Populyatsiya ekologiyasi - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	43.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Populyatsiya ekologiyasi

Sotib olish

Populyatsiya ekologiyasi
Reja:

1. Populyatsiya tushunchasi va xususiyatlari
2. Populyatsiyaning guruhlik xislati
3. Populyatsiya klassifikatsiyasi
4. Populyatsiyaning tuzulishi
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati

Ma’lumki, tabiatda uchraydigan o’simlik va hayvonlar keragidan ortiq zaxiralar
(tanada yig’igan moddalar) ni o’sish va ko’payishga sarflaydi. O’simliklar tomonidan
yaratiladigan birlamchi mahsulotning fasllar bo’yicha o’zgarishi ular bilan
ovqatlanadigan o’simlikxo’r hayvonlar va yirqichlarning ham fasllar bo’yicha
o’zgarishiga sabab bo’ladi. Tur vakillari populyatsiyada energiya va ozuqa
moddalarning turli katta – kichik guruhlar orqali o’tishi ularning tabiatda doimiyligi
ta’minlaydi va ekosistemada tabiiy zaxiralarning to’planishi effiktiv energiya hosil
bo’lishiga olib keladi.
Populyatsiya tushunchasi va xususiyatlari. Populyatsiya – bu bir turning yoki
bir necha tur vakillarining guruhi bo’lib, ular ma’lum joyda uchraydi va ko’p hayotiy
belgilarga ega bo’ladi. Shu belgilar butun guruhning doimiy funsiyalari hisobini aks
ettiradi. Populyatsiya a’zolarning hayotiy belgilari: Tur vakillari qalinligi, tug’ulishi,
o’lishi, yosh bo’yicha taqsimlanishi, organizmning biotic potensiali, ma’lum hududda
tarqalishi va o’sish xillaridir. Populyatsiya genitik xususiyatlarga ham ega bo’lib, bu
holati organizmning to’rg’ridan – to’g’ri ekologik moslashishi, qayta ko’payishi va
turg’unligiga bog’liq, ya’ni, uzoq vaqt nasl qoldirish qobilyatini saqlab qolishdir.
Populyatsiya «biologik» va «guruhlik» xususiyatiga ega bo’ladi. Biologik
xususiyatlarga: populyatsiya a’zolarning hayot sikli, o’sishga qobilyati, farqlanishi va
o’zining son – sifatini ushlab turish xususiyatlari kirib, ular populyatsiyani hosil
qiluvchi organizmlarga taaluqlidir.
Populyatsiyaning guruhlik xislati.
1. Tur vakilining ma’lum hududdagi umumiy soni;
2. Ma’lum maydon uchun tur vakillarining o’rtacha soni, populyatsiya qalinligi
va makonda populyatsiya a’zolarining massasi;
3. Tug’ulish – ma’lum vaqt ichida tur vakillaridan hosil bo’lgan yangi vakillari
soni
4. O’lish – ma’lum vaqt ichida populyatsiya ichidagi o’lgan a’zolar darajasi
5. Populyatsiyaning o’sishi-tug’ilishi va o’lish o’rtasidagi farq bo’lib, bu farq
salbiy va ijobiy bo’lishi mumkin.

6. O’sish tezligi-ma’lum vaqt ichida populyatsiya a’zolari sonining o’rtacha
o’sish tezligidir.
Populyatsiya klassifikatsiyasi. Populyatsiyani klassifikatsiyalashda bir necha
prinsiplarga amal qilinadi, populyatsiyaning makonda tarqalishini N. P. Naumov
(1963) quyidagicha farqlaydi: elementlar (boshlang’ich soda), ekologik va
jo’g’rofik populyatsiyalar. Ularning qisqacha ta’rifi quyidagicha:
1.Elementlarning populyatsiya – bu uncha katta bo’lmagan, bir xil joyda
uchraydigan tur vakillarining yig’indisi. Agar biogeotsenoz ichida yashash sharoiti
har xil bo’lsa, populyatsiyalarning soni ko’p bo’ladi va ko’p sonli populyatsiyalar
hosil qiladi. Bir xil sharoitda bunday holat kam bo’ladi.
2. Ekologik populyatsiya sodda, elementlar populyatsiyalar yig’indisidan hosil
bo’ladi. Ular ma’lum biogeotsenozlardan, tur ichidagi guruhlarda yuzaga keladi.
Masalan, olmaxonning “qarag’ay”, qoraqarag’ay, oqqarag’ay kabi
populyatsiyalari uchraydi. Lekin, bu populyatsiyalar bir-biridan keskin
chegaralanmaydi, ular o’rtasida genetic informasiya tez-tez o’tib turadi
3. Geografik populyatsiya- ekologik populyatsiyalarni o’z ichiga oladi, bir xil
geografik sharoit va muhitda uchraydi. Lekin geografik populyatsiyalar yetarli
darajada chegaralangan bo’lib, o’lchamlari ko’payish qobiliyatlari, ekologik
moslashishlari, fiziologik va xulqiy xususiystlari bilan farqlanadi.
Populyatsiya sonining mutloq va aniq hisobga olish mumkin emas. Buning
sabablari quyidagilardan iborat, ya’ni:
1.Populyatsiya ichidagi ayrim organizmlarni hayoti davomida kuzatib borishi
qiyin, biroq ularning hayot sikllarining ayrim davrlarda kuzatish, sonini hisobga
olish, qalinligini aniqlash mumkin. Jumladan, qushlar uya qurayotgan vaqtda hisobga
olish mumkin. Bahorda kichik ko’lmaklarda qo’shilayotgan baqalarning sonini
hisobga olsa bo’ladi. Biroq boshqa fasllarda ularning soni qalinligini hisobga olish
og’ir bo’ladi. Ular tarqalib ketadi.
2. Populyatsiya a’zolarining sonini aniqlashda ular tarqalgan joy (makon) va vaqt
bir xil, bir – biriga to’g’ri kelishi kerak, makon bir, sonini hisoblash vaqtida (ertalab,

kunning o’rtasi, tun yoki bahor, yoz, kuz, qish) har xil bo’lsa, populyatsiya
a’zolarining soni aniq bo’lmaydi.
3. Populyatsiya sonini aniqlashga oid ma’lumotlar o’sishi, ko’payishi va doim
o’zgarib turushi mumkin. Hisoblash uslubi o’zgaradi, yangi yondoshlar, hisoblash
asboblari ishga solinadi va natijada populyatsiya soniga ham o’zgarishlar kiradi.
Tabiiy populyatsiyalarda hayvonlarning soni uch sababga ko’ra chegaralangan:
1. Tabiiy zaxiralar (ozuqa, joy va boshqalar) ning tetishmasligi;
2. Hayvonlarning shu zaxiralarini (tarqalib, qidirib) topa olmasligi;
3. Populyatsiyaning o’sish tezligida vaqtning chegaralanganligi va uning
darajasining ijobiy ahamiyatligi.
Populyatsiyaning tuzulishi. Populyatsiya a’zolarning jins, yosh bo’yicha,
morfologik ko’rinishi, fiziologik jarayoni, xulqiy holatlari, genitek xususiyatlari va
hududlar bo’yicha taqsimlanishi populyatsiyaning tuzulishini aks ettiradi. Turning
umumiy biologik xususiyatlari, muhitning abiotik va biotik omillari hamda boshqa
ta’sirlar asosida populyatsiya tuzulishi kelib chiqadi va unga tur vakillarining
harakatchanligi, ma’lum joyga bog’langanligi va og’ir to’siqlani oshib o’ta bilishi
kabi belgilar kiradi. Masalan, shimoliy bug’ular doim fasllar bo’yicha keng
hududlarda minglab kilometrlar migratsiya qiladi. Shu migratsiya davrida jo’g’rofik
to’siq (daryo, ko’l, botqoq) lar, tog’ tizimlaridan o’tadi. Ularning populyatsiyalari
katta, soni ko’p bo’ladi.
Populyatsiyalarning yoshga qarab tuzulishi. Populyatsiyalarning yosh
bo’yicha tuzulishi uning muhim belgisi bo’lib, populyatsiyaning tug’ulishi va olishiga
ta’sir qiladi. Populyatsiyadagi turli guruhlarningbir – biriga nisbati uning ko’payishini
aniqlaydi. Tez ko’payotgan populyatsiyalarning asosiy qismini yosh vakillar tashkil
qiladi. Soni kamayib borayotgan populyatsiyalarda qari vakillar ham uning ancha
qismini tashkil qiladi.
Populyatsiyalarning yosh bo’yicha tuzulishi uning soni o’zgarmasa ham
o’zgarishi mumkin. Har bir populyatsiya uchun “o’rtacha” yoki turg’un yosh
bo’yicha taqsimlanishi xosdir. O’rtacha va turg’un holatning tuzulishiga ko’p
tug’ulish yoki o’lish sabab bo’lishi mumkin.

O’simliklar populyatsiyasining yoshiga qarab tuzulishi. O’simliklarda
senopopulyatsiyaning taqsimlanishi – bu ma’lum fitotsenoz ichidagi guruhlar yosho
nisbatidan kelib chiqadi. O’simlik yoshini absolyut yoki kalendar yoshi bilan aniqlash
qiyin, chunki o’simlik bir kalendar yoshda har xil yosh holati (bahorda unish,
ko’karish, barg chiqarish, gullash; yoz faslida urug’ tugish, pishish va h.k.) da
bo’ladi. O’simliklarning katta – kichikligi bir yoshli guruh turli harakatchanlikni aks
ettiradi. O’simlikning vegativ va generativ organlari yaxshi rivojlangan bo’lsa, u
hayotchan, rivojlanish uchun energiya to’plagan, tahqi muhit omillariga chidamli
bo’ladi.
Hayvonlarning makonga bo’gan egalik uchun aktivligi quyidagi ikki holat bilan
aniqlanadi, ya’ni:
1.O’zining yashab qolishini ta’minlash uchun (ozuqa tanlash, topish, maydonni
kengaytirish, inlar kavlash) yo’nalgan aktivlik;
2.Qo’shni vakillar guruhlari bilan aloqa qilish (o’z joyini saqlash uchun signal
berish, tovush chiqarish, saqlash) uchun aktivlik.
Populyatsiyaning dinamikasi. Populyatsiyaning asosiy olcham parametri
bo’lib, bu uning soni, qalinligining o’zgarib turushi hisoblanadi. Populyatsiya
sonining o’zgarishi cheksiz emas, lekin populyatsiya biologik sistema sifatida o’z–
o’zini boshqarish qobilyatiga egadir.

Tirik materiya ( ћ ayot) ning asosan oltita shakllanish darajasi bo’lib, ular ќ uyidagi
iearxik ќ atorlarni ћ osil ќ iladi. Molekulyar, ћ ujay¬raviy, organizm, populyatsiya,
ekosistemali va biosferali (eko¬sferali) darajalardir. Yu ќ orida bayon etilgan tirik
organizm siste¬malari xusu¬siyatlarining negizida (asosida) ћ ujayra yotadi.
O’lik tabiat tarkibida mavjud bo’lgan barcha kimyoviy elementlar ti¬rik
organizmlar tarkibida ћ am bo’ladi. Biro ќ tirik organizmlar tarki¬bida uchraydigan
barcha elementlarning deyarlik 99 % ni uglerod, kislo¬rod, vodorod, azot, oltingugurt
va fosfor tashkil etadi. Bu ele¬mentlar biogen elementlar deb ataladi. Ularning
birikmalari bir necha o’nlab tabiiy biomonomerlar
(aminokislotalar, nukleotidlar, yo ѓ kislotalari, ќ and moddalari) va bosh ќ a xil
organik moddalar turla¬rini ћ osil ќ ila¬dilarki, ularning ћ ar tusdagi nisbatlari turli xil
biopolemerlarni ћ osil ќ iladilar. Tabiatda turli xil juda ko’plab mi ќ dorda tirik
organizmlar bo’lib, ћ ozirgi kunda ularning ikki milliondan orti ќ turlari mav¬jud.
Ba’zi bir ma’lumotlarga ќ araganda (T. A. Akimova, V. V. Xaskin, 1998)
planeta¬mizdagi turlarning mi ќ dori 5-30 mln gacha borar ekan.
Bundan tash ќ ari, organizmlarning katta-kichikligi ћ am mu ћ im a ћ amiyatga ega.
Er yuzida yashovchi organizmlarning ћ ajmi (katta-kichik¬ligi) diapozoni katta bo’lib,
mikroskopik kichik tuzilishga ega bo’lgan mikroplazmalardan tortib (10-13 g), eng
gigant tuzilishga ega bo’lgan ( ћ ajmi 1000 t keladigan) Kaliforniya sekvoyiga
o’xshash o’simliklar mavjud, ћ attoki sut emizuvchilar sinfiga kiruvchi ћ ayvonlar
orasida turli xil ћ ajmdagi vakillari bo’ladi. Chunonchi, karlik belozubkaning umumiy
massasi (o ѓ irligi) 1-1,5 g bo’lsa shu sinfga kiruvchi ko’k kitlar¬ning o ѓ irligi 100-150
t ni tashkil etadi yoki birinchisidan million marta vazni o ѓ irro ќ dir. Bu far ќ lar turli xil
organizmlarning ekolo¬gik mu ћ itga moslashish belgilarini bildiradi va evolyutsiya
uchun juda mu ћ im bo’lgan irsiy o’zgaruvchanlik imkoniyatini yuzaga kelti¬radi.
V.2. Populyatsiya tushunchasi
Populyatsiya (yunoncha - populus xal ќ , a ћ oli ma’nosidan olingan) - bu uzo ќ
muddat davrida muayyan bir ћ ududda yashaydigan yoki o’sadigan bir turga mansub
individlar yi ѓ indisidir. Populyatsiyaning biologik xusu¬siyatlaridan biri - bir
populyatsiyaga oid individlar bosh ќ a popu¬lyatsiya individlariga ќ araganda erkin

chatisha oladilar. Demak, popu¬lyatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik
birligidadir. Shuningdek, populyatsiya individlariga genetik geterogenlik ћ am xos
bo’lib, bu xusu¬siyat ular¬ning ћ ar xil sharoitga moslanishlarni belgilaydi va
evolyu¬tsiya uchun juda mu ћ im bo’lgan irsiy o’zgaruvchanlik imkoniyatini yuzaga
keltiradi.
Populyatsiya atamasini 1903 yilda V. Iogansen tomonidan bir turga mansub,
genetik bir xil xususiyatga ega bo’lmagan individlar yi ѓ indisini tushuntirishda
keltirilgan edi. Demak, populyatsiya de¬ganda bir turga oid bir-birlari bilan doimo
bo ѓ langan organizmlar yi ѓ indisi e’tiborga olinadi. Chunonchi, ќ ara ѓ aylar
populyatsiyasi de¬ganda o’rmonda uchraydigan ќ ara ѓ ay turiga mansub barcha
individlar yi ѓ indisi e’tiborga olinadi yoki o’tlo ќ larda ќ o ќ i o’ti populyatsiyasi,
O’zbekistonning shuvo ќ , barra o’tli yaylovlaridagi shuvo ќ lar populyatsiyasi, ќ umli
cho’llardagi o ќ saksovullar, izenlar, ќ andimlar populyatsiyalari, ko’llardagi ba ќ alar
populyatsiyasi, dalalardagi chigirtkalar populya¬tsiyasi, kishi orga¬nizmida tif yoki
sil kasaliklarini tu ѓ diruvchi bakte¬riyalar populya¬tsiyasi yoki sha ћ arlarda odamlar
populyatsiyasi ana shu tu¬shunchalarga misol bo’la oladi (1, 2-rasmlar).
Xonaki ћ ayvonlarning alo ћ ida guru ћ lari (zotlari, podalari) va o’simliklarning
madaniy guru ћ lari (navlari, liniyalari, klonlari va bosh ќ alar) ћ am populyatsiya
atamasi bilan ifodalanadi.
Gistologiya, meditsina va mikrobiologiyada ko’p ћ ujayrali organizmlar
to’ ќ imasidagi bir xil tuzilishga ega bo’lgan ћ ujayralar populyatsiya deb ataladi.
Etnograflar populyatsiya deganda o’z ichida ko’pro ќ ќ iz olish-berish ќ iladigan
odamlar jamoasini tushunadilar. U yoki bu populyatsiya¬ning tar ќ alish chegarasini
ayrim omillar cheklab tu¬rishi mumkin. Chu¬nonchi, suvda yashaydigan
populyatsiyalarning keng tar ќ alishiga ќ uru ќ lik yoki ќ uru ќ likda yashovchi ћ ayvon va
o’simliklar populyatsiyasining tar ќ alishiga i ќ lim (sovu ќ , issi ќ lik, namlik) yoki to ѓ lar
to’s ќ inlik ќ i¬lishi mumkin.
Ћ ar bir populyatsiyadagi organizmlar mi ќ dori bir me’yorda bo’lib, tash ќ i mu ћ it
sharoiti keskin o’zgarmaguncha u shu mi ќ dorda sa ќ lanib ќ o¬lishi mumkin. Tash ќ i
mu ћ itning o’zgarishi populyatsiyadagi organizmlar sonining o’zgarishiga bevosita

yoki bilvosita ta’sir etib turadi. Agar populyatsiya ozi ќ a bilan ta’minlangan bo’lsa
ћ amda unga uning dushman¬lari ћ ujum ќ ilib turmasa populyatsiyalardagi individlar
soni ko’payib turadi, aks ћ olda ularning soni ќ is ќ arib boradi. Populyatsiyalar
yashay¬digan joyda ozi ќ a va tash ќ i sharoit etarli bo’lganda populyatsiyadagi
in¬dividlar soni bir xilda sa ќ lanadi. Bu fikrimizning to’ ѓ riligini ka¬lamushlar
populyatsiyasi misolida ko’rib chi ќ sak bo’ladi.
Baltimor sha ћ ridagi (A Ќ Sh) kvartallaridan birida uchraydigan ka¬lamushlarni
olsak. Mazkur kvartalda ћ isoblarga ko’ra 87 mingta kala¬mush uchraydi, bu mi ќ dor
bir necha yillardan beri deyarli bir xilda sa ќ lanib kelmo ќ da. Va ћ olanki,
kalamushlarning tu ѓ ilishi juda ko’p, lekin shunga ќ aramasdan o’lishi ћ am ko’p.
Chunki, ћ ar yili tu ѓ ilgan ka¬lamushlarni ku¬chuklar eydi yoki ularni kalamush
ovlovchilar ovlaydi, yoki ular bir-bir¬lari bilan ozi ќ a uchun talashib nobud
bo’lishadilar yoki turli xil kasal¬liklar natijasida ko’pchiligi ќ irilib ketadi, bun¬dan
tash ќ ari yoshi katta kalamushlar yosh tu ѓ ilgan bolalari bilan ћ am ba’zan
ov ќ atlanishadilar. Demak, kalamushlar populyatsiyasida yashash uchun keskin
kurash bo’lib tu¬radi va bu kurash jarayonida tash ќ i mu ћ it sharoitining o’zgarishi
popu¬lyatsiyalardagi individlar soniga so’zsiz ta’sir ko’rsatadi.
Shu kvartalda axlat (chi ќ indi) to’playdigan ќ o’shimcha ќ uti paydo bo’lgiday
bo’lsa, populyatsiyalar sonini 87 mingdan 96 ming tagacha ko’paytirish imkonini
berishi mumkin, aksincha ќ o’shimcha yangi itning paydo bo’lishi ularning sonini 83
mingtagacha tushirish mumkin. Yoki ka¬lamushlarga nisbatan va ќ ti-va ќ ti bilan
o’tkazilib turiladigan kurash¬lar ћ am kalamushlar populyatsiyasidagi individlar
sonini va ќ tincha ka¬mayti¬rishi mumkin. Lekin ular yo’ ќ olib ketmaydi.
Kalamushlarga ќ arshi uyush¬tirilgan barcha kurash choralari natijasida
individlarning ћ ammasi ћ am o’lmaydi, bir ќ ismi sa ќ lanib ќ oladi.
Deylik, 87 ming kalamushdan 9 mingi o’lmay ќ oldi. Bu kalamushlar ov ќ at etarli
bo’lganligi sababli bir necha va ќ tgacha yaxshi yashaydilar. Bi¬ro ќ tabiat ќ onunlari
asosida kalamushlar populyatsiyasining asl mi ќ dori yana ќ ayta tiklanadi. Chunki,
kalamushlarning tiklanish ќ obiliyati juda yuksak. Masalan, bitta kalamush ћ ar olti
ћ aftada agar sharoit optimal bo’lib tursa 12-14 tagacha bola tu ѓ adi. Shu sababli

kala¬mushlar sonini ќ is ќ artirishning yoki ularni yo’ ќ otishning asosiy omili bu ular
uchun no ќ ulay yashash sharoitlarini yaratish, kalamushlar yashaydigan inlarni
yo’ ќ otish, chirindilar sa ќ lanadigan konteynerlar ќ op ќ o ќ larini ma ћ kam yopish va
ularga ќ arshi kurash choralarini uzluksiz olib borishdir.
Populyatsiyalar soniga yil fasllari bo’ylab tash ќ i mu ћ it sharoiti¬ning o’zgarishi
ћ am ta’sir etib turadi. Masalan, Markaziy Osiyoda i ќ lim sha¬roitining fasllar bo’ylab
o’zgarib turishi ba’zi bir popu¬liyatsiyalardagi individlar sonini o’zgarib turishiga
sabab bo’lishi mumkin. Markaziy Osiyoning chala cho’l va cho’l zonalarida ќ ishi
sovu ќ , yozi esa issi ќ , buning ustiga yo ѓ ingarchilik ћ am kam bo’lib, fasllar bo’ylab u
bir tekis ta ќ sim¬lanmagan. Shu sababli yo ѓ ingarchilik ko’p bo’lgan yillarda –
o’simlik va ћ ayvon populiyatsiyalarining mi ќ dori ko’pro ќ , kam bo’lgan yillarda esa
oz bo’ladi. Buni lola ќ iz ѓ aldo ќ lar, ќ o’n ѓ irboshlar, va shu kabi bosh ќ a xil o’simlik
populyatsiyalari misolida ko’rish mumkin. 2000 va 2001 yillarda O’zbekistonda
ќ ur ѓ o ќ chilik bo’lganligi sababli to ѓ oldi ћ ududlarda barra o’tli o’simliklardan
lola ќ iz ѓ aldo ќ lar, chitirlar, ќ ash ќ ar yun ѓ ich ќ alar, ќ o’n ѓ irboshlar populyatsiyalari
individlari keskin kamayib ketgan bo’lsa, yo ѓ ingarchilik ko’p bo’lgan 2002 va 2003
yillarda esa biz uning aksini, ya’ni populyatsiya individlari sonining keskin ko’payib
ketganligini ko’rdik. Ba’zi yillari chigirt¬kalar uchun ќ ulay sharoit tu ѓ ilib, ularning
ћ addan tash ќ ari ko’payib ke¬tishi kuzatiladi. Bu ћ odisa Ќ ozo ѓ istonda 1997 yil,
ayni ќ sa, 1999 yil yoz oylarida ya ќќ ol kuzatildi. Chigirtkalar birgina Ќ o¬zo ѓ istondagi
ekinlarga emas, ћ attoki Ќ ozo ѓ iston bilan chegaradosh bo’lgan Rossiya Federatsiyasi
viloyatlaridagi ѓ alla ekinlariga ћ am katta ziyon keltirdi. Populyatsiyalarning xuddi
shunday ko’payish ћ olatlarini bosh ќ a tur¬larda ћ am kuzatish mumkin, bunday ћ olat
ayni ќ sa, kassalik tu ѓ diruvchi bakteriyalarda ko’p bo’lib, natijada epidemiya paydo
bo’ladi. Ana shun¬day epidemiyalarga o’lat epidemiyasi, vabo epidemiyasi, gripp
epidemiya¬lari misol bo’ladi. XIV asrda Evropada ana shu epidemiyalar o ќ ibatida
ќ it’aning to’rtdan bir ќ ism a ћ olisi, milloddan oldingi IV asrda esa Rim Imperiyasi
a ћ olisining yarmisi ќ irilib ketgan. Epidemik kassal¬liklar natijasida ba’zi o’simlik va
ћ ayvonlarning butun populyatsiya¬lari yo’kolib ketishi ћ am mumkin.

Yangi sharoitga tushgan populyatsiyalar individlari avvalo sekinro ќ , keyinchalik
esa juda tez rivojlanib populyatsiya sonining belgilangan darajasiga borib, bir xilda
to’xtashi mumkin. Buni sutdagi sut kislo¬tali bakteriyalar misolida ko’rish mumkin.
Sigir elinidagi sut odatda toza, bakteriyasiz (steril) bo’ladi. Birinchi so ѓ ib olingan
dastlabki sutda bakteriyalar mi ќ dori 1 ml (1 sm3) sutda 10 ta bo’ladi deylik,
shun¬dan keyin sutni sovu ќ xonada sa ќ lanmasa (sovutilgan ћ olda) unda
bakte¬riyalarning yashashi va ko’payishi uchun ќ ulay sharoit tu ѓ ilib, ћ ar 30
mi¬nutda bakteriyalar soni ikki barobar ortib boradi va 6 soatdan so’ng 1 ml sutdagi
bakteriyalar soni 45000 taga etadi. Agar xuddi shunday sha¬roit bo’lib bu
bakteriyalar 9 soat davomida bo’linib turganda edi ular¬ning soni 3 mln ga etgan
bo’lur edi, biro ќ bunday bo’lmaydi, chunki 8-soat¬larga borib bakteriyalar soni 1 mln
ga etgan paytda ularning bo’linish va ko’payish intensivligi ozi ќ aning kamayishi,
bakteriyalar¬ning o’zlari aj¬ratib chi ќ argan za ћ arli moddalar ta’siri natijasida
ќ is ќ arib ketadi va populyatsiyalar soni stabillashadi, demak o’lish tu ѓ ilgan individlar
so¬nini tartibga solib turadi va populyatsiyaning doimiylik sonini ta’minlaydi.
Populyatsiyadagi individlar bir-biridan yoshi, jinsi bilan odatda o’zaro
chatishadigan ћ ar xil avlodlarga, ћ ayot tsiklining turli fazala¬riga be ќ aror guru ћ larga
(poda, koloniya, oila va bosh ќ alarga) mansub¬ligi bi¬lan far ќ ќ iladi.
Populyatsiyadagi individlar soni ћ ar xil tur¬lari ora¬sidagina emas, balki bir tur
ichida ћ am turli xil bo’ladi (bir necha yuzdan milliontagacha etishi mumkin).
Populyatsiya egallagan joy chegaralarini ani ќ lash ko’pincha ќ iyin bo’ladi, chunki bu
chegaralar doimo o’zgarib tu¬radi.
Populyatsiyadagi individlar bir xilda emas. Populyatsiyaning tarkibi va sonini
o’rganuvchi demograflar fikricha populyatsiya¬dagi individlar bir-birlaridan jinsi va
yoshi bilan keskin far ќ lanadilar. Populyatsiyaning jins tuzilmasi turli yoshdagi
guru ћ lardagi erkak va ur ѓ ochi individlarning son ji ћ atdan nisbati ћ isoblanadi.
Populyatsiyadagi jinslar nisbati, birinchidan, jinsiy xromosomalarning ќ o’shilishi
bilan, ya’ni genetik ќ onuniyatlarga bo ѓ li ќ bo’lsa, ikkinchidan, unga ma’lum darajada
tash ќ i mu ћ it ћ am ta’sir etishi mumkin.

Ekologik nu ќ tai nazardan ќ araganda populyatsiyadagi jinslar nisbatining biror
tomonga siljishi ushbu populyatsiyadagi mav ќ ei bilan bo ѓ li ќ . Masalan, parazit
chuvalchanglar va jamoa bo’lib yashovchi ћ asharotlarda erkak jins fa ќ at otalanish
jarayonida ishtirok etishdan iborat bo’lgani uchun jinslar nisbati ur ѓ ochilar tomon
siljigan. Sut emizuvchilardan tuyo ќ lilar orasida ћ am ana shunday nisbat kuzatiladi.
Monogam yirt ќ ich sut emizuvchilar va ќ ushlarda erkak jins bolalarga va ur ѓ ochi
jinsga ozi ќ a tashishda ishtirok etadi. Shuning uchun ularda jinslar nisbati teng
bo’ladi.
Populyatsiya evolyutsiyasi uchun ur ѓ ochi organizmlarning yoshi mu ћ im
a ћ amiyatga ega. Chunki, bizga ma’lumki, populyatsiya individlarining o’lishi va
ularning serpushtliligi so’zsiz jinsi va yoshiga bo ѓ li ќ bo’ladi. Masalan, inson
populyatsiyasi sonining o’sishi ko’pincha 15-35 yoshda bo’lgan ayollarga bo ѓ li ќ . Bu
potentsialdan yosh yoki undan katta bo’lgan ayollarda bu xususiyat ancha past
bo’ladi.
Populyatsiyaning yosh tizimi sharoitga ќ arab ћ ar bir populyatsiya uchun turning
genetik xususiyatiga bo ѓ li ќ bo’ladi.
O’simlik fitotsinozidagi muayyan turlarning ћ ar xil ћ olatlardagi individlarning
yi ѓ indisi tsenopopulyatsiya deb ataladi. Uni agar gulli o’simliklar misolida
ko’radigan bo’lsak unga tupro ќ da (yoki uning yuzasida) o’z ћ ayotchanligini
yo’ ќ otmagan uru ѓ lar, ni ћ olar va ћ ar xil yoshdagi individlar kiradi.
Tsenopopulyatsiyalarning tarkibiy ќ ismiga ba’zan o’t o’simliklarning er osti organlari
– ildizpoya, piyozbosh, tuganak, ildizmeva kabilar ћ am kiradi. Shunday ќ ilib,
jamoaning turlar tarkibi – tsenopopulyatsiyalar yi ѓ indisidir. Turlarning o’zi esa
populyatsiya yi ѓ indisidan iborat. Jamoadagi populyatsiyalar turli o’lchamdagi
maydonni egallashi va yoshlarining nisbatlari bilan far ќ ќ ilishadi. T. A. Rabotnov
populyatsiyadagi o’simliklar ћ ayotini ќ uyidagi davrlarga ajratib o’rgatishni taklif
ќ iladi:
a) Latent davri – bunda o’simlik spora, uru ѓ yoki mevalar ћ olida tinim davrida
uchraydi. Masalan, terakning uru ѓ i ћ ayotchanligini 3 – 4 kundan to 3 ћ aftagacha
sa ќ lay oladi, ba’zi bir begona o’tlar esa

(shum ѓ iya, zarpechak) uru ѓ ining ћ ayotchanligini bir necha o’n yillab sa ќ lay oladi;
b) Virgil davri – o’simlikning maysalik davri, ya’ni yosh o’simlikning
gullashgacha bo’lgan davri;
v) Generativ (etilish) davri – sporolar yoki gullash va uru ѓ ћ osil bo’lish davri;
g) Senil ( ќ arilik) davri – o’simliklarda fiziologik jarayonlarning susayishi,
generativ ko’payish xususiyatning yo’ ќ olish davri.
T. A. Rabotnov tushunchasiga ko’ra populyatsiyalarning invazion, normal va
regressiv xillari bo’ladi. Invazion populyatsiya deyilganda, o’simliklar jamoasiga
endigina kirib kelayotgan populyatsiyalar bo’lib, ular ni ћ ollar, yosh ћ amda voyaga
etgan ћ oldagi o’simliklardan tashkil topgan bo’ladi. Bunday populyatsiyaning
uru ѓ lari fitotsinozga tash ќ aridan kelib ќ olib, jamoada mu ћ im o’rin egallamasligi yoki
mutlo ќ yashay olmasligi ћ am mumkin.
Regressiv turdagi populyatsiya generativ kupayish xususiyatini yo’ ќ otgan
populyatsiyadir. Bunday populyatsiyadagi individlar gullamaydi, yoki gullasa ћ am
uru ѓ va mevalari unuvchanligini yu ќ otgan bo’ladi. Bu esa populyatsiyaning
fitotsinozda o’lib, yo’ ќ olib, chirib ketayotganligini ko’rsatadi.
Normal turdagi o’simliklar populyatsiyasi jamoada rivojlanish davrining barcha
bos ќ ichlarini to’li ќ o’tkazuvchi o’simliklardir, ular spora yoki uru ѓ lardan tortib, to
voyaga etgan o’simliklar ko’rinishida uchraydi.
Populyatsiyaning yosh tizimi o’simlik va ћ ayvonlarda ћ am bir necha omillarga
bo ѓ li ќ . U birinchi navbatda, balo ѓ atga – voyaga etish va ќ ti, umr ko’rish muddati,
ko’payish davri muddati, avlodlar davomiyligi, ota – onasidan bir va ќ tda tu ѓ iladigan
individlarning bunyodga kelish muddati, ћ ar xil jins va yoshdagi individlarning
nobud bo’lish xarakteri, populyatsiyaning son ji ћ atdan o’zgarib turish dinamikasi
kabilarga bo ѓ li ќ .
O’simlik va ћ ayvon populyatsiyaning yosh tizimiga juda ko’p misolar keltirish
mumkin. Biro ќ , populyatsiyaning yosh tizimini yaxshiro ќ tasavvur ќ ilish uchun
odamlardagi yosh davrlariga oid ma’lumotlar bilan cheklanishimiz mumkin.

Odamlarning tu ѓ ilgan kunidan boshlab
ќ arishigacha bo’lgan davri:

1. Yangi tuѓilgan bola - 1 – 10 kungacha
2. Emizikli davrdagi bola - 10 kundan 2 yilgacha
3. Go’daklik - 1 – 3 yosh
4. Ilk bolalik - 4 – 7 yosh
5. Bolalik - 8 – 12 yosh (o’ѓil bolalar)
8 – 11 yosh (ќiz bolalar)
6. O’spirinlik - 13 – 16 yosh (o’ѓil bolalar)
12 - 15 yosh (ќiz bolalar)
7. Yoshlik - 17 – 21yosh (o’spirinlar)
16 – 20 yosh (ќizlar)
8. Voyaga etishning birinchi davri - 22 – 35 yosh (erkaklar)
21 – 35 yosh (ayollar)
9. Voyaga etishning ikkinchi davri - 36 – 60 yosh (erkaklar)
36 – 55 yosh (ayollar)
10. Yosh ќ aytgan (keksaygan) davr - 61 – 74 yosh (erkaklar)
56 – 74 yosh (ayollar)
11. Ќarilik - 75 – 90 yosh (erkaklar, ayollar)
12. Uzoќ umr ko’rish (uzoќ yashash) - 90 yoshdan yuќorisi
Populyatsiyaning fazoviy tizimi populyatsiya maydonidagi ayrim individlar va
guruћlarning tarќalish xarakterini ifodalaydi. Odatda tur va ayrim populyatsiyalar
ichida individlar bir tekis tarќalmaydi, chunki yashash shoriti, ya’ni oziќa resurslari,
boshpana kabilar notekis taќsimlangandir. Bundan tashќari populyatsiyani tashkil
etuvchi organizmlarning biologik xususiyatlari, ћarakatchanligi muћim aћamiyatga
ega bo’ladi. Ћar ќanday populyatsiyadagi individlarning ma’lum darajada bir joydan
ikkinchi joyga ko’chib yurishi kuzatiladi. Ba’zi bir individlar tuѓilgan joyida abadiy
yashab ќolishi mumkin. Ikkinchi bir populyatsiyaning individlari esa, uzoќ
masofalarga ko’chib o’tadi.

Populyatsiyadagi individlarning uch turdagi tar ќ alishi ma’lum: 1) bir tekis; 2)
tasodifiy; 3) guru ћ li (to’da-to’da).
Individlar bir tekis tar ќ alganda xuddi mevali daraxtlar bo ѓ da o’t ќ azilganidek, bir
– biriga nisbatan bir xil masofada joylashadi. Tabiatda ushbu tar ќ alish turi juda kam
uchraydi. Etilgan o’rmonlarda baland daraxtlarning joylashishi bir tekis joylashishga
ya ќ in keladi. Suv bo’yida yashovchi yirik koloniyali ќ ushlarning individlari ћ am ana
shunday joylashadi.
Tasodifiy tar ќ alishda individlar bir – biridan ћ ar xil masofada joylashadi.
Tabiatda guru ћ li tar ќ alish turi ko’p uchraydi. Bunda individlar to’da ћ osil ќ ilib,
bir – biridan turli xil masofada joylashadi. Individlar guru ћ ichida bir tekis yoki
tasodifiy joy egallaydi. Guru ћ li tar ќ alish notekis mu ћ it ta’siri natijasida, ya’ni
mu ћ itning ayrim bo’limlarida ќ ulay sharoit bo’lishi va ba’zi birlarida esa no ќ ulay
omillarning mavjudligi sabab bo’ladi.
Populyatsiyaning o’sish tezligi, ya’ni o’lim bilan tu ѓ ilishning umu¬miy natijasi
ћ am uning yoshi tarkibiga ta’sir etishi mumkin. Masa¬lan, ko’p yillardan beri
Shvetsiya a ћ olisining mi ќ dori deyarlik doimiy o’zgarmay kelmo ќ da. Deylik
populyatsiyada ћ ar yili ma’lum doimiy mi ќ dorda bola¬lar tu ѓ iladi va shuncha
mi ќ dorda o’lim ћ am bo’lib turadi. Bu populyatsiya¬ning kattaligi doimo bir xilday.
Agar ana shu populya¬tsiyada tu ѓ ilgan bo¬lalarning 95 % 45 yoshgacha yashaydi
desak, unda 45 yosh¬lik populyatsiya a’zo¬lari tu ѓ ilgan bolalar sonining 95 % tashkil
etadi. Agar tu ѓ ilgan bola¬larning 35 % 80 yoshgacha umr ko’radi desak, unda 80
yoshli ќ arilar populya¬tsiyadagi tu ѓ ilgan bolalar sonining 35 % teng bo’ladi. Demak,
Shvetsiyada yosh tarkibi bilan tu ѓ iladigan odamlarning umri o’rtasida ya ќ in
muvo¬fi ќ lik mavjud. Biro ќ , o’limdan kam bo’lsa ћ am tu ѓ ilish ko’p bo’lib, a ћ olining
o’sishi 0,6 % ni tashkil etadi.
Kosta - Rika davlatida esa buning mutla ќ o teskarisi kuzatiladi. 1963 yilda
a ћ olining o’sishi 4,1 % bo’lgan. Tu ѓ ilishning ko’pligi ki¬chik yoshdagi sinflarning
ko’payishiga olib keldi.
V.3. Populyatsiyaning statistik tavsifi: tu ѓ ilish, o’sish zichligi, o’lim

Populyatsiya tur va ekosistemaning asosiy tizim birligi ћ isoblanadi. Populyatsiya
ma’lum bir tizim va tashkiliy xususiyatga ega bo’lib uni tas¬virlash ћ am mumkin.
Populyatsiyadagi individlar tu ѓ iladi, ќ ariydi va nobud bo’ladi, biro ќ populyatsiya esa
bu belgilardan mus¬tasno. Populyatsiyaga ќ uyidagi xususiyatlar xosdir:
Tu ѓ ilish va nobud bo’lish. Populyatsiyaning katta kichikligi bir necha
sabab¬larga asoslangan bo’ladi. Populyatsiyalar ќ o’shni populyatsiyadan kelgan
in¬dividlar ћ isobiga yoki bo’lmasa tu ѓ ilish ћ isobiga kengayib borishi mum¬kin.
Tu ѓ ilishning fiziologik va ekologik xillari bo’ladi. Fiziologik tu ѓ ilishda ideal
sharoitda nazariy ћ isoblangan, ya’ni individlarning maksimal ћ osil bo’lish soni
tushunilib, bunda cheklovchi omillar ta’sir etmaydi, ko’payish fa ќ at fiziologik
sabablarga ko’ra cheklanishi mumkin.
Tu ѓ ilish ќ uyidagi formula yordamida ani ќ lanadi:
V q. Ushbu formula? N0 q Nn2 – Nn1 – avvalgi va keyingi ћ isobga ko’ra
organizmlar sonining ortishini bildiradi. Ushbu formula esa? t q t2 – t1 – ikkita
muddatdagi ћ isob ќ ilingandagi va ќ tning far ќ i. Agar populyatsiyadagi bir individga
to’ ѓ ri keladigan yangi individlarni ћ isobga olinsa, bundan nisbiy tu ѓ ilish kelib
chi ќ adi:
V q populyatsiyadagi individlar sonining ortishi tu ѓ ilish ћ isobiga ortmay, balki
emigratsiya tufayli, ya’ni bosh ќ a populyatsiyalardan individlarning kelib ќ o’shilishi
ћ isobiga ћ am o’zgaradi. Emigrantlarning kelib ќ o’shilishi, ayni ќ sa, o’simlklar meva
ћ osil ќ ilgan davrda, shuningdek, ћ ayvonlarning yosh individlari voyaga etib tar ќ alishi
davrida kuzatiladi.
Ko’payishning mu ћ im xususiyatlaridan biri bu serpushtlilikdir. Turli xil
organizmlarda serpushtlik turlicha bo’ladi. Sut emizuvchi ћ ay¬vonlarda ko’pincha
tu ѓ ilish atamasi bir yilda bitta samkadan oli¬nadigan avlodlarga nisbatan ishlatiladi.
Insonlarda esa ћ ar 1000 kishiga bir yilda tu ѓ iladigan bolalar soni bilan
ta’riflanadi. Tara ќќ iy etayotgan mamlakatlarda tu ѓ ilish tara ќ iy etgan, rivojlangan
mamlakatlarga nisbatan 2 barobar or¬ti ќ dir.
Populyatsiyaning kattaligi nobud bo’lish yoki individlar emigratsiyasi ћ iso¬bida
torayishi mumkin. Populyatsion biologiyada o’lish va o’lish e ћ timoli degan

tushunchalar mavjud bo’lib, bu ko’rsatkich individlar¬ning umumiy soniga nisbatan
yoki bir yilda ћ ar mingta individlarga nisbatan nobud bo’lgan individlar soni bilan
belgilanadi.
Statistik ma’lumotlarga ќ araganda rivojlangan mamlkatlarda o’lim
rivojlanayotgan mamlakatlar a ћ olisiga nisbatan ancha past bo’ladi. Bu ko’pincha
yashash sharoiti, ovqatlanish va tibbiy xizmat ko’rsatish daraja¬siga bo ѓ li ќ dir. Lekin
shunga ќ aramasdan Yaponiya, Kosta-Rika mamlakat¬larida o’lim soni bosh ќ a
mamlakatlarga nisbatan kam, bu esa ular a ћ olisining tarkibida yosh avlodning
ko’pligi bilan belgilanadi.
Populyatsiyaning katta - kichikligiga ta’sir etuvchi omillardan biri - bu tu ѓ ilgan
individlarning jinsiy balo ѓ atga etish darajasidir. Bu ko’rsatkich serpushtlilikka
nisbatan o’zgaruvchan bo’lib ћ ar bir turda ћ ar xil bo’ladi. Shuning uchun u yoki bu
populyatsiyadagi individlar mi ќ dorining doimiyligi ћ ar bir juft individ avlodining
reproduk¬tiv (nasl ќ oldiradigan) yoshgacha borib etishiga bo ѓ li ќ .
Ћ ar bir tur o’ziga xos yashash chizi ѓ iga ega. Ko’pchilik o’simlik va ћ ayvon
organizmi ќ arigandan so’ng ћ ayotchanlik xususiyatlarini susay¬tiradi. Bu tabiiy
biologik ќ onun bo’lib, organizm ќ arigan sari uning o’lish e ћ timoli ortib boradi.
O’lish sabablari turlicha bo’ladi. Biro ќ uning eng asosiy negizi tash ќ i mu ћ itning
no ќ ulay omillariga orga¬nizm¬ning chidamliligi susayadi, ayni ќ sa, organizm
kasalliklarga chi¬damsiz bo’lib ќ oladi. Bunga misol ќ ilib odamlar populyatsiyasini
olish mumkin.
Oliy sifatli tibbiy yordam ko’rsatish ћ amda ratsional ov ќ atlanish darajasiga ega
bo’lgan rivojlangan mamlakatlarda ko’pchilik odamlar uzo ќ umr ko’rishadi, biro ќ bu
mamlakatlarda ћ am ћ ozircha odamning o’rtacha umrini 75 yoshdan oshirish
imkoniyati bo’lmayapti. Chunki bu ko’pincha bolalar o’limiga bo ѓ li ќ dir. Rivojlangan
mamlakatlarda bola¬lar o’limi ancha past bo’lsa ћ am, ћ ozirgacha uni mutla ќ o
yo’ ќ otib bo’linganicha yo’ ќ . Yashash chizi ѓ iga ќ arilikdan tash ќ ari yana bir ќ ancha
omillar, jumladan tasodifiy o’lim ta’sir ko’rsatib turadi. Chunki yosh o’tib borishi
bilan tasodifiy o’lim xavfi oshib boradi. Tasodifiy o’limlarga avtomobil, temiryo’l,
ћ avo yo’llari, ishlab chi ќ arish korxona¬lari va urushlarda ћ alok bo’lgan kishilar

kiradi. Masalan, ћ ozirgi kunda Angliyada avtomobil fojiasida ћ alok bo’lgan kishilar
ko’pincha 20 - 25 yoshga to’ ѓ ri keladi.
Populyatsiyaning o’sish chizi ѓ i. Tu ѓ ilish o’lishga ќ araganda ko’p bo’lib tursa,
unda populyatsiya o’sib boradi. Populyatsiyaning o’sish ќ onuniyatini tushuntirish
uchun bakteriyalar populyatsiyasining o’sish moduli bilan ta¬nishib chi ќ ilsa bu
masala oydinlashadi. Madaniy boy mu ћ itda o’sti¬rilgan bakteriyalar populiyatsiyasi
intensiv ko’payish (o’sish) xususiya¬tiga ega. Biro ќ , o ќ ibatda o’sayotgan
populyatsiya ko’pchilik sabablarga ko’ra, masa¬lan: ozi ќ a za ћ irasining kamayishi,
modda almashinishi jarayonida ћ osil bo’lgan toksik moddalarning ћ osil bo’lishi
natijasida intensiv o’sish mutla ќ o to’xtaladi va populyatsiya o’sishi susayadi, o’sish
chizi ѓ i pa¬sayadi. Populyatsiyaning bunday o’sishini zichlikka bo ѓ li ќ o’sish
deyi¬ladi, chunki o’sish tezligi populyatsiya zichligiga ko’p mi ќ dorda bo ѓ li ќ dir.
Populyatsiya zichligining ortishi bilan populyatsiyaning o’sishi sekinlashib borib
pi¬rovardida 0 ga tenglashishi mumkin.
O’sish nolga tenglashganda populyatsiya stabillashadi. Ya’ni o’sishninig katta
kichikligi deyarli o’zgarmaydi.
Populyatsiyalarning xuddi shunday o’sishi bir ќ ancha bir ћ ujayrali va ko’p
ћ ujayrali organizmlarda, jumladan dengiz va okean suvo’tlarida ћ am kuzatiladi.
Populyatsiyaning ma’lum sharoitdagi optimal katta - kichikligi shu sharoitning
populyatsiya individlarini bo ќ ish ћ ajmiga yoki uning ma ћ suldorligiga ko’p bo ѓ li ќ
bo’ladi. Sharoit ma ћ suldorligi ќ ancha ko’p bo’lsa, populyatsiyaning ћ ajmi shunchalik
keng va ko’p bo’ladi. Biro ќ , ular¬ning kelajakda yanada o’sishiga shu sharoitning
chegaralovchi omillari salbiy ta’sir ko’rsatib turishi mumkin.
Populyatsiya gomeostazi. Tash ќ i mu ћ itning o’zgarishidan ќ at’iy nazar
populyatsiya sonining bir me’yorda sa ќ lanib terishi gomestaz (yunoncha «gomeo» -
o’xshash, «statis» - ћ olat) deyiladi. Populyatsiya gomeostazi turning ekologik
xususiyatlari, uning ћ arakatchanligi, yirt ќ ich va parazitlar ћ amda bosh ќ a omillarning
ta’sir etish darajasiga bo ѓ li ќ bo’ladi.
Populyatsiyaning zichligini bosh ќ arish o’simliklarda ћ ududni ћ isobga olgan
ћ olda o’z – o’zini siyraklashtirish, vegetativ ќ uvvatini oshirishda namoyon bo’lsa,

ћ ayvonlarda esa, ozi ќ a za ћ iralari cheklangan ћ olatda bo’ladi. Ko’pchilik turlar
populyatsiyasining o’sishini sekinlashtiruvchi mexanizmlardan biri individlarning
o’zaro kimyoviy ta’sir etishidir. Chunonchi, itbali ќ lar suvga maxsus modda ajratib
chi ќ arib, bosh ќ a yosh itbali ќ larning o’sishini to’xtatib ќ o’yadi. Itbali ќ ќ anchalik yirik
bo’lsa, u ajratib chi ќ argan modda mayda itbali ќ larga shunchalik ta’sir etadi. Bitta
yirik itbali ќ 75 litr suvda barcha kichik itbali ќ larning o’sishini cheklab ќ o’yishi
mumkin. Yirik itbali ќ lar ќ uru ќ likka chi ќ ib ketgandan so’ng suvda ular ajratib
chi ќ argan moddaning kuchi ќ olmaydi, shundan so’ng kichik itbali ќ lar yana o’sishda
davom etadi. Buning ekologik mo ћ iyati shundaki, suvdagi ozi ќ a resurslaridan tezlik
bilan foydalanib, metamorfozni tez tugalaydi. Uning ketidan mayda itbali ќ lar
populyatsiyasi go’yo rezerv ћ isoblanib, ќ ulay sharoit yaratilganda ћ ayot kechiradi.
Ћ ayvonlar orasida kuchli ko’rinishdagi populyatsiyalar sonini bosh ќ arishga ozi ќ a
za ћ irasi, suv yoki bosh ќ a resurslar ћ am cheklanganda kuzatiladi. Chunonchi,
chuchuk suvda yashovchi okun bali ѓ i bosh ќ a turdagi bali ќ lar bo’lmaganda o’zining
populyatsiya zichligini yosh bali ќ lar (bolalari)ni eb ћ ayot kechiradilar. Yosh bali ќ lar
suvdagi mayda planktonlar bilan ozi ќ lanadi, katta bali ќ lar esa bunga moslashmagan.
O’z bolasini tutib eyish (kannibalizm ћ odisasi) ћ olati uzo ќ va ќ t davomida ocharchilik
kuzatilganda yirt ќ ich sut emizuvchilar populyatsiyasida ћ am kuzatiladi.
Populyatsiyani son ji ћ atdan cheklashning ikkinchi ko’rinishi zichlik ortishi bilan
fiziologik va xul ќ iy ћ olatlarning o’zgarishidir. Bu o’z navbatida yalpi ko’chib ketish
instinklarini keltirib chi ќ aradi. Natijada, o’tro ќ ћ ayot kechirayotgan populyatsiyaning
ko’pchilik ќ ismi ushbu ћ ududdan chi ќ ib ketishga majbur bo’ladi. Ћ ayvonlardagi
ћ udud bilan bo ѓ li ќ bo’lgan ћ atti – ћ arakatlar instinklar tizimi sifatida kelib chi ќќ an
bo’lib, u populyatsiyaning ayni bir maydonda son ji ћ atidan o’sishini bosh ќ arishning
samarali mexanizmlaridan hisoblanadi. Populyatsiya zichligining ortishi individning
tu ѓ ilish va nobud bo’lish mi ќ dorining pasayishi yoki ortishi kabi fiziologik
o’zgarishlar bilan kechadi.
Populyatsiya strategiyasini tushunmo ќ uchun, populyatsiyadagi turlarni
alfavitining bosh ћ arflari bilan belgilab olaylik. Populyatsiyadagi juda tez
ko’payuvchi turlarni T, nisbatan kam ko’payuvchi turlarni K tur¬lar deb olaylik.

Demak, bu misolimizda muvofi ќ ravishda T-strate¬giyali va Kstrategiyali turlar deb
ataladi.
T - strategiyali turlar tez ko’payish ќ obiliyatlari natijasida yangi yashash
sharoitlarini yoki bo’lmasa eskidan buzilgan yashash joylarini zudlik va tezkorlik
bilan ish ѓ ol etadilar yoki ќ ayta egallaydilar. Bu¬zilgan joylar deganda to ѓ jinsli
joylar, kesilgan o’rmonlar, bu¬zilgan o’tlo ќ lar e’tiborga olinadi. T-strategiyali turlar
tez ko’payib, nasl ќ oldirib ana shunday joylarni tez osonlikcha egalla¬shadi,
Kstrategiyali turlar esa - ra ќ obatliro ќ bo’lib, keyinchalik T-strate¬giyali turlarni
yashash joylaridan osonlikcha si ќ ib chi ќ aradilar.
T-strategiyali turlar ko’pincha bakteriyalar va ћ asharotlarda uchrasa, umurt ќ ali
ћ ayvonlar va daraxtlar singari katta takomillashgan orga¬nizmlar uchun esa K-
strategiyali turlar mansubdir. Ba’zi bir guru ћ , jumladan o’sha ћ asharotlar va
umurt ќ alilar orasida ћ am ћ ar xil strate¬giyali turlar uchrashi ћ am mumkin. Masalan
ќ ushlar orasida keng bargli o’rmonlarda yashovchi Lazoryovka ќ ushi tez ko’payish
xususiyatiga ega bo’lib, T-strategiyali tur ћ isoblanadi. Bu kichik ќ ushcha bo’lib tez
ko’payadi, ko’p tuxum ќ o’yadi. Bir mavsum mobaynida o’zining sonini ikki barobar
ko’paytiradi.
Biro ќ ќ ushlar orasida K-strategiyali turlar ћ am bor bo’lib, bularga Kondor va
Albatroslar kiradi. Ularning ќ anotlari 3 metrdan orti ќ bo’lib, ikki yilda bittadan
tuxum ќ o’yib juda sekin ko’payadi. Albatros bosh ќ a ќ ushlarga ќ araganda ancha
keyinro ќ , ya’ni 9-11 yoshda jinsiy balo ѓ atga etadi. Xuddi shunday strategiyali turlarni
gulli o’simliklar vakillari orasida ћ am uchraydi. Chunonchi, ќ o ќ i o’ti, ajri ќ ,
assalomalaykum, sho’ra, ituzum va shu kabi o’simlik turlari T- strategiyali turlar
bo’lib, ular tez ko’payadilar, ko’p uru ѓ va ildizpoyalar ћ osil ќ iladilar. Yangi yashash
sharoitlarini tezlikda ish ѓ ol ќ iladilar. K – strategiyali tur¬larga esa yo’ ќ olish arafasida
turgan angishvori, lolalar, anzur piyoz¬larni, O’zbe¬kiston chinni guli va Zarafshon
archalarini kiritish mum¬kin.
Odatda bir tur populiyatsiyasida dinamik o’zgarishlarni kuzatish ќ iyin va u
kamdan - kam o’rganilgan. Turlararo populiyatsiyalar ta’si¬rini o’rganuvchi
ma’lumotlar etarli. Bu turlararo munosabatlarga ra ќ obatlilik, parazitizm, yirt ќ ichlik

va ћ okazolar kiradi. Shu sa¬babli jamoa ekologiyasini o’rganishda ekologik
taxmonni ta ћ lil ќ ilish mu ћ im kasb talab etadi.
Jamoada yashovchi ћ ar xil tropik darajada bo’lgan populyatsiyalar bir-birlariga
o’zaro ta’sir etib turadi. Masalan, o’txo’r ћ ayvonlarning o’simliklarga, yoki
yirt ќ ichning o’z o’ljasiga ko’rsatgan ta’siri yoki para¬zitning xo’jayiniga ta’siri va
ћ okazolar. Bundan tash ќ ari populyatsiya¬larning o’zaro bosh ќ a xil munosabatlari
ћ am bo’ladi. Masalan, Simbioz yashovchi organizmlarda ikki tomon ћ am foyda
ko’radi.
Ћ atto populyatsiyadagi bir turga mansub individlar orasida ћ am o’zaro ta’sir
ma’lum darajada sezilib turadi.
a) O’simlikxo’rlik (3, 4-rasm). Agar yirt ќ ich birlamchi konsument (odatda
ћ ayvon), o’lja birlamchi produtsent (o’simlik) bo’lsa, bunda ikkita popu¬lyatsiya
orasidagi munosabat o’simlikxo’rlik deyiladi. Barcha o’txo’r ћ ay¬vonlar bunga misol
bo’la oladi. Agar populyatsiyalardan bittasi ajratib chi ќ argan ma ћ sulotlar (moddalar)
ikkinchi ra ќ obatdagi turlar uchun za¬rarli bo’lsa, bunday ћ olatdagi o’zaro
munosabatlarga allelopatiya yoki antibioz deyiladi. Demak bunda ikki populyatsiya
orasidagi munosabat Q, - tipda bo’ladi.
b) Yirt ќ ich – o ’ lja munosabatlari . Turlar orasida bo ’ ladigan o ’ zaro
munosabatlarni laborotoriya sharoitda o ’ rganish mumkin . Buning uchun
laborotoriyada tabiiy sharoit modelini yaratiladi . Bunga misol ќ ilib bir - biriga o ’ zaro
ta ’ sir ko ’ rsatadigan « yirt ќ ich - o ’ lja » modelini olish mumkin . Chunonchi , ikkita
kanadan bittasi ( Tyhlodromus ) yirt ќ ich , ikkin ¬ chisi esa ( Eotetranyshus ) – o ’ txo ’ r . Bu
kanalarning ko ’ payish tsikli bir - biridan far ќ ќ iladi . Buni ќ uyidagicha tushuntirish
mumkin . " O ’ lja " soni ¬ ning ko ’ payishi yirt ќ ichlar populyatsiyasini so ’ zsiz
ko ’ paytiradi , bu esa o ’ z navbatida " o ’ lja " kana sonining keskin kamayi ¬ shiga olib
keladi . Demak, undan so’ng esa yirt ќ ich kanalar soni ћ am o’z-o’zidan kamayadi.
Yirt ќ ich kanalar sonining kamayishi "o’lja" kanalar sonining yana ќ ayta
ko’payishiga imkon tu ѓ dirgan ta ќ dirdagina ularning tsikli tu¬gaydi. Ћ ar bir tsikl bir
nechta avlodni o’z ichiga oladi. Modelda olin¬gan bu xulosaga asoslanib, tabiiy
sharoitda ћ am xuddi shunday xulosa ќ ilish ќ iyin, chunki tabiatda bosh ќ a omillar ћ am

rol o’ynashi mumkin. Biro ќ ta’kidlash lozimki, tabiiy sharoitda ћ am populyatsiyalar
turlari orasida tsiklik tebranishlar so’zsiz kuzatilib turiladi.
Parazitlar, yirt ќ ichlar va o’simlikxo’rlar iste’mol ќ ilinadigan po¬pulyatsiya
individlariga ularni eyish yoki ularga nisbatan zararli modda¬lar ajratish yo’li bilan
katta zarar keltiradilar. Natijada bu xildagi popluyatsiya individlari soni kamayadi
yoki toksik moddalar ta’siri na¬tijasida populyatsiyalarning o’sish tezligi pasayadi.
Biro ќ yirt ќ ichlarsiz, zararli toksik moddalarsiz populyatsiya ћ amma va ќ t ћ am yaxshi
ћ olatda bo’ladimi? Bu bir tomoni, ikkinchidan, ikkinchi bir po¬pulyatsiya
individ¬larini eyishdan fa ќ atgina yirt ќ ichlar foyda ko’radimi?
Bu savollarga javob tari ќ asida shuni ta’kidlash mumkinki, yirt ќ ich va parazitlar
o’zlarining o’ljalarini mutla ќ o yo’ ќ otishga moslashmagan¬lar, aks ћ olda o’zlarining
yashash sharoitini yo’ ќ otgan bo’lar edilar. De¬mak, yirt ќ ich va parazitlar
populyatsiyalarning zichli¬gini normal ta’minlab turadilar.
Bunga misol, Peopold (1943) ma’lumotiga ko’ra Arizon shtatining katta Kanon
ћ ududidagi 280000 gektar maydonda 1907 yilda ћ ammasi bo’lib 4000 ta bu ѓ i
yashagan, bu ѓ ilar bilan ov ќ atlanadigan yirt ќ ichlarga (bo’rilarga) ќ arshi ashaddiy
kurash tashkil ќ ilingandan so’ng yirt ќ ichlar keskin kamayib ketgan. Natijada bu ѓ ilar
tez ko’payib 1924 yilga kelib, ularning soni 100.000 ga etgan (Koli, 1970).
Ko’paygandan keyin o’tka¬zilgan kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, em – xashak
etishmas¬ligi natija¬sida bu bu ѓ ilar arri ќ lab, kasallangan vakillari juda ko’payib
ketgan. O ќ ibatda bu ѓ ilarning ko’pchiligi ќ irilib ketib maz¬kur sharoitda
popu¬lyatsiya individlari yashash imkoniyati bor mi ќ dorda sa ќ lanib ќ olganlar. Bunda
tabiiy tanlanish o’zining ta’sirini ko’rsatgan.
Yu ќ ori o’simliklar ajratib chi ќ aradigan ingibitorlar jamoa suk¬tsessiyalar
tezligiga ћ amda jamoaning tur tarkibiga jiddiy ta’sir etib turadi. Kuchli va dominantli
allellopatik munosabatlar, bir xil ja¬moalarda tur tarkibining kamayishiga olib kelsa,
ikkinchi bir ja¬moada esa kimyoviy adaptatsiyalanish, ya’ni moslanish natijasida
tur¬larning turli-tumanligiga olib kelishi mumkin.
Antibioz fa ќ atgina yuksak o’simliklardagina uchramasdan, u
mikro¬or¬ganizmlarda ћ am ko’p bo’ladi. Chunonchi, penitsillin ingibitorni

ajra¬tuvchi penitsill zamburu ѓ i bunga misol bo’la oladi. Penitsillin prepa¬rati ћ ozirgi
kunda antibiotik modda sifatida meditsinada keng ishla¬tilmo ќ da.

Populyatsiyalar va ularning individlari orasida ozi ќ a (ov ќ at), yoru ѓ lik, issi ќ lik,
maydon yoki yoto ќ joylari uchun doimo kurash bo’lib tu¬radi. U yoki bu joyda
yashaydigan ikkita tur bir xil trofik (ozi ќ a) dara¬jada bo’lsa (bir xil ov ќ atlansa), ular
orasidagi ozi ќ lanish uchun kurash (konkurentsiya) kuchli bo’ladi, natijada bir tur
ikkinchi turni asta-sekin si ќ ib chi ќ arishi mumkin. Masalan, o’zimizda ekilgan
beda¬zorlarda bir necha yil begona o’tlarga ќ arshi kurashilmasa, sekin - asta begona
o’tlar bedani si ќ ib chi ќ aradi, uning o’sishiga to’s ќ inlik ќ iladi. Yoki ekilgan ѓ o’za
begona o’tlardan tozalanmasa ular orasida yoru ѓ lik, namlik, ozi ќ a uchun kurash
bo’lib, ѓ o’zaning o’sishi, rivojlanishi va ћ osildorligini keskin kamaytirib yuboradi.
Gauzening 1934 yilda infuzoriyalar bilan olib borgan tajriba¬larga murojaat ќ ilsak,
ya’ni ikkita infuzoriya turi bir xil sharoitda parvarish ќ ilin¬ganda bir turi
(Paramecium aurelia) ra ќ obatbardosh bo’lib, ikkinchi tur¬dan (Paramecium
Saudadum) astasekin ustun kela boshlagan va oxirgi turning soni kamayib 20 kundan
keyin mutla ќ o yo’ ќ olib ketgan.
Gauze asoslagan bu printsip, ya’ni konkurent (ra ќ obatlik) yo’ ќ olish printsipi
keyinchalik ћ ayvonlarda o’tkazilgan bosh ќ a xil tajribalarda ћ am o’z isbotini topdi.
Xuddi shunday konkurentlik belgilari yu ќ orida keltirilgan misolimizdagidek
o’simliklar populyatsiyalarida ћ am uch¬raydi. Ra ќ obatlik o ќ ibatlari turli xil bo’ladi.
Turlararo ra ќ obatlilik shu ikki tur o’rtasidagi muvofi ќ likni tiklaydi yoki ular
orasidagi kurash keskin borsa, unda bir populyatsiya turlarini ikkinchi bir
po¬populyatsiya turlari bilan almashtirishga olib kelishi mumkin yoki bir tur yo’ ќ olib
uning urnini ikkinchisi egallaydi yoki bo’lmasa ra ќ obatda bo’lgan tur¬larning biri
bosh ќ a yashash joyiga ko’chishi yoki bosh ќ a xil ozi ќ a bilan ozi ќ lanishiga o’tishi
mumkin. O’simliklar o’rtasidagi ra ќ obatlilik da¬rajasini Dj. L. Xarper (1961, 1962,
1963) Sebarga¬ning ikki turi mi¬solida o’rganib isbotlab berdi. Trifolium repens tez
o’sib maksimal barg ћ osil kiluvchi tur, ikkin¬chisi trifolium fragiferumning barg
dastasi uzun bo’lib, uning barglari asosan poyaning uchida joylashadi. Shu sababli
ћ am bu tur tez o’suvchi T. repens ga nisbatan yu ќ ori yarusni oson egallab oladi va
ќ uyoshdan to’li ќ foydala¬nadi.

Ikki tur aralashtirib ekilganda ћ ar biri ikkinchisining o’sishiga to’s ќ inlik ќ iladi,
biro ќ ikkala tur ћ am ћ ayot tsiklini tugallab uru ѓ ћ osil ќ ilishga ulguradilar. Lekin
maydonda ћ ar ikkala turning zich¬ligi past darajada bo’ladi.
Ko’rinib turibdiki, ikki tur orasida ra ќ obatlik kurash keskin bo’lib tursa ћ am ular
morfologik belgilari va maksimal o’sish davrla¬ridagi far ќ ќ iluvchi xususiyatlari
bilan bemalol birga yashash imkoniya¬tiga egadirlar. Xarper 1961 yilda ana shu
tajribalarga asos¬lanib ushbu xulosaga keladi: Ikki tur orasida ќ uyidagi mexanizmlar
mavjud bo’lgan ta ќ dirda ular birga yashash imkoniyatiga ega bo’ladilar:
1) Ћ ar xil ozi ќ a bilan ozi ќ lansalar (misol, dukkaklilar va duk¬kakli
bo’lmagan turlar): 2) Ћ ayvonlarning eyishiga turlarning ћ ar xil sezgirlik
darajasi mavjud bo’lganda:
3) Ћ ar xil toksik moddalarga turlarning turlicha ta’sirchanligi ku¬zatilganda:
4) Yoru ѓ lik, suv va shu kabi omillarga turlarning ijobiy ta’siri mavjud bo’lganda.

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati
1.― M uq ob il e ne r gi y a m a n bal a r i ni y a n a da r iv o j l a n t i r i s h c ho r a - t a db irl ar i
to’g’risida gi O’zbekiston Republikasi Prezidentining № PF - 452 farmoni.
‖ 2013-yil
1-mart.
2. Ergashev A. Umumiy ekologiya. Toshkent. O’qituvchi, 2003.
3. Ergashev A. Ergashev T. Ekologiya biosfera va tabiatni muhofaza qilish. -
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2005.
4. Z.Izzatullayev, I. Shukurov. Shaharning ekologik muammolari, Uslubiy qo’llanma,
Samarqand – 2004 y.
5. Harding S., Adams B. Biomass as a rebuming fuel: a specialized cofring
applications. // Biomass and Bioenergy. -2000. № 19. P. 429-445.
6. Gnansounou E, Dauriat A. Ethanol fuel from biomass. // Journal of Scientific:
Industrial Research. 2005. № 64. P. 809-821.

Populyatsiya ekologiyasi

Sotib olish