Polimer mahsulotlarning umumiy tuzulishi - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	385.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Polimer mahsulotlarning umumiy tuzulishi

Sotib olish

Reja:
Kirish
I. Polimer mahsulotlarning umumiy tuzulishi
I.1. Polimerlar tarkibi
I.2. Polimerlar materiallar xossalari
II. Bino konstruksiyalari uchun ishlatiladigan polimerli materiallar
II.1. Bino konstruksiyalari uchun ishlatiladigan polimerli materiallar
II.2. Polimer pardozlash materiallari xom ashyosi.
III. Hisob qismi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

Kirish
Polimerlar (yun. polymeres — ko p qismlardan tashkil topgan) —ʻ
molekulalari (makromolekulalar) bir yoki bir necha turli ko p sonli takrorlanuvchi
ʻ
guruxlar (monomer zvenolari) dan tashkil topgan yuqori molekulyar massali (bir
necha mingdan bir necha milliongacha) kimyoviy birikmalar. Makromolekula
tarkibidagi atomlar bir-biri bilan asosiy yoki koordinatsion valentlik kuchi
vositasida bog langan.
ʻ
Polimerlar tabiiy — biopolimerlar (rksillar, nuklein kislotalar, tabiiy
smoladar) va sintetik (polietilen, polipropilen, fenolformaldegid smolalar)
Polimerlarga bulinadi. Polimerlar bir xil struktu-rali zvenolar (mas, polivinilxlorid
— CH2CHCl—) yoki o zaro navbatlashuvchi turli xossaga ega zvenolar
ʻ
(sopolimer)dan tashkil topgan bo ladi; vi-nilxlorid va vinilatsetat sopolimeri bunga
ʻ
misol bo la oladi. Bir nechta kichik oddiy molekulalarning birikishidan hosil
ʻ
bo lgan Polimerlar oligomerlar deb ataladi. Monomerning 2 mo-lekulasi
ʻ
qo shilishidan hosil bo lgan molekula d i m ye r deyiladi. Bunday birikmalar
ʻ ʻ
o zining xossasiga ko ra, quyi va yuqori molekulali birikmalar oralig idagi o rinda
ʻ ʻ ʻ ʻ
turadi.
Polimerlar molekulalari polimerlanish va polikondensatlanish usullari bilan
hosil qilinadi. 20-asrning 2yarmidan boshlab Polimerlar sintezining yangi
usullarini ishlab chiqildi, chunonchi: a) tayyor Polimerlarga biror yangi,
qo shimcha monomerni kimyoviy "payvandlash". Bu tayyor Polimerlar
ʻ
molekulasining faollashishiga va erkin radikallar hosil bo lishiga yordam beradi.
ʻ
Bunda Polimerlarning chiziqsimon molekulasiga polimerlanuvchi qo shimcha
ʻ
monomer yon tarmoqchasi "payvandlanadi"; b) ikki tayyor Polimerlar zanjirini
kuchli mexanik ta sir ostida uzib, makromolekula bo laklarini biriktirib, yangi
ʼ ʻ
makromolekulalar, ya ni "blok polimerlar" xreil qilishi. Bu usullar polimer
ʼ
mahsulotlarining xossalarini (puxtaligi, kimyoviy bardoshliligi, elektr o tkazmaslik
ʻ
va h.k.) o zgartirishga imkon beradi.
ʻ
Polimerlarning tarkibi va sintez usullariga ko ra, ulardan qattiq va elastik,
ʻ
puxta va mo rt, issiq va sovuqqa chi-damli, kimyoviy ta sirlarga bardoshli va h.k.
ʻ ʼ

xossaga ega bo lgan mahsulotlar olish mumkin. Mahsulot hosil qilish uchunʻ
Polimerlarga to ldirgichlar va boshqa moddalar qo shiladi. Polimerlarning muhim
ʻ ʻ
xu-susiyati shuki, ulardan shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda
buyumlar tayyorlash mumkin.
Polimerlar dastlab murakkab bo lmagan moddalar, kumir va yog ochni
ʻ ʻ
qayta ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar) ga asoslangan edi.
Keyinchalik Polimerlar olish uchun neftni kayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz,
qattiq yoqilg ilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli o simlik xom
ʻ ʻ
ashyolari chiqindilari ishlatiladigan bo ldi. Xossasining yaxshiligi va xalq
ʻ
xo jaligiga keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining
ʻ
ko pligi Polimerlar ni keng ko lamda ishlab chiqarishga imkon berdi.
ʻ ʻ
Polimerlar xossasiga ko ra, quyidagilarga bo linadi: kauchuklar — keng
ʻ ʻ
temperatura oralig ida qayishqoklik xossasini yo qotmaydigan Polimerlar;
ʻ ʻ
plastmassalar — yuqori temperaturada yumshaydigan va keng temperatura
oralig ida juda puxta, qattiq, nisbatan qayishqoq Polimerlar; sintetik tolalar —
ʻ
yuqori temperaturada (180—200°) yumshaydigan va shu temperaturada puxta ip
bo lib cho ziladigan Polimerlar; lok va bo yoqlar — yeyilishga chidamli, metall,
ʻ ʻ ʻ
yog och va shishaga yopishadigan, atmosfera va mexanik ta sirlarga chidamli
ʻ ʼ
Polimerlar Polimerlarning xossasi turlicha bulganligidan ular kora va rangli
metallar, yog och, tosh, suyak, shisha va boshqa urnida ishlatiladi. Ba zi bir
ʻ ʼ
sintetik Polimerlar ion alma-shuvchi smolalar, qon plazmasi o rin-bosari sifatida,
ʻ
tuproqni strukturalashda va boshqalarda qo llanadi.
ʻ

I. Polimer mahsulotlarning umumiy tuzulishi
“Chiqindisiz texnologiya” atamasi birinchi marotaba akad. N.N. Semyonov
va I.V. Petryanovlar tomonidan fanga kiritilgan edi. Ushbu atama bizda va xorijiy
mamlakatlarda keng tarqalib ketdi. Lekin ba zan “kam chiqindili va chiqindisizʼ
texnologiyalar” atamasi o rnida “toza” yoki “birmuncha toza texnologiya”
ʼ
atamalari ham qo llaniladi. Chunki “chiqindisiz texnologiya” atamasi shartlidir.
ʼ
Buni isbotlash uchun termodinamikaning I va II qonunlarini ko rib chiqamiz.
ʼ
Аmmo ozik-ovkat maxsulotlari uchun muljallangan polimer maxsulotlarini
ishlab chikarishda ularning nixoyatda sanokli turlari (glitserin, parafin moyi,
etanolaminlar, ftal, sebatsin, adipin va limon kislotalarining efirlari, shuningdek,
kuyi molekulyar poliefirlar) kul keladi. Sebatsin va limon kislotalarining efirlari,
stearin kislota va uning tuzlari (kaltsiy stearat va rux stearat) zaxarsiz
plastifikatorlar xisoblanadi. Bundan tashkari, glitserin, triatsetin, kastor moyi,
mono-, di- va trietanolaminlar va ularning tuzlari xam zaxarsiz plastifikatorlar
xisoblanadi. Ozik —ovkat maxsulotlarini urash plenkalari ishlab chikarish uchun
atsetiltributiltsitrat va etilgeksilfenilfosfat kabi pla stifikatorlardan kullash katta
axamiyatga ega, chunki ular uncha zaxarli emas, kam uchuvchan, suvga, issikga va
moylar ta siriga chidamlidir.
ʼ
Shuni aloxida ta kidlash kerakki, plastifikatorlar kuyidagi talablarni
ʼ
kondirishlari kerak:
1. Plastifikator polimer bilan yaxshi aralashib, ekspluatatsion barkaror
sistema yaratish kobiliyatiga ega bulishi kerak.
2. Plastifikator xidsiz, rangsiz va kam uchuvchan bulishi kerak.
3. Plastifikator past xaroratlarda xam polimerni yumshatish kobiliyatiga
ega bulishi kerak.
4. Plastifikator polimer komponentlariga nisbatan kimyoviy barkaror
bulmogi lozim.
5. Plastifikator suyuk muxitlar, moylar, eritgichlar, yuvuvchi moddalar va
ozik ovkat maxsulotlari ta sirida polimer tarkibidan ajralib chikmasligi kerak.
ʼ

6. Plastmassa maxsulotlari tarkibiga tuldirgichlar xam kiritilishi mumkin.
Tuldirgichlar sifatida kattik va gazsimon moddalardan keng kullaniladi. Bunday
moddalar bilan tuldirilgan plastmassalar nixoyatda kattik, mustaxkam va murt
buladi. Ular yonmaydigan, elektr utkazuvchan va ishkalanish koeffitsientlari toza
(ya ni, tuldirilmagan) plastmassa maxsulotiga nisbatan yukori buladi. Аgarʼ
tuldirgichlarni tayyorlash, ularga ishlov berish texnologik jarayonlari katta
energiya va mablagarni talab kilmasa, tuldirilgan palastmassalarning narxi
pasayishi xam mumkin.
Kupgina xolatlarda plastmassa tarkibiga kattik tuldirgichlar (masalan, gra -
fit, yogoch kukuni, bur, turli metallar va boshkalar) kiritiladi. Kattik tuldirgichlar
kukun shaklida xam, tola shaklida xam kullanilishi mumkin. Sellyuloza, SiO2,
SaSOz, TiO2 va boshkalar zaxarsiz tuldirgichlar xisoblanadi.
Plastmassa tarkibida tuldirgichlarning mikdori 45 — 50% ni tashkil etishi
mumkin. Bunday polimer kompozitsion materiallardan asosan kutti, chelak, savat,
turli idishlar va likobchalar ishlab chikariladi.
Shuni aloxida ta kidlash kerakki, tuldirgichlar kuyidagi talablarni
ʼ
kondirishlari kerak:
1. Tuldirgichlar polimer bilan aralashib bir jinsli sistema xosil kilish
kobiliyatiga ega bulishlari kerak.
2. Tuldirgichlar polimer suyulmasi yoki eritmasida xullash kobiliyatiga ega
bulishlari kerak.
3. Tuldirgichlarni saklash, ularga ishlov berish va kullash jarayonlarida ular
uz xossalarini yukotmasliklari kerak.
4. Tuldirgichlar suv, moy va boshka suyukliklar ta sirida plastmassa tarki
ʼ
bidan ajralib chikmasliklari kerak.
5. Kupgina xolatlarda ozik-ovkat maxsulotlarini urash uchun ishlab
chikariladigan plyonkalar va umuman, urash maxsulotlarning estetik kurinishlarini
yaxshilash maksadida, ular maxsus buyaladi. Plastmassa maxsulotlarini ranglash
uchun tabiiy va sintetik ranglardan kullaniladi. Bunday ranglar odatda erituvchilar
ta sirida eriydi va polimer bilan kimyoviy boglangan buladi. Kupgina xolatlarda
ʼ

organik va anorganik pigmentlar xam plastmassa tarkibiga kiritiladi. Ular eruvchan
emas. Аnorganik ranglar biologik faol moddalar bulib, ularning faolligi bi —
rikma tarkibidagi elementlarga boklik buladi. Masalan, strontsiy va xrom
elementlari asosida olingan ranglar zaxarli xisoblanadi. Turli aminoantraxin va
azoranglovchi birikmalar jigar, buyrak va markaziy asab sistemasining normal
ishlash faoliyatiga salbiy zarar yetkazadi. Polimer tarkibidan ranglarni ajralib
chikishi va teri orkali yoki suv va boshka ozik-ovkat maxsulotlari bilan birga
oshkozonga kirib borishi umumiy zaxarlanishga olib kelishi mumkin.
Temir va titan elementlari asosida olingan ranglar zaxarsiz xisoblanadi.
Odatda plastmassa maxsulotlari tarkibidagi ranglarning mikdori 0,01 — 1,0%
atrofida buladi.
Plastmassa tarkibiga kiritiladigan ranglar kuyidagi talablarni kondirishlari
kerak:
1. Rangning dispersligi, ya ni ranglovchi modda polimer xajmiga bir xilʼ
taksimlanishi kerak.
2. Rang kimyoviy barkaror va fiziologik inert bulishi kerak.
3. Rang nur va boshka atmosfera omillari ta sirida barkaror bulishi kerak.
ʼ
4. Rang issikka chidamli va barkaror migratsiya (siljish) ga ega bulishi
kerak.
7. Ma lumki, polimerlanish va polikondensatlash reaktsiyalari maxsus erit
ʼ
malarda utkaziladi. Organik erituvchilar sifatida toluol, benzol, geksan, benzin,
etilatsetat, mitilenxlorid va boshkalardan kullaniladi. Olinadigan polimer tarkibida
ularning ma lum mikdori kolib ketishi mumkin. Materialni kuritmaganda
ʼ
xlororganik va aromatik birikmalar, shuningdek spirtlar material tarkibida kolib
ketishi mumkin. Erituvchi moddalarning polimer materiali tarkibidan ajralib
chikishi ozik — ovkat maxsulotining xidiga va ta miga salbiy ta sir kilishi
ʼ ʼ
mumkin. Shuning uchun ishlab chikarilgan plastmassa maxsulotlariga ishlov
berish, xususan; ularni kuritish katta axamiyatga ega

1.1. Polimerlar tarkibi
Polimer materiallar asosan: tarkibiga, makromolekula shakliga, fazoviy
holatiga, bog’lanish turiga va haroratiga ko'ra klassifl- katsiyalanadi.
Polimerlar tarkibiga ko’ra barcha: organik, elementli organik va noorganik
sinflarga bo’linadi. Bunda eng salmoqli o’rinni organik tur- dagi polimerlar
egallaydi. Agar organik polimeming asosiy zanjirini faqat uglerod atomlari tashkil
etsa, bunday polimetlarga korbozanjirli polimer deyiladi.
Juft zanjirli polimerlarda uglerod atomlaridan tashqari, boshqa
elementlaming atomlari ham qatnashishi mumkin. Ular materialning xossalarini
keskin ravishda o’zgartiradi, masalan: makromolekula tarkibida kislorod atomining
bo’lishligi zanjiming bikrligini oshiradi, fosfor va xlor atomlari esa zanjimi olovga
bardoshligini oshiradi, oltingugurt atomlari esa zanjiming gaz singmasligini
oshiradi, ftor atomlari polimerga yuqori kimyoviy turg’unlikni ta’minlaydi.
Organik polimerlarga asosan kelib chiqishi turlicha bo’lgan smolalar va
kauchuk kiradi.
Elementli organik birikmalar asosiy zanjiri noorganik elementlaming
atomlari (Si, Ti, Al) va organik radikallar (SN3, S6N5, SN2) dan tuzilgan bo’ladi.
Undagi bu radikallar materialga yuqori mustahkamlik va bikrlik bersa, noorganik
elementlaming atomlari unga yuqori issiqbardoshlik beradi. Shuni aytib o’tish
kerakki bunday birikmalar tabiatda uchramaydi. Bunday turdagi polimerlarga
kremniyorganik birikmalar misol bo’la oladi.
Noorganik polimerlarga asosan selikatli shisha, keramika, slyuda va asbest
kiradi. Bu birikmalarinig tarkibida uglerod atomlari bo’lmaydi. Noorganik
materiallarning tarkibini asosan kremniy oksidi, alyuminiy oksidi, magniy oksidi,
kalsiy oksidi va boshqa oksidlar tashkil etadi.
Selikatlarda ikki turdagi bog’lanish, ya’ni bo’g’indagi atomlar bir- biri
bilan (Si - O) kavolent bog’langan bo’lsa, zanjirdagi bo’g’inlar bir-biri bilan ion
bog’langan bo’ladi. Noorganik polimerlar yuqori zichligi, yuqori issiqbardoshligi
bilan ajralib turadi. Ammo ulardan selikatli shisha va keramika juda yuqori

mo’rtlikka ega bo’lib, tebranma va yo’nalishi o’zgaruvchan yuklamalarga bardoshi
juda past.
Bulardan tashqari, noorganik polimerlarga grafit ham kiradi, ammo
ulardan farqli oMaroq, korbozanjirdan tashkil topgan.
Polimer materiallardagi o’ziga xos xossalari ulaming makromolekulyar
strukturasi bilan izohlanadi.
Polimerlar makromolekulyar tuzilishiga ko’ra: chiziqli, tasmali, fazoli yoki
to’rsimon turlarga bo’linadi.
Chiziqli makromolekula zanjirga ega bo’lgan polimerlar uzun chiziqli yoki
spiralsimon arqonga o’xshagan tuzilishga ega (l.l-rasm, a) bunda yuqori bikrlikka
va mustahkamlikka ega bo’lgan makromolekula zanjir bo’ylab joylashgan bo’lib,
ular bir-biri bilan sayoz molekulyar bog’ orqali bog’langan. Bu esa materialga
yuqori elastiklikni, qizdirilganda plastiklikni va sovuganda qattiq bo’lishni
ta’minlaydi (polietilen, poliimid va bosh.). Chiziqli polimeming yana bir turi
tarmoqlangan makromolekula zanjiriga ega bo’lib (l.l-rasm, b) unda yon tomon
tarmoklanish bor, bu esa uning yuqori zichlanishiga halaqit beradi (poliizobutelen).
Tasmali makromolekula zanjiriga ega boigan polimerlar (1.1-rasm, d) bir-
biri bilan kimyoviy bog’langan ikkita zanjirdan tashkil topgan u tasmani eslatadi.
Ularda yuqori pishiqlikka ega bo’lgan asosiy zanjiri boigani uchun nisbatan yuqori
issiqqa bardoshli va juda pishiq material hosil qiladi. Ular standart organik
erituvchilarda eriydi (kremniyorganik polimerlar).
Fazoviy yoki to ‘rsimon makromolekula zanjirlar makromo- lekulalaming
yon tomonlari bilan bir-biriga bevosita yoki boshqa elementlar yoki radikallar
orqali mustahkam kimyoviy bogianishlar natijasida hosil bo’ladi (1.1-rasm, e).
Ulanishda bevosita element yoki radikal orqali bog’lanishlar natijasida har xil
zichlikdagi to’r hosil bo’ladi. Siyrak zichlangan to’rsimon zanjirga ega bo’lgan
polimerlar o’zining erish xossalarini yo’qotib, yuqori egiluvchan materialga
(yumshoq rezina) aylanib qolishadi. Yuqori zichlangan to’rsimon zanjirga ega
bo’lgan polimerlar yuqori qattiklikka, issiqqa bardoshli va erimaydigan bo’lishadi.
To’rsimon sinfiga yana bir plastinkasimon polimerlar ham kiradi (1-rasm, f).

Uning asosiy vakili grafit hisoblanadi. To’rsimon makromolekula zanjiriga ega
boigan polimer lar texnikada ishlatiladigan konstruksion nometall materiallarning
asosini tashkil etadi.
Polimerlar fazaviy holatiga ko’ra ammorfli va krisstalli
polimerlar turiga bo’linadi.
Ammorfpolimerlar bir fazali makromolekula zanjir o’ramlardan tashkil
topgan. Bu o’ram esa ketma-ket bir-biriga taxlangan makromolekulalar qatorlarini
hosil qiladi. O'ramlar ulami bog’lab turgan elementlarga nisbatan harakat qilish
imkoniyatiga ega, chunki ular shu strukturaning qismlaridir.
Kristallik polimerlarmng makromolekulalari kerakli darajada bikrlikka va
bir xil strukturaga ega bo’lsa, kristall fazalar hosil bo'ladi. Bunda o’ramlari ichida
bir fazadan ikkinchi fazaga o’tish va shu bilan birga fazoviy krisstal panjara hosil
bo’ladi.
Polimerlarning qutubli bog’lanishining birinchi sharti ulaming tarkibida:
xlor - Cl, ftor - F, yoki gidroksil - ON bo’lishligi shart; ikkinchi sharti ulaming
bog’lanishlarida nosimmetriya bo’lishligi kerak.
Polimerlarning qutubli bog’lanishlari kamaya boradi:
C - H < C - N < C - 0 < C - F < C - C l , oxirgi birikish nopalyar
bog’lanishga olib keladi.
Uglerod-vodorod asosli qutubsiz polimerlar yuqori sifatli delek- triklar
hisoblanadi, ular yuqori sovuqqa bardoshligi bilan ajralib turadi. Qutubli
bog’langan polimerlar juda pishiq, issiqbardosh bo’lsalarda ular sovuqqa bardoshli
bo’lmaydilar.
Polimerlar harorat tasiriga ko’ra termoplastik va termoreaktiv polimerlarga
bo’linadi.
Termoplastik polimerlar qizdirilganda juda bo’shashib plastik holatga
o’tadilar, agar qizdirish yanada davom etirilsa ular eriy boshlaydilar, harorat
pasaytirilsa, yana o’z holatiga qaytib qattiq bo’lib qoladilar. Bu jarayon qayta
takrorlanuvchan bo’ladi. Bunday polimerlarning stmktura zanjirlari chiziqli yoki
tarmoqli bo’ladi.

Termoreaktiv polimerlar ilk bora qizdirilganda chiziqli zanjirga ega
bo'lgani uchun yumshab plastik holatga o’tadi va ularda kimyoviy jarayon
boshlanadi, buning natijasida chiziqli zanjir fazoviy zanjir turiga aylanadi va qattiq
holatga o’tishadi. Bu jarayon qaytmas jarayon boiib, qayta qizdirish termoreaktiv
polimerlarga ta’sir qilmaydi, juda yuqori haroratlargacha qizdirilsa ular parchalana
boshlaydilar.
1.2. Polimer materiallarining xossalari
Polimerlar o’ziga xos tuzilishga ega bo'lgani uchun ulaming fizik-mexanik
va kimyoviy xossalari o’zgacha bo’ladi. Ular yuqori molekulyar massaga ega
bo’lganliklari uchun gaz holatga o’ta olishmaydi, qizdirilganda esa faqat kara
qovushqoqlikka ega boigan suyuqlikka aylanadilar, ayrimlari esa umuman suyuq
holatga ham o’tmaydilar. Polimerlar strukturasida molekulyar massa ortishi bilan
erituvchilarda erimaydigan bo ia boshlaydilar.
Polimer materiallar ko’pdispersli boiganligi uchun ularning fizik-mexanik
xossalarining ko’rsatgichlari juda turli. Polimerlarning mexanik xossalari, ya’ni
tarangligi, mustahkamligi, qattiqligi, egiluvchanligi ularning struktura tuzilishiga
bog’lik. Polimerlar uch holatda boiishi mumkin: shishasimon holatda, yuqori
elastiklik holatda va qovushqoq oquvchan holatda.
Shishasimon holat qattiq, ammorf. Bunda asosiy molekulyar zanjir
tarkibiga kirgan atomlar o’mida tebranma harakat qilish imkoniyatiga ega
boiadilar, makromolekulalar yoki butun zanjir mutloq qo’zg’almas boiadi.
Yuqori elastik holat faqat yuqori polimerlarga tegishli bo’lib ular maium
tashqi kuchlar ta’sirida turli shakllami egallash imkoniyatiga ega. Bunda zanjir
tebranishi natijasida makromolekulaning egilishiga imkoniyat tugiladi.
Qovushqoq oquvchan holat suyuq holat boiib u mutloq suyuq holatdan
yuqori qovushqoqligi bilan farq qiladi, bunda polimer tarkibiga kirgan
makromolekula harakat qilish imkoniyatiga ega. Harorat o’zgarishi bilan chiziqli
yoki tarmoqli polimerlar bir fizik holatdan ikkinchi fizik holatga o’tishi mumkin.
Fazoviy yoki to’rsimon zanjirga ega bo’lgan polimerlar faqat qattiq
shishasimon holatda boiadilar. Polimerlarning sust zichlangan to’rsimon zanjirli

turlari esa shishasimon va yuqori elastik holatlarda boiishi mumkin. Polimerlarning
bir fizik holatdan boshqa fizik holatga o’tishini maxsus diagrammadan:
deformatsiya va qizdirish harorati orqali aniqlash mumkin. Polimer materialga bir
vaqtning o’zida qizdirib hamda unga maium darajada bir xil tezlikda kuchla- nish
ta’sir qilish natijasida hosil boigan chizma grafikka polimer- laming termomexanik
egri chizig’i deyiladi. Egri chiziqda uchta joy boiib, ular polimerlarning uchta fizik
holatiga to’g’ri keladi. Bunda bir holatdan ikkinchi holatga o’tishdagi o'rtacha
harorat o’tish harorati deyiladi. Chiziqli krisstallanmaydigan polimerlarga (1 - egri
chiziq) I - joy, elastik deformatsiya sodir boiadigan joy (e = 2 5%), bunda polimer
molekulalarining oraliq joylashuvi qisman o’zgarishi hisobiga sodir bo’ladi.
haroratning tmu - nuqtasidan pastda polimer mo’rt bo’ladi. Bunda tashqi kuch
tufayli sinish polimerlardagi makromolekulalar uzilishi oqibatida yuz beradi.
Chiziqning II - joyida unchalik katta bo’lmagan tashqi kuchlanish natijasida
alohida joylashgan makromolekulalari boshqa makromolekulalar zanjiriga nisbatan
siljish ro’y beradi, bunda ular ta’sir qilayotgan kuch yo’nalish tomonga burilishadi.
Agar ta’sir qilayotgan tashqi kuchlanish to’xtatilsa makromolekulalar bir-biriga
tortish kuchi tufayli yana o’z holatiga qaytadilar. Yuqori elastik holat juda katta
qiymatga ega bo’lgan deformatsiyani qayta-qaytishi natijasida sodir bo’ladi.
Haroratning t, - nuqtasida elastik deformatsiyadan tashqari plastik deformatsiya
ham sodir bo’ladi.
Krisstallik polimerlar erish haroratidan pastda, h - nuqtadan pastda mutloq
qattiq bo’ladilar, ammo qisman ammorf tuzilishga ega bo’lgani uchun turli bikirlik
darajasiga ega bo'ladilar. harorat tk - nuqtadan ko’tarilganda polimeming kristall
strukturasi erishni boshlaydi, bunda termomexanik egri chiziq keskin ko’tarilib (1)
polimeming yuqori elastik holatiga, ya’ni kristallsiz polimer holatiga
yetkazadi.
Siyrak to’rsimon zanjirga ega polimerlarning (rezinasimon) termomexanik
egri chiziqlari 3 chiziq turida bo’lib, uning turdagi makromolekulalar tugunlari
zanjirlaming bir-biriga nisbatan harakatlanishiga halaqit beradilar, buning

natijasida qizdirish harorat ortgani bilan yuqori qovushqoq holatga o’ta olmaydilar,
harorat yanada oshirilishi bilan ularda kimyoviy parchalanish boshlanadi tx.
Polimerlardagi ts va t, shisha holatdan yuqori qovushqoq holatga o’tish
polimerlarning asosiy o’zgacha xossalaridan biri hisoblanadi.
Polimerlarning orientatsion mustahkamlanishi. Polimerlar kristall yoki
shishasimon holatlarda boisalar ham ularni orientatsiyalash mumkin -
orientatsiyalash deb polimerlardagi makromolekula zanchirlami ma’lum bir xil
burchakka burib uning tuzilishini taxlashga, ya’ni tartibli joylashtirishga aytiladi.
Bu jarayon yuqori elastik yoki qovushqoq oquvchan holatdagi polimerlami juda
kichik tezlik bilan cho’zish orqali amalga oshiriladi. Bunda orientatsiyalanmagan
polimerga nisbatan orientatsiyalangan polimer makromolekulalari va uning
elementlari o’z tekisliklari bo’yicha maium darajada bir xil yo’nalishga ya’ni
tartibli joylashishga ega boiib oladilar. Buning uchun ular qizdiriladi va juda kichik
tezlikda cho’ziladi, undan keyin sovutiladi, buni natijasida cho’zib tartiblangan
struktura ushlab qolinadi.
Orientatsiyalangan polimerlarning cho’zilishdagi mustahkamligi
orientatsiya yo’nalishi bo'yicha deyarli 2-5 barobar oshsa unga ko’ndalang
yo’nalishda 30-50% mustahkamligi pasayadi. Bundan tashqari, polimeming
bikirlik moduli 2 barobar ortishi kuzatiladi. Bunday holat faqat yuqori
polimerlarda kuzatiladi.
Shuni aytib o’tish kerakki, kristall yoki ammorf polimerlami ori entatsiya
jarayonidan o’tkazilgandan keyin kristalli polimer xossalari vaqt o’tishi bilan
yanada yaxshilanib borsa, ammorf polimerlarda vaqt o’tishi bilan ularning
xossalari yomonlasha boshlaydi, chunki tartibli joylashgan ammorf polimer yana
o’z holiga qayta boshlaydi, bu jarayon ayniqsa polimer qiziganda yanada
jadallashadi.
Polimerlarning eskirishi deganda materialning o’z-o’zidan ekspluatatsiya
yoki saqlash vaqt davomida tarkibida kechib o’tadigan murakkab kimyo-fizikaviy
jarayonlar natijasida uning eng muhim fizik-mexanik xossalarini yo’qotishi
tushiniladi. Polimerlarning eskirishi unga ta’sir qilayotgan yorug’lik, issiqlik,

havodagi kislorod, ozon va tashqi mexanik kuchlar ta’sirida ro’y beradi.
Polimeming eskirishi bir tomondan unga ta’sir qilayotgan tashqi o’zgaruvchan
mexanik kuchlar ta’sirida jadallashsa, ikkinchi tomondan unga ta’sir
ko’rsatayotgan havodagi namlik unga kamroq ta’sir ko’rsatadi.
Polimerlarning eskirish jarayoni quyidagicha: issiqlikdan eskirish,
yorug’likdan eskirish, ozondan eskirish va atmosferadan eskirish turlariga
boMinadi.
Eskirish jarayonining asl mohiyati shundaki, polimerlar struk- turasida
qaytalanmaydigan zanjir reaksiyasi natijasida erkin radikallar ajralib chiqa
boshlaydi. Buning natijasida polimerlarda «destruksiya» yoki «qayta
strukturlanish» ro’y beradi. Aksariyat hollarda eskirish polimeming atmosferadagi
kislorod bilan oksidlanishi natijasida sodir bo’ladi. Agar polimeming eskirishi
natijasida «destruksiya» sodir bo’Isa, unda u yumshab qoladi (misol: tabiiy
kauchuk), qayta stmkturlanishda esa polimer qattiq mo’rt, elastiklikni mutlaqo
yo’qotish kuzatiladi. (Butadien kauchugi, polistirol).
Polimerlarning vakuurn turg’unligi. Polimerlarga vakuum
holati turlicha ta’sir ko’rsatadi. Aksariyat hollarda vakuum polimerlar ning
eskirishini jadallashtiradi, chunki vakuum polimerlardan turli gazlami ajralib
chiqish jarayonini tezlatadi. Vakuum chiziqli arrientatsiyalangan zanjir
makromolekula strukturaga ega bo’lgan polimerlarga mutlaqo ta’sir ko’rsatmaydi,
bularga polietilen, poliamid, polipropilen kiradi.
Polimerlarni vakuumga turg’unligi asosan ulaming vakuum ta’sirida
gazlanishi va vakuum sharoitida mexanik xossalarini saqlay olishligi bilan
aniqlanadi. Bunda polimeming gazsinguvchanligi katta ahamiyat kasb etadi.
Polimerlarning gazsinguvchanligi - bu materialning texnik xarakteristikasi
bo’lib, u berilgan yuzadan qay vaqt davomida qancha miqdorda gaz yoki bug’
singib o’tganlik darajasini ko’rsatuvchi kattalik. Gazsinguvchanlikka bir tomondan
polimeming kimyoviy tarkibi, uning stmktura tuzilishi ta’sir ko’rsatsa, ikkinchi
tomondan singib o4ayotgan gazning tabiiy kelib chiqishi va gazning harorati katta
ta’sir ko’rsatadi. Qutubli, chiziqli zanjirga ega bo’lgan polimerlarning

gazsingdimvchanligi kichik bo’lib, elastik zanjirga ega bo’lgan polimerlarda u
osha boshlaydi (kauchuk).
Biopolimerlar tuzilishi va xossalari
Molekulalari ko’p miqdordagi atomlardan yoki atom guruhlaridan tuzilgan
va kimyoviy bog’lanishlar bilan biriktirilgan uzun zanjir ko’rinishidagi moddalar
polimerlar deyiladi. Polimerlarning kimyoviy tuzilishlarining o’ziga xos
xususiyatlari ularning maxsus fizik xossalarini yuzaga keltiradi.
Polimer hosil qiluvchi moddaga monomer deyiladi. Polimerlar nomi
monomer nomiga “poli” so’zi qo’shilishi yordamida hosil qilinadi. Masalan:
Polietilen ... –CH2 – CH2 – CH2 - … Polivinil xlorid ... CH2 – CHCl - …
Bir xil kimyoviy tuzilishga ega bo’lsa ham polimerlar past molekulali
moddalardan o’zining mexanik xossalari bilan keskin farq qiladi. Polimerlar
yetarlicha mustahkam va shu bilan birga katta qaytuvchan deformasiyalanish
qobiliyatiga ega. Polimerlar mexanik xossalari jihatidan qattiq jism va suyuqliklar
xossalarining birlashmasidan tashkil topgan materiallardir.
Bitta monomerdan hosil qilingan polimerlar gomopolimerlar deb, ikki va
undan ko’proq monomerdan tashkil topganlari sopolimerlar deb ataladi.
Hayvonlar va o’simliklardan olingan materiallar – jun, soch, ipak, paxta,
tabiiy kauchuk va sh.k., shuningdek, sun’iy olingan materiallar – plastmassalar,
tola, sintetik kauchuk kabilar ham polimer moddalar hisoblanadi. Organizmdagi
oqsil moddalar: albumin, globulin, kazein, keratin va kollagenlar polimer
materiallardir. Biopolimerlar barcha tirik organizmlar strukturasining asosini
tashkil etadi. Bular oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar, glikoproteidlar,
glikolipidlar va boshqalar.
Polimerdagi atomlar va ularning guruhlari orasidagi o’zaro ta’sir kuchlari
va issiqlik harakati tufayli makromolekula o’lchamlari va shakli turlicha bo’lishi
mumkin. Ushbu ta’sirlar natijasida polimer makromolekulasining tashqi ko’rinishi
o’zgarishiga konformasion o’zgarishlar deyiladi. 1.4-rasmda polimer
makromolekulalarining ayrim konformasiyalari keltirilgan:

a) b) s)
1.4 - rasm. Polimer makromolekulalarining konformasiyalari. a - statistik o’ram,
v - spiralsimon, s - globula.
Statistik o’ram shakliga ichki issiqlik harakati tezligi tashqi ta’sirlardan
ustunroq bo’lgan makromolekulalar ega bo’ladi, bunday konformasiyani
ko’pchilik polimerlar – polietilen, polipropilen, polibutadiyen va hokazolar
egallaydi.
Spiralsimon konformasiya oqsillar va nuklein kislotalarga xos bo’lib,
ularda ushbu shakl bo’lishiga atom guruhlari orasidagi ta’sirlar javobgardir
(masalan, vodorod bog’lanishlar). Globula konformasiyasiga, ya’ni deyarli sferik
shakldagi kompakt konformasiyaga kuchli ichki molekulyar o’zaro ta’sirga ega
polimer makromolekulalari ega bo’lishadi. Masalan, ftor atomiga ega bo’lgan
polimerlar (politetraftoretilen).
Polimer zanjirida valentli bog’lanishlar orasidagi burchaklar ma’lum
qiymatga ega bo’ladi. (1.5-rasm). Bu esa zanjirdagi bir bo’g’in vaziyatining undan
oldingi bo’g’in vaziyatiga bog’liqligiga olib keladi. Bunday zanjir erkin
bo’g’imlanganiga qaraganda kam sonli konformasiyani qabul qiladi, lekin katta
egiluvchanlik qobiliyatiga ega.
Polimerlar molekulyar massasi bir necha o’n mingdan millionlargacha
bo’lgani uchun juda katta o’lchamlarga ega bo’lishi mumkin. Polimerlar o’lchami
juda katta bo’lgani tufayli ularning qaynash harorati haddan tashqari yuqori
bo’ladi. Shuning uchun polimerlar kondensasiyalangan holatda: suyuq yoki qattiq
holatda bo’ladi. Qattiq polimerlar amorf va kristall ko’rinishda bo’lishi mumkin.

1.5 - rasm. Ma’lum qiymatli valent burchakli polimer zanjiri.
Kristall polimerlarda atomlar, bo’g’inlar va zanjirlar joylashishida uzoq
tartib mavjud. Amorf polimerlarda esa bo’g’inlar joylashishidagina yaqin tartib
kuzatiladi.
Oqsil makromolekulalari konformasiyasi spiralsimon (fibrillyar oqsillar)
yoki globula (globulyar oqsillar) shaklida bo’lishi mumkin. Ushbu strukturalar
(oqsillar uchun ular ikkilamchi deb ataladi, birlamchi deb yaqin tartibdagi
bo’g’inlar konformasiyasiga aytiladi), bir necha spirallarning bir-biriga chirmashib
ketishi yoki tugun hosil qilishi bilan murakkablashadi. Ushbu strukturalar
uchlamchi deb ataladi. Vodorod, tuz, disulfid va boshqa bog’lanishlar tufayli bir
necha makromolekulalar umumiy tizim hosil qilishsa, to’rtlamchi struktura
vujudga keladi.
Polisaxaridlarda (sellyuloza va kraxmal) spiralsimon makromo-lekulalar
bog’larga birikadi.
Amorf polimer yuqori elastiklik holatida kuchli deformasiyalanish
xossasiga (1000% gacha) ega bo’lib, uning deformasiyalanishida qaytuvchanlik
mavjuddir.

Kristall polimerlarning eng tarqalgan turlariga quyidagilar kiradi:
kristallitlar, monokristallar, fibrillalar, sferolitlar. Ayrim kristall polimerlar
tuzilishi 1.6-rasmda ko’rsatilgan.
Yuqori molekulyar strukturalarning o’lchami va shakli polimerlarning
mustahkamligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, kichik sferolitli polimerlar katta
mustahkamlikka va yaxshi elastiklik xususiyatiga ega bo’lib, yirik sferolitli
nusxalar esa mo’rtlik bilan buzilib ketadi.
Polimerlar o’lchamlari bir xil bo’lgan holda quyidagi uch turga bo’linadi :
elastik , yarim elastik va qattiq to’g’ri tayoqcha. Ushbu bir-biridan elastikligi bilan
farq qiluvchi polimerlar turli nazariy modellar bilan xarakterlanadi. Elastik
polimerlar Zimm modeli asosida tushuntirilsa, qattiq tayoqcha holatidagi
polimerlar uchun suyuq kristallik holatda ichki dinamik harakat deyarli yo’qligi tan
olinadi. Yarim elastik polimerlar nazariyasi bu ikki chekka holat nazariyalarining
sintetik birlashmasidan iborat.

1.6 - rasm. Kristall polimerlar strukturasi.
a - monokristall (polietilen); b - halqali sferolit; v - radial sferolit; g- sferolit
tasma.
Kratki-Porod modelida polimerning yarim elastik zanjirida erkin
energiyaning o’zgarishi (dG) ning polimer konturi bo’ylab siljishi (ds) ga
bog’liqligi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi. a в
б
с

II. Bino konstruksiyalari uchun ishlatiladigan polimerli materiallar
2.1. Bino konstruksiyalari uchun ishlatiladigan polimerli materiallar
Qurilish texnologiyalarini ishlab chiqish jarayonida yangi materiallar va
beton aralashmalar paydo bo'ladi, ularni tayyorlash uchun maxsus plomba
moddalari qo'llaniladi. Bu yuqori mahsuldorlikka, dekorativ xususiyatlarga ega
bardoshli kompozit materiallarni yaratishga imkon beradi. Polimer beton - bu
kompozitsiyalardan biri qurilish materiallari bozorida mashhurlik kasb etmoqda.
Polimer beton (quyma tosh, polimer tsement, beton polimer, plastbeton,
plastmassa beton) Amerikada oddiy betonga nisbatan kuchliroq va bardoshli
muqobil sifatida ixtiro qilingan.
Polimer beton an'anaviy betonga nisbatan yaxshilangan mexanik
xususiyatlar, agressiv muhitga chidamliligi, engilligi va tabiiy toshni taqlid
qilishga imkon beruvchi kengaytirilgan ranglar palitrasi bilan bog'liq bir qator
muhim afzalliklarga ega. Kompozit iste'molchilar bu keng ko'lamli ilovalarga ega
ishonchli kompozitsiya ekanligiga ishonch hosil qilishadi. Biz materialni batafsil
ko'rib chiqamiz, texnologiyani o'rganamiz, afzalliklari va kamchiliklarini
baholaymiz va retseptni o'rganamiz.
Kompozitning asosiy afzalliklari:
 Kompozit massivga namlikning kirib borishiga qarshilik kuchaygan.
Suv tomchilari material yuzasidan tezda bug'lanadi, men uni vayron qiluvchi
namlik bilan to'ldirishga vaqtim yo'q.

 Muzlatish davrlarining davomiyligi va sonidan qat'i nazar, polimer
betonning yaxlitligini saqlab qolish imkonini beruvchi sezilarli harorat
o'zgarishlariga qarshilik.
 Ushbu material beton aralashmalarning yangi turlaridan biri bo'lib, bu
erda silikat yoki tsement o'rniga (oddiy betonni tayyorlashda ishlatiladi) polimer
ishlatiladi.
 Materialning agressiv moddalarga, kimyoviy reagentlarga
chidamliligi, bu polimer betondan turli sohalarda maxsus qoplamalar yordamida
sirtni himoya qilmasdan foydalanishga imkon beradi.
 Kompozit massivning mexanik shikastlangan qismlarini tiklash
aralashmasi yordamida tiklash imkoniyati.
 Kompozitning nisbatan kichik massasi bilan mustahkamlik
xususiyatlarining ortishi, kengaytirilgan ishlash xususiyatlariga ega bo'lgan turli xil
mahsulotlarni ishlab chiqarish imkonini beradi.
 Materialning mukammal silliq, mutlaqo silliq bo'lmagan yuzasida
pürüzlülüğün yo'qligi. Bu xususiyat sun'iy toshni uzoq vaqt davomida toza
saqlashga imkon beradi va agar kerak bo'lsa, material yuzasidan turli xil
ifloslantiruvchi moddalar osongina chiqariladi.
 Tabiiy marmar, malaxit, granitga taqlid qiluvchi polimer betonning
kengaytirilgan rang diapazoni. Yaratilgan sun'iy toshni haqiqiydan ajratish qiyin,
bu esa kompozitsion uchun keng ko'lamli ilovalarni taqdim etishga imkon beradi.
 Chiqindisiz texnologiya sharoitida ishlab chiqarilgan mahsulot
tannarxini sezilarli darajada kamaytiradigan texnologik chiqindilarni qayta ishlash,
ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyati.
Zaif tomonlar
Polimer betonning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda kamchiliklari ham
bor:
 ochiq olov va ko'tarilgan harorat ta'siriga moyillik, materialning yo'q
qilinishiga olib keladi;

 beton bilan solishtirganda, maxsus qatronlar sotib olish xarajatlari
tufayli narx oshdi.
Polimer betonning tarkibiy qismlari
Agar biz uyda polimer beton tayyorlamoqchi bo'lsangiz, kompozitsiyaning
tarkibini o'rganing. Polimer betonni tayyorlash uchun quyidagi ingredientlardan
foydalanamiz:
 Karbamid-formaldegid, poliester, epoksi va furfural aseton qatronlari
sifatida ishlatiladigan bog'lovchi.
 Katta fraktsiyali ezilgan tosh plomba moddasi. Kompozitsiyani
shakllantirish uchun zarur bo'lgan maydalangan tosh fraktsiyasining o'lchami 4
santimetrgacha bo'lishi mumkin, ammo 1-2 sm o'lchamdagi ezilgan tosh
kompozitsiyaning asosiy qismini tashkil qilishi kerak.
 Ekranlangan va tozalangan kvarts qumi. Kvarts zarralarining o'lchami
5 mm dan oshmasligi kerak, gil qo'shimchalari, changning mavjudligiga yo'l
qo'yilmaydi.
Polistirolli beton uchun (polistirol plomba sifatida olinadi) standartlar
mavjud:
 Qimmatbaho qatronlarga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradigan 0,15 mm
dan ortiq bo'lmagan zarrachalar o'lchamiga ega maydalangan grafit kukuni,
tuproqli plomba sifatida ishlatiladigan kvarts uni.
 Kompozit formulada karbamid-formaldegid qatroni ishtirokida
ishlatiladigan qurilish gipsi.
 Sirt faol moddalar, antiseptik xususiyatlarga ega qo'shimchalar va
massivning hajmini oshiradigan ingredientlar, tayyor kompozitsiyaning issiqlik
izolyatsiyasi xususiyatlarini oshiradi.
Tasniflash
Umumiy hajmdagi ulushi 80% gacha bo'lgan plomba kontsentratsiyasiga
qarab polimer beton sinflarga bo'linadi:
 ayniqsa og'ir, kubometr, og'irligi 2500 dan 4000 kg gacha;
 og'ir, zichligi 1800-2500 kg / m3;

 o'ziga xos og'irligi 500-1800 kg / m3 bo'lgan yorug'lik;
 engil, bir kubometrning massasi 500 kilogrammdan oshmaydi.
Polimer betondan pol va zinapoyalar, yulka va plitkalar, qurilish
konstruksiyalari, drenaj tovoqlar, haykallar va yodgorliklar, favvoralar ishlab
chiqarish uchun foydalaniladi.
Bundan tashqari, texnologiya polimer betondan quyidagi mahsulotlarni
ishlab chiqarish uchun foydalanishga imkon beradi:
 deraza tokchalari;
 panjaralar;
 tutqichlar;
 baluster;
 dekorativ maqsadlar uchun shlyapa mahsulotlari;
 zinapoyalarga parvozlar;
 qo'llab-quvvatlovchi ustunlar;
 kamin elementlari;
 lavabolar
Ishlab chiqarish bosqichlari
Polimer betonni tayyorlash va mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyasi
quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
 Ingredientlarni tayyorlash.
 Aralashtirish.
 qoliplash.
Natijalar
Tsement-polimer beton standart beton tarkibiga turli xil yuqori molekulyar
organik birikmalar, suvda dispers polimerlar deb ataladigan qo'shilish orqali
olinadi. Ularning toifasiga vinil asetat, vinilxlorid, stirol kabi polimerlar kiradi.
Bundan tashqari, suvda eruvchan kolloidlar va latekslar bo'lishi mumkin: polivinil

spirtlari, epoksi poliamid va karbamid-formaldegid qatronlari. Polimerlar betonni
tayyorlash jarayonida tsement-polimer beton tarkibiga kiritiladi.
Tsement-polimer beton ikkita faol komponent: organik va mineral
bog'lovchilar mavjudligi tufayli o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Bog'lovchi
tsement toshining shakllanishiga hissa qo'shadi, bu esa bo'shashgan agregat
zarralarini monolitga mahkamlaydi. Tsement-polimer betondan suv olib
tashlanganligi sababli, sirtda nozik bir plyonka hosil bo'ladi, bu eritmaning ichki
zarralarini mukammal yopishishi va yopishishiga ega. Bu tsement-polimer
betonning mustahkamligiga hissa qo'shadi, bu esa uni ortib borayotgan yuklarga
nisbatan chidamli qiladi. Bundan tashqari, tsement-polimer beton yuqori
kuchlanish, yuqori sovuqqa chidamlilik, aşınma qarshilik va suvga chidamlilik
kabi xususiyatlarga ega bo'ladi.
Tsement-polimer betonning mustahkamligi, agar beton oldindan namligi
40-50% dan ko'p bo'lmagan quruq havo sharoitida saqlansa, ortadi. Namlikning
yuqori foiziga ega havo tsement-polimer betonning o'ziga xos xususiyatlarini
pasaytiradi.
Tsement-polimer betonni tayyorlash texnologiyasi an'anaviy betonga
o'xshaydi. Zaminlar, yo'llar, pardozlash kompozitsiyalari, korroziyaga chidamli
qoplamalar uchun tsement-polimer betondan foydalanish tavsiya etiladi.
Polimer beton (P-beton)- bu beton, uni tayyorlashda polimer qatronlari
bog'lovchi sifatida ishlatiladi yoki ular katta miqdorda bog'lovchining bir qismi
bo'lib, materialning xususiyatlariga sezilarli ta'sir qiladi. To'ldiruvchilar odatda
qum va shag'aldir. Qimmatbaho qatronlarni tejash uchun material tarkibiga mayda
maydalangan plomba moddalarini kiritish mumkin. P-betonlar polimer-sementli
betonlarga (bog'lovchi tsement + suvda eruvchan polimer qo'shimchasi), polimer-
silikat betonlarga (bog'lovchi suyuq shisha + furil spirti yoki diizosiyanatlar), beton
polimerlarga (polimerlar bilan singdirilgan beton) va polimer betonning o'ziga
bo'linadi.

O'z navbatida, polimer betonlar: termosetinli qatronlar (karbamid, fenolik,
poliester, furan, poliuretan, epoksi) va termoplastik qatronlar (inden-kumaron metil
metakrilat). Bundan tashqari, P-beton o'ta og'ir, og'ir, engil va ultra engil bo'linadi.
Karbamid-formaldegid (karbamid) qatronlari, masalan, "KM" (fiksator m)
va "UKS" (universal karbamid qatroni), MF-17, M-60, M-19-62 va boshqalar
kislotalarga chidamli, ammo etarlicha chidamli emas. ishqorlarga. Ular karbamid
va formaldegidning suvli yoki suvli-spirtli muhitda polikondensatsiyalanish
reaktsiyasi natijasida olinadi. Qattiqlashtiruvchi moddalar oksalat, limon, sirka,
sulfat, xlorid, fosforik kislotalar, xloridlar: ammoniy va rux, yaxshisi suvda va
UKS qatronida yaxshi eriydigan xlorid kislota animiti.
Furfural aseton qatroni FAM yoki FA (TU 6-05-1618-73);
To'yinmagan poliester qatroni PN-1 (MRTU 6-05-1082-76) yoki PN-63
(OST 6-05-431-78);
Karbamid-formaldegid KF-Zh (GOST 14231-78);
Furan-epoksi qatroni FAED-20 (TU-59-02-039.13-78);
Metakrilik kislotaning metil esteri (metil metakrilat monomeri) MMA
(GOST 16505).
Sintetik qatronlar uchun qattiqlashtiruvchi sifatida ishlatiladi:
Furfural aseton qatronlari uchun FAM va FA - benzensulfonik kislota BSK
(TU 6.1425);
PN-1 va PN-63 poliester qatronlari uchun - izopropil benzol gidroperoksid
GP (TU 38-10293-75);
Karbamid-formaldegid CF-Zh uchun - anilin gidroxlorid SKA (GOST
5822);
Furan-epoksi qatroni FAED-20 uchun - polietilenpoliamin PEPA (TU 6-
02-594-70);
Metil metakrilat MMA uchun - texnik dimetilanilin DMA (GOST 2168) va
benzoil peroksid PB (GOST 14888) dan tashkil topgan tizim.
Kobalt petrat NK (MRTU 6-05-1075-76) polyester qatronlar uchun
qattiqlashtiruvchi tezlatgich sifatida ishlatiladi.

Plastiklashtiruvchi qo'shimchalar sifatida quyidagilardan foydalanish kerak:
Katapin (TU 6-01-1026-75);
Alkamon OS-2 (GOST 10106);
Melamin-formaldegid qatroni K-421-02 (TU 6-10-1022-78);
Sulfonatlangan naftalin formaldegid birikmalari - plastifikator C-3 (TU 6-
14-10-205-78).
Polimer betonlar har xil agressiv muhitda juda zich va chidamli
materiallardir. Epoksi qatronlar asosidagi polimer betonlar eng yuqori
mustahkamlik va universal qarshilikka ega; epoksi qatronlar orasida ED-5, ED-6,
ED-16, ED-20, ED-22 va kauchuk, furan (furan-epoksi qatroni FAED-20)
aralashmalari mavjud. ) va boshqa qatronlar. Kompozitsiyani plastiklashtirish
uchun dimetil ftalat, dibudil ftalat va boshqalar plastifikator sifatida ishlatiladi, ular
qatronning og'irligi bo'yicha 15-20% miqdorida kiritiladi. Qattiqlashtiruvchi
katalizatorlar uchinchi darajali aminlar, surma xlorid, ftor birikmalari va
boshqalardir. Sovuqni davolash uchun polietilenpoliamin, geksametilendiamin
yoki suyuq poliamidlar qo'llaniladi.
Furan smolalari (FA, FAM, 2-FA va boshqalar) furfural va furfuril spirtini
fenollar va ketonlar bilan kondensatsiya qilish natijasida olinadi. Ular eng
arzonlari. Ishqoriy muhitda furfural va asetonning o'zaro ta'siridan olingan FA
monomeri qurilishda eng katta taqsimotni topdi.
Furfural, karbamid va kislotaga chidamli jinslardan plomba moddalari
furfural-karbamid qatronlarini olish uchun boshlang'ich mahsulot bo'lib xizmat
qiladi. Temir xlorid katalizator sifatida, anilin esa qattiqlashtiruvchi tezlatgich
sifatida ishlatiladi.
Og'ir polimer beton uchun qo'pol agregat sifatida tabiiy toshdan yoki
maydalangan shag'aldan ezilgan toshdan foydalanish mumkin. Shag'aldan ezilgan
shag'al va ezilgan toshlar GOST 8267, GOST 8268, GOST 10260-74 talablariga
javob berishi kerak.
Cho'kindi jinslardan ezilgan toshdan foydalanishga yo'l qo'yilmaydi.

Polimer beton uchun katta gözenekli agregatlar sifatida GOST 9759, GOST
19345, GOST 11991 talablariga javob beradigan kengaytirilgan loy shag'al,
shungizit shag'al va algoporit ezilgan toshlardan foydalanish kerak.
Yuqori zichlikdagi og'ir polimer betonni tayyorlash uchun quyidagi
fraktsiyalarning maydalangan toshlaridan foydalanish kerak:
Eng katta diametri 20 mm ga teng bo'lgan 10-20 mm gacha bo'lgan bir
fraksiyaning ezilgan toshidan foydalanish kerak;
Eng katta diametri 40 mm ga teng bo'lsa, 10-20 va 20-40 mm bo'lgan ikkita
fraktsiyadan ezilgan toshdan foydalanish kerak.
Polimer betonning tarkibi empirik tarzda tanlanadi. Yu.M.ning
tavsiyalariga muvofiq. Bazhenov, birinchi navbatda, eksperimental ravishda
agregatlar va plomba va lignimal bo'shliqning eng zich aralashmasini tanlang,
so'ngra qatron va sertleştirici iste'molini aniqlang. Bunday holda, qatronlar miqdori
beton aralashmaning ma'lum harakatchanligini ta'minlaydigan tarzda o'rnatiladi.
Odatda, qatronlar iste'moli mikroto'ldiruvchining bo'sh hajmidan 10-20% ga
oshadi.
Polimer betonning tarkibini qum, plomba, qatron va sertleştirici tarkibini
o'zgartirib, tajribani matematik rejalashtirish usuli yordamida o'rnatish yaxshidir.
Tajribani o'tkazgandan so'ng, olingan natijalarni kompyuterda qayta
ishlagandan so'ng va polimer betonning xossalarining yuqoridagi omillarga
bog'liqliklarini olgandan so'ng, kerakli xususiyatlarga ega bo'lgan materialning
optimal tarkibini hisoblash mumkin (jadval).
Karbamid va boshqa qatronlar va engil agregatlar (perlit, uyali shisha
bisipor va boshqalar) asosida o'rtacha zichligi 70 dan 500 kg / m 3 gacha va
quvvati 5 MPa gacha bo'lgan qo'shimcha engil polimer beton olish mumkin.
II.2. Polimer pardozlash materiallari xom ashyosi.
Polimer moddalar deb, tarkibida asosan yuqori molekulali organik
moddalar
bo’lgan materiallarga aytiladi. Ishlov berish vaqtida istalgan shakl berish
mumkinligi va yuk olingandan keyin ham shu shalkda qolishligi hossasi borligi

uchun ularni plastmassa ham deyiladi. Qurilishda ishlatiladigan plastmassalar
murakkab kompozitsion material bo’lib, odatda tarkibida polimer bog’lovchi
material, mayda-tuyilgan to’ldirgich, stabilizator, plastifiqator, qotiruvchi va
boshqalar bo’ladi. Mayda-tuyilgan to’ldirgich polimer sarfini kamaytirib,
plastmassa narxini arzonlashtiradi va quyidagi texnik xossalarni yaxshilaydi:
mustahkamlik, qattiqlik, kirishish, vaqti o’tishi bilan torayishi. Maxsus
qo’shimchalar qo’shib-plastifiqatorlar-plastmassaga ishlov berish yaxshilanadi,
mo’rtligi kamaytiriladi, deformatsiya yaxshilanadi. Stabilizator qo’shimchalar-
plastmassani ishlatish davomida o’z xossalarni saqlab qolishga yordam beradi.
qotiruvchilar-polimer qotishini tezlashtirib, 3 o’lchamli struktura hosil
qiladi.
Pigment qo’shib har xil rangdagi polimer materiallar olish mumkin.
Yonishga qarshiligini oshirish uchun antipirenlar qo’shiladi. Zichligi kichik
bo’lishiga qaramay mustahkamligi yuqori bo’lganligi uchun plastmassalardan
effektiv
konstruksiya va buyumlar olish mumkin. Plastmassalar issiqlikni va
elektrni yomon o’tkazadigan material. Ko’p plastmassalar kislotaga chidamli,
ishqorga va boshqa reagentlarga ham chidamli. Ko’p plastmassalar suv
o’tkazmaydi shuning uchun ulardan tombop, gidroizolyasion material va quvurlar
olish mumkin. Tarkibida to’ldirgich va pigment bo’lmagan plastmassalar shaffof
bo’ladi. Ishqalanishga mustahkamligi yuqori bo’lganligi uchun ularni pol olishda
ham ishlatiladi. Ularga ishlov berish oson, yYelimlash, payvandlash mumkin.
Plastmassalarni kamchiligi:
-issiqqa chidamliligi pastligi;
-temperaturadan chiziqli kengayish koeffitsentini kattaligi;
-polzuchestni kattaligi;
-yaxshi yonishi;
-olov ta’sirida strukturasini o’zgarishi;
-ba’zi plastmassalarni atrofga zararli hid va moddalar chiqarishi;
-quyosh nuri kislorod ta’sirida tez eskirishi;

Polimer qurilish materiallari va buyumlari polimer moddani turiga va
ishlatish
joyiga qarab sinflarga bo’linadi.
Ishlatilish joyiga qarab:
-devorbop materiallar;
-Yuk ko’taruvchi konstruksiyalar;
-pol uchun;
-devorlarni bezash uchun;
-tombop;
-gidroizolyasion;
-zichlashtiradigan (germetizatsiya)
-issiqdan muhofaza qiladigan (teploizolyasion).
-tovush o’tkazmaydigan;
-quvurbop;
-sanitar-texnik buyumlar uchun;
-lok bo’yoq, yYelim uchun;
Fizik holatiga qarab:
-bikr (jeskiy); (modul uprugosti E>1 GPa)
-yarim bikr; (E>0,4 GPa)
-Yumshoq; (E=0,02-01 GPa)
-elastik; (E<0,02 GPa)
Bikr plastmassaga misol-fenoplast, aminoplast.
Yarim bikrga-poliamidlar, polipronilen.
Yumshog’iga-polivinil atsetat, polietilen.
Elastika - har xil kauchuklar.
Plastmassa ishlab chiqarish uchun 2-4 marta kam kapital mablag’
sarflanadi. Har
tonna plastmassa xalq xo’jaligida 5,6 tonna po’lat, 3,4 tonna rangli metall,
500 so’mga yaqin kapital mablag’ va ish-mehnat sarfi iqtisod qiladi. Sintetik
polimerlar. Polimerlar deb molekulasi ko’p marta qaytalanadigan yuqori

molekulali birikmalarga aytiladi. (grekchadan poli-ko’p, meros-qism). Yuqori
molekulali birikmalarga molekula vazni 5000 dan yuqorisiga aytiladi. Kichik
molekulali birikmalar molekula vazni 500 dan oshmaydi. Molekula vazni 500
bilan 5000 orasida bo’lsa oligomerlar deyiladi. Polimerlarda molekulalar odatda
chiziqli, tarqoq, to’rsimon bog’langan zanjirdan iborat.
Sintetik polimerlar 2 xil usulda olinadi:
-polimerizatsiya, polikondeksatsiya
Polimerizatsiya-kichik molekulali moddalar (monomerlarni) o’zaro
biriktirish jarayonidir, bunda ortiqcha modda ajralib chiqmaydi. Olingan polimerni
massasi qo’shilayotgan molekulalar massasiga teng bo’ladi. Bu jarayonda 1 ta yoki
bir necha monomer ishtirok etishi mumkin. Bir necha monomer bo’lsa
sopolimerizatsiya jarayoni, olingan mahsulot esa sopolimerlar deyiladi.
Jarayonga issiqlik, nur ta’sir etib initsiator-qo’shimcha qo’shib zanjir hosil
qilinadi.
Polikondensatsiya-bu jarayon natijasida yuqori molekulali birikmalar
(polikondensat) dan tashqari bir paytni o’zida kichik molekulali birikmalar ham
hosil bo’ladi.
Bunda olingan mahsulot tarkibi qo’shilayotgan mahsulotlar tarkibidan farq
qiladi.Polimerizatsiya usuli bilan olingan polimerlar:
Polietilen [-SN2-SN2-]n, polipropilen [-SN3SN-SN]n, polinzobutilen [-SN
2S(SN3)2-]n
Polietilen molekulasi chiziqli bog’langan bo’lib, uni yuqori, o’rta va past
bosim bilan olinadi.
Polietilen organik eritmalarda kam eriydi, kislota, ishqorga, tuzlarga
chidamli, suvga o’ta chidamli mexanik mustahkamligi yuqori.
Polietilenni kamchiligi
-issiqqa chidamsiz (80 o
C);
-yelimlash qiyin;
-kemiruvchilar oson kemiradi;

Polipropilen polietilenga o’xshash bo’lib, mexanik mustahkamligi va
issiqqa chidamliligi yuqori.
Polietilen va polipropilendan, quvur, plyonka, list, penoplast, sanitar-texnik
buyumlar, olinadi.
Polizobutilen-yumshoq elastik polimer. Polietilen va polipronilendan
kimyoviy chidamligi va mustahkamligi past, lekin elastik.
Undan qurulish buyumlarini gidroizolyasiya qilish, buyum choklarini
zichlash, yYelim va mastika olishda ishlatiladi.
Polistirol-[C6H5CH-CH2-]n
-stiroldan polimer bo’lib etilbenzoldan olinadi. U o’ta shaffof, 90% nurni
o’tkazadi.Kamchiligi-juda mo’rt, organik eritmalarga chidamsiz. Undan penoplast,
bezak plitalar olinadi.
Polivinilxlorid-atsetilen va xlorli vodoroddan har xil usulda olinadi.
Tarkibida ko’p xlor bo’lgani uchun u yonmaydi, 130-170 0
S tarkibida xlorli
vodorod ajralib chiqa boshlaydi va polivinilxlorid parchalanadi. PVX dan –
linoleum, plitka, gidroizolyasion va bezak plyonkalar, quvurlar olinadi.
Polivinilatset (PVA)-CH2-CHOCOCH3 vinilatsetat polimeri bo’lib,
atsetilen va uksus kislotasidan sintez qilib olinadi. Adgeziyasi yaxshi, elastik,
yorug’ga chidamli, rangsiz bo’lgani uchun PVA dan lak, bo’yoq, yYelim olinadi.
Emulyasiyasidan polimersement beton va namga chidamli gulqog’oz olinadi.
Poliakrilatlar (PA) - akril va metakril kislotalar va ularni birikmalardan
olinadigan polimer. PA-shaffof bo’lib, ultrabinafsha nurlarni yaxshi o’tkazadi.
Qurilishda metakrilat kislotadan olingan PA ko’proq ishlatiladi,
polimetilmetakrilat-organik shisha-deyiladi (99% quyosh nurini o’tkazadi). Oddiy
shishadan mo’rtligi kam, yaxshi ishlov beradi. Organik shisha-binolarni, teplitsa,
oranjyoreya, basseynlarga oyna sifatida, emulsiya, lak, bo’yoq olishda ishlatiladi.
Sintetik kauchuklar har xil uglevodorodlardan sintez yo’li bilan olinadi.
Polikondensatsiya usulida olingan polimerlar
Fenolformaldegid-fenol bilan formaldegidni polikondensatsiya usuli bilan
olingan mahsulot. Normal temperaturada qotishi uchun katalizatorlar-kuchsiz

kislotalar ishlatiladi. Undan qatlamli plastik uchun yelim, yelimlar, yengil g’ovakli
pastmassa, minvata olishda ishlatiladi.
Aminoaldegidlar-aminlar bilan aldegidlarni polikondensatsiya usulda
olingan polimer. qurilish materiali sifatida asosan karbomid va
melaminoformaldegid polimer ishlatiladi. Bulardan ham FFS ga o’xshash joylarda
ishlatiladi.
Furanli polimerlar-furfurol, furil spirti va atsetondan olinadi. Furanil
birikmalarga quyidagilar kiradi:
FA-furfurol atseton monomeri;
FAM-modifikatsiya qilingan FA;
Lignin-furfurol smolasi;
Bulardan polimerbetonlar, lak, yelim, mastikalar olinadi.
Epoksid polimerlar-epixlorgidrin bilan dioksidifenol-propani asosidagi
mahsulot.
Epoksid smola quyuqligi va rangi bo’yicha asalni eslatuvchi suyuqlikdir. U
ED-5, ED-6, ED-14, ED-16, ED-20 markalarga bo’linadi.
Kremniy-organik brikmalar-organik va anorganik moddalarga xos bo’lgan
yuqori molekulali birikmalar gruppasiga taaluqli smoladir.
Kremniy organik birikmalar organik moddalarda yonmasligi, issiqlik,
kislota va suvga chidamliligi bilan farq qiladi. Elastik, gidrofob material.
Kamchiligi:
-mustahkamligi va boshqa materiallarga adgeziyasi pastligidir;
Ulardan issiqlikka chidamli lok, emal, germetik, penoplast, stekloplastik
olinadi.

XULOSA
Bino va inshootlar konstruksiyalarining haqiqiy yuk ko'tarish qobiliyatini
aniqlashda amaldagi me’yoriy qoidalarga amal qilinib, o’tkazilgan
tadqiqotlarasosida yuklar va ta’sirlar aniqlashtiriladi. Ko’chmas mulkni texnik
holati to'g'risidagi xulosa, qayta ta’mirlashning maqsadga muvofiqligini hal qilish
yoki obyektda ta’mirlash-tiklash ishlarini o'tkazish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Imoratlarning tekshirilayotgan konstruksiyalari turli nuqson va shikastlanishlarni
tizimlashtirish yo'li bilan turkumlarga (ko’rinishi, xususiyati, ko’tarish qobiliyatiga
va ishlatishga yaroqliligiga ta’sir darajasi bo’yicha) ajratiladi. Shikastlanishlaming
tizimlashtirilgan mufassal alomatlari bo'yicha qurilish konstruksiyalari texnik
holatining toifasi o'matiladi. Ko'chmas mulkni huquqiy va iqtisodiy baholash
jarayoni boshida obyektni texnik holati baholanadi, uning ahvolini chuqur
o'rganish va tahlil qilish hamda iqtisodiy ko’rsatkichga ta’sirini o'rganish mulkni
baholash maqsadiga bog’liqdir. Baholanayotgan obyektni tashkil etuvchi bino va
inshootlar konstruksiya elementlarining texnik holati va konstruktiv yechimlari
haqida ma’lumotlar olish uchun baholovchi shaxsan yoki mos ravishdagi
mutaxassislami jalb qilish bilan kuzatuv-tekshiruv ishlarini olib boradi. Kuzatuv-
tekshiruv ishlarining natijalari kelgusida obyektni xarajat usulida baholashda,
bundan tashqari ko'chmas mulkdan foydalanishning jismoniy imkoniyati
variantlarini hamda obyektni bugungi kun va istiqbolda bozordagi o'm ini
belgilashda asos bo'lib xizmat qiladi.

Polimer mahsulotlarning umumiy tuzulishi

Sotib olish