Plitalar tektonikasi nazariyasi va uning sinklinallar nazariyasidan farqi, ahamiyati - Geologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	112.3KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geologiya

Plitalar tektonikasi nazariyasi va uning sinklinallar nazariyasidan farqi, ahamiyati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIYA TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVYERSITETI
GEOLOGIYA VA MUHANDISLIK GEOLOGIYASI FAKULTETI
GEOLOGIYA KAFEDRASI
GEOLOGIYA (FAOLIYAT SOHASI BO’YICHA) MUTAXASSISLIGI
1-KURS 102-GURUH TALABASI
Boymurodov Suhbatning
«UMUMIY GEOLOGIYA»
fanidan
Mavzu: « Plitalar tektonikasi nazariyasi va uning
sinklinallar nazariyasidan farqi, ahamiyati »
Bajardi: ______________
Qabul qildi: __ __________ Kurs ishi

Mundarija
Kirish
Plitalar tektonikasi nazariyasi va sinklinallar nazariyasining
shakllanish tarixi I.
1. Plitalar tektonikasi nazariyasi va tarixi
2. Sinklinal nazariyasining shakllanishi: Sinklinal va geosinklinal
tushinchasi.
Plitalar tektonikasi tushinchasining mohiyati va uning turlar
II.1. Tektonik plitalarning tasnif qilinishi
II.2 Litosfera plitalari tektonikasi fan tizimi sifatida
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Kirish

Plitalar tektonikasi bugungi kunda butun dunyoda ko'rgan landshaft
xususiyatlarini yuzaga keltirgan Yer litosferasining harakatini tushuntirishga
urinadigan ilmiy nazariya. Ma'lumki, geologik ma'noda "plastinka" so'zi qattiq
jinslarning katta qatlamini anglatadi. "Tektonika" - "qurish" uchun yunoncha
ildizning bir qismidir va unda Yerning yuzasi qanday harakatlanuvchi plastinalarni
hosil qilganligini aniqlaydi.
Sinklinal (yun. synklino — egilaman), sinklinal burma — cho kindi vaʻ
vulkanogencho kindi katlamlarning botiq burmali strukturasi; egilgan
ʻ
qatlamlarning qabariq tomoni pastga qaragan bo ladi. S. strukturalar tog hosil
ʻ ʻ
bo lish jarayonida tektonik harakatlar natijasida tok jinslari qatlamlarining
ʻ
burmalanishidan hosil bo ladi. S. yadrosi (markazi), asosan yosh qatlamlardan
ʻ
iborat. Strukturaning qaramaqarshi qanotlaridagi qatlamlarning yotishi S.
markaziga yo nalgan bo ladi. S. ning botiqlik darajasi mazkur strukturani to ldirib
ʻ ʻ ʻ
turuvchi tog jinslari katlamlarining qalinligiga muvofiqdir. Ko pgina qazilma
ʻ ʻ
boyliklar S. bilan boglik. Qavariq tomoni pastga qaragan S. burmalar antiklinallar
bilan almashinib keladi. 1
Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Kurs ishini yozishda
A.X.Jo'liev, X.Chiniqulov, 2
Toshmuhamedov . B.T, 3
Romanovich,B. 4
mehnatlaridan
va internet manbalaridan keng foydalanildi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Kurs ishimizning ob’ektini plitalar
tektonikasi nazariyasi va sinklinallar nazariyasi, predmeti esa, plitalar tektonikasi
nazariyasi va sinklinallar nazariyasining shakllanish tarixi, ularning mohiyati va
tasnifini o’rganish tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining maqsadi plitalar
tektonikasi nazariyasi va sinklinallar nazariyasining shakllanish tarixi, u larning
mohiyati va tasnifini o’rganish dan iborat. Kurs ishining vazifalari esa Plitalar
tektonikasi nazariyasi va tarixini, Sinklinal nazariyasining shakllanishi bunda
1
2
3
4

asosan sinklinal va geosinklinal tushinchasi haqida malumot berish, tektonik
plitalarni tasnif qilish va unda qo’llaniladigan asosiy terminlarni bo’lib
ko’rsatishdan iborat.
Kurs ishida qo’llanilgan metodlar. Kurs ishida asosan tizimlilik metodidan
foydalandik.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Kurs ishida asosan plitalar tektonikasi
nazariyasi va sinklinallar nazariyasining shakllanish tarixi, plitalar tektonikasi
tushinchasining mohiyati va uning turlari haqida so’z yuritdik.
Kurs ishining amaliy a’hamiyati. Kurs ishining amaliy a’hamiyati shundaki,
keltirilgan ma’lumotlarni bakalavr kursida darsga oid mavzularda ma’nba sifatida
qo’llanishimiz mumkin.
Kurs ishining strukturasi va hajmi. Kurs ishimiz kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va kurs ishiga oid prezentatsiyani o’z
ishiga oladi. 47 betdan iborat. Bunda kurs ishi 27 betni, prezentatsiya 20 betni
tashkil qiladi.

Plitalar tektonikasi nazariyasi va sinklinallar nazariyasining
shakllanish tarixi
I.1. Plitalar tektonikasi nazariyasi va tarixi
Plitalar tektonikasi nazariyasi , Yerning litosferasi alohida tovoqlarni hosil
qiladi , ular o ' nga yaqin katta va kichik bo ' laklarga aylanadi . Ushbu bo ' linmali
plitalar millionlab yillar mobaynida Yerning landshaftini shakllantirgan turli xil
plastinka chegaralarini yaratish uchun Yerning yana suyuq pastki mantiyasining
yuqori qismida bir - biriga yaqinlashadi .
Plitalar tektonikasi tarixi. Plitalar tektonikasi 20-asrning boshlarida
meteorolog Alfred Vegener tomonidan ishlab chiqilgan nazariyadan kelib chiqdi.
1912 yilda Vegener Janubiy Amerika sharqiy qirg'oqlari va Afrika g'arbiy
sohillarining qirg'oqlari jumboq kabi bir-biriga o'xshashligini payqadi.
Yerning keyingi tekshiruvi Yer qit'alari butunlay bir-biriga mos kelishini
ko'rsatdi va Vegener barcha qit'alar bir vaqtlar Pangeya deb nomlanadigan yagona
superkontinent bilan bog'langanligi haqida g'oyani ilgari surdi.

U qit'alar asta-sekin taxminan 300 million yil oldin ajrala boshlaganiga
ishonishgan - bu uning qit'a chuqurligi deb nomlanuvchi nazariyasi edi.
Vegenerning boshlang'ich nazariyasidagi asosiy muammo - bu qit'alarning
bir-biridan qanday qilib ajralib chiqqanligiga ishonch yo'q edi. Qit'a parchalanishi
uchun mexanizmni topish uchun qilgan tadqiqotlari davomida Vegener o'zining
dastlabki Panageya nazariyasini qo'llab-quvvatlaydigan fotoalbom dalillarga duch
keldi.
Bundan tashqari u dunyo tog' tizmalari qurilishida qit'alararo ohang qanday
harakat qilgani haqida g'oyalar paydo bo'ldi. Vegener, Yer qit'alarining etakchi
qirralari Yerni chayqalishiga va tog' tizmalari hosil qilishiga sabab bo'lgan bir
paytda ular bilan to'qnashganligini ta'kidlashdi. Hindistonni Osiyo qit'asiga olib
kelib, Himoloylarni misol qilib keltirish uchun ishlatgan.
Oxir-oqibat, Vegener Yerning aylanishini va kontinental driftning mexanizmi
sifatida ekvatorga yo'naltirilgan markazlashtiruvchi kuchni ko'rsatgan g'oyani
keltirdi. U Pangeyaning Janubiy qutbda boshlanganini va Yerning aylanishi
oqibatida uni qit'alarni ekvator tomon yo'naltirishga majbur qildi. Bu g'oya ilmiy
jamoatchilik tomonidan rad etilgan va uning kontinental ohiri haqidagi nazariyasi
ham rad etilgan.
1929-yili ingliz geologi Artur Xolms Yer qit'alarining harakatini tushuntirish
uchun issiqlik konvektsiya nazariyasini taqdim etdi. U moddalar isitiladi, uning
zichligi kamayadi va u yana cho'ktirish uchun etarlicha soviymaguncha ko'tariladi,
deb aytdi. Holmesga ko'ra, bu Yerning mantiyasi issiqlik va sovutish davri bo'lib,
qit'alarning harakatlanishiga olib keldi. Bu g'oya o'sha paytda juda kam e'tiborga
sazovor bo'ldi.
1960-yillarga kelib, olimlar okean tubini xaritalash orqali tushunishdi, o'rta
okean tizmalarini topdilar va uning yoshi haqida ko'proq bilib olishdi.
1961 va 1962 yillarda olimlar Yer qit'alari va plitalar tektonikasining
harakatlarini tushuntirish uchun mantiya konvektsiyasidan kelib chiqadigan
seafloor tarqatish jarayonini taklif qilishdi.

Plitalar tektonikasi asoslari. Olimlar bugungi kunda tektonik plitalar,
ularning harakatlarining harakatlantiruvchi kuchlari va ular bir-birlari bilan o'zaro
muloqot qilish usullarini yaxshiroq tushunishadi. TEKTONIK plastinka Yerning
litosferasining qattiq qismiga aylanadi, u atrofni atrofidan aylanib o'tadi.
Yer tektonik plitalarining harakati uchun uch asosiy harakatlantiruvchi kuch
bor. Ular mantiya konvektsiyasi, tortishish va Yerning aylanishidir. Mantiya
konvektsiyasi eng keng tarqalgan tektonik plita harakati usuli hisoblanadi va 1929
yilda Holmes tomonidan ishlab chiqilgan nazariyaga juda o'xshash.
Yer ustki mantiyasida erigan materiallarning katta konvektsiya oqimlari
mavjud. Ushbu oqimlar Yerning astenosferasiga (Yerning pastki mantiyasining
litosfera ostidagi suyuq qismi) energiya uzatgandan so'ng, yangi litosfera moddasi
Yer qobig'i tomon yo'naltiriladi. Bu dalillar o'rta okean tizmalarida ko'rsatib
turibdi, unda yosh Yerlar tog 'oralig'idan yuqoriga ko'tarilib, katta Yerni siljishdan
olib chiqadi va shu tariqa tektonik plitalarni harakatga keltiradi.
Gravitatsiya Yer tektonik plitalarining harakatlanishi uchun ikkinchi darajali
harakatlantiruvchi kuchdir. O'rta okean tizmalarida balandligi atrofdagi okean
tubidan yuqori. Yerdagi konvektsiya oqimlari yangi litosfera moddasining
ko'tarilishidan va tog'dan tarqalib ketishiga sabab bo'lganligi sababli, tortishish eski
moddalarning okean tubiga cho'kishiga va plitalarning harakatlanishiga yordam
beradi. Yerning aylanishi Yer plitalarining harakati uchun yakunlovchi
mexanizmdir, lekin mantiya konvektsiyasi va tortishishlariga nisbatan kichikdir.
Yerning tektonik plitalari ko'chib o'tishi bilan ular bir-biridan turli xil yo'llar
bilan o'zaro aloqada bo'lishadi va ular turli xil plastinka chegaralarini hosil qiladi.
Plitalar bir-biridan ajralib turadigan va yangi qobiq hosil bo'lgan divergent
chegaralardir. O'rta okean tizmalari turli xil chegaralar namunasidir. Konvergent
chegaralar plitalar bir-biri bilan to'qnashgan joylardandir. Transform chegaralari
plastinka chegarasining so'nggi turi bo'lib, bu joylarda yangi qobiq hosil bo'lmaydi
va hech kim yo'qolmaydi.
Buning o'rniga, plitalar gorizontal ravishda bir-biridan o'tib ketadi. Bordiyu
turlicha bo'lishiga qaramasdan, Yer tektonik plitalari harakati bugungi kunda butun

dunyoda ko'rgan turli landshaft xususiyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga
ega.
Umumiy geologiya kursini dinamik geologiya qismida ichki va tashqi
jarayonlarning hamma xillari ustida to'xtab o'tildi. Yer po'stini o'zgartiruvchi
jarayonlar uning yuzasida ham, ichida ham hozirgi davrda davom etayotir. Geologik
jarayonlar tabiatda o'zaro bir-biri bilan bog’liq, chunonchi, atmosfera yog’inlari bilan
daryolar, daryolar bilan ko'l va dengizlar, zilzila harakati bilan tog’ hosil bo'lishi va
vulkanizm o'zaro bo'liqdir. Geologik jarayonlarning o'zaro bog’liqligi sabablari
hozirgacha durust o'rganilmagan. Xususan, tog’larning paydo bo'lishi vulkanizm va
zilzila harakatlarining sabablarini qisman to’g’ri aniqlansa ham kelib chiqish sababi
hozirgacha aniq bilib olingan emas. Bular nihoyatda murakkab bo'lsada, odamlar
ularning sabablarini bilishga qadimdan qiziqib kelmoqda. Neptunistlar maktabining
boshida nemis olimi Avraam Gotlib Verner (1750-1817) yerdagi bo'ladigan deyarli
hamma geologik jarayonlarni suv bilan bog’laydi va yerning ichki harakatlariga
deyarli o'rin qoldirmaydi. Neptunistlar yer po'stining harakatini to'liq inkor qiladilar.
Tog’ jinslarining qiya yotishi burilishlarini dengiz tubining holatiga bog’lashadi .
Plutonislar esa, aksincha yer yuzida bo'ladigan ekzogen jarayonlarga kam
ahamiyat berib, endogen jarayonlarning mohiyatiga ortiqcha baho berib yuboradilar.
Plutonislar maktabining boshlig’i Jems Getton (1726-1797) yerni harakatga
keltiruvchi kuch vulkanizm deb hisoblaydi. Geologiya fanida XIX asrda kontraksiya
(siqilish) gipotezasini birinchi bo'lib fransuz geologi Eli - de - Bomon taklif qilgan
edi. U o'zining gipotezasini Kant - Laplasning kosmogonik nazariyasiga moslab
ishlab chiqqan. O'sha vaqtlarda o'rta va oliy o'quv yurtlari kitoblari Eli - de -
Bomonning “yer po'sti yuzasidagi botiqlar va tog’lar yer shari sovib siqilishidan
paydo bo'lgan” degan gipotezasiga asoslanib yozilgan edi. XX asrlarga kelganda
yanada mukammalroq gipotezalar paydo bo'lishi munosabati bilan kontraksiya
gipotezasi o'z ahamiyatini yo’qotdi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida ko'proq
ma’lum bo'lgan "Yer po'stining surilishi" gipotezasi birinchi marta Ye. V. Bixonov,
Geyler va boshqalar tomonidan taklif qilingan. Bu gipotezani nemis olimi, geofizik
va meteorolog Al'fred Vegener (1880-1930) puxta ishlab chiqdi va hammaga ma’lum

qildi. U 1915 yilda bosilib chiqqan “Materik va okeanlarning paydo bo'lishi” kitobida
bu gipoteza mazmunini yoritib bergan. Uning fikricha, dastlab Yer shari yuzasida bir
butun materik paydo bo'ldi. Vegener bu yaxlit quruqlikni "Pangeya" deb atagan.
Keyingi davrlarda yer po'stida juda kuchli o'zgarishlar bo'lib, Yer o'z o'qi atrofida
aylanishi sababli katta gorizontal harakatlar ro'y bergan va buning natijasida hozirgi
zamon materiklari paydo bo'lgan, deydi u. A. Vegenerning bu fikrga kelishiga sabab
Afrikaning g’arbiy sohili bilan Janubiy Amerikaning sharqiy sohilllarining va
G’arbiy Yevropa bilan Shimoliy Amerikaning sharqiy sohili va nihoyat, Avstraliya
bilan Osiyoning janubi-sharqiy sohillari bir-biriga ulanganda mos joylashishidir.
Materiklarning surilishi gipotezasi yer tarixidagi geologik taraqqiyot bilan
bog’lanmagani uchun o'sha davrda birmuncha tanqidga uchradi. Materiklarning
siljishi gipotezasi o'zining originalligi bilan hozirgi vaqtda olimlar o'rtasida
munoazaraga sabab bo'lib kelmoqda.
Hozirgi kunda ham olimlar orasida bu gipotezaning tarafdorlari ko'pchilikni
tashkil qiladi.
Asrimizning 60-yillarida okeanlarni o'rganish yutuqlari yangi global
geotektonik nazariya - litosfera palasxalari tektonikasini yaratilishi, geosinklinal
viloyatlarning harakatini, taraqqiyotini boshqacha yo'l bilan tushintirib berdi. Bu
nazariyaning asl ma’nosi Yer po'stining yirik litosfera palaxsalarga bo'linishi,
ularning qo'zg’alishi va aylanishi bilan bog’liqdir. Palaxsalar chegarasi hozirgi
zamon seysmik faol joylar bilan okeanlarga to’g’ri keladi. Okean po'sti yangi hosil
bo'layotgan rift zonalari hisobiga kengayib bormoqda. Yerning radiusi o'zgarmas
ekan, yangi hosil bo'layotgan yer po'sti kontinentlar po'sti tagiga kirib boradi
(subduksiya). Bu rayonlar vulkanizmning faolligi, seysmiklik va orol yoylari, chet
dengizlarning chuqur novlari mavjudligi bilan ajralib turadi. Bunga Yevrosiyoning
sharqi misol bo'la oladi. Bu jarayonlar ikki turdagi okean va kontnental yer
po'stining bir-biriga munosabatini belgilab beradi. Okean bilan kontinent uchun
yaxlit bo'lgan litosfera palaxsalari mavjud bo'lgan joylarda (Atlantik okeanining
sharqiy va g’arbiy chetlarida) yuqorida ko'rsatilgan belgilar uchramaydi. Ular passiv
kontinent cheti hisoblanadi, ularda qalin cho'kindi tog’ jinslari qatlami to'planadi.

Geosinklinallar taraqqiyotining boshlang’ich davrida hosil bo'lgan vulkanogen va
cho'kindi jinslarning o'xshashligi (ofnolitli assotsiatsiya) ularning avval okean
po'stida keyinroq esa, okean havzasining kengayishi bilan ularning vulkanik orollar
yoyi bilan yopilishini bildiradi va qalin kontinentli yer po'stini vujudga keltiradi .
Shunday qilib, palaxsalar tektonikasi nazariyasi, geosinklinallar ta’limotiga
qaytadan jon kirgizib, geodinamik sharoitni rekonstruksiya qilish evolyutsiyasini
aktualistik usullar bilan o'rganish imkonini beradi. Ofiolitlar assotsiatsiyasi
evgeosinklinal oblastlarda keng tarqalishi bilan zarur vazifani bajaradi. Bu
assotsiatsiyalarning pastki qismi o'ta asosli jinslardan tashkil topib (peridotit,
dunitlar), yuqoriroqda gabbroidlar va amfibolitlardan, eng yuqorida esa, parallel
daykalar kompleksidan (toleitli bazal't) tashkil topali. Bu ketma-ketlik okean
kesmasiga yaqinroq. Bu juda katta ahamiyatga ega, chunki ofiolit assotsiatsiyasi
avvalgi dengiz yotqizig'i (okean bo'lishi shart emas) qoldig’i - okean turidagi yer
po'sti hisoblanadi. Bu chet dengizlarda bo'lishi mumkin. Okean maydonining
keyingi qisqarishlarida bu zonalar bir necha marta qisqarib ingichka bo'lib qoladi.
Evgeosinklinallar nazariyasi asosidagi okean turidagi yer po'sti qadimgi va
kontinental massivlarning sinishi va orasining ochilishidan yangidan hosil bo'lgan
bo'lishi mumkin .
Shunday qilib, palaxsalar tektonikasi nazariyasining asosida geo-sinklinallar
va kontinentlarning suzishi nazariyalari bo'lib, yer po'sti taraqqiyotini o'rganishda
hozirgi kunda asosiy yo'nalishni tashkil qiladi.
Yangi palaxsalar tektonikasi nazariyasi, oldingi bilimlarga asoslanib va yangi
ma’lumotlarga tayanib taraqqiy qilib bormoqda. Fundamental fikrlardan biri - Yer
po'stining katta va bir qancha mayda palaxsalardan bir-biriga nisbatan qo'zg’alib
turishini isbotlash edi. Palaxsalarning cheti esa, kuchli zilzilalar epitsentrlari bilan
chizilgandek ko'rinadi

I.2. Sinklinal nazariyasining shakllanishi: Sinklinal va geosinklinal
tushinchasi
Sinklinal (yun. synklino — egilaman), sinklinal burma — cho kindi vaʻ
vulkanogen cho kindi qatlamlarning botiq burmali strukturasi; egilgan
ʻ
qatlamlarning qabariq tomoni pastga qaragan bo ladi. Sinklinal strukturalar tog
ʻ ʻ
hosil bo lish jarayonida tektonik harakatlar natijasida tog’ jinslari qatlamlarining
ʻ
burmalanishidan hosil bo ladi. Sinklinal yadrosi (markazi), asosan yosh
ʻ
qatlamlardan iborat. Strukturaning qarama-qarshi qanotlaridagi qatlamlarning
yotishi Sinklinal markaziga yo nalgan bo ladi. Sinklinalning botiqlik darajasi
ʻ ʻ
mazkur strukturani to ldirib turuvchi tog jinslari qatlamlarining qalinligiga
ʻ ʻ
muvofiqdir. Ko pgina qazilma boyliklar Sinklinal bilan bog’lik. Qavariq tomoni
ʻ
pastga qaragan Sinklinal burmalar antiklinallar bilan almashinib keladi. 5
Burmalar orasida ularning antiklinal va sinklinal deb ataluvchi ikki asosiy turi
ajratiladi.
- Antiklinal burma qavariq struktura bo'lib, buklanish markazida (yadrosida)
nisbatan qari, atrofida esa tobora yosh yotqiziqlar yer yuzasida ochilib
yotgan bo'ladi.
- Sinklinal burma esa botiq struktura bo'lib, uning markaziy qismida
nisbatan yosh yotqiziqlar, atrofida esa tobora qari tog' jinslari yer yuzasida
chiqib yotadi. 6
Geosinklinallar. Geosinklinal haqidagi tushunchaga dastlab amerikalik
geolog J. Xoll 1857- yilda «Nyu-York shtatining geologiyasi» kitobida asos solgan.
Bu kitobda geosinklinal tushunchasiga berilgan tasvir geologiya sohasida o’ziga xos
to’ntarishga olib kelgan inqilobiy g’oya edi.
Xollning ilmiy ishi Nyu-York shtatining janubiy qismidagi paleozoy
yotqiziqlariga bag'ishlangan. U regionning geologiyasi1 quyidagi xususiyatlarga
ega:
1. Cho'kindi jinslarning shu yoshdagi pasttekisliklardagi yotqiziqlar bilan
qiyoslanganda, katta qalinligi (12 km).
5
6

2. Ular (yotqiziqlar) sayoz suv fatsiyalariga mansubligi (Xoll davrlarida
chaqindi jinslar sayoz suv qoldiq yotqiziqlari hisobla- nardi).
3. Yotqiziqlarning burmalanganligi: o'zgarib metamorflash- ganligi va
boshqalar.
Umuman Xoll sinklinal shakldagi yirik botiqliklar mavjudligi, ularda qalin
yotqiziqlar (20 km gacha) og'irligi tufayli magma o'choqlar vujudga kelganligi,
yotqiziqlar esa suv yo'nalishi asosida joylashganligi ta’kidlangan. Sinklinal esa Xoll
tadbiricha qirg'oqqa parallel kontinent okeanlari oralig'ida joylashgan bo'ladi. Xoll
tomonidan olg'a surilgan taxmin, uning ayrim xulosalari hozirgi zamon
tushunchalaridan uzoq bo’lsa-da, geosinklinal ta’limotini konsepsiyasining asosi
hisoblanadi.
Keyinroq boshqa Amerika geologi J.Dena tomonidan 1873- yili
«geosinklinal» atamasi fanga kiritib, u xoll belgilangan «geosinklinal» belgilarini
mukammal tahlil qildi.
Uning fikricha cho’kish jarayoni Yerning asta-sekin sovishi tufayli vujudga
kelgan tangensial cho'zilishi bilan bog'liq. Dena cho'kayotgan zonalarni
«geosinklinal» deb aytishni taklif qildi. Geosinklinal bilan bir qatorda unga qarama-
qarshi «geoantiklinal» tuzilma ham ajratdi. Geoantiklinalning ko'tarilishi esa
geosinklinallarni cho'kindi jinslar bilan ta’minlovchi manba bo’lib xizmat qilishga
olib keladi. Burmalanish esa Xoll ta’kidlaganicha bo’lsada, lekin Dena fikricha
cho'kish va burmalanish jarayonlari bir vaqtda bo'lmaydi. Uning fikricha Appalachi
va boshqa burmatog' inshoot- lari taraqqiyotida uzoq vaqt davomidagi
osoyishtalikdan so£ng qisqa muddatli burmalanish davri sodir bo'ladi. Burmalanish
jarayoni esa shiddatli tog’ hosil qilinishi bilan yakunlanib, geosinklinal o'rnida
sinklinariy, geoantiklinal — antiklinoriy strukturalari hosil bo’lishi bilan
yakunlanadi.
Dena fikricha, geosinklinal va geoantiklinal o'rnida tektonika sikli davomidagi
tog' inshootlar hosil bo'lgan bo'lsa monogenli, В agar ikki va uch tektonika sikllari
davomida hosil bo'lgan bo'lsa — poligenli tog' inshootlarini tashkil qiladi.
Shuningdek, Dena tog' inshootlarining tashkil qiluvchi jinslar o'zgarib,

metamorflashganligi, ulaiga intruzivlar joriylanishi va nihoyati geosinklinallar
kontinent (kraton) va ummonlar oralig'iga joylanishini ta’kidlagan.
1900-yilIarda fransuz geologi E. Og o'zining «Geologiya» kitobida
«Geosinklinal» ta’limotini Yevropa materiallari asosida tasvirlab berdi:
1. Cho'kindi jins yotqiziqlarining katta qalinligi (20 km gacha) va tanaffussiz
hosil bo'lganligi.
2. Cho'kindi jins yotqiziqlarini batial (chuqur ummon suv) fatsiyasiga xosligi.
Burmalanishning asosiy fazasi geosinklinal tektonika siklini oxiriga to'g'ri kelsada,
uning ayrim g'ijimlanish belgilari geosinklinal — botiqlik markazida tektonika
siklini boshlang'ich bosqichida ko'tarilma shaklida vujudga kela boshlaydi.
Og ularni geoantiklinal deb nomlagan. Og ta’kidlashicha, geosinklinal —
botiqliklar, qit’alar o'rtalig'ida joylashadi. Masalan' 0 ‘rta Yer geosinklinal4-
baimalanish mintaqasi Yevropa va Afrika qitalari oralig’ida joylashgan. Og fikricha,
Atlantika okeani hoziigi zamonda rivojlanayotgan geosinklinal botiqliklariga misol
bo’la oladi. Shunday qilib, geosinklinal haqidagi ta’limot XIX asrning oxirlarida XX
asming boshlarida ikki xil yo'nalish asosida voyaga kelgan. Buning sababi
tushunarli. Chunki ular yangi va ko’hna dunyo geologiya tuzilishlari asosida ishlab
chiqilgan. Geosinklinal haqidagi tushuncha kelgandan to hozirgi vaqtlargacha ham
bu tushunchaga bir qancha o'zgartirishlaf kiritildi. Lekin geosinklinal ta’limotiga
Amerikada Xoll, Dena va Yevropada Oglar asos solishgan.
Hozirgi geosinklinal tushunchasiga va umuman geosinklinal ta’limotiga va
uning fan olamida joylashtirishda katta va muhim hissa qo’shgan nemis olimi G.
Shtille (1913-45 yillar) hisoblanadi:
G. Shtille geosinklinallarning hamma belgi va xususiyatlarini tahlil qildi:
1. Cho'kindi jinslar qaliniigi. Bu belgi tadqiqotchilar o'rtasida munozaraga
olib kelmagan. Lekin Shtille fikricha, faqatgina cho'kish tufayligina qalin
cho'kindilar hosil bo'lishi mumkin emasligi va bunday geosinklinal botiqlarida qalin
jinslar hosil bo'lish uchun yana cho'kish bilan bir qatorda ko'tarilish omilini ham
hisobga olinishi kerak.

2. Burmalanish muammosi. Shtille ta’kidlashicha, ayrim geosinklinallar
umuman orogenez jarayoniga uchramagan. Shunday qilib, Shtille «geosinklinal»
haqidagi tushunchani uzoq muddatli cho'kish jarayonlariga uchragan doiralar
hisobiga kengaytirdi. Demak, tog* burmalanish inshootlari faqatgina geosinklinallar
o'rnida hosil bo'lishi shart emas.
3. Tog'-burmalanish inshootlarining tuzilishiga qarab, Shtille ikki xil
morfogenetikli turga bo'lishni taklif qildi: a) Alpinnotiplik — tog'lar qoplamasi
(pokrov) yoki shiddatli g'ijimlangan, burma- langan tuzilmalardan tashkil topgan; b)
Germotiplik — tog'lar asosan tushirma-ko'tarilma bo'laklaridan yoki tushirma-
ko'tarilma burmalanish strukturalaridan tashkil topgan.
So’ngra Shtille ortogeosinklinal, ya’ni al’pinotip orogen, masalan, Alp
geosinklinal turlarga kiruvchi tog'lar va parageo- sinklinal turlarga, ya’ni tushirma
— bo'laklaridan hosil bo'lgan geosinklinal turlariga, masalan, Rodopi geosinklinal
turlariga bo'lishni taklif qildi.
4. Geosinklinallaming magma va metamorflanish muammolarini Shtille
mufassal tahlil qildi. lining fikricha magmalanish jarayonlari geosinklinallaming
tektonika siklini quyidagi bosqichlari bilan bog'liq. Boshlang'ich yoki orogengacha
davrda namoyon bo'gan magmalanish jarayonlari — ularning tarkibi nisial —
ko'kimtir ofiolit — ya’ni bazalt jinslaridan tarkib topgan bo'lib, suv osti vulqon
faworalari tufayli hosil bo'lgan. Boshlang'ich bosqich hosil bo'lgan magma jinslari
geosinklinallaming ichkari doiralari bilan bog'liq bo'lib, kratonlardan
(platformalardan) uzoqroqda joylashgan Kraton yaqindagi geosinklinal havzalarida
esa ofiolitlar uchramaydi. Mana shunday vulqonlar tarqalish qonuniyati ularning
Shtille tomonidan ofiolitli evgeosinklinal va ofiolitsiz — mnogeosinklinal turlariga
bo'lindi.

Plitalar tektonikasi tushinchasining mohiyati va uning turlari
II.1. Tektonik plitalarning tasnif qilinishi
Sirti qattiq bo’lgan sayyoralar o’z tadrijiy rivojlanish yo’nalishi mobaynida
qattiq qizish jarayonini boshdan kechiradi. Gaz-chang buluti nazariyasiga ko’ra,
qattiq sayyoralarning qizish davridagi issiqlik energiyasining asosiy qismi ularning
sirtiga turli kosmik jismlarning katta tezlikda kelib urilishi evaziga hosil qilinadi.
Bunda sayyora sirtiga kelib uriluvchi kosmik jismlarning qulash tezligi shu
darajada katta bo’ladiki (soniyasiga bir necha kilometr), kelib urilgan obyektning
barcha kinetik energiyasi bir zumda issiqlik energiyasiga aylanib ketadi. Chunki
bunda, harakat tezligi to’qnashuv paytida bir lahzaning o’zida keskin ravishda,
nolgacha tushib ketadi. Bunday ulkan miqdordagi issiqlik energiyasi Quyosh
tizimining barcha ichki sayyoralari - Merkuriy, Venera, Yer va Mars uchun to’liq
yoki, qisman parchalanib ketishga yetarli bo’lmagan bo’lsa-da, biroq, qattiq qizib,
nisbatan yumshoq holga kelishi uchun kifoya qilgan. Qattiq qizish jarayonida esa,
sayyora tarkibini hosil qilgan moddalarning nisbatan zichligi katta va og’irroqlari
sayyora markaziga cho’kib borib yadro hosil qilgan bo’lsa, zichligi kamroq va
yengilroq moddalardan iborat jinslar esa, aksincha, yuzaga qalqib
chiqib, qobiq qatlam hosil qilgan. Qattiq sayyoralarning barchasi o’z tarixida
ushbu jarayonni boshdan kechirgan bo’lib, ilm-fanda magma
differensiatsiyasi deb nomlanuvchi mazkur jarayon orqali Yer sayyorasining ichki
tuzilishi ham tushuntiriladi.
Kosmik jismlarning kelib urilishidan hosil bo’lgan issiqlik miqdorini kichik
sayyoralar o’zida uzoq tutib tura olmagan. Merkuriy va Marsda, shuningdek Oyda
ushbu issiqlik energiyasi vaqt o’tishi bilan asta-sekinlikda koinotga tarqab ketgan.
Keyinchalik ushbu sayyoralar yana qattiq holga kelib, keyingi milliardlab yillar
davomida o’ta past geologik faollikni namoyon qilgan. Yer va Veneraning
rivojlanishi esa boshqacharoq kechgan. Ichki sayyoralar ichida eng kattasi Yerdir.
Yer, shuningdek Venera ham o’sha issiqlik energiyasining juda katta zaxirasini
o’zida saqlab qolgan. Sayyora qanchalik katta bo’lsa, uning sirtining hajmiga

bo’lgan nisbati shunchalik kichik bo’ladi va natijada, sirtdan tarqalib ketadigan
energiya miqdori ham shunga mutanosib kam bo’ladi. Shunga ko’ra, Yer boshqa
sayyoralarga qaraganda sekinroq sovigan va issiqlik energiyasini kamroq
yo’qotgan.
Bundan tashqari, Yer ichki qatlamlari shakllanish bosqichida unda yig’ilib
qolgan radioaktiv elementlarning parchalanish jarayoni jadal davom etgan. Bu
jarayon ham sayyoramizning ichki issiqlik energiyasini yanada ortishiga xizmat
qilgan. Shu tarzda, uzoq o’tmishda Yer sharsimon ulkan pechga aylangan. Hozirda
ham ona sayyoramizni shunday tasavvur qilish mumkin. Yer ichkarisida uzluksiz
ravishda issiqlik hosil bo’lib turadi va u sirtga chiqib, koinotga tarqalib turadi. Yer
yadrosi va qobig’i oralig’ida mantiya qatlami joylashgan bo’lib, ushbu qatlam Yer
sirtidan ba'zi joylarda 10 km, ba'zi joylarda esa 2900 km pastda joylashadi.
Yadrodan ajralib chiqayotgan issiqlik mantiya orqali o’tib uning harakatlanib
turishini ta'minlaydi. Mantiyaning eng chuqur qatlamlaridan, ya'ni, yadroga yaqin
joylashgan qismlaridan ulkan haroratli qaynoq modda yuqoriga ko’tariladi. Ushbu
qaynoq modda mantiya sirtiga, Yer qobig’iga yaqinlashgan sayin sovib,
og’irlashadi va yana asta sekinlik bilan pastga cho’kib, yana qizigan qaynoq
moddalar bilan aralashadi. Shu tarzda, konvektiv yacheyka deb nomlanuvchi
jarayon uzluksiz sodir bo’lib turadi
Soddaroq tasavvur qilish uchun mantiya jinslari xuddi qaynayotgan
choynakda choy varaqlab qaynab turganidek bilqillab qaynab turishini ko’z
oldingizga keltirishingiz mumkin. har ikkala holatda ham, ya'ni, choynakda suv
qaynashida ham, mantiyaning qizishida ham issiqlik konveksiya jarayoni orqali
tashiladi va uzatiladi. Geologlarning hisob-kitobiga ko’ra, Yer mantiyasida
konvektiv jarayon to’liq yakun topishi uchun bir necha million yillar kerak bo’ladi.
Ya'ni, million yillar mobaynida mantiya yadro issiqligini yuzaga tashib chiqarib,
sirtga va sirt orqali ochiq koinotga taratib tugatadi. Million yil - odam hayotiga
nisbatan taqqoslaganda juda katta vaqtdir. Biroq, ayrim moddalarning vaqt o’tishi
bilan deformatsiyalanishini olimlar allaqachon qayd etishgan. Chunonchi, o’rta
asrlarda barpo qilingan ko’plab qasrlar va qo’rg’onlarning shisha oynalarining

pastki qismi yuqorisiga nisbatan qalinroq bo’lib qolgan. Chunki, shisha Yer tortish
kuchi ta'sirida juda sekinlik bilan pastga to’planib, yig’ilib, qalinlashib borgan.
Agar bir necha yuz yillik mobaynida qattiq shisha bilan shunday hol yuz berganini
ko’rsak, demak, millionlab yillar mobaynida mantiya jinslari bilan ham shunga
o’xshash jarayon yuz berishini taxmin qilish mumkin.
Yer mantiyasining konvektiv yacheykalarining sirtida Yer qobig’ini tashkil
qiluvchi sayyoramiz sirtining qattiq qatlami suzib yuradi. Ushbu qatlamlarni ilm-
fanda tektonik plitalar deb yuritiladi. Tektonik plitalar asosan bazaltdan iborat
bo’ladi. Tektonik plitalarning qalinligi 10-120 km atrofida bo’lib, qisman erigan
mantiya ustida suzib-harakatlanib turadi. Granit singari nisbatan yengil jinslardan
tashkil topgan materiklar tektonik plitalarning eng yuqori yuza qatlamini tashkil
qiladi. Aksariyat hollarda, materiklar ostidagi plitalarning qalinligi, okeanlar
ostidagi plitalar qalinligidan kattaroq bo’ladi. Yer ichkarisida muttasil sodir bo’lib
turuvchi murakkab jarayonlar ta'sirida tektonik plitalar o’z joyidan ko’chib, siljib,
qo’zg’alib turadi. Ushbu siljishlar natijasida tektonik plitalardan birining ikkinchisi
bilan to’qnashuvi, yoki, o’zaro ishqalanishi sodir bo’ladi. Bu jarayon tufayli yangi
plitalar hosil bo’lishi va eskizlari yo’q bo’lib ketishi mumkin. Tektonik plitalarning
ayni shu uzluksiz harakati tufayli, Yer sayyorasi sirti doimiy dinamika namoyon
qilib, muttasil o’zgarishlarga yuz tutib boradi.
Shu o’rinda, "plita" va "materik" tushunchalari bir narsa emas, balki,
mohiyatan boshqa-boshqa tushunchalar ekanini anglab olish lozim. Masalan,
Shimoliy Amerika tektonik plitasi Atlantika okeani o’rtalaridan boshlanib,
Shimoliy Amerika qit'asining shimoliy-g’arbiy qirg’oqlarida tugaydi. Ushbu
plitaning ma'lum qismi Atlantika okeani tubida, ya'ni, suv bilan qoplangan bo’lsa,
qolgan qismini Shimoliy Amerika qit'asidan iborat quruqlik tashkil qiladi. Turkiya
va Yaqin Sharq mintaqasi joylashgan Onado’li (Anatoliya) plitasi to’liq quruqlik
ostida joylashgandir. Tinch okeani plitasi esa, to’laligicha okean ostida joylashgan.
Ya'ni, tektonik plitalarning chegaralari va materiklarning qirg’oqlari har doim ham
mos tushavermaydi. Aytgancha, "Tektonika" so’zining o’zi yunon tilidagi
" tekton" , ya'ni, "quruvchi" ma'nosini anglatadi. Ushbu so’z qurilish bilan bog’liq

yana bir atama - "arxitektor" so’zi bilan o’zakdoshdir. Ya'ni, tektonika,
materiklarning hosil bo’lishi va tartiblanishini, qisqa qilib aytganda, global
miqyosda yer sirtining shakllanishini (qurilishini) nazarda tutadi
Plitalar tektonikasi ikkita plita o’zaro chegaralanadigan hududlarda yaqqol
sezish va o’rganish mumkin. Plitalar chegarasi esa uch xil bo’ladi.
Divergent chegaralar. Atlantika okeani o’rtasida mantiya ichkarisida
shakllangan qaynoq erigan magma yuzga sizib chiqib turadi. U yuzaga chiqib
borgan sari, bir-biridan uzilayotgan plitalar orasida hosil bo’layotgan yoriqni
to’ldirib boradi. Bu joyda okean tubi asta-sekinlik bilan kengayib bormoqda va
Yevropa bilan Shimoliy Amerika qit'alari o’zaro uzoqlashmoqda. Uzoqlashish
yoiga bir necha santimetrni tashkil etadi. Uzoqlashish jarayonining tezligini har
ikkala qit'alarda joylashgan radioteleskoplar vositasida, olis koinotda joylashgan
kvazarlardan kelayotgan signallarning tutish vaqtini taqqoslash asnosida payqab
qolishgan,
Agar divergent chegara okean tubida joylashgan bo’lsa, plitalar bir-biridan
uzoqlashish joyida orta-okean tizmasi paydo bo’ladi. Bu tizmaning asosini
yoriqdan yuqoriga ko’tarilib chiqib to’plangan magmatik jinslar tashkil qiladi.
Yerdagi eng uzun tog’ tizmasi o’rta-Atlantika tizmasi bo’lib, u shimolda Islandiya
oroli yaqinidan boshlanib, janubda Folklend orollarigacha cho’zilgan. Agar
divergent chegara materik ostida joylashgan bo’lsa, u materikni asta-sekinlik bilan
yorib chiqib, uni ikki yoki undan ortiq qismlarga bo’lib yuboradi. Shunday jarayon
bizning davrimizda Iordaniyadan boshlab sharqiy Afrika hududigacha cho’zilgan
Buyuk yoriqlar vodiysi hududida davom etmoqda.
Konvergent chegaralar. Agar divergent chegaralarda yangi qobiq paydo
bo’layotgan bo’lsa, unda qayerdadir boshqa bir joyda qobiq parchalanib, yo’qolib
borayotgan bo’ladi. Aks holda Yer o’lchamlari ortib borgan bo’lardi. Ikkita
tektonik plita o’zaro to’qnashganida ulardan biri ikkinchisining tagiga kirib ketadi.
Bu jarayon geologiyada subdiksiya deb yuritiladi. Bunda, pastda qolgan plita
mantiyaga botib boradi. Subdiksiya hududi ustida nima yuz berishi esa, plitalar
chegarasining okean yoki, materik ostida joylashganligiga bog’liq bo’ladi.

Agar subdiksiya hududi okean ostida bo’lsa, unda subdiksiya natijasida ulkan
va chuqur o’rta-okean botiqligi yuzaga keladi. Bunday joyga misol tariqasida,
Yerdagi eng chuqur joy - Tinch okeanidagi Marianna botig’ini ko’rsatish mumkin.
Pastda qolgan plitani tashkil qiluvchi moddalar mantiya bo’ylab ancha chuqur kirib
borishi va o’sha joyda issiqlik ta'sirida erib yana yuqori ko’tarilishi mumkin.
Bunda hollarda plitalar to’qnashgan joyda vulqonlar tizmalari paydo bo’ladi.
Masalan, Karib havzasi sharqida joylashgan vulqon tizmalari shunday shakllangan.
Agar konvegrent chegaralarning har ikkala tarafi materiklar tagida joylashgan
bo’lsa, ularning to’qnashishi natijasi tamomila boshqacha bo’ladi. Materik
qobiqlari nisbatan yengil jinslardan tuzilgan bo’lib, chegaradosh plitalarning har
ikkalasi ham subdiksiya hududi ustida qalqib turadi. Bunda plitalardan biri
ikkinchisining tagiga kirib borgani sababli, ikkala plita to’qnashganda ularning
chegarasi yo’q bo’lib ketadi. Natijada materiklarda ulkan tog’ tizmalari paydo
bo’ladi. Bundan taxminan 50 million yillar muqaddam Hindiston plitasi
Yevroosiyo plitasi bilan to’qnashishi natijasida Himolay tog’lari paydo bo’lgan.
Shunga o’xshash jarayon natijasida, aniqrog’i, Italiyaning Yevropa bilan
birlashishi sodir bo’lganda, qachonlardir Alp tog’lari paydo bo’lgan. Ural tog’larini
esa, Yevropa va Osiyo qit'alarini birlashtirib turuvchi "payvand choki" deb
yuritiladi va u Osiyo va Yevropa plitalarining to’qnashuvidan yuzaga kelgan.
Agar materik faqat bitta tektonik plita ustida joylashgan bo’lsa, unda
subdiksiya hududi ustida burma va yotqiziqlar paydo bo’ladi. Masalan, Janubiy
Amerikaning g’arbiy sohillarini egallagan tizmalari shu tarzda yuzaga kelgan. Bu
tizmalar Janubiy Amerika plitasi o’z ostiga kirib ketgan Naska plitasining ustiga
minib chiqishidan yuzaga kelgan.
Transformer chegaralar. Plitalar tektonikasi ikkita plita o’zaro
chegaralanadigan hududlarda yaqqol sezish va o’rganish mumkin. Plitalar
chegarasi esa uch xil bo’ladi.
Ba'zan shunday bo’ladiki, ikki qo’shni plitalar na o’zaro to’qnashmaydi va na
uzoqlashmaydi. Ular vaqti-vaqti bilan o’zaro ishqalanib turadi. Bunday
chegaralarga eng yorqin misol bu - Kaliforniyadagi San-Andre yoriqligidir. Bu

joyda Tinch okeani plitasi va Shimoliy Amerika plitasi bir-biriga ishqalanadi.
Transform chegaralashgan plitalar vaqtincha to’qnashadi (ishqalanadi) va yana o’z
joyiga qaytadi. Bu ishqalanish oqibatida katta miqdorlarda energiya ajralib chiqadi
va transform chegaralashgan har ikkala plita yuzasida zilzilalar sodir bo’ladi.
Kurs ishida shunga urg’u bermoqchimanki, garchi, plitalar tektonikasi
tushunchasi materiklarining harakatlanishi jarayonini ham o’z ichiga qamrab olsa-
da, biroq, bu tushuncha bilan materiklar dreyfi tushunchasini chalkashtirmaslik
zarur. Hozirda materiklar dreyfi nazariyasi ko’plab olimlar tomonidan inkor etilgan
bo’lib, ushbu nazariyada anchagina nazariy va amaliy nuqsonlar mavjud edi.
Hozirda tan olingan plitalar tektonikasi nazariyasi o’z tarkibida o’sha materiklar
dreyfi nazariyasidan ayrim jihatlarni namoyon qilsa-da, hozirgi plitalar
tektonikasining nazariyasining o’zi ham XX-asr boshidagi holatidan tubdan farq
qiladi. Eslatib o’tmoqchimanki, avvaliga materiklar dreyfi nazariyasi, keyin esa
plitalar tektonikasi nazariyasi ham bir paytlar inkor etilgan edi. Lekin, hozirda
tektonika nazariyasi yana tan olingan. Balki qachonlardir kelib, geofiziklar har
ikkala nazariyani, ya'ni, materiklar dreyfi va plitalar tektonikasi nazariyalarini
uyg’un holda umumlashtiruvchi yanada ko’rkam nazariyani barpo etishar. Axir,
ilm-fan hech qachon o’z joyida qotib turmaydi. Unutmang, ilm - taraqqiyotni
harakatlantiruvchi kuchdir!
Tektonik plitalarning turlari. Tektonik plitalar asosan ikki xil, okeanik va
kontinental bo'lib, plitalar orasidagi konvergent chegaralarning uchta imkoniyatini
yaratadi. Bular kontinental plastinkaning okeanga, okeanikaning boshqa okeanikka
va kontinentalning boshqa kontinentalga yaqinlashishi.
Okean plitalari. Ular okean po'stlog'idan hosil bo'lgan (materik qobig'idan
zichroq) va temir va magniy silikatlaridan (mafik jinslar) iborat. Ushbu plitalarning
qobig'i materik qobig'iga nisbatan kamroq qalinroq (o'rtacha 7 km) va har doim
dengiz suvlari bilan qoplanadi.
Kontinental plitalar. Kontinental qobiq natriy, kaliy va alyuminiy silikatlar
(felsik jinslar) tomonidan hosil bo'lib, zichligi okean qobig'idan pastroq. Bu tog'
tizmalarida qalinligi 70 km ga etadigan qalinroq qobig'i bo'lgan plastinka. Bu

chindan ham aralash plastinka bo'lib, unda kontinental qobiq ustunlik qilsa ham,
okean qismlari ham mavjud.
Tektonik plitalarning hajmiga qarab tasnif qilinishi. An'anaga ko'ra
Evrosiyo, Afrika, Avstraliya, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Tinch okeani
va Antarktida bo'lgan 7 ta katta tektonik plitalar tan olinadi. Xuddi shunday,
Nazka, Filippin, Koko va Karib dengizi va boshqa juda kichik plitalar kabi oraliq
plitalar mavjud.
Kichik o'lchamlarning bir qismi Anadolu va Egey dengiziga tegishli bo'lib,
faqat g'arbiy Tinch okeanida 20 dan ortiq kichik tektonik plitalar joylashgan.
Evroosiyo plitasi. Ushbu tektonik plita Evropani, deyarli butun Osiyoni,
Shimoliy Atlantika okeanining bir qismini va Arktikani o'z ichiga oladi. Osiyo
Hindustan, Janubi-Sharqiy Osiyo va Uzoq Sharqiy Sibir, Mo'g'uliston va Xitoyni
o'z ichiga olmaydi. Bu asosan g'arbiy Atlantika tizmasida chegaralari turlicha
bo'lgan kontinental tektonik plita. Janubda esa Afrika, Arabiston va Hindiston
plitalari, sharqda esa turli xil kichik kontinental plitalar bilan konvergent chegarani
taqdim etadi.
Afrika plitasi. U sharqiy Atlantika va deyarli butun Afrika qit'asini qamrab
oladi, faqat uning sharqiy tasmasi bundan mustasno, bu Arab va Somali plitalariga
to'g'ri keladi. Ushbu plastinkaning chegaralari uning perimetri bo'ylab farq qiladi,
faqat uning konvergent bo'lgan Evroosiyo plitasi bilan aloqasi bundan mustasno.
Avstraliya plitasi. Avstraliya tektonik plitasiga Avstraliya, Yangi Zelandiya
va Tinch okeanining janubi-g'arbiy qismlari kiradi. Avstraliya plitasi janubiy va
g'arbiy yo'nalishlarda, shimoliy va sharqda uning chegaralari yaqinlashuvchi
chegaralarni ko'rsatadi.
Shimoliy Amerika plitasi. U Yukatan yarim oroliga qadar butun Shimoliy
Amerika subkontinenti, Grenlandiya, Islandiyaning bir qismi, shimoliy Atlantika
va Arktikaning g'arbiy qismlarini o'z ichiga oladi. Ushbu plastinkaning chegaralari
Atlantika tizmasidan sharqqa qarab farq qiladi va Tinch okeanida yaqinlashadi.
Ayni paytda, Tinch okeanining qirg'og'ida, u o'zgaruvchan chegaralari bo'lgan
ikkita kichik plitalar bilan o'zaro ta'sir qiladi (Koko va Xuan de Fuka).

Janubiy Amerika plitasi. U xuddi shu nomdagi subkontinenni o'z ichiga
oladi va Atlantika tizmasidan farq qiluvchi chegaralarga ega. G'arbiy tomonda u
Nazka plitasi bilan yaqinlashuvchi chegaralarni, Antarktida bilan janubi-g'arbda va
shimolda Karib dengizi bilan o'zaro ta'sir qiladi.
Tinch okeani plitasi. Bu okean plitasi bo'lib, uni Tinch okean tizmasidan
ajralib turuvchi chegaralari bilan Nazka plitasidan ajratib turadi. Boshqa tomondan,
shimoliy va g'arbiy qismida Shimoliy Amerika, Evroosiyo, Filippin va Avstraliya
plitalari bilan yaqinlashuvchi chegaralar mavjud.
Antarktika plitasi. Ushbu tektonik plita butun Antarktika kontinental shelfini
va shu nomdagi okeanni o'z ichiga oladi, uning perimetri bo'yicha divergent
chegaralar mavjud.
Ikkilamchi plitalarga quyidagilar kiradi:
1 Amuriya plitasi 16 Maoke Plitasi
2 Apulian yoki Adriatik plitasi 17 Nubiya plitasi
3 Qushlarning bosh plitasi yoki
Doberay 18 Oxotsk plakati
4 Arabcha plastinka 19 Okinava plitasi
5 Altiplano plitasi 20 Panama plitasi
6 Anadolu plitasi 21 Pasxa plitasi
7 Birma plitasi 22 Sandviç plitasi
8 Shimoliy Bismark plitasi 23 Shetland plitasi
9 Janubiy Bismark plitasi 24 Timor plitasi
10 Chiloe plitasi 25 Tonga plitasi
11 Futuna plitasi 26 Prob plitasi
12 Gorda plitasi 27 Karolina plakati
13 Xuan Fernandesning esdalik
plakati 28 Mariana plitasi
14 Kermadek plitasi 29 Yangi Gebridlar plitasi
15 Manus plitasi 30 Shimoliy And plitasi

II.2. Litosfera plitalari tektonikasi fan tizimi sifatida
Hozirgi davrda tektonikani faqat geologik konsepsiya deb qarab bo’lmaydi. U yer
haqidagi barcha fanlarda asosiy ahamiyatga ega, unda turli tushunchalar va
tamoyillarga asoslangan bir necha uslubiy yondoshuv ajratiladi.
Kinematik yondoshuv nuqti nazaridan litosfera plitalari harakatini sferada
figuralar surilishining geometrik qonunlari bilan tushuntirish mumkin. Yerning
ustki qismini turli o’lchamdagi bir-biriga nisbatan suriluvchi litosfera plitalarining
mozaikasi deb qaralishi mumkin. Paleomagnit ma’lumotlari turli vaqtlarda har bir
litosfera plitalariga nisbatan magnit qutublarining joylashgan o„rnini tiklash
imkonini beradi. Turli litosfera plitalari bo’yicha ma’lumotlarni umumlashtirish
litosfera plitalarining butun geologik tarix davomida surilish kema-ketligini qayta
tiklashga olib keldi. Bu ma’lumotlarni harakatsiz qaynoq nuqtalardan olingan
ma lumotlar bilan umumlashtirish litosfera plitalarining mutlaq surilishini va yer‟
magnit qutblari harakat tarixini aniqlash imkoniyatini yaratdi.
Teplofizik yondoshuv. Erni issiqliq energiyasini qisman mexanik energiyaga
aylantiruvchi issiqlik mashinasi deb qarash mumkin. Bunday yondoshuv doirasida
Erning ichki qobiqlaridagi moddalar harakati Nave – Stoks tenglamasi bo„yicha
qovushoq suyuqlik oqimi sifatida modellashtiriladi. Mantiya konveksiyasi mantiya
oqimi strukturasida muayyan ahamiyatga ega bo’lgan fazoviy o’zgarishlar va
kimyoviy reaksiyalar bilan birga kechadi.
Geofizik zondlash ma lumotlari:
‟
teplofizik eksperimentlar natijalari hamda analitik va sonli hisob-kitoblarga
asoslanib olimlar mantiya konveksiyasi strukturasini, oqimlar tezligi va
chuqurlikda kechuvchi boshqa muhim jarayonlarni aniqlashga harakat qilmoqda.
Bu ma’lumotlar yerning eng chuqur qismlari tuzilishini tushunish uchun juda
muhim hisoblanadi. Chunki mantiya va yadroni bevosita o’rganib bo’lmaydi,
ammo ular sayyora yuzasida kechadigan jarayonlar uchun juda katta ta sir
‟
ko’rsatadi.

Geokimyoviy yondoshuv . Litosfera plitalari tektonikasi geokimyosi Erning
turli qobiqlari orasida uzluksiz modda va energiya almashuvi mexanizmi sifatida
muhim. Har bir geodinamik vaziyat uchun tog’ jinslarining o’ziga xos majmuasi
xarakterli bo’ladi. O’z navbatida ushbu xarakterli xususiyatlar bo’yicha tog’
jinslari hosil bo’lgan geodinamik vaziyatni aniqlash mumkin.
Tarixiy yondoshuv . Er sayyorasining tarixi ma’nosida litosfera plitalari
tektonikasi – bu birlashuvchi va parchalanuvchi kontinentlar, vulkan zanjirlarining
paydo bo’lishi va susayishi, okeanlarning vujudga kelishi va yopilishi tarixidir.
Hozirgi vaqtda yer po’stining yirik bloklari uchun surilish tarixi barcha tafsilotlari
bilan tiklangan. Ammo uncha katta bo’lmagan bloklar va kichik litosfera plitalari
tarixini tiklashda ancha uslubiy qiyinchiliklar mavjud. Eng murakkab geodinamik
jarayonlar litosfera plitalarining to„qnashish zonalarida sodir bo’ladi. Bu zonalarda
ko’pchilik mayda bloklar – terreynlardan tarkib topgan tog’ tizmalari hosil bo’ladi.
Qoyali tog’larni o’rganishda geologik tadqiqotlarning yangi bir yo’nalishi –
terreynlarni ajratish va ularning tarixini tiklash borasidagi o’rganish usullarini
o’zida jamlovchi terreynli tahlil shakllandi.

Xulosa
Olimlar bugungi kunda tektonik plitalar, ularning harakatlarining
harakatlantiruvchi kuchlari va ular bir-birlari bilan o'zaro muloqot qilish usullarini
yaxshiroq tushunishadi.
Yer mantiyasining konvektiv yacheykalarining sirtida Yer qobig’ini tashkil
qiluvchi sayyoramiz sirtining qattiq qatlami suzib yuradi. Ushbu qatlamlarni ilm-
fanda tektonik plitalar deb yuritiladi.
Sinklinal strukturalar esa tog hosil bo lish jarayonida tektonik harakatlarʻ ʻ
natijasida tog’ jinslari qatlamlarining burmalanishidan hosil bo ladi.
ʻ
Xulosa shuki, “ Plitalar tektonikasi nazariyasi va uning sinklinallar
nazariyasidan farqi, ahamiyati” deb nomlanuvchi kurs ishimizning birinchi bobini
“plitalar tektonikasi nazariyasi va sinklinallar nazariyasining shakllanish tarixi”ga
bag’ishladik. Bunda asosan, plitalar tektonikasi nazariyasining shakllanish tarixi va
sinklinal nazariyasining shakllanish tarixini, ularning xususiyatlarini yoritib berishga
harakat qildik.
Kurs ishining ikkinchi bobina esa, plitalar tektonikasi tushinchasining
mohiyati va uning turlariga bog’ishladik va bunda tektonik plitalarning tasnif
qilinishi, plitalar tektonikasida qo’llaniladigan asosiy terminlarga alohida e’tibor
qaratdik.
O’ylaymanki kurs ishida keltirilgan malumotlar mavzu bo’yicha belgili
darajada bir butun tizimni aks ettiradi va talabalarning umumiy geologiya fanida
o’tiladigan darsda manba sifatida as qotadi.

Adabiyotlar ro’yxati
1. A. Soliev. O’zbekiston geografiyasi. Toshkent 2014.
2. B. Usmanov. Ekologiya huquqi. Toshkent 2006.
3. A. X. Jo'liev, X. Chiniqulov. Umumiy geologiya. Toshkent. 2005
4. B.T. Toshmuhamedov. «Umumiy geologiya» Toshkent — 2011
5. Islomov O.I., Shorahmedov Sh.Sh. Umumiy geologiya. T., 1971.
6. Jo'liev A.X., Soatov A., Yusupov R. Geologiya asoslari. T. 2001.
7. Jo`liev. A.X., Chiniqulov. X. Umumiy geologiya (Oliy o`quv
yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik). Тошкент,
«Университет», 2005.

Plitalar tektonikasi nazariyasi va uning sinklinallar nazariyasidan farqi, ahamiyati

Sotib olish