Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 618.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

17 Sotish

Polipropilen chiqindilаri аsosidа texnik idishlаr olish texnologiyasini tаkomillаshtirish (Q=11500 ty)

Sotib olish
Polipropilen chiqindilаri аsosidа texnik idishlаr olish texnologiyasini tаkomillаshtirish (Q=11500 ty) Mundarija: KIRISH I. UMUMIY QISM. I.1 T urli markali p olietilen ishlab chiqarish texnologiyasi . I I.TEXNOLOGIK QISM. 2.1. Polietilen shlanglar i shlab chiqarish texnologiyasi . 2.2. Polietilen shlanglar ishlab chiqarishda xom - ashyo va materiallar sarf balansi. 2.3.Issiqlik balansi hisobi Xlosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ilmiy ijodiyot natijalarini amaliyotga ishlab chiqarishga joriy etish mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, uning sifatini yaxshilash, raqobatbardoshligini taminlash, eksplutatsiya ko’rsatkichlarini oshirish shakllarida namoyon bo’ladi. Hozirgi davrda mamlakat istiqbolini belgilovchi ustuvor yo’nalishlari yo’nalishlarida davlat buydjetida katta mablag’ ajratilib, kompleks ilmiy -tadqiqot olib barilmoqda. Bu ishlarni bajarishda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi va uning tarmoq ilmiy-tadqiqot institutlari bilan birgalikda oliy o’quv yurtlarining olimlarining va talabalari ham yaxshi natijalarga erishishmoqda. O’zbekistonda hozirgi kunda kimyo sanoati rivojlangan mamlakatlar qatorida tez sur’atda rivojlanib bormoqda. Sintetik polimer chiqindilarini qayta ishlashning omillaridan biri undan tayyorlangan buyumlarni chiqindilaridan samarali foydalanish hamda qayta ishlov berish natijasida yangi foydalaniladigan mahsulotlar yaratishdan iborat. Sanoat texnologiyalari rivojlanib borayotgan hozirgi davrda atrof muhit turli xildagi zarli chiqndilar hamda ulardan chiqayotgan zararli gazlar bilan ifloslanishi tobora ortib bormoqda. ”O’zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230 dan ortiq shahar va qishloq chiqindihonalari mavjud. Ularda taxminan 30 million kub metr chiqindi to’planadi”. Bu esa atrof muhitni muhofaza qilishni taqozo etadi. Mamlakatimiz industrial sanotalashgan mamlakatga aylinib borar ekan, maishiy chiqindilarni qayta ishlash hamda chiqindisiz tehnologiya yaratish juda ham muhimdir. Ma’lumki, sintetik polimer chiqindilari - qator qimmatli hossalarni namoyon etuvchi materialdir. Uning xossalariga: mustaxkamligi, shaffofligi, nur o’tkazish hususiyati, yorog’lik hamda sovuqqa bardoshliligi kiradi. Shuning uchun sintetik polimer chiqindilarini qayta ishlashning yangi texnologiyasini yaratish hamda ular o’rganish muhim hissoblanadi. 2 Polimerlardan foydalanishda ijobiy jihatlari bilan bir qatorda ba’zi kamchiliklari ham mavjud, ayniqsa sintetik polimer o‘n yilliklar davomida eskirmaydi va maishiy chiqindilarni ko‘p miqdorda to‘planishi munosabati bilan, atrof-muhit uchun ekologik xavf tug‘diradi, Bu muammoni ijobiy hal etish, birinchi navbatda sintetik polimer chiqindilarini foydali ishlash usullarini aniqlash va va ikkinchidan atrof muhitni ifloslanishini oldini olish kerak bo‘ladi. Sintetik polimerlarni kirishuvchi plenka, idish, upakovka materiali, shesternyalar, arqonlar, tasmalar va boshqa texnik yo‘nalishdagi materiallarni tayyorlashga qo‘llash kerak. 3 I. UMUMIY QISM. Chiqindilarni qayta ishlash liniyasi . Polimer chiqindilar – PE, PP, PET, ABS, PS, PVX larni qayta ishlash linyasining qisqacha ko’rinishi. 2.1-rasm. Polimerlarni qayta ishlash liniyasi. Ushbu jihozda o‘ta ifloslangan polimer chiqindilar hamda polietilen chiqindilar va polipropilen plenkalar hamda ABS, PS, PVX, PP qattiq plastiklar qayta ishlanadi (PMD, PVD-paqir, purkama flakonlar, chiqindilar va x.k.). Ushbu chiqindilar poligonlar va chiqindi saralovchi zavodlardan keltiriladi. Polipropilenni qo‘llash uchun boshlang‘ich hom ashyo butilkadir. Qayta ishlashni boshlashdan oldin dastlabki saralanadi, xom ashyo rangi bo‘yicha saralanadi (rangsiz, havo rang, zangori, jigarang va x.k.), hamda metall va yot jismlar ajratib olinadi. Qayta ishlash uchun rangsiz polipropilen chiqindilardan presslangan kipa optimal hisoblanadi. Qayta ishlanuvchi materialning tozalik darajasiga bog‘liq holda uni saralash uchun 2-3 ishchi mehnati qoTlaniladi. Butilkalarni bo‘yalgan va bo‘yalmagan polipropilen chiqindilarga ajratish, hamda begona jinslarni, rezina, shisha, qog‘oz, metall, boshqa turdagi plastiklar (PVX, PP,PEN, PEVD, PS)dan ajratish lozim. Bir ishchi taxminan 120 kg/soat ishlashi mumkin. Qayta ishlash texnologiyasi. Polipropilen chiqindilarini qayta ishlashni turli texnologiyalari mavjud va undan qimmatbaho kimyoviy hom ashyo va tayyor 4 mahsulot olinadi. “Termo-katalitik” texnologik jarayonni normal bosim va yuqori haroratda hamda ikkilamchi hom ashyoni butunlayin qayta ishlashga imkon beradi. Ammo, bunda aralashgan hom ashyoda PVX miqdori juda kichik bo‘lishini nazorat qilish kerak bo‘ladi: uni aralashmadagi ishtiroki mahsulot sifatiga putur etkazadi. Ikkilamchi polipropilen chiqindilarini qayta ishlash uchun gidroliz qo‘llanilib suv ishtirokida yuqori harorat va bosim ostida materialni to‘lik parchalanadi. Glikoliz etilenglikol ishtirokida maxsus katalizatorlarda bajariladi, bu diglikoltereftalat olish imkonini beradi. Glikoz va metanaliz usullari ba’zida birgalikda qo‘llaniladi. Chuqur kimyoviy qayta ishlash usuli toza materiallarni ajralishiga olib keladi, ammo, ularni polimerlanishi katta harajatlar bilan bog‘liqdir. SHuning uchun mexanik usul keng qo‘llaniladi. Mexanik usul. Ushbu texnologik zo‘ ichiga turli bosqichlarni oladi, ya’ni butilkalarni yig‘ish, saralash, maydalash, tozalash, granulaga qayta ishlash va yangi butilka ishlab chiqarish. Tarani yig‘ish. G‘arbning rivojlangan davlatlari plastik butilkalarni yig‘ish bo‘yicha oldingi qatorlarni egallaydi. “Iste’molchi jamiyat”ni barcha kamchili klariga qaramay polimer idishlarni ikkilamchi aylantirish muvaffaqiyatli amalga oshmoqda. PP va PVXning birgalikda qayta ishlash jarayonida kislota hosil bo‘lib, polipropilen chiqindilarini kimyoviy va fizik strukturasini buzadi. Bu srag‘ayishni paydo bo‘lishiga olib kelib materialni sinuvchan bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. Natijada olingan ikkilamchi material yaroqsiz bo‘lib qoladi. polipropilen chiqindilari tarkibiga PVXni tushib qolish sabablari-bu ashyo turli bo‘lishi mumkin, chunki unda PVX butilka ham bo‘lishi mumkin. U tashqi qiyofasi bo‘yicha polipropilen chiqindilarini eslatadi. Bundan tashqari PVXdan ba’zida himoya plombalari tayyorlanadi va qayta ishlashda olib tashlash kerak bo‘ladi. Ashyolar oqimidan keraksiz idishni olib tashlash kerak, ulardan mikrovolnovoy pechning isitish latogi tayyorlash mumkin bo‘ladi. Bu idish PPdan tayyorlanadi. 5 Ushbu idish boshqa materiallarni, masalan, EVONni qo‘llab tayyorlanadi, bunda blister, stakan tayyorlashda qo‘llaniladi. Polipropilen chiqindilari odatda qayta tshlashga presslangan holda olib kelinadi. Sifatli saral ashni ta’minlash uchun bunday aglomeratlarni shnekdan o‘tkazish kerak bo‘ladi. Polimer axlatni saralash qo‘l kuchi bilan yoki avtomatlashgan usulda bajarilishi mumkin. Qo‘l kuchi saralash. Qo‘l kuchi saralashni o‘rgatilgan ishchilar amalga oshiradilar. Saralash 2 turda bo‘lishi mumkin: pozitiv va negativ. Pozitiv usulda transportyordan PP butilkalar ularni qayta ishlashga yo‘naltirsh uchun olinadi.. Negativ saralash usulida axlatlar oqimidan PP-idishni qoldirilib, yot bo‘lgan materiallar olib tashlanadi. Amaliyot shuni ko‘rsatdiki qo‘l kuchli saralash samarali bo‘lib, maxsulotni sifatini ta’minlaydi. Qo‘l kuchli saralashni qiyinchiligi shuki, saralash qadoqlarda shartli belgilar bo‘lmaydi. Belgi plastik material tarkibini ko‘rsatadi. Qo‘l kuchi saralash samaradorligini oshirish uchun ultrafialetli lampa qo‘llanishi mumkin. UF-ta’siri ostida PP chuqur yorug‘ rang hosil qiladi. PVXdan tayyorlangan qadoqlash sariq yoki zangori rangda jilolanadi. UF nurni qo‘llashda qshl kuchli saralash 99% samaradorlikni ta’minlaydi. Ammo ushbu usul faqat rangsiz materiallar uchun qo‘llaniladi. Bundan tashqari agar idishga Uf nurlarni yutuvchi qo‘shimchalar qo‘shilgan bo‘lsa unda bir muncha qiyinchilik paydo bo‘ladi. Bunday idish namunasi yaltiramaydi. Bunday smena 2 soatdan ortiq davom etmasligi kerak, shunda ish samarasi yuqori bo‘ladi. Avtomatik saralash. Texnika yordamida saralash “inson omili”ga bog‘liq bo‘lmaydi va to‘xtovsiz ravishda bajarilishi mumkin. Avtomat saralash sensorlarni qo‘llashga asoslangan bo‘lib, sensorlar materialni fizik va kimyoviy xossalari to‘g‘risida ma’lumotlarni oladi. Saralash tizimining 3 ta asosiy turi mavjud. Rangli saralash ko‘rinuvchi nurni qo‘llashga asoslangan bo‘lib, chiqndini ranglar bo‘yicha ajratadi. Ikkinchi guruhni turli nurlanishlar orasidan materialni o‘tkazishga asoslangan bo‘lib sensorlar tomonidan taxlil qilinadi. Nurlanish sifatida ko‘rinuvchi yorug‘lik diapazoni infraqizil nurlar va rentgen nurlari qo‘llaniladi. 6 Saralovchi tizimlar bir materialdan chiqindilarni ajratishga (binar tizim) va turli rangga bo‘yalgan turli polimerlarni saralashga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Barchasidaan oldin PP va PVX larni ajratuvchi jihozlar yaratilgan. Hozirgi zamonaviy takomillashgan tizimlar turli hil plastiklarni ajratishni ta’minlaydi. Shunday qilib, ushbu qurilmalar bir nechta texnologiyalarni bir vaqtda qo‘llashi mumkin bo‘ladi. Retgen-nurlar yordamida saralash eng ishonchli usul hisoblanib umumiy oqimga aralashgan PVXdan chiqindilarni ajratib oladi. Bu nurlanish usuli xlor atomlarini aniq tanib olish imkonini beradi. Xlor atomlari PVXda bo‘lib PPda bo‘lmaydi. Ammo ushbu usul yordjamida polimer materiallarning boshqa turini ajratib olib bo‘lmaydi. Ikki hil tizim mavjud bo‘lib, ular nurlarni o‘tish xarakterini taxlil qilishga asoslangan va fluorensli materialga ta’sir etadi. Agar o‘tish uslubi ustida gap ketsa, nur chiqaruvchi va nurlarni xarakterini aniqlovchi datchik bilan jihozlangan qurilma bor. Ushbu usulni afzalligi shundaki, bunda mashina butilkada etiketka yoki ifloslik bo‘lsa ham hech hato qilmaydi. To‘g‘ri, agar turli materiallardan tayyorlangan ikkita butilka bir biriga yaqin yoki yopishgan bo‘lsa, u holda qurilma ikkala butilkani ham olib tashlaydi. Agar tizim bunday materialni ajrata olmasa u holda uni olib tashlashga sozlangan bo‘ladi. PP materialni yo‘qotishni bartaraf etish uchun yopishib qolgan butilkalarni qo‘l kuchi bilan ajratib yangidan ularni tizimdang o‘tkazilishi kerak bo‘ladi. 7 II.TEXNOLOGIK QISM. 2.1. Bosim ostida quyish usuli bilan texnik idish ishlab chiqarish texnologik sxemasi va parametrlari . Bosim ostida quyish usulidan asosan polimerlardan buyumlar olishda foydalaniladi. Bu usul bilan buyum olishda avvalo polimerni harorat ta‘sirida qovushqoq-oquvchan holga keltirib uni yopiq quyish qolipiga uzatiladi, so’ngra esa qolipda buyum shakllanadi (qolipni ichki bo’shlig’ini to’ldirish hisobiga) va sovitish tufayli qotadi. Bu usul bilan og’irligi bir necha grammdan tortib bir necha kilogrammgacha bo’lgan, devor qalinligi 1-20 mm bo’lgan buyum olish mumkin. Bosim ostida quyish usuli maxsus avtomatlashgan shnekli quyish mashinalari orqali amalga oshiriladi. Quyish mashinalariga har xil konstruktsiyaga ega bo’lgan maxsus quyish qoliplari o’rnatiladi. 2.2-rasm. Bosim ostida quyish mashinasi sxemasi. Quyish mashinasining tsilindriga (rasmga karang) bunkerdan donachalar holidagi (granula) polimer tushadi. Silindr doim isitib turilganligi uchun polimer avval yumshab, so’ngra qovushqoq-oquvchan suyuqlikka aylanadi. Shneklar yordamida bosim tufayli soplodan (konussimon naycha) o’tib, sovitilib turadigan 8 qolipga keladi. Qolip ichidagi bo’shliqni to’ldirib polimer tezda qotadi va shnek orqaga qaytishi bilan qolip ochilib avtomatik ravishda buyum undan chiqib ketadi. Shundan so’ng bosim ostida quyish tsikli yana qaytadan boshlanadi. Demak, bosim ostida quyish usulini uzlukli jarayon deb hisoblash mumkin. Bu usul unumli va yuqori natija berishi bilan xarakterlanadi, chunki materiallarning qizdirilishi shakldan-qolipdan tashqari bo’ladi, quyilgan mahsulot eng yuqori, aniq o’lchamlarda olinadi. Bu usul bilan olingan buyumlar qo’shimcha ishlov berishni talab qilmaydi. Qolipdagi kataklar soniga qarab (bir yoki ko’p uyali qoliplar) bir vaqtning o’zida bir qancha buyum quyilishi mumkin. Shuning uchun ham quyish mashinalari ish unumdorligi juda yuqori bo’ladi. Bosim ostida quyish mashinasi (termoplast avtomat deb ham ataladi) asosan ikki qismdan iborat: plastikatsiya mexanizmi; shakl berish mexanizmi; 9 Birinchi qism materiallarni dozirovkasi uchun ikkinchi qism esa quyilish shaklini barpo qilish uchun xizmat qiladi. Quyish mashinasini asosiy klassifikatsiya parametrlariga quvvati yoki hajm yuborilishi kiradi; bitta quyilmaga ketadigan material [sm 3 ] birligida belgilanadi. Eng ko’p tarqalgan termoplastlarda mexanizmlar o’qi, material yuborish va qoliplar gorizontal holatda joylashgan. Texnologik jarayonning asosiy parametrlariga quyidagilar kiradi: - suyuqlanmani harorati (Т р ); - qolip harorati (Т ф ); - quyish bosimi (Р л ); - qolipdagi bosim (Р ф ); - buyumni shakllanishida bosim ostida ushlab turish vaqti (Т vo'd ), sovitish vaqti (Т oxl ) ёки termoreaktiv materiallarni qolipda qotish vaqti (Т otv ); Bosim ostida quyish jarayonining analiz qilish uchun quyidagilarni o’rganish lozim: - polimerni oquvchan holatga o’tishi  uni me‘yorlash zonasiga uzatish  suyuqlanmaning yig’ilishi  suyuqlanmaning "soplo-forma" sistemasida oqishi  suyuqlanmani shakllovchi va shakl bo’shlig’i kanallari orqali oqishi  buyum strukturasining shakllanishi. Bosim ostida quyish mashinalari va ularning tuzilishi. Termoreaktivlardan bosim ostida quyish usuli bilan buyum olish texnologiyasi. Termoplast polimerlarni quyish ikki rejimda olib borilishi mumkin: intruziya va injektsiya. Intruziya - rejimida suyuqlanma asta-sekin qolipga aylanib turgan shnek orqali uzatiladi va qolipni 70-80% to’ldirilgunga qadar shnek aylanma harakatda bo’lib turadi; qolgan qismi esa shnekni oldinga qarab harakati natijasida qolipga purkash yo’li bilan uzatiladi. Injektsiya - rejimida esa shnekni aylanishi faqatgina material dozasini yigilish va uni plastikatsiya qilishi mashinaning injektsiya tsilindrda o’tkaziladi. 10 Suyuqlanmani qolipga uzatish shnekni oldinga qarab harakatga kelishi hisobiga amalga oshiriladi. Intruziya rejimi yirik gabaritli va qalin devorli buyumlar olishda qo’llaniladi. Injektsiya rejimi intruziyaga nisbatan keng tarqalgan usuldir. Bosim ostida quyish usuli uchun asosan termoplastlar granula holatida bo’ladi, uning PTR ko’rsatkichi 2-30 g/10 min gacha ishlatiladi. Kam oquvchan (2-7 g/10 min) bo’lgan polimerlardan buyum olish mumkin, lekin bu ko’rsatkichga ega bo’lgan termoplastlarga yuqori harorat berish lozimligini talab qilinadi, bunda termik destruktsiya yuz berishi mumkin. Bosim ostida quyish jarayoni davriy (tsiklik) bosqichlardan iborat: xom ashyoni quyish mashinasi plastikatsion tsilindriga yuklash va suyuqlanmani tayyorlash (plastikatsiya); qolipni jipslashishi va uni suyuqlanma bilan to’ldirish; qolipni bosim ostida ushlab turish; bosimsiz ushlab turish; qolipni ochilishi va buyumni olinishi. Xom ashyoni quyish - quyish mashinasi ustiga o’rnatilgan bunker orqali amalga oshiriladi. Plastifikatsion tsilindrda materialni isitish orqali oquvchan holatga o’tkaziladi; uni zichlashtiriladi va gomogenlashtiriladi. Gomogenezatsiya deb massani bir tekisda aralashtirishga aytiladi, uning oqibatida harorat bir tekis massa bo’ylab taqsimlanadi va bu zichlikning, qovushqoqlikning bir tekis bo’lishiga olib keladi. Plastifikatsiya sharoitini shunday tanlash kerakki u sezilarli polimerni parchalanishiga olib kelmasin. Texnologik jarayon uchun isitish ikki manba orqali amalga oshiriladi: tsilindrni tashqaridan moslama orqali isitish va ishqalanish kuchini (tsilindr ichida materialni deformatsiyalanishi tufayli) issiqlikka o’tishi orqali. Suyuqlanmaning harorati shu suyuqlanmaning qovushqoqligini ta‘minlab bersinki, u qolipni to’ldirishi bilan polimerni destruktsiyaga uchramasligi kerak. Odatda suyuqlanmani kerakli qovushqoqlik harorati amorf polimer uchun shishalanish haroratidan 100-150 0 C yuqori bo’ladi. Kristall polimer uchun yumshatilish harorati bir qancha yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lganda erishiladi. Maksimum harorat polimer destruktsiyasi haroratidan 30-40 0 C kam bo’lishi tavsiya etiladi. 11 Ma‘lumki, haroratni oshishi bilan suyuqlanmani issiqlik turg’unligi kamayadi, demak plastifikatsion tsilindrlarda ma‘lum haroratda materialni bo’lish vaqti suyuqlanmani termoturg’unlik vaqtidan ortiq bo’lishi mumkin emas. Termoplastlarni bosim ostida quyish harorat intervali qiymati quyidagi jadvalda keltirilgan ( o C): 2.1-jadval Termopla st T sh yoki T oq Issi q likka turg’unlig i Qayta ishlash temperatura intervali (nazariy) Parchala - nish h arorati ( q uyish paytida) Qayta ishlash harorat intervali (amaliyotda) PEVP 135 320 135-320 295 220-280 PS 100 310 100-310 280 170-250 PVX 85 170 85-170 - 170-190 PP 175 300 175-300 275 200-300 PA-6 225 360 225-360 300 230-290 PETF 255 380 255-380 300 260-280 FF 195 170 140 -1 8 0 - - Shnek orqali bosim bilan yuborilgan suyuqlanma yopiq soploda me ‘ yorlash zonasida yig ’ iladi va materialni bosimi ortishi tufayli shnek orqaga qarab ketadi . Shnekning orqaga qaytishi tezligi purkash uzelidagi aks bosim orqali rostlanadi. Aks bosim qancha ko’p bo’lsa, shuncha suyuqlanmani zichligi ko’payadi va uning harorati bir xil bo’ladi. Aks bosimni oshishi bilan m‘yorlash zonasida materialning harorati oshishi siljish deformatsiyasi hisobiga bo’ladi. Yana shuni hisobga olish kerakki aks bosimni ko’payishi bilan quyish mashinasining plastikatsion unumdorligi kamayadi; shuningdek vaqt birligi ichida materialni suyuq holatga o’tkazilishi ham kamayadi. Formani suyuqlanma bilan to’ldirish (purkash) - aniq bir hajmda xom ashyo tayyorlangandan va qolip yopilgandan keyin boshlanadi hosil bo’lgan kuch ta‘siri ostida (gidrotsilindrda) purkash tugunchasida (uzelida) sodir bo’ladi. Purkash tugunchasida hosil bo’lgan kuch ta‘siri ostida (gidrotsilindrda) shnek oldinga qarab harakat qiladi va soplo va quyish kanali sistemasi orqali 12 suyuqlanma qolipni ichki yuzasiga uzatiladi, chunki shnekdagi bosim qolipdagi bosimga nisbatan yuqori. Quyilish sistemasi - bu kanallarning majmuasi, bu polimer suyuqlanmasi forma uyasiga tushadigan moslama. Quyish sistemasi ham har xil bo’ladi va asosiy forma-qolip elementlaridan biri hisoblanadi. Quyish sistemasi mashina tsilindrini qolip bilan ulab turish vazifasini bajaradi va u orqali qolipni to’ldirish amalga oshiriladi. Purkash jarayonida qolipga borayotgan suyuqlanma harorati (Т suyuk ) soplo haroratiga nisbatan (Т soplo ) yuqori, bunga sabab qovushqoq oqim energiyasi tarqalishi (dissipatsiya). Ortikcha qizish darajasi soplo va quyish kanallari sistemasidagi bosim tafovuti (Р soplo , Р л ) yig’indisiga to’g’ri proportsional va issiqlik sig’imiga (С р ) va suyuqlanma zichligiga (Р р ) teskari proportsional. SHakllanish ichki bo’shlig’ida bosimning pasayishi suyuqlanma berilgan joydan uzoqlashishi bilan bog’liq. Termoplast polimerlarni bosim ostida quyish usullari. Buyum quyish jarayonida bosimning o’zgarishi rasmda keltirilgan. 13 S h akli ichida termoplast suyuqlanmani harakati bilan bir paytda qolip devori orqali sovitish boshlanadi, chunki suyuqlanma temperaturasi qolip haroratiga nisbatan yuqori. Buning natijasida qolip devori atrofidan aniq bir qalinlikda (suyuqlanma) kanal hosil bo’ladi. Uning qalinligi tobora oshib boradi. Litnikka yaqin joyda forma devoriga yopishgan polimer qalinligi o’zgarmaydi desak bo’ladi, bunga sabab qolipga kirayotgan suyuqlanma harorati yuqori. Suyuqlanma oqish yo’lida to’sqinliklar bo’lsa (qolipga quyilgan metallar, znaklar, chikiklar), unda oqim ayrim oqimlarga bo’linadi va bu oqimlar birlashganda tutash choklar (shv) hosil bo’ladi. Ularning mustahkamligi monolit buyumdan past bo’ladi. Shaklni ichki bo’shlig’iga kirayotgan materialning massasi quyish tsiklini boshidan to oxirigacha (bosim ostida ushlab turgunga qadar) litnikdagi polimer qotib bo’lgandan keyin ham o’zgarmaydi. Fizik-kimyoviy asoslar bosim ostida quyishda ekstruziya usuliga yaqin keladi. Bularda ko’p o’xshashliklar bor, lekin printsipial farqi - shakllanish jarayoni juda tez o’tadi, shuning uchun suyultirma qolipga juda katta tezlik bilan yuboriladi va qolipda makromolekula orientatsiyasi sodir bo’ladi va qo’shimcha harorat paydo bo’ladi. Shuning uchun tayyor buyumning hajmi va zichligi bosim ostida ushlab turish momenti tugallanishiga qarab qolipni ichki bo’shlig’idagi o’rtacha harorat va bosimi bilan aniqlanadi. 14 2.3-rasm. Qolip yuzasini to’ldirish sxemasi. Bosim ostida ushlab turish Qolip suyuqlanma bilan to’lgandan keyin uning sovishi boshlanadi, natijada suyuqlanma zichligi oshadi hajmi kamayadi shu tufayli quyish sistemasi orqali qo’shimcha portsiya suyuqlanma boradi va bosim qo’shimcha (podpitka) suyuqlanma tufayli qolipda kerakligicha ushlab turiladi. Bosim ostida ushlab turish litnik kanalidagi suyuqlanma sovishi hisobiga qotishigacha davom etadi (bu jarayonni keltirilgan rasmdan ko’rishingiz mumkin). Bosim ostida qancha ko’p ushlansa shuncha buyum shakllanish davrida kirishish shuncha kam bo’ladi. Demak, kirishish jarayoni litnikni o’lchamiga, suyuqlanmani qolipdagi haroratiga va hamda polimerni issiqlik-fizik (teplofizik) hossalariga bog’liq. Demak, qolipni bosim ostida ushlab turish bu bosimni qiymatiga bog’liqdir. Agar bosim to’g’ri aniqlangan bo’lsa, sovitish natijasida shakllanish bo’shlig’ida (polost) qoldiq bosim (Р kol ) bo’ladi, uni yuqoridagi rasmdan yaqqol ko’rish mumkin. Buyumni sovutish - jarayoni odatda suyuqlanmani purkash vaqtida boshlanadi, lekin "bosim ostida ushlab turish" vaqtidan so’ng bu "vaqt relesi" orqali belgilanadi. Demak, sovitish vaqtida buyumni to’liq shakllanishi uchun 15 zarur tadbirlarga kiradi. Buning natijasida buyumni qolipdan olganda konstruktsiyasi ta‘minlanadi, deformatsiyalanish yo’qoladi. Sovutish jarayonida, buyum devori qalinligiga qarab, makromolekulalarning har xil darajada orientatsiyasi mavjud bo’ladi hamda qoldiq kuchlanish paydo bo’lishi mumkin (ostatochnoe napryajenie). Bu buyumni sifatiga salbiy ta‘sir etishi mumkin (ekspluatatsiya paytida). Q olipning ochilishi va buyumni chi q arib olish Sovutish operatsiyasi tamom bo’lgandan so’ng qolip ochiladi. Qolipning harakatlanuvchi kismi (qolip ikki qismidan iborat: harakatlanuvchi va tsilindrga biriktirilgan qismi - rasmga qarang) buyum bilan chapga siljiydi va maxsus moslama (tolkatel) yordamida buyum chiqarib olinadi (agar litnik qolgan bo’lsa buyum bilan chiqadi). Ayrim paytlarda polimer adgeziyasini kamaytirish uchun qolip maxsus antiadgeziv deb ataluvchi suyuqlik bilan purkaladi. Asosiy texnologik parametrlar . Bosim ostida quyish usulini texnologik parametrlari Bu parametrlar yuqorida ko’rsatib o’tilgan. Bu parametr ko’rsatkichiga amal qilinganda olingan buyumni hossasi quyidagilar bilan belgilanadi: zichligi, ichki kuchlanishi ko’rsatkichi (uroven vnutrennix napryajeniy), materialni strukturasi (amorf yoki kristall). Bundan tashqari buyum yuzasini holati ekspluatatsiya yoki saqlash davomida buyumni o’lchovlarini o’zgarishi va boshqalar. Yana shuni aytib o’tish kerakki buyum hossasiga quyish jarayonida sodir bo’ladigan destruktsiya yoki choklanish reaktsiyalari ham ta‘sir etadi. Ayrim parametrlarga to’xtalib o’tamiz: Mashinani ish unumdorligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: G = 3,6 g/ τ ц kg/soat bu yerda : g - quyma massasi; τ - sikl vaqti. Shuni aytish kerakki τ ц - haroratni ta‘siri kuchli. Past haroratda protsess olib borilsa G - kamayib ketadi. 16 2) quyish qolipining harorati quyish haroratiga bog’liq va uning ko’rsatkichi tajribalar orqali belgilanadi. Masalan: 2.2-jadval PTR PE-NP 5 gacha PE-VP 15 gacha FF 15 gacha PP 5-30 Q uyish h arorati 150-270 200-280 200-280 200-280 Q olip h arorati 20-60 40-70 40-70 40-70 Q uyish bosimi M P a 100 90-120 90-120 80-140 3) Sikl davomati - texnologik talablarga qarab belgilanadi va quyidagi tartibdan iborat: τ ц = τ 1 + τ 2 + τ 3 + τ 4 + τ 5 bu yerda : τ 1 - formani (qolipni) yopish vaqti; τ 2 - soploni yaqin keltirish va purkash; τ 3 - bosim ostida ushlab turish; τ 4 - bosimsiz ushlab turish; τ 5 - qolipning ochilishi; bundan ko’rinib turibdiki termoplastni ish unumdorligi buyumni qolipda shakllanishiga bog’liq, chunki o’sha vaqt davomida mashina tsilindrida granuladan suyuqlanma tayyorlanib turiladi. Suyuqlanmani sovutish purkash momentidan boshlanadi, unda τ oxl = τ 3 + τ 4 τ 1 va τ 5 qiymati juda ko’p emas shuning uchun bularni koeffitsient hisobida belgilash tavsiya qilinadi: С 1 = 1,1  1,1 τ 2 sovutish vaqti 10-15% ni tashkil etadi yoki S 2 = 1,1  1,15, shunday qilib τ ц = С 1  С 2  τ oxl Bu ko’rsatkichlar diagrammada keltirilgan. Bosim ostida quyish usuli bilan buyum olishning texnologik sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan va u quyidagi operatsiyalardan iborat: xom ashyoning 17 kelishi; uni saqlash; qoplardan bo’shatish; tsex skladi; xom ashyoni tayyorlash (metall zarrachalaridan tozalash); buyumni shakllash; buyumga mexanik ishlov berish; buyumning sifatini tekshirish va yashiklarga joylashtirish. 2.4-rasm. Termoplastlardan quyish usuli bilan buyum olish texnologiyasi sxemasi 2.2. Ishlab chiqarishda sarf bo‘ladigan xom - ashyo va materiallar sarf balansi. Ishlab chiqarish quvvati 11500 dona / yiliga teng bo‘lgan bosim ostida quyish usuli bilan PP asosida “ texnik idish ” ( elektr uskunalari uchun ) moddiy balansini hisoblash. Zavod ko‘rsatkichlari bo‘yicha 1 dona texnik idish 240 gr vaznga ega. “Texnik idish” ning og‘irligi m = 240 gr sikl t = 30 sek 1 dona — 24 0 gr 11500 — x X=2760000 kg=276 t/y 18 Demak: 11500 t/yiliga chiqindini qayta ishlab “Texnik idish” ishlab chiqarish uchun 276 tonna xom-ashyo sarf bo‘lar ekan. Bundan : 98 % – PP 2 % - QQ ( qo’shiladigan qo’shimchalar ) 100 % — 276 t x = 270.38 t/y FF 98 % — x 100 % — 276 t x = 5.62 t/y QQ 2 % — x PP uchun yo‘qotishlarni hisoblaymiz. 1. Transportlarda olib o‘tilgan vaqtdagi yo‘qotishlar (qaytmas) K 1 = 0, 002 % 270.38 t/y — 100 % x — 0,02 % x = 0,0348 t/y 2. Quritish vaqtidagi yo‘qotish ( qaytmas ) K 2 = 0, 00 5 % 270.38 t/y — 100 % x — 0,00 5 % x = 0,0087 t/y 3. Bosim ostida quyish vaqtidagi yo‘qotish (qaytar) K 3 = 0, 07 % 270.38 — 100 % x — 0,07 % x = 0,01218 t/y 4. Maydalagichdagi yo‘qotishlar (qaytmas) K 4 = 0, 0 3 % 270.38 t/y — 100 % x — 0,0 3 % x = 0,0522 t/y 5. Aralashtirgichdagi yo‘qotish (qaytmas) K 5 = 0, 02 % 270.38 — 100 % x — 0,02% x = 0,0348 t/y 19 PP uchun umumiy yo‘qotishlar soni: ∑K PP =K 1 +K 2 +K 3 +K 4 +K 5 =0.0348+0.0087+0.01218+0.0522+0.0348=0.2523t/y Xamma yo‘qotishlar 0, 2523 t/y QQ (qo’shilaigan qo’shimchalar) uchun yo‘qotishlar hisobi Transportlarda olib o‘tilgan vaqtdagi yo‘qotishlar (qaytmas) K 1 = 0, 02 % 0,3552 t/y — 100 % x — 0,02 % x = 0,000 71 t/y 2) Quritishdagi yo‘qotishlar K 2 = 0, 00 5 % 3.552 t/y — 100 % x — 0,00 5 % x = 0,000 17 t/y 3) BOQ mashinasidagi yo‘qotishlar K 3 = 0, 07 % 3.552 t/y — 100 % x — 0,0 7 % x = 0,00 2 t/y 4) Maydalagichdagi yo‘qotishlar K 4 = 0, 0 3 % 3.552 t/y — 100 % x — 0,0 3 % x = 0,0 0106 t/y 5) Aralashtirgichdagi yo‘qotishlar K 5 = 0, 02 % 3.552 t/y — 100 % x — 0,0 2 % x = 0,000 71 t/y ΣK = =K 1 +K 2 +K 3 +K 4 +K 5 =0,000 71 + 0,000 17 +0,00 2 +0,0 0106 + 0,000 71=0.0051 t/y Jami: yo‘qotishlar PP va QQ Σ yo‘q. = ΣK+ ΣK PP = 0.2523+ 0.0051 = 0.2574 t/y yo‘qotiladi. 30 t/y + 0,004765 t/y = 30,004765 t/y Bosim ostida qo’yish usuli bilan texnik idish ishlab chiqarishda asosiy va yordamchi jixozlarni tanlash Zavod ko‘rsatkichlari : “ Texnik idish ” ning og‘irligi 1 dona — 24 0 gr 20 Sikl — 30 sek Demak: 1 minutda – 2 dona 1 soatda 60 min – x x = 120 dona / soatiga Smena 8 soat bo‘lsa 8 soat – x 1 soat – 120 dona x =960 dona / s menad a (1 kunda) 8 soatda - 960 dona Agar bir dona BOK mashinasi 3 smenalab ishlasa Ja’mi ish kuni 365 – 52 – 49-8 = 256 kun ish kunini tashkil etadi. Bir yilda korxona 3 smenada (24 soat) ishlaganda 1 ta Bosim ostida quyish mashinasi: 256 kun x 3 = 768 kun ichida berilgan mahsulotni bemalol ishlab chiыara olar ekan. Bir sutkada 3 smena 24 soat 960 x3=2880 dona (1 kun) 11500 00 /2880= 399 kun ish . 21 Xulosa Xulosa qilib aytganda, yuqoridagi ma’lumotlarga tayangan holda « Polipropilen chiqindilаri аsosidа texnik idishlаr olish texnologiyasini tаkomillаshtirish (Q=11500 t/y)» nomli BMI ishini loyihaladim. Natijada tanlangan texnologiyaga mos keladigan texnologik rejimlar bayon qilindi va ortiqcha sarf- harajatlarga yo‘l qo‘yilmadi. Mening bitiruv malakaviy ishim mavzusi hozirgi kunda dolzarb bo‘lib, uning echimini topish yanada mas’uliyatli masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Men BMI mavzusini yoritishda barcha ma’lumotlardan foydalandim: jumladan, malakaviy amaliyot davrida ishlab chiqarish korxonalaridan olingan ma’lumotlar, texnologik qurilmalarning chizmalari, ularning ishlash prinsiplari, texnik tavsiflari, xom-ashyo va tayyor mahsulotlarning tavsiflari, ishlab chiqarish korxonalarida hosil bo‘ladigan chiqindilar va ularni qayta ishlash usullari, internet ma’lumotlari va boshqalardan foydalandim. Men bajargan BMIda kirish, umumiy qism, texnologik qism, iqtisodiy qism, mehnat muhofazasi, atrof-muhit muhofazasi, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovalar keltirilgan. Texnologik qismda mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi, konkret turdagi maxsulotlar uchun tegishli texnologik, mexanik, issiqlik va boshqa hisoblar, ularning tahlili, asosiy qurilmalar hamda moddiy balans hisoblari keltirilgan. Chizmalarda asosiy ishlab chiqarish texnologik liniyasi, asosiy qurilma va uning qirqimlari, shuning bilan birgalikda iqtisodiy ko‘rsatkichlar jadvali berilgan. Ishlab chiqarish jarayonida e’tiborga olinishi kerak bo‘ladigan mehnat muhofazasi va atrof-muhit muhofazasi, ish jarayonida ajralishi mumkin bo‘lgan zararli texnologik chiqindilar va ularni oldini olish choralari berilgan. Iqtisodiy qismda esa barcha bajarilgan ishlarning natijasida erishiladigan iqtisodiy ko‘rsatkichlar hisoblanib, jadval shaqlida bayon qilingan. Loyihalanayotgan ushbu texnologik liniya men o‘ylaymanki, qisqa muddatlarda qilingan barcha sarf-harajatlarni qoplaydi. 22 F oydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” farmoni Toshkent shahri, 2017 yil 7 fevral 2. Sh.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2017 y. 3. Sh.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon, demoqratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y. 4. Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y. 5.I.A. Karimov „Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari“, Toshkent, “O‘zbekiston”-2009 y. 6.I.A.Karimov. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz tarakkiyotini yuksaltirish, xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat kiladi”, Toshkent- “O‘zbekiston”- 2011 y. 7. ”Fuqora muxofazasi - dolzarb masala”.Toshkent .”FMI ”2008- yil.127-bet. 8 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida". T.: «O‘qituvchi», 2012. 9 . «Osnove texnologii pererabotki plastmass» pod red. V.N.Kulezneva i V.K.Guseva. Moskva. «Ximiya» 2004. 23

Polipropilen chiqindilаri аsosidа texnik idishlаr olish texnologiyasini tаkomillаshtirish (Q=11500 ty)

Sotib olish