aristotelning “Kategoriyalar”, “Talqin haqida”, “Birinchi analitika”, “Ikkinchi
analitika”, “Sofistik raddiyalar haqida”, “Topika” nomli asarlari bevosita mantiq
masalalariga bag‘ishlangan. Aristotel mantiqni – “ma’lum bilimlardan noma’lum
bilimlarni aniqlovchi”, “to‘g‘ri fikrni xato fikrdan ajratuvchi” fan sifatida
ta’riflaydi.
Ular kitob ko‘rinishiga keltirganlari uchun ko‘pchilik asar asoschisi, ya’ni
“Birinchi muallim-Arastu” deya ta’riflagan. Bu ilmga doir manbalar dastlab grek
tilida bo‘lgan. So‘ngra suyroniy tiliga, keyinchalik esa arab tiliga tarjima qilingan.
Musulmon olimlaridan Ibn Yaqub al-Kindiy, Ibn Rushd, Ibn Sino, Abu Nasr
Forobiylar mantiq ilmlari haqida kitoblar ta’vil qilishgan.
VII-XIII asrlarga kelib, Yaqin va O‘rta Sharqda Arab xalifaligi vujudga
kelgach, tarixda musulmon madaniyati nomi bilan ma’lum bo‘lgan madaniyat
shakllandi. Bu yangi madaniyatning shakllanishiga O‘rta Osiyo xalqlarining
iste’dodli vakillari hissa qo‘shdilar. Bu davrda diniy va dunyoviy ilmlar qatori
3

mantiq ilmi ham rivojlandi. IX-XI asrlar mantiqiy ta’limotlarning riojlanishidagi
eng samarali davr hisoblanadi.
Aristotelning mantiqiy ta’limoti Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushdlarning
mantiqqa oid asarlari orqali, ya’ni Sharq orqali Yevropaga kirib keldi. O‘rta asr
Yevropasida mantiq masalalari asosan umumiy va yakka tushunchalarning o‘zaro
munosabati doirasida o‘rganilgan. Xususan, 1662-yilda Antuan Arno va Pyer Nikol
tomonidan “Mantiq yoki fikr qilish san’ati” deb nomlanuvchi kitob yozilib, nashr
etildi. Keyinchalik bu asar “Por-Royal mantig‘i” nomi bilan mashhur bo‘ldi. Por-
Royal mantig‘i Dekartning mantiqiy qarashlariga asoslanadi.
X asrga kelib mantiq ilmining ma’lum yo‘nalishlari rivojlanishiga
Vitgenshteyn, K.Popper, Y.K.Voyishvillo, V.A.Smirnov, Xantikki kabilar ham
o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar.
Hozirgi paytda mantiq o‘zining turli xil sohalari va yo‘nalishlarida taraqqiy
etib bormoqda.
Kurs ishi m avzu si ni ng maqsadi. Platon dialoglarida mantiqqa oid g‘oyalar
va ularning tahlilidan iborat.
Kurs ishi m avzu si ni ng vazifalari. Kurs ishi maqsadidan kelib chiqqan holda
ushbu vazifalar belgilandi:
 Antik davr olimlarining mantiq falsafa haqida qarashlarini o‘rganish;
 Platonning “g‘oyalar” to‘g‘risidagi ta’limoti va uning mantiqiy jihatlari;
 Platon dialoglardagi mantiqiy tuzilmalar va eklektika usuli;
 Platon ta’limotida ruh va borliqni mavzu sini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi m avzu si ni ng predmeti. Antik davr mutafakkirlarining mantiqqa
oid qarashlari, Aflotunning mantiqqa oid g‘oyalarini o‘rganish va tahlil qilish
jarayoni.
Kurs ishi m avzu si ni ng obyekti. Antik davr allomalarining falsafaga doir
qarashlari, Aflotunning mantiqqa oid g‘oyalari
Kurs ishi m avzu si ni ng hajmi. Ushbu kurs ishi ikki bob, to‘rt reja va xulosa
qismdan iborat. Kursning umumiy tavsifi asosiy qismda yoritib berilgan. Ishning
so‘nggida xulosalar bayon qilinib, adabiyotlar ro‘yxati ilova qilingan
4

I BOB. ANTIK DAVR FALSAFASIDA MANTIQ ILMINING
VUJUDGA KELISHI
1.1. Antik davr mutafakkiri Platon falsafiy ta’limotini o‘rganishning
nazariy metodologik asoslari
Qadimgi Yunonistonda dastlabki falsafiy ta’limotlareramizdan avvalgi VII-
VI asrlar o‘rtasida Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milet maktabi
vakillari Fales, Anaksimandr, Anaksmenlardir. Uning asoschisi Fales (er.av. 624-
547 yillar) o‘z davrining yetuk siyosiy arbobi, jo‘g‘rofi, faylasufi bo‘lgan. Fales
ta’limotiga ko‘ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan
paydo bo‘lgan va yana suvga aylanadi hamda bu moddiy birlik doimo o‘zgarishida
bo‘ladi. Anasimandr (Falesning shogirdi) (er.av. 610-546 yillar). U «Tabiat haqida»
asarini yozgan, biroq asar bizgacha yetib kelmagan. Fales olamning asossiga suvni
qo‘ygan bo‘lsa, Anaksimandr dunyo cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat deydi.
Anaksimandrning fikricha, hamma narsa apeyrondan kelib chiqadi va ma’lum
bir vaqtda apeyronga qaytadi. Apeyronning doimiy harakat qilib turishi,
Anaksimandrning fikricha, qarama-qarshiliklarning kelib chiqishi tufayli bo‘ladi,
buning natijasida bir xil narsalar paydo bo‘lib, boshqalari yo‘qolib turadi.
Dunyodagi bu narsalarning mavjudligi hech qanday xudolarning ta’siriga muhtoj
emas. Anaksimandr qadimgi Yunoniston fanida odamning paydo bo‘lishini
isbotlashga uringan olimlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning fikricha hayvonlar
dunyosi qurib qolgan dengiz ostida paydo bo‘lib, birinchi hayvonlar suvda
yashyaganlar keyinchalik qirg‘oqqa chiqqanlar, odamlar esa baliqlardan paydo
bo‘lgan.
Milet maktabining keyingi vakili Anaksimen (er.oldin 585-525 yillar)
hisoblanadi. Anaksimen Anaksimandrning shogirdi bo‘lib, uning mavhum
materiyasi «apeyron»dan yanyada konkret materiya formasiga – havoga qaytadi.
Anaksimenning fikricha, butun narsalar doimiy harakatdagi havodan paydo bo‘lib
va yanya havogv qaytib turadi. Siyraklashib, suyuqlashib ketgan havo olovga,
suyuqlashib ketgan havo esa yerga, toshga aylanadi. Havo Anaksimenning fikricha,
5

sovuqdan suyuqlashib va issiqdan quyuqlashib turadi. Uning fikricha, xudolarning
o‘zlari moddadan-havodan kelib chiqib, kosmik o‘zgarishlar xudolarning ta’siri
bilan emas, balki moddaning doimiy o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi. Qadimgi
Yunonistonning Efera shahrida (er.av. 544-583 yillar) Geraklit degan faylasuf
yashagan. U qadimgi Yunonistondagi stixiyali dialektikaning asoschisi bo‘lib
hisoblanadi.
Geraklit miletchilar singari dunyoning boshlang‘ich asosi deb konkret modda
– olovni oladi. Geraklitning fikricha, dunyo qonuniy ravishda alangalanib va so‘nib
turuvchi olovdir. «Hamma narsadan tarkib topgan dunyoni, - deydi Geraklit, -
xudolardan ham hech biri yaratmagan, dunyo qonuniyat bilan so‘nadi, abadiy tirik
olov bo‘lib kelgan, hozir ham shunday va bundan keyin ham shunday bo‘lajak».
Geraklit ta’kidlaganidek: «Hamma narsa mavjuddir va ayni zamonda mavjud
emasdir, chunki hamma narsa oqib turadi, hamma narsa doimiy bo‘lish va yo‘qolish
jarayonidir».
Geraklit o‘zining «hamma narsa oqib turadi, ammo hamma narsa doimo
o‘zgarib turadi» degan dialektik fikri bilan dunyoni oqib turadigan daryo bilan
taqqos qiladi. Geraklit: «oqib turgan daryoga ikki marta tushib bo‘lmaydi», - deydi.
Daryo oqib turishi tufayli, har bir tushganimizda unda yangi suvlar oqib turadi.
Geraklitning fikricha, tabiatning doimiy o‘zgarib turishining sababi – narsalarning
ichki qarama-qarshiliklaridir.
«Hamma narsa kurash orqali maydonga keladi»- deydi Geraklit. Uning
fikricha, qarama-qarshiliklar o‘zaro kurash holatida bo‘lib turganlari holda, bir-
birlariga o‘tib turadilar.
Geraklitning fikricha, doimiy o‘zgarish, harakat va o‘zaro qarama-qarshi
tomonlarga o‘tish – jismlar sifatining nisbiyligi bilan bog‘liq. Masalan, Dengiz suvi
inson ehtimoli uchun yaroqsiz bo‘lsa baliqlar uchun ayni muddaodir.
Geraklitning fikricha bilish jarayoni kishi sezgi organlari orqali olingan
tasavvurlardan boshlanib, tafakkur orqali takomillashadi.
Pifagor (er.av. 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashyab
o‘tgan. U qadimgi yunonistonda diniy-mafkuraviy falsafiy maktab, ya’ni
6

pifagorchilikka asos solgan. Pifagor o‘zining siyosiy qarashlari tufayli podsho
Polikret bilan chiqisha olmagan. Va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga ko‘chib
ketgan, o‘sha yerda o‘z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish
jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilarning
ta’limotiga ko‘ra, olamning asosida modda ham, tabiat ham emas, balki
ideallashgan raqamlar yotadi, narsa va hodisalar aynan ana shu raqamlar mahsulidir.
Pifagorchilar birinchi bo‘lib yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni
izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi. Pifagor zodagonlar oilasiga mansub
bo‘lgani bois aristokratiyani himoya qilgan. U tartib to‘g‘risidagi ta’minotni yaratib,
faqat aristokratlar o‘rnatgan tartib ijtimoiy hayotda muhim rol o‘yonaydi, degan.
Uning fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir.
Eley falsafiy maktabi namoyandasi Ksenofakt (er.av. VI-V asr) shoir va
faylasuf bulgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilim olish maqsadida
Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so‘nggi yillarini Eley
shahrida o‘tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, ksenofont «Tabiat
haqida» asarlarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan,
xolos. U ko‘p xudolika hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o‘simlik
dunyosiga dahldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib ltfologiyani rad etishga
harakat qilgan. Uning falsafiy ta’limotiga ko‘ra, tabiat- o‘zgarmas va harakatsizdir,
«hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi», «biz
hammamiz yerdan tug‘ilganmiz va yerga aylanamiz. Ksenofont qadimgi yunon
faylasuflaridan birinchi bo‘lib bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr
yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga turtki bo‘ldi.
Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o‘rin tutadi. Sofistlar
antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoselogiya (bilish to‘g‘risidagi fan)
muamolari bilan shug‘ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, yani
o‘qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan
iborat bo‘lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o‘rnatishga xizmat qilgan. Ularning
talimoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ko‘rsatgan.
7

Afinaning buyuk faylasufi Suqrot (er. av. 469-399 yillar) avvalo sofistlar
shogirdi bo‘lib, keyinchalik ularning asosiy nuqtai nazarlarini qattiq tanqid qiladi.
Odam nima, uning ongi nima? Degan savolga javob axtarish Suqrot
faoliyatining asosida yotadi. «O‘z-o‘zingni angla!» Suqrotning yeng sevgan shiori
edi. U ongning nafaqat subyektiv, balki obektiv mazmunga ega ekanligini
isbotlamoqchi bo‘ldi, buni u aql deb atadi. Aql esa faqat individual fikirlargagina
ega bo‘lib qolmasdan, yalpi umumiy, barcha uchun majburiy bilimni ham taqozo
etadi. Binobarin, bahs vositasi ilk birgalikda haqiqatni izlash kerak, deydi u. Adolat
nima ezgulik nima, eng yaxshi davlat qurulishi nima, degan savollarga javob
berishga intiladi.
Suqrot tadqiqotlari markazida xuddi sofistlar singari inson hayoti, uning
jamiyatdagi o‘rni va maqsadi hamda adolatli ijtimoiy tuzim muammosi turadi.
Falsafa ezgulik va yovuzlikni aglav olishda odamlarga yordam berishi kerak deb
xisoblaydi. U axloqsizlik amalda haqiqatni bilmaslik natijasidir,degan xulosaga
kelgan.Suqrotning shogirdi Aflotun (er.av.428-347-yillar jahon falsafasi tarixida
o‘chmass iz qoldirgan buyuk allomadir.
Aflotin falsafasi g‘oya asosida g‘oyalar to‘g‘risidagi ta’limot yotadi. Aflotun
narsalarining dastlabki asosini g‘oya tashkil qiladi, sezgilar orqali qabul qilinadigan
narsalar esa, g‘oyalar dunyosining soyasidir, deb ta’lim beradi.
Aflotun bir-biridan ajralgan ikki dunyo g‘oyalari va narsalar dunyosi bor,
odamlar ham narsalar dunyosida ya щ aydilar,deb ta’lim beradi. Aflotun fikricha,
g‘oyalar, doimiy, o‘zgarmaydi, real borliqqa ega; sezgiorganlarimizda ifodalangan
narsalar esa paydo bo‘lib yo‘qolib turi щ lari tufayli doimiy o‘zgaruvchan emasdirlar.
Uning fikricha,eng oliy g‘oya-bu xudo to‘g‘risidagi g‘oya. Aflotuning bu fikirlari
idealizm bilan din o‘rtasidagi bog‘lanishning yaqqol ifodasidir. Uning aytishicha,
sezgi organlarimiz orqali olingan g‘oyalar dunyosi to‘g‘risidagi bilimgina haqiqiy
bilim bo‘la oladi. Aflotun o‘zining bilish nazariyasi asosiga doimiy g‘oyalar va
o‘tkinchi narsalar dunyosini qo‘yishi tufayli, bilim-g‘oyalar orqali, tasavvur narsalar
orqali bo‘ladi, deb tushuntiradi. Shuning natijasida Aflotun sizgi organlarimiz orqali
olingan tasavvurlarni bilim sohasidan chiqarib tashlab, sezgi organlarimiz bilan
8

bog‘liq «bo‘lmagan» abstrakt tafakkurgagina haqiqiy bilim bera oladi, deb
hisoblaydi. Aflotun abstrakt tafakkurni sezgilarga bog‘liq bo‘lmagan, g‘oyalar
dunyosida yashovchi ruhni kishi tamonidan «eslash» jarayoni natijasida, deb
tushuntiradi. Aflotun jamiyat va davlat to‘g‘risidagi ta’lumoti uning
dunyoqarashida, markazi o‘rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi
– antologiya va gnoseovogiyaning klassigi bo‘lib qolmay, mumtoz antik siyosiy
nazariya va pedogikaning bilimdoni ham bo‘lgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy
masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib
qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy tuzumi to‘g‘risidagi
qarashlarini markaziy ta’limoti-g‘oyalar nazariyasi bilan uzviy bog‘liq holda ilgari
surgan. Uning fikricha, davlatning to‘rtta shakli mavjud: teokratiya; oligarxiya;
demokratiya; tiraniya. Aflotunning ideal davlat to‘g‘risidagi orzulari negizida adolat
g‘oyasi yotadi. Aflotun aytganidek, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi
qonunlarga bo‘ysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy garovidir.
Qadimgi Yunoniston olimlari ichida eng ko‘zga ko‘ringan mutafakkirlardan
yana biri Arastu (er. avv.384-322 y ) edi. Arastu 20 yil Aflotun akademiyasida
ta’lim olib, uch yil mobaynida Iskandar Zulqarnaynning ustozi bo‘lib xizmat qildi.
Iskandar Zulqarnayn podsho bo‘lib, Sharqqa yurish qilishi bilanoq Arastu Afinaga
qaytdi. Bu yerda u Aflotun akademiyasi bilan birgalikda o‘zining «Likkey» nomli
falsafa maktabini tuzdi va shu davrda o‘zining asosiy ilmiy asarlarini yozadi.
Falsafani borliqning umimiy xususiyatlari to‘g‘risidagi fan hisoblab, unga
«birinchi falsafa» deb nom beradi (keyinchalik «meta-fizika»deb yurgiziladi.
Falsafaga doir «Metafizika», tabiiyot bilimlariga doir «Fizika» va jamiyat
hayotiga doir «Davlat», «Siyosat» Arastuning asosiy asarlari hisoblanadi. Arastu
zabardast olim bo‘lib mantiq, psixologiya,falsafa, ahloq, notiqlik san’ati, tabiiy
fanlar bo‘yicha o‘lmas bebaho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari
borliqni o‘rganishga qaratilgan. Mantiqqa oid asarlarning barchasini “Organon”
(“ N urol”) nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga nazariy va
amaliy fanlarga bo‘lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo‘l yo‘riq ko‘rsatishga,biror
9

bir foydali ishni amalga yo‘naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga falsafa
(metofizika),matematika va fizikaga ajratilgan.
Faylasuf ta’limotiga ko‘ra, amaldagi narsa va hodisalar to‘rtta sababga ega.
Bular moddiy sabab, ya’ni modda (materiya), shaqliy sabab yoki shakl, yaratuvchi
sabab, piravar sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha,
harakat manbaidir. Masalan, ota va bolaning ulg‘ayishiga sababchidir. Arastu
piravar sabab (maqsad sabab) vositasida insonga hos bo‘lgan maqsadlarni tabiat
xodisalariga ham tatbiq etmoqchi bo‘lgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni
paytda, olam o‘zining abadiy sababi, ya’ni harakatlantiruvchi kuchiga ega. Arastu
Aflotunning bilish bu g‘oyaalar dunyosidagi o‘lmas ruxni eslanishi degan qarashini
tanqid qilib, dunyoni bilish mumkinligini e’tirof etadi. u bilishning manbaini
tabiatni o‘zidan, obyektiv borliqda kuradi. Bilish jarayonida u sezgilarga katta urin
beradi, seegilar orqali olingan hissiyotlar obyektiv mavjud bo‘lgan va hodisalarning
obrazi, deb hisoblaydi.
Arastuning jamiyat va davlat to‘g‘risidagi ta’limoti “Davlat” “Siyosat” kabi
asarlarida bayon etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyat erkin va farovon
hayoti uchun xizmat qilishi lozim.
Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan mutafakkirlari Levkipp va Demokritdir.
Levkipp (er.av.500-440 yillar) qadimgi Yunoniston falsafasida deyarli birinchi
marta atomistik qarashlarni olg‘a surdi. Uning ta’limoti bo‘yicha dunyodagi butun
narsalar juda mayda bo‘linmaydigan moddiy narsalardan, atomlardan («atomas»
grek tilida «bo‘linmaydigan») iborat. Bundan tashqari, Levkipp dunyodagi
narsalarning paydo bo‘lishi, yo‘qolishini ma’lum zaruriyat va sababiyat bilan
bog‘laydi.
Qadimgi Yunoniston falsafasi tarixida yangi yo‘l ochgan buyuk olim
Demokrit (er.av.460-370) yillar. U Misr, Hindiston va Bobil kabi mamlakatlarga
sayohat qilib, bu mamlakatlar olimlarining ta’limotlarini o‘rgandi. Demokrit o‘z
davrining butun ilmiy boyligini o‘zlashtirgan, har tmonlama keng bilimli
faylasuflardan edi. Demokrat ham Levkipp singari dunyoning moddiyligini e’tirof
qiladi va uning atomistik ta’limotiga tayanadi. Demokrit dunyoning birinchi va
10

dastlabki asosini atomlar va bo‘shliq tashkil qiladi, deb ta’lim beradi. Demokritning
fikricha, atomlar ko‘zga ko‘rinmaydigan mayda, moddiy bo‘lakchalardani iborat
bo‘li, tabiatdagi butun narsalar, shu jumladan, odamlar ham shu atomlardan tarkib
topganlar. Demokrit harakatni atomlarning o‘zlariga xos xususiyati dem,
harakatning realligini e’tirof qiladi va materiya bilan harakatning ajralmas, bir-
biriga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Demokrit olamning cheksiz dunyolardan iborat
ekanligini va biz yashab turgan yer koinotdagi bir kichkina sayyora, deb hisoblaydi.
Uning fikricha, olam «buyuk bo‘shlik» bo‘lib, cheksiz fazoda atomlarning bir-biri
bilan to‘qnashishi turli dunyolarni keltirib chiqaradi.
Demokrit tasodifiyatni inkor etgan. U «na tabiatda, na jamiyatda hech bir
narsa tasodifan paydo bo‘lmaydi», deb yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida
ahloqiy ta’minot muhim o‘rin tutadi. Uning bu boradagi qarashlari bilan uzviy
bog‘liqdir. Davlat manfaatlari qolgan barcha narsalardan ustun turmog‘i lozim.
Me’yor, deydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga in’om etgan kuch va qobiliyatga
mos kelishidadir. Donolik uchta hosil keltiradi: yaxshi fikrlash; yaxshi so‘zlash;
yaxshi harakat qilish. Uning ta’limoti bugungi kunda insonlarni axloq-odobga,
diyonatga da’vat etadi.
Antik davrning faylasufi Epikur (er.av.241-270 y.) edi. Epikur afinada
o‘zining filosofik maktabini ochib, Demokrit tarafdori edi, uning atomistik
ta’limotlarini olg‘a suruvchi sifatida maydonga chiqda.
Epikur falsafaning asosiy vazifasi-kishilarga baxtiyorlikka erishish yo‘lini
ko‘rsatishdan iborat, deb tushintiradi. Uning fikricha, kishi baxtiyor bo‘lish uchun
tabiat va uning qoniniyatlarini o‘rganishi lozim. Shunga asoslanib, u o‘z falsafasini
uch qismga: fizikaga, kanonika yoki logika va etikaga bo‘ladi.
Epikur o‘zining bilish nazariyasida sezgilarga katta ahamiyat berib, ularni
bilishning birdan-bir manbai, deb hisoblaydi
Epikur ta’limotini rimlik Lukresiy Kar (ev.av.99.55 yillar) davom ettirgan. U
«Narsalarning tabiati to‘g‘risida» nomli asari bilan mashhur bo‘lgan. Yashashdan
maqsad, deb yozgan Lukresiy, baxtli hayotl kechirishdan iboratdir. Jamiyat ham,
huddi tabiat singari, o‘z qonunlariga ega hamda tabiat qonunlariga tayangan holda
11

rivoj topadi, deydi u. Uning falsafiy qarashlari o‘z davri va o‘rta asr falsafasiga
ta’sir ko‘rsatgan.
Uning fikricha, modda (materiya) – abadiy, bir holatdan ikkinchi holatga
o‘tib, shaklini o‘zgartirib yashash-uning xossasi. Odamdagi barcha narsalar ikkiga –
oddiy va murakkab turga bo‘linadi. Lukresiy Kar atom harakatining uchta turini
sanab o‘tgan. Bular-narsalarning og‘irlikka ega bo‘lgani uchun to‘g‘ri chiziqli
harakati, narsaningo‘zicha og‘ish harakati, narsaga turtki bo‘lgan asosga qaratilgan
harakat. Lukresiy nazariyasi mohiyatan sodda bo‘lsa-da, tabiatshunoslikka ulkan
ta’sir ko‘rsatgan.
Yevropada qadimgi Yunon va Rimdan o‘rta asrlar falsafasigacha, ya’ni
miloddan ilgari 1 asrdan XIV asrigacha, bir yarim ming yil davomida bir qancha
oqimlar paydo bo‘ldi va amal qildi.
Bu davr falsafasida ikki xil jarayonni ko‘rish falsafasida ikki xil jarayonni
ko‘rish mumkin:
1. Xristianlikning shakllanib davlat dini va mafkurasiga aylanishi;
2. O‘rta asrlarga kelib inkvizisiyaning ustivor yo‘nalishga aylanishi.
Gnostika, apologetika, partistika, realizm, nominalizm va boshqa oqimlar o‘ta davr
falsafasining qiyofasini belgilaydi.
12

1.2 Platonning “g‘oyalar” to‘g‘risidagi ta’limoti va uning mantiqiy
jihatlari
Platon eleychilar Parmenid va Zenondan haqiqatda mavjud bo‘lgan va
haqiqiy mavjudligiga ega emaslarni farqlashni o‘zlashtiradi. –Timeyda
ta‘kidlanishicha, avvalambor, doimo yashaydigan, lekin shakllanmaydigan narsalar
bilan doimo shakllanadigan, lekin mavjud emas narsalarni farqlash lozim. Bu bor
bo‘lish, shakllanish bilan borliq, hodisa bilan mohiyat o‘rtasidagi munosabatlardir.
Platon bular orasida –go‘zallikni tadqiq etishga ko‘p ahamiyat beradi.
Platonning teleologiyasi–maqsadga muvofiqlik to‘g‘risidagi ta‘limoti uning
teologiyasi–ilohiyot haqidagi ta‘limoti bilan uzviy bog‘liq. –Bazm, –Parmenid, –
Fedr asarlarida g‘oyalarni to‘liq bila olmaymiz, xudolarni esa, aql bilan bilib bo‘ladi
degan fikrlar ilgari suriladi. Shuningdek, ilohiy aql ilohiy hayotning mavjudligini
taqozo etadi, xudo nafaqat tirik, balki mukammal ne‘mat hamdir, u ezgulikning,
ne‘matning o‘zi, olamda barcha narsa yaxshi bo‘lishi uchun xudo ularni o‘ziga
o‘xshatib mukammal qilib yaratadi, degan mulohazalar bildiriladi. Platon ne‘matni,
baxt-saodatni bilishni hohlab, inson xudoni bilishga intiladi: ne‘matlarga ega bo‘lish
uchun u xudoning mohiyatiga daxldor bo‘lishga harakat qiladi, deydi. Uningcha,
xudo barcha narsalarning ibtidosi ham, o‘rtasi ham, oxiri hamdir. U shuning uchun
ham ibtidoki, undan barcha narsa kelib chiqadi; u shuning uchun ham o‘rtaki,
barcha narsalarning mohiyatini tashkil etadi; u shuning uchun ham oxiri, nihoyasiki,
barcha narsalar unga qarab intiladi.
Platon ma‘lum ma‘noda ne‘matni aql bilan aynanlashtiradi. Aqllilik
maqsadga muavofiqlikda zohir bo‘lgani uchun, Platon uni maqsadga muvofiqlik
bilan yaqinlashtiradi. Maqsadga muvofiqlik, Platon fikricha, buyumning o‘z
g‘oyasiga muvofiq kelishidir, bundan buyumning –yaxshiligining nima ekanligini
bilish mumkin. Bu buyumning –g‘oyasini tushunib yetish demakdir. O‘z navbatida,
–g‘oyani bilish demak, barcha hissiy qabul qilinadigan va sababiy bog‘lanishda
bo‘lgan narsalarni ularning g‘ayri hissiy va maqsadi birligiga keltirishdan iborat.
Masalan, nima uchun Yer sharsimon (yoki tekis), u olamning markazidami yoki
undan sirtdami, kabi savollarga javob berish uchun, uning u yoki bu xossasining
13

aqliy asosini ko‘rsatish zarur. Dunyoni tushuntirish vazifasi, bu nuqtai nazardan
qaraganda, barcha juz‘iy, xususiy qonunlarni (dunyoda amal qiladigan qonunlarni)
yagona umumiy asosga keltirish va undan keyin shu umumiy asosdan barcha
xususiy qonunlarni keltirib chiqarishdan iborat. Platon inson uchun ne‘matlarning
ichida eng oliysi deb baxtni tushunadi. –Yevtidem dialogida Kliniy bilan bo‘lgan
suhbatida Sokrat ne‘matlarni sanab chiqar ekan, eng asosiysini unutayozganini
eslatib, bu- –Baxt, do‘stim Kliniy. Axir barcha odamlar, hatto nodonlar ham eng
buyuk ne‘mat – ana shu 1, deydi. Baxtning tavsifini esa –Fileb asarida beradi. Bu
yerda oliy insoniy baxtning shartlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi:
1) G‘oyaning abadiy, mangu tabiatida ishtirok etish;
2) G‘oyaning borliqda gavdalanishi;
3) aqlning mavjudligi va bilimga egalik qilish, shuningdek, to‘g‘ri fikrga ega
bo‘lish;
4) Ba’zi fanlar, sanat turlarini egallash
5) sof hissiy lazzatning ba‘zi turlaridan, masalan, kuyning toza toni (jarangi)
dan yoki tasvirdagi rangdan baxramand bo‘lish (Fileb). Go‘zalliik o‘zgarmas, hissiy
idrok etiladigan narsalar o‘zgaruvchandir. Go‘zallik yagona, hissiy idrok etiladigan
jismlar ko‘p. Go‘zallik muqarrar va nisbatsiz, hissiy idrok etiladigan narsalar doimo
u yoki bu shart bilan bog‘langan.
“G‘oya”lar va hissiz qabullanadigan dunyo. Mavjud xaqiqiy borliqqa
noborliq qarama qarshi turadi. Lekin –g‘oyalar va materiya teng xuquqli va teng
kuchli boshlang‘ich asoslar emas. G‘oyalar dunyosi birlamchi. Ayni paytda, Platon
noborliqning ham zaruriy tarzda mavjudligini ta‘kidlaydi. Noborliq kategoriyasi
borliq kategoriyasidan keyin keladi. Materiya noborliq sifatida mavjud bo‘lishi
uchun (u predmet va hodisalarning fazoda mavjud bo‘lish priksipi) fazosiz g‘ayriy
tabiiy g‘oyalarning (uning yaxlitligi, bo‘linmasligi, birligi aql bilan anglanadi)
bo‘lishi zarur.
Hissiy idrok etiladigan dunyo borliq ham, noborliq ham emas, u ularning
oralig‘idagi narsa. G‘oyalar sohasi bilan narsalar sohasi o‘rtasida –dunyoning joni
14

bor. G‘oyalar dunyosi faol asos, erkaklik bo‘lsa, materiya, passiv asos, ayollik,
hissiy idrok qilinadigan dunyo; ularning o‘rtasida mavjud bo‘lganlar bolalardir.
Hissiy idrok etiladigan dunyo borliq ham, noborliq ham emas, u ularning
oralig‘idagi narsa. G‘oyalar sohasi bilan narsalar sohasi o‘rtasida –dunyoning joni
bor. G‘oyalar dunyosi faol asos, erkaklik bo‘lsa, materiya, passiv asos, ayollik,
hissiy idrok qilinadigan dunyo; ularning o‘rtasida mavjud bo‘lganlar bolalardir.
Platonning kosmologik ta limoti –Timey dialogida bayon qilingan. Bu‟
ta‘limot Pifagorning komologik qarashlariga hamohang. Platon fikricha, olam shar
shaklidagi tirik mavjudot. Shuning uchun ham u jonga ega. Jon olamning bo‘lagi
emas, u dunyoni o‘rab olgan bo‘lib, 3 ta boshlang‘ich elementdan tashkil topgan:
–ayniyat,
–tafovut
–mohiyat.
Ular cheklangan va chegarasiz borliqning, ya‘ni moddiy va ideal borliqning
oliy asoslaridir. Ular musiqa oktavi qonunlari bo‘yicha taqsimlangan yoritgichlarini
ular harakatida o‘ziga jalb etib turadigan aylanadan iborat. Barcha tomonidan
dunyoviy jon bilan o‘rab olingan olam tanasi (jismi) 4 ta elementdan: yer, suv, olov
va havodan tashkil topgan.
Bu elementlar, sonlar qonuniga muvofiq proporsional birikmalarni hosil
qiladilar.
–Ayniyat doirasi harakatsiz yulduzlar aylanasini,
–o‘zgalar aylanasi planetalar aylanasini hosil qiladi. Yer, suv, olov, havo
elementlari moddiy bo‘lgani uchun, geometrik jismlar singari, tekisliklar bilan
chegaralangan. Yer shakllar bilan chegaralangan. Yer shakli - kub, suv - ikosaedr,
olov- piramida, havooktaedr shaklida. Osmon dodekaedr singari bezangan.
Dunyoviy jon hayotini son munosabatlari va garmoniyasi boshqaradi.
Dunyoviy jon faqat hayot bo‘libgina qolmay, balki harakat qobiliyatiga ham ega.
O‘zining aylana bo‘ylab harakatida mohiyatga ega narsalar bilan bilan to‘qnashar
ekan, o‘z so‘zi bilan nimalarga o‘xshash, nimalardan farq qilishi to‘g‘risida aytadi.
15

Shuningdek, u qayerda, qachon, qanday qilib abadiy borliqqa va boshqa
mavjudlikka nisbatan yashashi haqida guvohlik beradi.
Bu guvohlik so‘zi ayniyatga nisbatan ham, o‘zgaga nisbatan ham birdek
haqiqat. Ular hissiy idrok etiladigan narsalarga tegishli bo‘lganda, qat‘iy tarzdagi
chin fikr va e‘tiqod paydo bo‘ladi. Ular aqlli narsalarga tegishli bo‘lganda,fikr va
bilim zaruriy tarzda o‘zining takomiliga yetadi.
Inson joni olam joniga o‘xshash – bir xil garmoniya, o‘xshash girdoblar.
Avval u (inson joni) yulduzda bo‘lgan, biroq unda tanada bo‘lgani uchun tartibga
solinmagan; inson hayotining maqsadi–dastlabki tabiatini tiklash. Bu maqsadga
osmonning aylanishi va garmoniyani o‘rganish orqali erishiladi. Buning quroli
bo‘lib hislarimiz: ko‘rish elementi va boshqalar xizmat qiladi. Shular maqsadni
o‘ziga erishiishiga xizmat qiladi va u orqali garmoniyaga eltadi. Unga nutq
qobiliyati va muzikaviy ovoz ham xizmat qiladi. Garmoniya harakatiga jonining
aylanma harakati o‘xshash. –Timeyda inson jonining qushlar va boshqa xayvonlar
tanalariga ko‘chib o‘tishi haqidagi fantastik qarashlar bayon qilinadi. Jon kirgan
xayvon turi insonning axloqiy sifatlariga ega bo‘ladi. Tozalangach, jon o‘zining
yulduziga qaytadi.
Platonning bilish nazariyasi uning jon to‘g‘risidagi ta‘limoti bilan uzviy
bog‘liq. Platonning tugal bilish nazariyasi bayonini ham hyech bir dialogida
uchratmaymiz. Bilish masalalari –Teetet dialogida muhokama etiladi, ammo unda
bilimning nima ekanligiga aniq ta‘rif bermaydi, asosan xato nazariyalarga raddiya
beriladi, xususan, bilish nazariyasi hissiy idrok sifatida tanqid qilinadi.
Platon ustozidan obyektiv va universal ishonchli bilim mavjudligiga bo‘lgan
ishonchni qabul qilib olib, uni nazriy asoslashni hohlagan va shu sababli bilim nima
va u nima haqida, degan savollarga javob topishga urinib, bilish muammolari bilan
shug‘ullangan. Bunda Platon tanlagan metodning mohiyati shundan iborat ediki, u
dialektika yordamida Geraklit ontologiyasi va Protagor epistemologyasi asosida
qurilgan bilim konsepsiyasini aniq ta‘riflab, undan chiqadigan xulosani tadqiq etib,
mazkur konsepsiyani chin bilim konsepsiyasi deb hisoblab bo‘lmaslikni
ko‘rsatmoqchi bo‘ladi.
16

Platon fikricha, predmetlar mohiyatini bilish hammaga ham tegishli
bo‘lmagan qobiliyat. –Falsafa –dornishmandlikni sevish bo‘lib, u haqiqat
maqomiga ega bilimlarni hosil qilgan kishilarga ham, hyech narsani bilmaydigan
kishilarga ham taalluqli emas. Chin bilimlarga ega faqat xudo bo‘lib, unda bilimga
intilishga ehtiyoj yo‘q. Bilimsiz kishilar jaxolatda bo‘lib, ular o‘z nodonliklarini
tushunib yetmaydilar va shuning uchun ham bilim olishga intilmaydilar.
Platon fikricha, faylasuf - bu bilimli va bilimsiz o‘rtasida turgan, mukammal
bo‘lmagan bilimdan mukammal bilimga intiluvchi kishidir. Faylasuf obrazini Platon
yarim afsonaviy tarzda – Bazm dialogida Eros obrazida tasvirlaydi. Bilim
to‘g‘risidagi qarashlari esa –Teetet, –Menon, –Bazm, –Davlat dialoglarida aks
etgan. Xususan, –Menonda bilim olishni jonning o‘z kechinmalarini eslashidan
iborat deb tavsiflaydi va buni Sokrat nomidan quyidagi savolni qo‘yishi orqali
ifodalaydi: –Agar barcha mavjudot to‘g‘risida haqiqat jonimizda yashaydigan
bo‘lsa, jon esa o‘lmaydigan bo‘lsa, unda dadillik bilan hozir bilmagan, eslay
olmayotgan narsamizni jondan qidirishga, ya‘ni uni eslashga unnaganimiz ma‘qul
emasmi? 1 Platon fikricha, bilim turlari borliq turlariga mos kelishi kerak. U
borliqni to‘g‘ri tushunish uchun qadimgi grek falsafasida aniq ko‘rinishga ega
bo‘lib borayotgan ikki qarama-qarshi konsepsiya o‘rtasidagi ziddiyatni:
eleychilarning borliqni o‘zgarmas, harakatsiz deb bilishi bilan Geraklit ning olamni
o‘zgaruvchan, harakatda deb tushunishi (uni Protagor, Kratil davom ettirishgan)
o‘rtasidagi ziddiyatni hal etish zarur deb hisoblaydi.
Bu masala bo‘yicha mulohazalarini Platon Kratil dialogida Sokratning Kratil
bilan suhbati orqali bildiradi. Sokratning, agar predmet o‘z holatidan chiqib,
o‘zgarib turadigan bo‘lsa, uni avval bir narsa desagu, keyin boshqa narsa desak yoki
biz mana shu gaplarni aytayotganda u boshqa narsaga aylana borsa va dastlabki
holatidan chiqib keta borsa, uni avvalgi nomi bilan atasak, to‘g‘ri bo‘ladimi? degan
savolini Kratil o‘rinli deb hisoblagach, Sokrat mulohazalarini davom ettiradi: hyech
qachon muqim bir holatda turmaydiganni biror narsa deb bo‘ladimi? Axir u biror
holatida muqim turib qoladigan bo‘lsa, uning hyech qanday o‘zgarmaganligi
ko‘rinib turgan bo‘lardi; boshqa tomondan qarasak, agar narsa o‘z holicha
17

qoladigan bo‘lsa, u o‘z g‘oyasi chegarasidan chiqmay turib qanaqasiga o‘zgaradi
yoki harakatda lanadi? Kratil, unday bo‘lishi mumkin emas, deydi. Sokrat
mushohada yuritishda davom etadi: Birinchi holatida uni hyech kim bila olmas edi.
Biluvchi shaxs uni endi bila borganda, u shu lahzada avvalgi holatidan chiqib,
boshqa narsa bo‘lib qolardi va uning nima ekanini yoki qanday holatda turganini
bilib bo‘lmasdi; hyech qanday bilish muayyan holatda emasligi ma‘lum narsani
o‘rnatishga qodir emas. Kratil Sokrat fikrini tasdiqlaydi.
Bilim nima? deb savol qo‘yib, unga javob berishda 3 ta fikrning xatoligini
ko‘rsatadi:
1) bilim–bu hissiy idrok;
2) bilim–bu to‘g‘ri fikr,
3) bilim–bu –ma‘noga ega to‘g‘ri fikr.
Platon fikricha, bilim:
1) ishonchli va
2) mavjud narsa to‘g‘risida bo‘lishi kerak.
Hissiy idrok bu mezonlarga javob bermaydi.
Protagor fikrini tanqid qilib, –barcha narsaning o‘lchovi- bilimli inson, degan
fikrni ilgari suradi. Uningcha, hissiy bilim o‘zgaruvchan bo‘lib, undan oldin
o‘zgarmas bilim bo‘lishi kerak
Platon fikricha, bilim –to‘g‘ri (chin) fikr bo‘lishi ham mumkin emas, chunki
bunday deyish xato fikrning ham mavjudligini tan olishni taqoza etadi. Xato
fikrlovchi kishi o‘z fikrida doimo qolmaydi, u xatosini tushunishi mumkin; bundan
tashqari, xato fikrdan xato fikrni keltirib chiqarib bo‘lmaydi. Demak, bilim to‘g‘ri
fikrdan ham iborat bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, Platon chin fikrning o‘z
holicha bilim bera olmasligini, buning uchun unga muayyan ma‘no qo‘shilishi
zarurligini ham asoslashga urinadi.
Teetetda Platon bilim hissiyot va aqlning birikishi natijasida hosil bo‘ladi, aql
hissiy tajriba elementlarini anglaydi, degan xulosa qilishga yaqinlashib keladi.
Bilimning to‘g‘ri fikrdan yuqori turishini
18

Teetetda Dedal haykali misolida tushuntiradi. Haykal bir butun, yaxlit holida
yaxshi, go‘zal bo‘lib turadi. Vaqt o‘tishi bilan uning qismlari ajralib, sochilib ketadi,
inson jonidan uzoqlasha boshlaydi, o‘z qadr-qimmatini yo‘qota boradi. Uning
sababi to‘g‘risida kimdir fikr yuritib, qayta bog‘lab, avvalgi holatiga keltirganda,
yana o‘z qadr-qimmatiga ega bo‘ladi. Bu - haykalni tiklagan kishining shu haykalni
qadriyat sifatida eslashi natijasidir, deb ta‘kidlaydi. Bundan bilishbu jonga avval
boshdanoq solib qo‘yilgan g‘oyani uning (jonning) eslashidan iborat degan
mifologik xulosa kelib chiqadi. Platon bilimning dialektik tabiatini ham
tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, –ne‘mat g‘oyasi borliq ham, bilim
ham emas, u har ikkalasini yaratadigan boshlang‘ich asosdir. Buni quyidagicha
izohlaydi: hissiyot yaratuvchisi ko‘rish kuchini (ko‘rish sezgisini ham, ko‘rinishga
ega bo‘lish kuchini ham) hosil qiladi. Biroq rangni ko‘rish uchun bu ikkita kuchga
uchinchi bir kuch - –jins, ya‘ni yorug‘liq qo‘shilishi kerak. Yorug‘lik esa,
Quyoshdan tarqaladi. Quyosh, garchi ko‘rish organi bo‘lmasa-da, ko‘rish sababidan
iborat.
Platon bilishning 2 ta turini: intellektual va hissiy bilishlarni farqlaydi.
Shuningdek, u tafakkurning ham ikki turini ajratadi:
1) intuitiv tafakkur, ya‘ni hissiyotdan holi bo‘lgan tafakkur (keyinchalik
Aristotel uni tafakkur haqidagi tafakkur deb aytadi),
2) diskursiv tafakkur. Uning yordamida hissiy predmetlar, obrazlar bilib
olinadi. Bu hozirgi falsafada sof aql va aql tushunchalariga mos keladi.
Platon fikrning ayrim mantiqiy shakllarini ham tadqiq etgan. U ustozi
Sokratning, umumiy tushunchalar buyumlarning mohiyatini ifodalaydi, degan
fikrini qabul qilib, uni yanada aniqlashtiradi. Xususan, jins va tur tushunchalarni
farqlaydi, ularning dialektik aloqadorligini ko‘rsatadi, jins tushunchalarni tur
tushunchalarga bo‘lish orqali uning to‘la hajmini aniqlashni ta‘kidlaydi. G‘oyani
borliqning boshlang‘ichi, umumiy asosi va uni aks ettiruvchi oliy jins tushuncha
tarzida asoslagani holda, dialektikani mavjudlik (borliq) haqidagi ilm deb biladi va
uning mohiyatini predmet to‘g‘risidagi tushunchalarni jinslarga, jinslar ichida
turlarga ajratish va, aksincha, tur tushunchalardan jins tushunchalarga o‘tish, shu
19

tariqa ko‘plikning, turli-tumanlikning umumiy asosini bilishga erishish, g‘oyani
mushohada qilishgacha ko‘tarilishda deb hisoblaydi, san‘at sifatida tavsiflaydi.
Platon tushunchaning mazmunini aniqlash usuli, ya‘ni definisiya masalasiga
katta e‘tibor bergan, yakin jins va tur belgisini ko‘rsatish orqali ta‘riflash usulini
tavsiflagan. Shuningdek, bo‘lish orqali tushuncha hajmini aniqlash usulini tahlil
qilgan, tushunchalarni dixotomik bo‘lishning o‘ziga xosligini ko‘rsatgan.
Platon hukmni tafakkurning asosiy elementi deb hisoblab, uni tashkil etuvchi
tushunchalarni piramida shaklida tasvirlaydi. Piramidaning uchiga ezgulik
tushunchasini qo‘yadi. Borliq, o‘zgarish, sukunat, ayniyat, tafovut tushunchalarini
eng universal tushunchalar, deb ta‘riflaydi. Chin bilimga intuisiya orqali erishiladi
deb ta‘kidlaydi. Platon davrida hali mantiqning asosiy qonunlari shakllantirilmagan
edi. Bu vazifani Aristotel hal qilgan. Lekin Platon bu qonunlarni aniq ta‘riflab
bermagan bo‘lsa ham, ularning mohiyatini tushungan. Masalan, u kontradiktor
hukmlar, bir vaqtda bir xil munosabatda bir buyumga nisbatan chin bo‘la
olmasligini ta‘kidlagan. «Yevtidem dialogidagi «bir narsaning ham bo‘lishi, ham
bo‘lmasligi mumkin emas, degan fikri uning nozidlik qonunini bilganligidan dalolat
beradi. Platon dialektikasi alohida e‘tiborga liyiqdir. Buyuk mutafakkir dialektikani
borliq jinslarini, g‘oyalarini aql bilan bilish jarayoni sifatida tavsiflaydi. Lekin unda
dialektika mantiq, gnoseologiya, metodologiya bilan almashtirilmaydi. Dialektika
Platon ta‘limotida ontologik mazmuniga ega. Platon dialektikasi-bu, avvalambor,
borliq, uning jinslari yoki g‘oyalari xaqidagi ta‘limotdir. Platon g‘oyalari
tushunchalargina emas, balki borliq jinslari hamdir.
Parmenid izidan borib, Platon g‘oyalarni abadiy, tug‘ilmaydigan va
o‘lmaydigan, o‘zgarmaydigan, o‘z-o‘ziga o‘xshash, harakatsiz, borlig‘i bo‘yicha
nisbatsiz, deb tushunadi. Bu aslida, sof metafizik qarash. Lekin Platon –Sofist va –
Parmenid dialoglarida bu qarashdan birmuncha chekinadi hamda barcha
mavjudotlarning oliy jinslari-borliq, harakat, sokinlik, aynanlik, o‘zgaruvchanlikni
shunday fikrlash zarurki, ularning har biri ham bor, ham yo‘q, ham o‘z-o‘ziga teng,
ham o‘z-o‘ziga teng emas, ham o‘zidan o‘zgaga, qarama qarshisiga o‘zgaradigan
bo‘lsin, deb ta‘kidlaydi. Uning fikricha, kim bilish faoliyatini amalga oshirayotgan
20

bo‘lsa, u ta‘sir etayapti, nima bilib olinayotgan bo‘lsa, u ta‘sirni
sezayapti(ta‘sirlanayapti). Ta‘sir etish, azoblanishlar, o‘z navbatida, o‘zgarishni
taqozo etadi; o‘zgarish esa, harakatni taqozolaydi. Bundan tashqari, mavjudotni
bilish aqlning bo‘lishini taqoza etadi, aqlni esa jonsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi, jon
tirik bo‘lgani uchun harakatga aloqador. “Shuning uchun, - deb yozadi Platon –
faylasuf va barcha boshqa kishilar, agar ular bilimni qadrlashsa, borliqni harakatsiz
deb qabul qilmasligi zarur. Bu masalani bolalar singari yechish kerak, ya‘ni barcha
narsalar harakatsiz bo‘ladi, ayni paytda harakatda hamdir deb qabul qilish kerak”
(Sofist, 249 (S-D). Xuddi shu dialogda Platon harakat va sokinlik bir-biriga sig‘isha
olmaydi, lekin ikkalasi ham mavjud, har ikkalasi borliq bilan sig‘ishadi, demak 3 ta
jins mavjud: borliq, harakat, sokinlik.
Davlatchilikning shu davrdagi mavjud nomukammal shakllaridan avval,
Platon fikricha, jamiyatning mukammal shakllari mavjud bo‘lgan. U davrlarda
xudolar, xuddi ilohiy podachilar singari, ijtimoiy hayotning turli sohalarini
boshqargan, turmush kechirishi uchun zarur barcha narsalar bo‘lgan, urushlar,
bosqinchiliklar, turli xil nizolar bo‘lmagan. Odamlar bevosita yerda tug‘ilishgan,
bo‘sh vaqtlarini falsafa ilmini o‘rganishga bag‘ishlaganlar. Bu bosqichda odamlar
tabiat bilan kurashishdan xoli bo‘lganlar, ularni do‘stlik rishtalari bog‘lab turgan.
Biroq, Platon fikricha, bu tuzumni ijtimoiy tartib namunasi deb hisoblab bo‘lmaydi:
bunga yashashning moddiy shart-sharoitlari imkon bermaydi: o‘z – o‘zini himoya
qilish, tabiat va dushman xalqlarga qarshi turish zarur bo‘ladi. O‘tib ketgan oltin
asrning qadr-qimmati shundaki, unga namuna sifatida qarab, yovuzlikning nima
ekanligini, oilaviy munosabatlar, xalqlar o‘rtasidagi kurashlar, turli ehtiyojlarni
keltirib chiqaradigan va jamiyat hayotini to‘g‘ri qurishga xalaqit beradigan
omillarni aniqlash mumkin bo‘ladi. Davlatning ideal tipiga Platon uning salbiy
tipini qarama- qarshi qo‘yadi. Keyingisida kishilar xulq-atvorini belgilovchi kuchlar
deb moddiy ehtiyojlar va omillar qaraladi. Uning zamonidagi barcha davlatlar
salbiy bo‘lgan: “Qanday bo‘lishidan qat‘iy nazar, davlatda bir-biriga dushman
bo‘lgan ikkita davlat mavjud. Biri-boylar davlati, ikkinchisi – kambag‘allar
davlati”.
21

Davlatning salbiy tipi 4 ta shaklda mavjud: timokratiya, oligarxiya,
demokratiya, tiraniya. Bularning barchasida ideal davlat xususiyatlari u yoki bu
darajada buzilgan. Davlatning salbiy tiplarida hamfikrlik o‘rnida janjal,
majburiyatlarni adolatli taqsimlashga intiladigan hokimlar va xarbiylarqo‘riqchilar
o‘rnida hyech bir maqsadsiz xokimiyatga intilish, moddiy manfaatlardan voz
kechish o‘rnida mol dunyoga mukkasidan ketish mavjud. Timokratiya–
takabburlikka, shon-shuxrat qozonishga asoslangan davlat. Oligarxiya, undan keyin
kelgan davlat tipi bo‘lib, unda jamiyatni bir hovuch boylar boshqaradi. Bunda
boylar davlati bilan kambag‘allar davlatiga ajralish yaqqol sezilib turadi.
Demokratiya ko‘pchilik boshqaruvchiga asoslangan, lekin unda boylar va
kambag‘allar o‘rtasidagi qarama qarshilik yanada kuchayadi. Tiraniyada bitta kishi
barchaning ustidan hukmronlik qiladi. Platon ideal davlat deganda oligarxiyadagi
kabi ko‘p bo‘lmagan boshqaruvchilar tomonidan boshqariladigan davlatni
tushunadi.
Bu kishilar qator yaxshi fazilatlarga ega bo‘ladi:
1) tabiiy ko‘nikmalarga ega, iqtidorli;
2) ko‘p yillik tayyorgarlikka ega.
Ideal davlat qurilishining asosiy prinsipi-adolat. U har bir fuqaroning
jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga, alohida maqomiga ega bo‘lishiga imkon beradi.
Adolat kishilarni birdamlikka chaqiradi, davlat yaxlit holatda, jamiyatdagi barcha
hodisalar uyg‘unlikda bo‘ladi.
Ideal davlat:
1) o‘z–o‘zini qura oladi va himoyalanish qobiliyatiga ega;
2) barcha fuqarolarning moddiy ehtiyojlarini qondira oladigan sistema
shaklida mavjud.
3) ma‘naviyat va ijodning rivojlanishiga imkon beradi.
Ideal davlatda mehnat taqsimoti bo‘lishi kerak, u kishilarning har bir
guruhining ijtimoiy hayotdagi o‘rni, burch va majburiyatlarini belgilab beradi.
Tug‘ilgan chaqaloq jonida –mis yoki –temir bo‘lsa, u dehqon yoki xunarmandlar
qatoriga, jonida –oltin yoki –kumush bo‘lsa, boshqaruvchilar va xarbiylar qatoriga
22

yuborilishi kerak. Platon qarashlariga yakun yasar ekanmiz, uning falsafiy fikr
rivojida tutgan o‘rnini falsafaning predmetini aniqlashtirishi, xususan uni eng
umumiyni(g‘oya tushunchasi asosida) tadqiq etishda deb bilishi, borliq va bilish
dialektikasini yuqori bosqichga ko‘targanligi belgilashini aytish o‘rinlidir.
Falsafaning Sokrat-Platon konsepsiyasining muhim ahamiyatga egaligi shundaki, u
antik falsafa tarixi davomida faol muhokama etilgan falsafiy masalalarning ikki
qutbini: bir tomondan, turmush kechirishning muayyan obrazini, ikkinchi tomondan
– ana shu turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lgan falsafiy diskursni belgilab berdi.
23

II BOB. Platon qarashlarining asosiy xususiyatlari
2.1 Platon dialoglardagi mantiqiy tuzilmalar va eklektika usuli
Mantiq fan sifatida miloddan avvalgi IV asrda Qadimgi Gresiyada
vujudga kelgan bo‘lib, «logika» nomi bilan yuritilgan. Dastlab «logika»
grekcha – «logos», ya’ni «so‘z», «fikr», «aql», «qonuniyat» degan
ma’nolarini anglatgan. Ayrim manbalarda ta’kidlanishicha, «Logika»
tushunchasini birinchi bor ilmiy termin sifatida Demokrit o‘zining
«Mantiq to‘g‘risida» yoki «Qonun» asarida muomalaga kiritgan3.
«Mantiq» so‘zi esa arab tilidan olingan bo‘lib, «tafakkur shakli va
qonunlari haqidagi fan»4 degan ma’noni anglatadi. Hozirgi zamon ilmiy
muloqotida «mantiq» terminining mazmuni ancha boyigan bo‘lib, u turli
ma’nolarda ishlatiladi. Chunonchi, «mantiq» termini bilan narsa va
hodisalar taraqqiyotidagi o‘zaro bog‘lanish yoki tafakkur yordamida
vujudga keladigan tushunchalarning aloqasi va bog‘lanishi ifodalanadi.
Agar so‘z narsalarning tartibi, bog‘lanishi, izchilligi xususida borsa –
obyektiv mantiq, yoki aksincha, fikrlarning bog‘lanishi, izchilligi,
asoslanganligi, tafakkurning taraqqiyoti va qonuniyatlari haqida boradigan
bo‘lsa, tafakkur mantig‘i yoki subyektiv mantiq tushuniladi. Shuningdek,
mantiq, deganda tafakkur qonunlari va shakllarini o‘rganuvchi fan ham
tushuniladi.
Mantiq ilmining asoschisi Arastu hisoblanadi. U o‘zigacha mavjud
bo‘lgan mantiqqa oid barcha bilimlarni tartiblashtirib hamda o‘zi yaratgan
yangi ta’limotlar asosida boyitib, muayyan tizim darajasiga ko‘tara olgan
mutafakkirdir. Tafakkurning shakl va qonunlarini o‘rganuvchi mazkur
ilmni fan tarixida «formal mantiq» yoki «an’anaviy mantiq», yoxud
«Arastu mantig‘i» deb ham atashadi.
Fan taraqqiyotida formal mantiq bilan birga dialektik mantiq,
matematik mantiq va intuitiv mantiq singari boshqa noan’anaviy tarmoqlar
24

ham paydo bo‘lib, rivojlana bordi. Jumladan, nemis olimi G. Leybnitsning
(1646–1716) matematik mantiq haqidagi g‘oyasi XIX asrning ikkinchi
yarmiga kelib, mantiq ilmiga matematik usullarni tatbiq qilishda keng
qo‘llanila boshlashi voqelikka aylanib, buning natijasida simvolik
(ramziy) mantiq vujudga kela boshladi. Yana bir mashhur nemis
mutafakkiri Gegel (1770–1831) o‘zi yaratgan falsafiy tizimda markaziy
o‘rin egallovchi dialektik usulni mantiqqa tatbiq etishga harakat qildi.
Marksizm falsafasi esa boshlangan ishni oxiriga yetkazdi, ya’ni Gegelning
mantiqqa tatbiq etilgan idealistik falsafiy tizimini materialistik nuqtai
nazardan qayta ishlab, obyektiv olamning dialektikasini bilish metodi
sifatida xizmat qiluvchi dialektik mantiqni yaratdi.
Aflotun (mil. old. 428 – 347 y.) o‘zining «Fedon», «Davlat»,
«Parmenid», «Teetet», «Sofist» kabi dialoglarida Suqrotning mantiqiy
usullaridan foydalangan hamda ularga asoslangan holda o‘z mantiqiy
tizimini yaratgan. Jumladan, Suqrotning umumiy tushunchalar
narsalarning mohiyatini belgilashi haqidagi ta’limotidan kelib chiqqan
Aflotun umumiy tushunchalarni inson subyektidan tashqari bo‘lgan va igan va
sig‘ishmaydigan munosabatlarni muayyan bir tizim sifatida tasvirlab, piramidaning
eng yuqori cho‘qqisiga «g‘oyalar g‘oyasini» qo‘yadi. Barcha tushunchalarni
umumiy juft kategoriyalarga birlashtiradi. Ular jumlasiga «borliq va yo‘qlik»,
«aynanlik va tafovut», «harakat va tinchlik», «birlik va ko‘plik», «miqdor va sifat»
kabi kategoriyalar kiradi.
Aflotun «Fedon» va «Davlat» deb nomlanuvchi asarlarida
ziddiyatsizlik va yetarlicha asos qonunlari haqidagi fikrlarni rivojlantiradi.
Jumladan, «Fedon»da ziddiyatsizlik qonuni quyidagicha tushuntiriladi:
«Har qanday muayyan bir alohidalikka ega bo‘lgan narsa, ayni bir vaqtda
va ayni shu munosabatda bir-birini istisno etuvchi ziddiyatli xususiyatlarga ega
bo‘lishi mumkin emas». Aflotun bu prinsipning to‘g‘riligini bir necha hayotiy
misollarni keltirish yo‘li bilan isbotlaydi. Aflotun o‘zining yana bir «Parmenid» deb
ataluvchi asarida ayniyat qonunining mohiyatini haqiqiy borliqning doimiy va
25

o‘zgarmasligiga aynan mos keluvchi haqiqiy g‘oyada, deb biladi. Ayni bir vaqtda
tafovutlardan batamom xoli bo‘lgan alohida bir butunlikning bo‘lishi
mumkin emasligini va aksincha, o‘zaro bir-birini taqozo qiluvchi qaramaqarshi
tomonlarning bo‘lishi mumkinligini ham e’tirof etadi.
Aflotunning tafakkur shakli sifatida hukm tahliliga oid fikrlari
ko‘proq «Sofist» va «Teetet» asarlarida keltiriladi. Masalan, Aflotun
ijodining dastlabki davrida tushuncha tafakkurning elementar shakli deb
atalgan bo‘lsa, «Teetet»da hukm tushunchalar asosida tuzilgan yangi birlik
sifatida izohlanib, o‘zining mantiqiy-grammatik tuzilishiga ko‘ra ega va
kesimning o‘rnida kelgan subyekt va predikatdan iborat bo‘lgan tasdiqlovchi yoki
inkor turlariga bo‘lingan. Mazkur asarda keltirilishicha, hissiy idrok qilinuvchi
narsa va hodisalarning tengligi, ularning o‘zlaridan ko‘ra ko‘proq aynan shu tenglik
haqidagi inson aqlining sof hukmiga tegishlidir. Boshqacha aytganda, Aflotunning
ta’limotida narsa va hodisaning o‘zi emas, balki u haqidagi hukm birlamchi o‘ringa
chiqadi.
Umuman, hukm haqida Aflotun juda ko‘p ma’lumotlarni bergan
bo‘lsa-da, biroq hukmni yaxlit bir tizim sifatida, qolaversa, bilish jarayonidagi
o‘rnini to‘liq ko‘rsatib bera olmagan. Aflotunning mantig‘ida uchraydigan shunga
o‘xshash kamchiliklarni bartaraf etib, mantiq ilmini yuqori cho‘qqiga chiqarishda
antik davrining buyuk mutafakkiri Arastuning (mil. old.384 – 322) xizmati kata.
Platon falsafasining asosiy mohiyati — „g oya– („eydos–)lar haqidagiʻ
ta limotida bayon etilgan. Uning fikricha, g oya haqiqiy borliq, biz biladigan va
ʼ ʻ
yashaydigan dunyo uning soyasidir. Haqiqiy o zgarish va taraqqiyot g oyalar
ʻ ʻ
dunyosiga xos, soyalar dunyosidagi hara-kat esa uning in ikosidir. G oyalar du-
ʼ ʻ
nyosining qonuniyatlarini hamma ham bila olmaydi. Ularni biladigan zotlar juda
kam uchraydi, bu zotlar ulkan akl egalari bo ladi. Aksariyat kishilar soyalar dunyosi
ʻ
bilan kifoyalanadi. Platon g oyalar dunyosini narsalar dunyosidan ustun qo yadi,
ʻ ʻ
chunki g oyalar dunyosi ideal narsalardir. Inson g oyalar dunyosi bilan soyalar
ʻ ʻ
dunyosi o rtasidagi zotdir. Uning ruhi g oyalar dunyosiga, jismoniy tanasi soyalar
ʻ ʻ
dunyosiga mansubdir. Shuning uchun ruh va tana birligidan iborat odam ikki
26

olamga tegishlidir. Ruh insonning haqiqiy qismidir. Biz hayot deb ataydigak narsa
ruh jismoniy tanada yashaydigan vaqtdir. Platonning bilish nazariyasi uning
g oyalar haqidagi nazariyasiga asoslanadi. Bilish — anam-nesis, ya ni jonningʻ ʼ
eydoslar haqidagi xotirasi. Eydosga bo lgan muhabbat (eros) ma naviy yuksalishga
ʻ ʼ
undaydigan sababdir. «Ontologiya - inson, olam va jamiyatning obyektiv-universal
mohiyati to‘g‘risida falsafiy ta'limotdir. Boshqacha aytganda, u borliq to‘g‘risidagi
insonning olamga bo‘lgan munosabati haqidagi falsafiy bilim sohasidir».
Aflotun fikricha, g‘oya har qanday obyektning asl mohiyati, uning ideal
holati sifatida tushunilishi kerak. G‘oyani anglash uchun his-tuyg‘ularni emas,
balki aqlni ishlatish kerak. G‘oya narsaning shakli bo‘lganligi sababli, hissiy bilish
uchun emas, u g‘ayrioddiydir. G‘oya tushunchasi antropologiya va Platonning
poydevoriga qo‘yilgan.
Ruh uch qismdan iborat:
1. oqilona («oltin»);
2. kuchli irodali boshlanish («kumush»);
3. shahvoniy qism («mis»). Odamlarga sanab o‘tilgan qismlarga ega bo‘lgan
nisbatlar har xil bo‘lishi mumkin. Platon ular jamiyatning ijtimoiy tuzilishining
asosini tashkil etishi kerakligini taklif qildi. Va jamiyatning o‘zi ideal holda uchta
mulkka ega bo‘lishi kerak:
1. hukmdorlar;
2. qo‘riqchilar;
3. boquvchisi. Oxirgi mulkka savdogarlar, hunarmandlar va dehqonlar kirishi
kerak edi. Bu tuzilishga ko‘ra, jamiyat a'zosi bo‘lgan har bir shaxs faqat o‘ziga xos
bo‘lgan narsani qiladi. Birinchi ikkita mulkda oila va xususiy mulkni yaratish
zarurati yo‘q. «Ilk borliq shunday borliqki, Undan barcha borliq vujudga keladi.
Chindan ham ilk borliqning qay vaqtdan borligidan boshlab, Undan nima yuzaga
kelishi barcha borliq inson orasidagi borliqmi?», degan savolga javob topish
mushkul, albatta.
Faylasufning ishonchi komil ediki, faqat alohida narsalarni hislar usuli bilan
tushunish mumkin, mohiyat esa aql bilan. Bilim na hislar, na to‘g‘ri fikrlar va na
27

aniq ma'nolardir. Haqiqiy bilim deganda, g‘oyalar olamiga kirib borgan bilim
tushuniladi. Fikr sezgilar tomonidan qabul qilinadigan narsalarning bir qismidir.
Sezgi bilimi doimiydir, chunki unga bo‘ysunadigan narsalar o‘zgaruvchandir. Bilish
haqidagi ta‘limotning bir qismi xotira tushunchasidir. Unga ko‘ra, inson ruhlari
ushbu jismoniy tana bilan birlashgunga qadar unga ma'lum bo‘lgan g‘oyalarni
eslaydi. Qulog‘ini, ko‘zini yumishni, ilohiy o‘tmishni eslashni bilganlarga haqiqat
oshkor bo‘ladi.Biror narsani bilgan odam bilimga muhtoj emas. Hech narsani
bilmagan odam esa izlagan narsasini topa olmaydi. Platonning bilish nazariyasi
anamnezga - eslash nazariyasiga asoslanadi. «Platon fikriga ko‘ra, olamda sodir
bo‘ladigan barcha o‘zgarishlar o‘ta sezgir, o‘ta g‘ayritabiiy, aqldan tashqarida
turuvchi anglab bo‘lmas prinsip asosida ro‘y beradi. Butun borliqning turli-tuman
shakllari o‘sha borliqqa sig‘maydigan prinsip bilan bog‘liq. Xuddi shu prinsip -
absolut borliqdir» .
O‘z ustozi Suqrotdan farq qilgan holda Aflotun Afinaning demokratik
tuzumidan, shu bilan birga, yunon polisi o‘z fuqarolariga taklif qilgan huquq va
erkinliklar sohasidan havsalasi pir bo‘lgan. Hamda ushbu sharoitda Suqrot
o‘limidan so‘ng Aflotun Yunonistonning boshqa shaharlaridan tubdan farq qilgan
Spartaga o‘z e’tiborini qaratadi.
Sparta tashqi siyosati harbiy faoliyat bo‘lgan ustuvorlikdan biri sifatidagi
polisni o‘zida namoyon etardi. Inson erkinligi hayotining ilk daqiqalaridanoq
chegaralanar edi: oqsoqollar kengashi yangi tug‘ilgan chaqaloqni yashash yoki
o‘lishini aniqlab berardilar. Oilada tarbiya topish muddati o‘g‘il bolalarda ham,
qizlarda ham faqat yetti yoshgacha etib belgilangan. Yetti yoshdan keyin ular harbiy
san’t to‘g‘risidagi bilimlarga ega bo‘lishlari uchun maxsus qo‘shinlarga –
“agela”larga yuborilardi. Lekin Spartada boshqa polislardan farqli tomoni
ayollarning o‘rni tan olinardi. Spartalik ayollar qizlik paytlaridanoq yigitlar bilan bir
qatorda harbiy saboqlarni o‘zlashtirar edilar. Balog‘at yoshida esa shahar hayotida
faol faoliyat olib borardilar.
Plutarx Spartada shakllangan ijtimoiy tizimni quyidagicha tasvirlagan:
“Likurg... hamfuqarolarni boshqalardan alohida yashashni bilmaslik va istamaslikni
28

o‘rgatdi, aksincha, ular asalarilarga o‘xshab har doim birga o‘zlarining
boshqaruvchilari atrofida yashashlari zarur edi...”. 1
Shuning uchun ham Suqrotning o‘limiga olib kelgan afinaliklar
qo‘zg‘alonidan keyin Aflotun o‘zining e’tiborini uning oldida ideal davlat
ko‘rinishida turgan: bosh ko‘tarishlarsiz, tub burilishlarsiz hamda qo‘zg‘olonlarsiz
bo‘lgan Spartaga qaratganini hayron qolarli joyi yo‘q. Aflotun o‘zining “Davlat”
nomli asarida inson erkinligining chegaralanishini ko‘rsatadi, fuqarolarni esa uch
turkumga bo‘lishga qaror qiladi: soqchilar, jangchilar va oddiy insonlar. Yolg‘on
Aflotun bo‘yicha hukumatning imtiyozli huquqi sanaladi. Faqat yolg‘on tufayli
fuqarolar tomonidan davlatning asosiy dogmati qabul qilinadi. Xudo insonlarni uch
xil turdan bunyod etgan: “eng yaxshilari oltindan ishlangan, sal kamroq yaxshilari –
kumushdan va oddiy xalq – mis va temirdan. Oltindan qilinganlari soqchi bo‘lish
uchun yaroqli, kumushdan ishlanganlari jangchilar bo‘lishi kerak, qolganlar esa
jismoniy mehnat bilan shug‘ullanishlari zarur”. 2
Aflotun “Davlat”da davlat boshqaruvchilarini – soqchilar, faylasuflar – o‘sib
borishiga katta e’tibor qaratadi. Aynan faylasuflar narsalarning asl mohiyatini
anglashga qodirdirlar. Shu tufayli ham o‘z diologiga “G‘or” allegoriyasini kiritadi.
G‘or tasviriga muvofiq u faylasuflarni bilan o‘z navbatida asir sanalgan oddiy
odamlar farqini ochib beradi. Ular g‘orning asirlari, chunki ular noreal narsalarni,
ya’ni ularni soyalarini qabul qiladilar. Faqat faylasufgina g‘or tutqunligidan qutilib,
quyosh bilan ilk uchrashuvdagi achishtiruvchi og‘riqni yengan holda, yorug‘likka
chiqishga qodir.
Shunday qilib, Aflotun bo‘yicha faylasuf boshqa davlat vakillariga nisbatan
ko‘p darajada erkindir. Haqiqatga intilish bo‘yicha erkindir hamda bu haqiqatni
o‘zining ham fuqarolariga yetkazish qobiliyatiga ega. Ammo shu bilan bir qatorda,
“soqchiga aylanuvchi faylasuf g‘orga qaytib kirishi hamda haqiqat quyoshini hech
qachon ko‘rmaganlar orasida yashashi kerak”. 3
1
Поппер К. Открытое общество и его враги: В 2 т. Т. 1. М., 1992
2
Платон. Сочинения в четырех томах /Под общ. ред.А.Ф. Лосева, В.Ф.Асмуса. – СПб.:2007.
3
Murray G. Five Stages of Greek Religion. – New York:Mineola, 2002.
29

Eslatib o‘tish zarurki, turli davrlar, diniy e’tiqodlar va mamlakatlarga tegishli
insonlar uchun ulkan qadriyatlardan biri har doim erkinlik bo‘lgan. Hozirgi davr bu
g‘oyani, ayniqsa, yuqori cho‘qqiga ko‘tardi. Ammmo erkinlik tushunchasini
mazmunini tushuntirish turli madaniyatlarda bir biriga sezilarli darajada to‘g‘ri
kelmasligini ko‘rish mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, uning bir biriga mos
ma’nosini aniqlash uchun Aflotun zamirida erkinlik ma’nosini shakllanishini
ko‘rish foydadan holi emas. Turli sohalarga aflotuncha an’anani ta’siri ko‘rinarli
masshtablarga yetishdi. Bertran Rassel sotsial davlat (SSSR) unga Aflotun
utopiyasini yodga solishini aytib o‘tgan.
Agar asosiy e’lon qilingan zamonaviy g‘arbiy jamiyat tamoyili – individning
xususiy erkinligi g‘oyasi bo‘lsa, unda Aflotun o‘zining “Davlat”ida birinchi o‘ringa
adolat g‘oyasini qo‘yadi. Zamonaviy va aflotuncha erkinlik tushunchasini o‘xshash
va farqli ma’nolarini aniqlashga, uning Aflotun qo‘llagan asosiy aloqalarini,
shuningdek, mutafakkirning ijodiy davrlari davomida qarashlarining o‘zgarishini
ochib berishga harakat qilamiz. Erkinlikni keng qamrovli tushunilishi tufayli bu
masalani yangicha ko‘rish Aflotunda ijtimoiy-siyosiy sohadagi erkinlik va adolat
dialektikasi sifatida taklif qilinadi.
Erkinlik tushunchasining talqinini turli yo‘nalishlarda berish joiz. Yaqinda,
oldingi mafkura qulashidan avval erkinlik tushunchasi asosan, “apofatik”, ya’ni
jamoaviylikka, jamoaviy-administrativ tizimga, mafkuraviy senzuraga va
boshqalarga qarshi bo‘lgan ko‘rinishda talqin etilgan. Yangi falsafiy lug‘atdagi
talqin bo‘yicha, erkinlik – “bu faoliyat imkoniyatini va tashqi belgilangan maqsad
bo‘lmagan sharoitlarda xulqini aniqlovchi subyekt qatorining madaniyat
universaliyasi sanaladi...”.
Vl.Solovev fikri bo‘yicha, tanlov erkinligi – bu mantiqan xususiy borliq bilan
umumolamiy borliqning, individual mavjudlik bilan universal mavjudlikning chin
munosabati haqidagi savolga olib borish mumkin bo‘lgan bahsli masala. “...Ruhiy
ezguliklar tabiatidan majburiy bo‘lishi mumkin emas. Bu ezguliklar insonda ikkita:
yaxshilik, ya’ni bizning irodamizning o‘z-o‘zidan ichki joylashuvi hamda chinlik
(yoki huquqiylik), ya’ni bizning aqlimiz bilan qanday bo‘lsa shunday haqiqatning
30

ichki kelishuvi . Bu tasniflardan shuni tushunish mumkinki, erkinlik yoki
nomajburiylik u yohud bu mavjudlikdagi ruhiy yoki ichki ezgulikka kiradi”.
“Falsafiy lug‘at”da quyidagi ta’rif berilgan: “Erkinlik va zaruriyat – inson
faoliyati bilan tabiat va jamiyat obyektiv qonunlarining o‘zaro munosabatini
bildiruvchi falsafiy kategoriya sanaladi...”.
Shunday qilib, antik davrda bir necha chegaralanishlar orqali erkinlik va
taqdir tushunchalari mos keluvchi ko‘rinishidagi dialektik ikkilik vujudga keladi.
Ko‘pincha G‘arb sivilizatsiyasininig asosini tashkil qiluvchi g‘oyalar sifatida
Aflotunnning emas Arastuning g‘oyalarini olib qarashlarini hisobga olish kerak.
Aflotunning o‘zi erkinlik va tag‘dirga talqin bermagan. Ammo biz ularni
Aflotun maktablaridan olishimiz mumkin. “Ta’riflar”da o‘qiymiz: “Erkinlik –
hayot ustidan hukumronlikdir; har narsada mustaqillik, o‘z holicha yashash
imkoniyati; mulkdan foydalanishdagi va egalik qilishdagi sahiylik”.
“Taqdir – mavhumlikdan mavhumlikkacha bo‘lgan yo‘l hamda qismat
qilmishlarining o‘zboshimcha sababidir”. 4
Aflotunda tushunchadan foydalanish aspektlari jismoniy, tibbiy va boshqa
sohalarda uchraydi. Buni sababiy-jismoniy olamda aniq qatiy insoniy narsalarni
qo‘shish deya hisoblash mumkin.
Arastu 10 ta kategoriyani ajratgan holda ular orasidan “egalik qilish” va
“iztirob” kabilarni topadi. Chamasi, bu yerda ham olamni antropomorf ko‘rish
haqida gap ketadi.
Xaydeggerning mashhur fikrlarining “tayanch nuqtasi”dan olamiz: “Til –
borliqning uyi” va kategoriyalarni qidirish Arastuda til orqali sodir bo‘ladi. Agarda
tushunchani mazmunini maksimal tarzda keng aniqlansa, unda uni nimanidir yoki
kimnidir “o‘z xohishiga” ko‘ra, tashqi kuchlar ishtirokisiz yoki shu kuchlarni
yengib
o‘tishga harakat qilish imkoniyati sifatida sharhlash mumkin. Agar kuzatuvchining
nuqtai nazari bo‘yicha ancha qadrli prinsip yoki kuchlar harakatlansa, unda vaziyat
anchayin erkin baholanadi.
4
Платон. Политик. Законы. Послезаконие. Письма. Сочинения платоновской школы. М., 1999
31

Endi ushbu mavzuni dunyoviy adabiyotlarda yoritishga e’tiborimizni
qaratamiz. Shuni ta’kidlash kerakki, masalani ilk qo‘yilishidan boshlab, turli
darajadagi nufuzlilarning baholashlarini qutbiy qarama-qarshiligiga uchrash
mumkin. Jumladan, Karl Popper o‘zining “Ochiq jamiyat va uning dushmanlari”
nomli asarida Aflotunni to‘g‘ridan-to‘g‘ri totalitarizmning mafkurachilaridan biri
deya ataydi. Shunga o‘xshash bahoni aflotunchilik ta’sir ko‘rsatgan uncha mashhur
bo‘lmagan mualliflar ham beradilar.
Immanuil Kant esa, aksincha, Aflotun respublikasi “...qonunga muvofiq
tarzda har bir inson erkinligi qolgan boshqalarniki bilan to‘la mos ko‘rinishidagi
anchayin insoniy erkinlik...”ka asoslangan deb hisoblaydi. Uning fikricha, bu davlat
tizimini istalgan davlat konstitutsiyasini tuzishda asos qilib olish zarur.
Bizning nazarimizda qiziq bo‘lgan bir necha fikrlarni keltirib o‘tamiz. Gotfrid
Vilgelm Leybnis yozadi: “Aflotunda eng ajib narsa... uning ruh o‘z o‘zini harakatga
keltiruvchi substansiyadir... materiyaga qarama-qarshi bo‘lgan faollikni
boshlang‘ichidir degan ta’kidi sanaladi...”.
Fridrix Nisshe o‘zining “Insoniy, haddan ortiq insoniy” asarida yunon
faylasuflarini “ruh tiranlari” deb ataydi. Albatta, Aflotunni ham hisobga olgan holda
uni “ qari odatiy sotsialist” deb ataydi.
V.S.Solovev Aflotun o‘zining ijodida Suqrotning erkin fikr quyidan pastga,
inson ustidan total nazoratni oqlovchi “Qonunlar”ga tushib ketgan deb hisoblagan.
Lev Shestov yozadi, Aflotun soyalar chindek tuyuladigan g‘ordan chiqib
ketishni istaydi hamda xudolar o‘zlarining hech qanday chegaralanmagan
erkinliklari bilan yashaydigan sohasiga erishishni xohlaydi.
Ushbu mavzuga aloqador zamonaviy qarashlardan, Aflotunda erkinlik tasodif
sifatida tasavvur qilinadi deganini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. “Fedr”da qalblar
g‘oyalar saltanatida yashagan holda “qandaydir tasodif” orqali jismga tushib
qoladilar. Shu tarzda qalb ontologik jihatdan tasodif bilan taminlanadi.
A.F.Losev “Majusiylarning “Taqdir”i mistik va mifologik jihatlar o‘chirib
qo‘yilganda sababiyat haqidagi yangi Yevropa ta’limotiga aylanashidir” deb
hisoblaydi. Uning fikricha, yunonlar tasodifni ajratib ko‘rsatgan joyda uni xuddi
32

shunday deb nomlagan, yangi olimlar qandaydir koinot “uyg‘unligi”ni tirkab
qo‘yamoqdalar. Aflotunning taqdir va erkinlik to‘g‘risidagi fikrlari o‘sha davr
an’anaviy tasavvurlaridan farq qilmagan. Shunda savol tug‘iladi: Aflotun ta’limoti –
bu erkinlikmi yoki totalitarizmmi? Javob quyidagi tezisda yotadi: Afinalik. Forslar,
keragidan ortiq monarxiya boshlanqichini sevib qoldilar, afinaliklar esa – erkinlikni;
shuning uchun ham na ularda va na bularda mo‘’tadillik yo‘q .
Aflotun erkinlik haqida tizimli ta’limot qoldirmagan. Erkinlik tushunchasi
tarixiy o‘zgarib borardi hamda Aflotunda savollar ta’rifi uning falsafiy qarashlari
kontekstini hisobga olmagan holatda to‘g‘ri emas. Qalb unda jism zindoniga
tashlangan, shuning uchun bu yerda, mana shu dunyoda erkinlik yetarlicha
muammolidir.
V.S.Solovevning Aflotun qarashlari evolyusiyasi bahosi bo‘yicha fikriga
qo‘shilish hamda unga qisqacha ta’rif berish mumkin:
a) ilk Suqrot bosqichi – erkinlik fuqaro ezguligi (qul darajasiga qarama qarshi
holda) ko‘rinishiga ega bo‘ladi hamda ijtimoiy-huquqiy ahamiyat kasb etadi,
tushunchaning ushbu aspekti Aflotunning butun bir ijodi davomida o‘zgarmay
qoladi. Faqat erkin inson o‘zining shiddati ustidan hukumron bo‘lishi mumkin.
Jumladan, yunonlar davlati ushbu qadriyat orqali boshqa davlatlardan ajralib turadi.
“Suqrot apologiyasi”da tushunchaning metafizik ma’nosini ajratish
mumkin. Asosiy ozod bo‘lish – bu qalbni tanadan ozod bo‘lishidir, shu jumladan
kechroq yozgan ko‘plab dialoglarida ham shunday. Bu yerda G.V.Drach kabi
izlanuvchi tomonidan e’tiborga olingan orfikchilik-pifogorchilik an’analari tasiri
ko‘rinib turibdi. Bu erkinlik tushunchasi ayrim variatsiyalar bilan, xuddi shu kabi
Aflotunning butun bir ijodi davomida o‘zgarmay qoladi. Qadriyat munosabatida
erkinlik yuqori turadi;
b) yetuklik davriga o‘tishda – o‘rganilayotgan tushunchaga nisbatan salbiy
baholar paydo bo‘ladi. Sofistlar bilan bahsda Suqrot erkinlikni barcha narsa
mumkinligi sifatida tanqid qiladi. Masalan, “Gorgiy”da ;
v) yetuklik davri – “Teetet”da falsafa bilan shug‘ullanayotgan yoshlar
huquqshunoslardan farqli ravishda o‘zlarida erkinlikni ham tarbiyalaydi.
33

Metafizik ma’noda tushuncha “Timey”da o‘z aksini topadi: barpo etuvchi tafakkur
zaruriyatni qo‘lga oladi. “Davlat”da ideal jamiyatni qanday qurish haqida gap
ketadi. Hokimyatni jamiyatning nisbatan erkin motivatsiyalashgan vakillari sifatida
faylasuflar qo‘lga kiritadilar.
Suqrot I deal davlat poydevorlarini asoslagan holatda tezda erkinlik jamiyatga
zarurdir, ammo bu shaxsiy erkinlik emas, balki butun bir davlatnikidir degan izoh
beradi. Davlatning markaziy g‘oyasi – adolatdir. Bu holat D.Lubke ishlarida ko‘p
uchraydi. Davlat erkinligi sifatida qonunlar nazarda tutilgan.
Ideal mamlakatlarda hukumdorlar xalqni qullar deb ataydilar. Ideal tuzumdan
ilk bor chekinish – bu timokratiyadir. U boyishga intiladi hamda hokimyatda boylar
turadigan oligarxiyaga aylanadi. Ezgulik o‘rniga boylik ulug‘lanadi. Bunday
davlatda bir vaqtning o‘zida ikki xil davlat paydo bo‘ladi – boy va kambag‘al.
Ba’zan kambag‘allar boylar ustidan g‘alaba qozonib, hammani fuqaroviy
huquqlarda tenglashtiradilar. Shunday ko‘rinishda, demokratiya paydo bo‘ladi.
Demokratik inson – hammasidan oldin erkin inson hamda davlatning o‘zida ham
butun boshli erkinlik, ochiqlik, va nima istasa shuni qilish imkoniyati tug‘iladi.
Agar oligarxiya boylikni tugal ne’mat sifatida aniqlasa, unga to‘ymasdan
intilsa, oxir-oqibat o‘zini barbod qilsa, unda demokratiyada tugal ne’mat va asosiy
qadriyat – erkinlikdir.
“...Demokratik davlatda faqat erkinlik qanchalar ajoyiblgi va bu davlatda
faqat o‘z tabiati bo‘yicha kim erkin bo‘lsa, o‘shagina yashashi darkorligi haqida
eshitasan”.
Erkinlik uy hayvonlariga va qullarga, otalar va farzandlar, ustoz va shogirdlar
munosabatlariga va boshqalarga keng tarqaladi. Va bu haddan ortiq erkinlikdir,
inson uchun ham, davlat uchun ham tiraniyaga aylanishi mumkin. Mulk egalariga
qarshi qo‘zg‘olon ko‘taruvchi omma tomonidan qo‘yilgan oxir-oqibat xalqning
bo‘ysunishiga ko‘nikib, tiranga aylanib boradi.
“Siyosat”da o‘zga yurtlik hokimyatni uchga ajratadi:
 monarxiya (yana tiraniya va saltanat hukumronligiga bo‘lish mumkin);
 kamchilik boshqaruvi – aristokratiya va oligarxiya;
34

 demokratiya.
Monarxiya boshqaruvga bog‘liq bo‘lgan holda ham o‘ta og‘ir, ham juda
yengil bo‘lishi mumkin. Demokratiya esa na og‘ir va na yengil boshqaruvga qodir
bo‘lolmaydi.
Saltanat san’ati hammani atrofiga o‘raydi – ham erkinlarni, ham tobelarni,
ulardan to‘g‘ri foydalanib, ularni baxtli qiladi.
“Siyosat”da ontologik-kosmologik kontekstdagi erkinlik to‘g‘risida eslatma
mavjud: “Xudo ba’zan Koinot harakatini unga o‘zi aylanishini aytgan holda
yo‘naltiradi, ba’zan unga erkinlik taqdim etadi – qachonki Koinotning aylanmasi
vaqt o‘lchamiga munosib ko‘rinishiga yetganda; keyin bu harakat Koinot – bu
tafakkurga ega tirik mavjudot bo‘lgani uchun o‘z-o‘zidan ortga qaytadi...”.
Ammo Koinotning bu ko‘rnishidagi erkinlik davrlar insonlarga falokatli
tarzda ta’sir etadi;
g) so‘ngi davr (“Qonunlar”) – Aflotun u tomonidan “Davlat”da belgilangan
chiziqni davom ettiradi. Individual erkinlik bu yerda undanda muammoli tarzda aks
etadi. Davlatda boshqaruvchilar va bo‘ysunuvchilarning bo‘lishi shart sanaladi.
Hokimyat o‘zida turli ko‘rinishlarni mujassamlashtiradi. Bu ham avlodlar ustidan
ota-onalik hokimyati, ham kichiklar ustidan kattalar hokimyatidir. “Olijanoblar” ha
“olijanob bo‘lmaganlar”ni boshqarishi kerak. Shuningdek, qullar ham o‘zlarining
egalariga, nimjonlar kuchlilarga, bilimsizlar bilimdonlarga bo‘ysunishlari zarur. Shu
bilan birga, boshqa asoslardan tashqari kim boshqarishga loyiqligini qismat
aniqlaydi.
Jismoniy mashqlar bilan barcha shug‘ullanishi darkor. Otalarining fikriga
qaramasdan farzandlar ham bajarishlari kerak, axir bolalar ota-onalariga qaraganda
davlatga ko‘proq tegishlidirlar.
Karl Popper individ qadriyatini ko‘p marotaba ta’kidlab o‘tadi. “Boshlanqich
nuqta”ga mos bo‘lgan holda o‘sha individning o‘zida shaxsiy erkinlik mavjud
bo‘ladi. Aflotun burchak boshiga umumiy yoki davlat manfaatlarini qo‘yadi. Shu
jumladan, ushbu vaziyatda davlat ham erkin bo‘lishi zarur. Agar Popper erkinlikni
35

individning jamoaga omadli ravishda qarshi turishida topsa, Aflotun bo‘yicha
bunday o‘zaromunosabatlar kosmosga kiritilgan.
Aflotun to‘g‘ridan to‘g‘ri aytadi – eng yaxshi asos – tiraniyadir. Lekin ideal
davlatda: “...Erkinlik va do‘stlk idrok bilan bog‘liq holda mavjud bo‘lishi uchun
unga am, bunga ham shubhasiz aloqador bo‘lish kerak”. Shuni e’tiborga olish
kerakki, “tiran” so‘zi Qadimgi Yunonistonda har doim ham yomon ma’noda
qo‘llanilmagan. Shu bilan Aflotun izlanishi tushuntirilmoqda.
Quyidagi tezis takroran: qonun – bu davlat erkinligidir. Aflotunning VIII
maktubidan quyidagi satrlarini keltirish o‘rinli bo‘lar edi. “...Bo‘ysunish kabi
erkinlik ham, agar ular chegarani bosib o‘tishsa, shu ulkan yovuzlikdir, shu
miqdorda – ulkan ezgulik hamdir: xudolarga qullarcha bo‘ysunish yaxshi,
insonlarga esa yaxshimas.Idrokli insonlar uchun qonun – xudo, nodonlarga esa -
lazzatlanishdir”.
Shunday qilib, Aflotunning sof aql-idrokka asoslangan (rasionallik) va
an’anaviy mifologiyadan tayanch izlovchi obyektiv-idealistik tendensiya o‘zaro
kurashadi. Ikkinchisi g‘alaba qozonadi. Bu g‘alabaga ruhning ko‘chib yurishi
haqidagi qadimgi sharq g‘oyalari, shubhasiz ta’sir ko‘rsatadi. Aflotunning
ontologiya, kosmologiya, mifologiyaga va erkinlikka oid qarashlari sharq falsafiy
ta’limotlarig yaqin turadi. Lekin gnoseologiya, etika va estetikaga oid ta’limotlarida
o‘ziga xos yunon ijtimoiy hayotining ta’sirini kuzatishimiz mumkin.
Tadqiqot doirasida, uning xulosalaridan ijtimoiy-falsafiy tafakkurni
kengaytirishda, monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalarning tegishli bandlarini
yozishda,mustaqil fikrni shakllantirishda, falsafa tarixiga, bilish nazariyasiga
bo‘lgan ijobiy munosabatni shakllantirishda foydalanish mumkin. Hozirgi kunda
turli ta’limotlarni o‘rganib, atroflicha tahlil qilib, zamonamiz talabiga binoan to‘g‘ri
xulosa chiqarish va ulardan yoshlarimizni ilmiy-ma’naviy dunyoqarashlarini
kengaytirishda, barkamol inson qilib yetishtirishda foydalanishda namoyon bo‘ladi.
36

2.2 Platon ta’limotida ruh va borliqni tushunishda mantiq
Aflotun uch marta Janubiy Italiyaga, Sisiliyaga, Sirakuzga sayohat
qiladi, u yerdagi pifagorchilar ittifoqi bilan hamkorlikda quldor
aristokratiyasini
quvvatlab ish ko‘radi, yana Afinaga qaytib keladi. Afinada afsonaviy
qahramon
Akademga bag‘ishlangan Parakda bog‘ida o‘z shogirdlariga dars beradi.
Shu
tarzda qadimgi faylasuflarning bosh muassasasi Akademiya tashkil
qilinadi.
Aflotun avval Kratildan, keyin Suqrotdan ta’lim olib, o‘z falsafiy
sistemasini asoslaydi. O‘zining mashhur dialoglarida o‘z
dunyoqarashini,
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy nuqtai nazarini bayon qiladi. Aflotun o‘zigacha
bo‘lgan barcha falsafiy-idealistik fikrlarni jamlab, o‘zining yangi falsafiy
sistemasini shakllantiradi (1-ilova).
1-ilova
Afl ot un t a’limot i: negizlari v a t a’siri
37

Aflotun o‘z sistemasida narsalar dunyosi, g‘oyalar dunyosi bor
deydi. Narsalar dunyosi o‘tkinchi, vaqtincha, ko‘rimsiz, ammo g‘oyalar
dunyosi
doimiy, o‘zgarmas, chin go‘zal dunyo deb hisoblagan. Uning fikricha,
narsalar
g‘oyalar dunyosining soyasi, xira namoyon bo‘lishidir (2-ilova).
2-ilova
G‘oy alar piramidasi
Ezgu
Y agonalik
38

Aflotun «Davlat» asarining VII kitobida bu haqida shunday bir
taqqoslash
orqali o‘z nuqtai nazarini bayon qiladi. Qorong‘u g‘or, u g‘orda
kishanlangan
mahkum kishilar yotishibdi, ular hech qaysi tomonga aylana olmaydilar,
shu holda
g‘orning kichik bir tuynugidan tushgan so‘nar-so‘nmas yorug‘likdan
ushbu tuynuk
yonidan qo‘lida narsalari bilan o‘tayotgan shaxslarning soyasinigina
kuzatadilar,
ammo ko‘rinayotganlar kimlar ekanligini, ularning qo‘lida nimalar
borligini aslo bila olmaydilar. Xuddi shunday bu dunyo, ya’ni narsalar
dunyosi g‘oyalar dunyosining, ya’ni toza, pok, doimiy, abadiy go‘zal
dunyoning so‘nib-so‘nmas, xira soyasidir, deydi Aflotun.
Aflotun jonni tanadan mustaqil mavjud, alohida o‘lmas ruhiy,
ilohiy
hisoblaydi. Jonlar dunyosi g‘oyalar dunyosiga yaqin, shuning uchun ular
39

ushbu
pok, toza, abadiy, go‘zal dunyodan ta’sirlanib, huzur qiladilar, biroq
vaqti bilan
ular-jonlar, narsalar dunyosiga, masalan, insonlar tanasiga kelib
kiradilar hamda
kishilar tanasida bo‘lganlarida ular g‘oyalar dunyosi ko‘lankasi, soyasi
bo‘lgan
narsalar dunyosini ko‘rib avvalgi ko‘rgan, huzurlanganlarini eslay
boshlaydilar,
shu ravishda eslash – «xotirlash», ya’ni bilish hosil bo‘ladi, deydi Aflotun.
Aflotun jonni ruhiy, ilohiy, doimiy, abadiy o‘lmas deydi. U inson
o‘lgandan keyin jon ham o‘sha yulduzlar dunyosiga qaytib, go‘zal
g‘oyalar
dunyosidan ta’sirlanishi mumkin yoki o‘lgan odam tirikligida narsalar
dunyosiga berilib dinni, xudoga ibodatni buzgan bo‘lsa, uning joni
yulduzlar olamiga qaytmaydi, jazolanib hayvondan-hayvonga o‘tib
azobda bo‘ladi, deydi
Aflotun.
Aflotun o‘z asarlarida, masalan «Davlat» kitobida qo‘llagan uslubini
«dialektik» uslub deydi. Dialektikaga u shunday ta’rif beradi: «Dialektika
kishilarni
savol-javob bera bilishiga o‘rgatadi». Aflotuncha, dialektika savol va
javob bera
olish san’atidir. Uni xususan, nutqda qo‘llash muhim ahamiyatga ega,
deydi u.
40

«Adolat», «go‘zallik» va «qaramlilik»ni ifodalash va tashviq etishda
dialektikaning
favqulodda muhimligini Aflotun qayd qiladi. Aflotun dialektika to‘g‘risida
so‘zlar
ekan, u mantiq bayonida ham xizmat qiladi. «Parmenid» kitobida
Aflotun
tushunchalar, umumiylik, konkretlik, ayniyat va qarama-qarshilik, ko‘plik
va
yakkalik kabi masalalarni mistik sistemasi ruhida ishlab chiqqan hamda
shu
sababdan dialektika vakili bo‘lib tarixda o‘z nomini qoldirgan.
Aflotun o‘z kitoblarida, birinchi navbatda, «Davlat» kitobida
hokimiyat,
uning shakllari, aholisi, tabaqa va sinflar to‘g‘risida ham gapiradi. Axloq-
xulq
nazariyasida Aflotun, aql-donolik, erk-botirlik, jasurlik, hissiylik-
oqilonalik
kishi xatti-harakatida namoyon bo‘ladi, deydi. Adolatlilik esa yuqorida
zikr
qilingan uch xislat – donolik, botirlik, oqilonalikning uzviy, garmonik
qo‘shilishidan tashkil topadi, deydi Aflotun.
Aflotun o‘zining «Ideal davlat» utopiyasida jamiyatda uch tabaqa:
hokimlar-faylasuflar, harbiylar, dehqon va hunarmandlar bo‘lishini
aytadi. Davlat hokimiyati oqsuyaklar-faylasuflar qo‘lida bo‘lishi shart.
Harbiylar-yollanma qo‘riqchilar – davlat apparati xodimlari quldorlar
41

hokimiyatini himoya qilishlari
darkor. Dehqon va hunarmandlar davlatga zarur hamma narsa-
mahsulotlarni tayyorlashlari lozim. Aflotun qullarni hatto odamlar
qatoriga qo‘shmaydi,
ularni ma’naviy hayotdan mahrum maxluqlar deb ataydi.
Aflotun yoshligida rassom, yozuvchi bo‘lish niyatida edi,
keyinchalik u
faylasuf sifatida kamol topgan. Shuning uchun ham u o‘z falsafiy
kitoblarida ko‘p
badiiy obrazlar, uslublarni qo‘llaydi. Sharq mamlakatlari, jumladan,
Markaziy
Osiyo falsafasi tarixida ham Aflotun ta’limotining ta’siri katta bo‘lgan.
Aflotun
chuqur bilimli hakim sifatida yuqori baholangan.
42

Xulosa
Agar inson har qanday hayvondan biror narsada ustun bo‘lsa, u-narsa va
xatti - harakatlarning farqini ajratishga yordam beruvchi bir kuch bo‘ladi va inson
o‘sha kuch yordamida narsalar hamda xatti-harakatlaridan o‘z xohishi bo‘yicha
foydalanadi. Inson, ularning qaysi biri foydali, qaysi biri zararli ekanligi o‘ziga
ravshan bo‘maguncha kuzatadi va foydaligini tanlab olib o‘zlashtiradi, zararligini
rad etib, ulardan o‘zini olib qochadi. Kuchlarning harakatga aylanishi tajriba
yordamida ro‘yobga chiqadi. Tajribaning mohiyati ayrim turlar to‘g‘risida fikrlash
va o‘sha ayrim narsalar bilan mos keladigan umumiyatlar haqida mulohaza
qilishdan iboratdir. Bundan kelib chiqib o‘zimni fikrimni bayon qiladigan bo‘lsam,
Har bir inson yashash tarzida nima yaxshi nima yomonligi hamda umimiy qilib
aytganda oqu qorani yaxshi fikrlashni juda yaxshi bilishadi.Albatta insonlar
hayvonlardan ongi bilan farqlanishadi. Shu kabi misollarni keltirishimiz mumkin.
Yana bir misol ovqatlqnish jarayonida ham inson o‘z ongi bilan o‘z tafakkuri bilan
o‘z aqli bilan o‘z bilimini,madaniyati bilan ovqatlanish tartibini biladi. Hayvonlarda
esa bu aksi.Hamma inson o‘z xatti harakati bilan ish yuritadi Buyuk robbimiz
tomonidan bizga berilgan ong va aql berilgan. Ona qornidan bu narsa asta sekin
shakllanadi.
Donishmand kishilar, ayrim narsalar ustida o‘z kuzatishlari paytida umumiy
fikrlar va mulohazalarga suyanishga tug‘ma qobiliyatlari bo‘lgan odamlar emas,
balki tajriba orqali asl haqiqatga yetishgan kishilar oqil insonlar. Bunda nima
deyapti bunda inson ozini qobiliyatli namayon qilishda emas gap,gap tajriba orqali
43

bunyodkor inson ekanligini isbotlaydi. Xuddi bir yoki ikki va undan ham ko‘p
marta to‘g‘ri gapirilsa, haqiqatning butunlay haqqoniyligi haqidagi mulohaza
tug‘ma qobiliyatga o‘xshab qolganiday bu qarashlar ham misol kelishi mumkin.
Falsafadan olib qaralsa, bir necha marta yolg‘on gapirilgandan keyin u
haqiqatga aylanib ketishi mumkin. Aflotun shuningdek faqat insonlarga yaxshilik
qilishni takidlab o‘tadi. U odamlarning o‘zaro urushlarni bartaraf etishga bo‘lgan
chin x ohishlarini tushuntiradi va bu x ohishni mustahkamla sh zarurligi haqida
takidlab gapiradi. Chunki bu ish ezgulik, yaxshilikdir. Bazi payt savob amal qilish
uchun yolg‘on gapirish ham gunoh bo‘lmaydi , aksincha yaxshilikning bir turiga
misol bo‘ladi.Aflotun indonning xavfsiz yashashi uchun birgina faravonlikning o‘zi
yrtishmasligini ko‘rsatadi. Chunki vatan tinch va xotirjam yashaydi deb o‘ylayman.
Aflotun aytadiki balog‘atga yetgan inson yani gunoh yoshiga to‘lgan odam
buyuklikka erishish narigi dunyoda yaxshi mukofot olishga intilish bo‘lishi zarur.
Chunki inson h ozir yashab turgan zamonida yaxshi amallarni qilsa yani
musulmonlarga o‘xshab ishlarni qilsa albatta oxiratda mukofotini oladi. Aflotun bu
borada insonga nima yaxshiyunima yomonligini ham takidlab o‘tgan.Aflotun
ezgulik yaxshilikning ikki turga bo‘ladi va ularning qaysi birlari insoniy qaysi biri
ilohiy ekanligini tushuntirib o‘tadi.Masalan,insoniy ezguli kla rga xayrli narsalarga
kuch,go‘zallik,boylik, bilim va boshqalar kiradi. Umumiy qilib insoniyatga ezgulik
yaxshilik yaxshi amallar qilishga undaydi. Aflotun, go‘yoki g‘oliblar-doimo eng
yaxshi odamlar, mag‘lublar — eng yomonlar, degan tushunchadan ogohlantiradi.
Hamma ham xato qiladi.
Dunyoda mukammal shaxsning o‘zi yo‘q.Hech kim ona qornidan mukammal
bo‘lib tug‘ilmagan.Shu sababdan insoniyatning barchasi xato qiladi.Inson hech
qachon xato qilishdan to‘xtamasligi kerak Negaki bir marta xato ishidan so‘ng
albatta ketidan xatosini to‘g‘irlashga harakat qiladi va u barkamollikka erishuvchi
inson misolida ko‘riladi.Inson hech qachon o‘zi erishgan g‘alabasiga
mag‘rurlanmasligi kerak.G‘alaba ham tasodif bo‘lishi mumkin. Aflotun har bir
odamning qalbida qarama-qarshi, o‘zaro tutash juft quvvat: g‘amginlik va quvonch,
lazzat va iztirob va hvkazolar bor deb hisoblaydi. Bunga men yana qo‘shimcha
44

qilishim mumkinki insonlardagi qarama qarshi tuyg‘ularga sevgi -iztirob mehr-
nafrat,sog‘inish-unitish, bog‘lanish - o‘rganish, kutish- ketish va hakazolarni misol
keltirishimiz mumkin. Aflotun, inson tabiatidagi zaruriy xislatlarni va ularning
qarama-qarshi jihatlarini farqlash kerakligini tushuntiradi. Masalan, kamtarlik —
tahsinga sazovor, ammo kamtarlik haddan oshib ketsa, u holda o‘z kuchini
yo‘qoladi va zararli bo‘lib qoladi.
Odamlar haqida yaxshi fikrlash va ularga nisbatan ochiq ko‘ngillilik tahsinga
sazovor, lekin, bular dushmanga taalluqli bo‘lsa, ular zararlidir. Hushyorlik ham
tahsinga sazovor, ammo haddan oshib ketsa, u qo‘rquv va o‘zini tiyishga aylanib,
zararli bo‘lib qoladi. Alloma, agar inson o‘z maqsadiga erishib, hurmatga sazovor
bo‘lsa-yu, ammo maqsadga egrilik bilan erishsa, bu ham zararli hisoblanadi- deb
tushuntiradi. Eng yaxshisi maqsadga chiroyli va halol yo‘l bilan erishishdir.
Mening xulosam shundan iboratki Aflotun barcha insoniyat olamini
yaxshilikka,ezgulikka chorlaydi.Yaxshi amallarni aniqlashtiradi,yomon amallardan
qutulishga chorlaydi. Aflotunning barcha asarlari insonlarni yaxshilikka chaqiradi.
45

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
1. Драч Г.В. Рождение античной философии и начало
антропологической проблематики. М., 2003
2. Кант И. Соч.: В 8 т. Т. 3. М., 1994
3. Лейбниц Г.-В. Соч.: В 4 т. Т. 1. М., 1982
4. Лосев А.Ф. Очерки античного символизма и мифологии. М., 1993
5. Ницше Ф. Соч.: В 2 т. Т. 1. М., 1990
6. Новейший философский словарь / Под ред. А.А. Грицанова. Минск,
1999
7. Платон. Алкивиад 1, 122 //Диалоги. М., 2000
8. Платон. Аристотель. Москва; Харьков, 1999
9. Платон. Горгий 452, 453//Философы Греции. Основы основ: логика,
физика, этика.
10.Платон. Государство 562 b, с// Платон. Филеб. Государство.
Тимей.Критий. М., 1999
11.Платон. Менексен 238 с, d//Диалоги. М., 2000
12.Платон. Письма// Платон. Политик. Законы. Послезаконие. Письма.
Сочинения платоновской школы. М., 1999
13.Платон. Политик. Законы. Послезаконие. Письма. Сочинения
платоновской школы. М., 1999
46

14.Платон. Политик 269 с, d|// Платон. Политик. Законы. Послезаконие.
Письма. Сочинения платоновской школы. М., 1999
15.Платон. Сочинения в четырех томах /Под общ. ред.А.Ф. Лосева, В.Ф.
Асмуса. – СПб.:2007.
16.Платон. Теэтет 172 d – 173 b// Платон. Федон. Пир. Федр. Парменид.
М.,1999
17.Платон. Законы 693// Платон. Политик. Законы. Послезаконие.
Письма.Сочинения платоновской школы. М., 1999
18.Плутарх. Избранные сочинения / Пер. с древнегреч.Т. Сидаш. –
СПб.:Изд-во Санкт-Петербургского университета, 2008.
19.Поппер К. Открытое общество и его враги: В 2 т. Т. 1. М., 1992
20.Соловьев В.С. Соч.: В 2 т. Т. 1. М., 1990
21.Соловьев В.С. Соч.: В 2. т. Т. 2. М., 1988.
22.Социализм // Философский энциклопедический словарь. М., 2002
23.Философский и культурологический феномен осточнохристианской
цивилизации / Под ред. А.Н. Ерыгина. Ростов н/Д, 2004
24.Философский словарь / Под ред. М.М. Розенталя и П.Ф. Юдина. М.,
1963
25.Шестов Л.И. Соч.: В 2 т. Т. 1. М ., 1993.
26.Brown E. Minding the gap in plato‘s republic. Washington, St. Louis,
2004
27.Lübke D. Platon. Leipzig; Iena; Berlin, 1984
28.Murray G. Five Stages of Greek Religion. – New York:Mineola, 2002.
29.Rakhimdjanova D.S. Features of the freedom issues in the Plot’s
philosophy.International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 28,
No. 16.(2019), pp. 1560-1564. ISSN: 2005-4238 IJAST
30. Ruzmatova G. Eastern melodies in the text of Plato // International
Journal of Recent Technology and Engineering. Vol. 8, Issue-2S6, July, (2019). –P.
444-448. IJRTE. ISSN: 2277-3878.
47

31. Ruzmatova G. Comparativist analysis of Representations about Will in
View of Friedrich Nitzsche and Jalaliddin Rumi // International Journal of
Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 04, 2020. ISSN: 1475-7192. –P.
3215-3227.
48

Platon dialoglarida mantiqqa oid g’oyalar

I BOB. Antik davr falsafasida mantiq ilmining vujudga kelishi 5

1.1 Antik davr mutafakkiri Platon falsafiy ta’limotini o‘rganishning nazariy metodologik asoslari 5

1.2 Platonning “g‘oyalar” to‘g‘risidagi ta’limoti va uning mantiqiy jihatlari Ошибка! Закладка не определена.

II BOB. Platon qarashlarining asosiy xususiyatlari 24

2.1 Platon dialoglardagi mantiqiy tuzilmalar va eklektika usuli 24

2.2 Platon ta’limotida ruh va borliqni tushunishda mantiq. 37

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati : 44

Sotib olish