Professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o’qitishning nazariy va amaliy masalalari - Milliy istiqlol g'oyasi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	66.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Milliy istiqlol g'oyasi

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

92 Sotish

Professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o’qitishning nazariy va amaliy masalalari

Sotib olish

MAVZU: PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI”
MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY VA AMALIY MASALALARI
1

KIRISH
I.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ
MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Professional ta’lim tizimida huquqiy ta’lim
1.2. Huquqiy manbalar haqida tushuncha
BIRINCHI BOB BO’YICHA XULOSA
II.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ
MANBALARI” MAVZUSINI O‘QITISHNING METODIKA SI
2. 1. Huquq ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish
2.2 . “Huquqiy manbalar”ning o‘qitishning dars va ishlanmasi
KKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
UMUMIY XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
yuksaltirib borish qonun ustuvorligini ta’minlash va qonuniylikni
mustahkamlashning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda
milliy huquq tizimini tubdan isloh qilish, jamiyatda huquqiy madaniyatni
shakllantirish hamda malakali yuridik kadrlarni tayyorlash borasida sezilarli ishlar
amalga oshirildi. Shu bilan birga, inson huquq va erkinliklariga hurmat
munosabatini shakllantirishga, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini
yuksaltirishga, jamiyatda fuqarolarning huquqiy savodxonligi darajasini oshirishga
to‘sqinlik qiluvchi bir qator muammo va kamchiliklar saqlanib qolinmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Professional ta’lim tizimida “Huquq manbalari”
mavzusini o‘qitish kurs ishining maqsadini tashkil etadi.
Kurs ishining vazifalari:
 professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o‘qitishning
nazariy asini o`rganish;
 professional ta’lim tizimida “huquq manbalari” mavzusini o‘qitishning
metodika sini o’rganish;
 h uquq ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish ni
o’rganish
Kurs ishining predmeti : Huquqiy onglilik va huquqiy savodxonlikni
hamda huquqiy madaniyatni oshirishdagi ahamiyatini aniqlash va huquqiy
ta’limdagi ahamiyatini taxlil va tadqiq qilishdan iborat.
Kurs ishining obyekti :
 Huquqiy ta’limning - barkamol avlodni shakllantirishdagi roli haqida
ma’lumot berish;
 Huquqiy ta’limga ta’sir yetuvchi omillarni o‘rganish;
3

 Huquqiy onglilikni ta’minlashda huquqiy ta’lim nazariy asoslarini yoritib
berish;
 Huquqiy savodxonlikni ta’minlashda huquqiy ta’limni bayon etish;
 Huquqiy madaniyatni oshirishda mustaqil izlanishlar olib borish .
Kurs ishining ilmiy, amaliy, uslubiy yondashuvi: Kurs ishiga oid
tushunchalarning mazmuni hamda mohiyati to`laligicha yoritib berilgan. Huquqiy
tarbiya fanining o`qitilish jarayonong metodologik asoslari yoritib berildi.
O`quvchilarning huquqiy tarbiyaga oid bilimlarini mustahkamlashda qo`llanadigan
metodlar o`rganib chiqildi.
Kurs ishi metodlari: Ijodiy metodlar, tadqiqot metodlar, evristik metodlar,
produktiv metod, reproduktiv metod.
Kurs ishining metodologik asoslari: O`zbekiston Respublikasi asosiy
qonuni, Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, huquqiy tarbiya faniga oid
qo`llanmalar, umumta`lim maktablaridagi tarbiya darsliklari va fanga oid
pedagogik adabiyotlar.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism (ikki bob va
paragraf), har bir bob uchun xulosalar, umumiy xulosa hamda adabiyotlar
ro`yxatidan iboratlar.
4

I.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI”
MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Professional ta’lim tizimida huquqiy ta’lim
Bu kontseptsiya maktablarda huquqiy ta'lim g'oyasini amalga oshirishga
kompleks yondashuvni yoqlaydi. Buni faqat alohida o'quv kursi doirasida amalga
oshirish mumkin emas. Huquqiy ta'lim komponentlarini turli mavzularga kiritish
samaraliroq bo'ladi maktab fanlari va darsdan tashqari mashg'ulotlar, shuningdek,
turmush tarzini to'g'ri tashkil etish maktab hayoti . Ta'lim va tarbiya jarayoni
o'quvchilarda fuqarolik jamiyati, uning me'yorlari va qadriyatlari haqidagi
tasavvurlarini shakllantirishga mo'ljallangan asosiy maktab uchun "Fuqarolik"
yoki "Fuqarolik ta'limiga kirish" kurslari va keyinchalik "Ijtimoiy tadqiqotlar"
kurslari asos bo'lgan fan; fanlararo, bu erda fuqarolik ta'limining asosiy mazmuni
bir qator umumiy ta'lim fanlariga kiritilgan. Masalan: tarix, adabiyot, chet tillari,
tabiiy -matematik tsikl sub'ektlari, badiiy - estetik tsikl sub'ektlari, xavfsizlik va
hayot asoslari, jismoniy madaniyat; ta'limiy; institutsional (ya'ni, fuqarolik ta'limi
amalga oshiriladigan maktab jamoasini tashkil etish); Pedagogik jamoalar bolalar
tarbiyasi va ijtimoiy muhitining o'ziga xos imkoniyatlari va xususiyatlaridan kelib
chiqib, huquqiy ta'limni amalga oshirish shakllarini mustaqil ravishda tanlaydilar.
Eng maqsadga muvofiq - bu yuqoridagi barcha shakllar birlashtirilgan
yondashuv. U talabalarga fuqarolik tarbiyasida eng istiqbolli ko'rinadi, chunki u
zamonaviy maktabni modernizatsiya qilishning ko'plab dolzarb vazifalarini hal
qilishga imkon beradi: maktab o'quvchilarini o'qitish va rivojlantirish jarayonining
ta'lim komponentining rolini oshirish. o'quv jarayonida o'quvchilarni ortiqcha
yuklamaslik uchun huquqiy ong - pedagogik ta'sirning yagona chizig'i va nihoyat
maktab o'quvchilarida shakllanadigan eng muhim kompetentsiyalarni aniqlash (va
ular fanlararo xarakterga ega).
Maktabning madaniy - ma'rifiy maydoni - bu jamiyat kelajagi, bolalik
manfaatlariga qaratilgan davlat siyosati, ta'lim tizimi bilan bog'liq ochiq tizimning
bir qismi. Rossiya Federatsiyasi umuman olganda, yuridik ta'limning quyi tizimi va
unga o'rnatilgan fan kurslari va vositalari qo'shimcha ta'lim darsdan tashqari va
5

darsdan tashqari mashg'ulotlarda. Huquqiy ta'lim kontekstida maktabning
madaniy-ma'rifiy makonining tarkibiy qismlari:
 Maktab uslubi ( maxsus maktab muhiti ) - " o ' qituvchi - o ' quvchi ", " o ' qituvchi
- ota - ona ", " o ' quvchi - o ' quvchi ", " talaba - tengdoshlar guruhi " tizimlarida
talabalar va o ' qituvchilar o ' rtasidagi o ' zaro munosabatlar va munosabatlar
an ' analari va normalari ;
 Ochiqlik ta ' lim tizimi maktablar tashqi jamiyatga va u bilan o ' qituvchilar va
maktab o ' quvchilarining bevosita aloqasi ;
 Maktabning ota - onalar bilan ijtimoiy - pedagogik va faoliyatga yo ' naltirilgan
o ' zaro ta ' siri , ota - onalarning huquqiy ta ' limni amalga oshirishga qo ' shilishiga
qaratilgan ;
 Talabalarning ta'lim yutuqlarini baholash .
Huquqiy ta'limning maqsad va vazifalarini amalga oshirish umumiy ta'lim
muassasasida boshlang'ich (I-III (IV) sinflar), asosiy (V) davrlariga mos keladigan
uch bosqichni o'z ichiga olgan bunday ta'limning yaxlit tizimini yaratishda
mumkin bo'ladi. -IX sinflar) va o'rta (to'liq) umumiy (X -XI sinflar) maktablari.
Tizimning yaxlitligi siyosiy, huquqiy va axloqiy g'oyalarning birligi, har bir
bosqichda huquqiy ta'lim mazmunining uzluksizligi, shuningdek uslubiy
yondashuvlarning birligi bilan ta'minlanadi. Har bir bosqichda yuridik ta'limning
asosiy mazmuni o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda
quriladi 1
.
Gumanitar qobiliyatlarning rivojlanishi ijtimoiy va gumanitar fanlar
sohasidagi ta'lim, nazariya va amaliyot birligi sifatida tashkil etilgan ta'lim bilan
ta'minlanadi. Shaxsning o'z taqdirini o'zi belgilashi, jamiyatda umumiy qabul
qilingan qadriyatlarning rivojlanishi, o'z mavqeining shakllanishi, o'zgaruvchan
dunyoda yashash va harakat qilish qobiliyati uchun sharoit yaratadigan
insonparvarlik ta'limidir.
1
"Huquqiy ta'lim" dasturi KN Polivanova, BI Xasan, VV Spasskaya, - 2002, p.47.
6

Gumanitar ta'lim doirasida huquq alohida o'rin tutadi. Ham fan sohasi, ham
amaliy faoliyat sohasi bo'lgan huquq zamonaviy pedagogik muammolarni hal
qilish uchun noyob imkoniyatlarni beradi, nafaqat yuridik bilimlarni egallashga,
balki maxsus ko'nikmalar va amaliy harakat ko'nikmalarini rivojlantirishga ham
imkon beradi. Huquqning ijtimoiy ong va ijtimoiy amaliyotning o'ziga xos shakli
sifatida o'ziga xosligi, shuningdek, yuridik kurslarning muhim ta'lim salohiyatini
belgilaydi.
Huquqiy ta'lim tizimi - bu shaxslarni qonun printsiplari, amaliyoti va
nazariyasida tarbiyalashdir. Bu bir necha sabablarga ko'ra amalga oshirilishi
mumkin, shu jumladan zarur bilim va ko'nikmalarni berish yuridik amaliyotga
qabul qilish ma'lum bir yurisdiksiyada, siyosat yoki biznes kabi boshqa kasblarda
ishlayotganlarga ko'proq bilim berish, amaldagi yuristlarga malaka oshirish yoki
ko'proq ixtisoslashish yoki advokatlarni qonundagi so'nggi o'zgarishlar haqida
ma'lumot berish.
Huquqiy ta'lim turli xil dasturlar shaklida bo'lishi mumkin, jumladan:
 Birlamchi huquq darajasi , mamlakatga qarab bakalavriat yoki magistratura
darajasida o'qilishi mumkin;
 Kabi huquq sohasidagi ilg'or ilmiy darajalar ustalar va doktorlik darajasi;
 Bo'lajak huquqshunoslar amaliyotga kirishdan oldin ba'zi mamlakatlarda
o'tishlari shart bo'lgan amaliyot yoki o'quv kurslari;
 Ilmiy dasturlarga qaraganda rasmiy bo'lmagan, lekin ma'lum sohalarda
ixtisoslashtirilgan sertifikatlashni ta'minlaydigan amaliy yoki ixtisoslashtirilgan
qonun akkreditatsiyasi;
 Uzluksiz yuridik ta'lim , bu malakaga olib kelmaydi, ammo amaldagi yuristlarga
so'nggi huquqiy o'zgarishlar haqida yangiliklarni taqdim etadi.
Shiddatli islohotlar jarayonida jamiyatda huquqiy madaniyatni
shakllantirish, har bir inson, u rahbar yoki oddiy kishi bo'ladimi, Konstitutsiya va
qonunlarni, boshqalarning huquq va erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat
qilishi kundalik qoida va odatga aylanishiga erishish muhim sanaladi. Negaki,
7

qonunlar ishlagandagina, ular yaxshi samara beradi. Qonunlar esa ularga rioya
etilsa, rioya etilishi talab qilinsagina ishlaydi. Buning uchun hamma huquqshunos
bo'lishi shart emas. Bugun jamiyatimizda har bir fuqaro, avvalo, o'z sohasidagi
qonunlarga rioya etsin, qonunni chetlab o'tish degan fikrni xayolidan umuman
chiqarib tashlasin, degan g'oya ilgari surilayapti. Negaki, davr har bir fuqaro faqat
javobgarlikdan qo'rqib emas, balki ta'qiqlangan yo'ldan yurish yomonligini
tushunib, o'sha yo'ldan yurmasligini, qoidalar ularning foydasiga ishlashini anglab,
ularni hurmat qilish talabini qo'ymoqda. Qonunlarni hurmat qilish bu huquqiy
madaniyatdir. Aksincha jamiyatda qabul qilingan huquqiy me'yorlani mensimaslik,
ularga amal qilmaslikka undaydigan holat - kishida huquqiy nigilistik xulq-atvor
shakllanganligidan darak beradi. Aynan huquqiy madaniyatli fuqarolar -
islohotlarning oddiy kuzatuvchisi emas, balki bevosita hayotga tatbiq etuvchisi,
ijrochisi, kerak bo'lsa, tashabbuskori bo'lishi shart. Bu borada boshqacha yo'l yo'q
va bo'lishi ham mumkin emas. Har bir fuqaro qonunlar kelajagi uchun foydali
ekanini anglasagina, jamiyat madaniy rivojlanish pillapoyalaridan ko'tarilaveradi. 2
Hozirgi kunda mamlakatimizda fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini
yuksaltirishga katta e'tibor qaratilayotganligining sabablaridan biri ham shudir.
Pedagogik ta'lim muassasalarida yuridik ta'lim faqatgina Oliy ta'limning Huquq
ta'limi yo'nalishi talabalari uchun qoldirilgandi. Bu esa boshqa mutahasis
kadrlarning jamiyatd amalda bo'lgan va yangi qabul qilnayotgan normativ-hujjatlar
bilan qiziqishining susayishiga olib kelgandi. Bunday vaziyatda barcha soha
pedagoglaridan oz predmetiga aloqador holda masalaga kreativ yondoshishni,
o'ganilayotgan barcha mavzu obyektlarining huquqiy asosini ham o'rganib borish
talab qilinishi lozim. Mamlakatimiz iqtisodiy hayotida ham yuksak malakali
yuristlarga talab ortib bordi. Shuni inobatga olgan holda va iqtisodiy hayotning
turli bo'ginlarini o'rta va oliy ma'lumotli yurist kadrlar bilan ta'minlash maqsadida
mavjud huquqshunoslik kollejlari texnikumlarga yalantirildi, huquqiy ta'lim
jarayoniga yanada alohida e'tibor qaratilmoqda.
2
Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo'yicha tadbirlarni monitoring qilish va baholash to'g'risida Nizom.
2019-yil 20-aprel. 19-bet
8

Huquqiy ta’lim - uzluksiz bo‘lib yoshlikdan boshlab berilishi lozim. Bolalar
maktabgacha tarbiya muassasalaridayoq hulq-atvor qoidalaridan xabardor bo‘lishi
m’anviy va ba’zi huquqiy me’yorlar to‘g‘risida boshlang‘ich tushunchalar olishi,
kelgusida o‘qish davomida bu bilimlar kengaytrilishi va chuqurlashtirilishi aniq
ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishi zarur, deyiladi «Jamiyatda huquqiy
madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi»da. 3
Huquq va ma’naviyat o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bir birini barpo etish,
insonparvar fuqarolik jamiyatni vujudga keltirish byuilan uzviy rivodjlanib
bormoqda. Buni ma’naviyatni rivojlantirmasdan amalga oshrib bo‘lmasligi
hammagna ayon Mmalakat Prezidenti Islom Karimov ma’naviy – axloqiy va
madaniy yuksalishni xalqimizning azaliy turmush demokratik jarayonlarni
chuqurlashtirishning kafolati deb bildi. Biz yuqorida ta’kidlaganimizdek, to
ma’naviy kamolotga etmaguncha to xatti- harakatlarimiz munosabatlarimiz aqlu –
idrok va umummanfat doriasiga ko‘tarilmaguncha demokratiyaning mazmuni ham,
ko‘lami ham talab darajasida bo‘lmaydi. Bu bevosita fuqarolar ongi va
dunyoqarashini tubdan o‘zgartirish jarayonlari bilan bog‘liq. SHu bosidan ham
albatta bu jarayon savodxonlik bilan belgilanadi. Demak, ma’naviy va
madaniyatneing asosiy belgilaridan biri- savodxonlik va ilm bo‘lib, bular ma’naviy
boyligimizning poydevori hisoblanadi. Hozirgi sohada ishlayotgan 46 ming
xodimdan 2,8 mingga fan doktori 16,1 ming fan nomzodlari- kelajagi taraqqiy
etayotgan davlatimiz rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shib kelayapti. O‘zbeksiton
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 1997 yil 20 may kuni respublika
huquq- tartibot idoralari rahbarlari, huquqshunos olimlar, ommaviy ommaviy
axborot vositalari bilan bo‘lgan uchrashuida ko‘tarilgan eng muhim mavzu:
huquqiy bilim; huquqiy ong; huquqiiy madaniyat qilib belgilandi.
Shubhasiz aytish mumkinki, so‘nggi yillarda mamlakatimiz milliy huquq
tizimida ko‘lami va mohiyati nuqtai-nazaridan islohotlarning yangi davri
3
Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo‘yicha tadbirlarni monitoring qilish va baholash to‘g‘risida Nizom.
2019-yil 20-aprel.
9

boshlandi. Yangi davrning muhim talabi sifatida inson huquq va erkinliklarini,
uning qonuniy manfaatlarini amalda ta’minlashga nisbatan munosabatni tubdan
o‘zgartirish – tizimdagi islohotlarning bosh g‘oyasiga aylandi. Har tomonlama
rivojlangan, erkin va farovon, qonun ustuvor bo‘lgan, zamonaviy demokratik
davlatlar qatoriga qo‘shilish - O‘zbekistonning strategik maqsadi etib belgilandi.
10

1.2. Huquqiy manbalar haqida tushuncha
Huquqiy me’yorlarning manbalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tavsiflashga o‘tishdan
oldin, ushbu holatda manbaning o‘zi nimani anglatishini aniqlashingiz kerak.
Ba’zilari bu qabul qilingan xulq-atvor qoidalarini belgilaydigan qonuniy norma
deb hisoblaydi, boshqalari qonun manbasini hujjatlashtirilgan normativ hujjat
sifatida belgilaydi, boshqalari esa ushbu davrda jamiyat madaniyati tomonidan
to‘plangan barcha tajribalardan xulq-atvorning eng maqbul me’yorlarini
tanlaydilar. Falsafiy munozaralar ko‘pincha «qonun manbai» atamasiga mutlaqo
huquqiy ma’no qo‘shishga urinish paytida chetda qoladi. Shu ma’noda,
kontseptsiya qonunchilikda mustahkamlangan, huquqiy muammolarni hal qilishda
foydalaniladigan muayyan tajriba sifatida tavsiflanadi. Ilm-fanda munozarali
masalalardan biri bu huquqiy normalarni kim tomonidan belgilanadi va eng qiyin
joy bu erda davlatning roli. Aholisining aksariyat qismi musulmon bo‘lgan
mamlakatlardagi vaziyat ko‘pincha misol sifatida keltiriladi.
Asrlar davomida qaror qabul qilishda sudyalar shariat qonunlaridan
foydalanganlar va xulosalarining to‘g‘riligini qadimgi kitoblarda tasvirlangan
pretsedentlar bilan tasdiqlashgan. Davlat odatiy huquq normalarining bir qismini
qabul qildi va ularni qonunchilikda mustahkamladi, lekin uni o‘ziga xos tarzda
talqin qildi, rad etdi va uning boshqa moddalarini o‘zlari bilan almashtirdi, shu
bilan birga qonun normalari shariat me’yorlaridan aniq ustunlik qildi va bu holda
huquqning haqiqiy manbasini o‘rnatish qiyin bo‘lsa ham, bitta bo‘lsa ham
huquqshunoslik fanining postulatlaridan odatlar davlat tomonidan
ma’qullangandan keyingina huquq manbai tushunchasi va turiga kiradi degan
xulosa beriladi. Huquqiy normalarni kelib chiqishi nuqtai nazaridan uch tomondan
ko‘rib chiqish mumkin.
11

Shunday qilib, huquq manbalari odamlarning turmush sharoiti, ehtiyojlari va
mavjud mulk shakllari bilan belgilanadi. Ushbu jihatni hisobga olgan holda,
huquqiy ong, ta’limotlar va huquqiy ta’limotlar huquq manbalari qatoriga kiradi.
Rasmiy ravishda qonuniy, ya’ni davlat irodasini ifodalash shakllari va xatti-
harakatlarning hujjatlashtirilgan normalari. Oxirgi jihat to‘rt xilda ifodalanadi: bu
qoidalar, qonuniy urf-odatlar, huquqiy pretsedentlar va normativ shartnomalar.
So‘nggi paytlarda xalqaro huquqiy kodekslarning ko‘rsatmalari va turli davlatlar
o‘rtasidagi shartnomalar qoidalari huquq manbalarining asosiy turlari qatoriga
kiritilgan 4
. Ushbu turdagi huquq manbalari hozirgi paytda eng muhim hisoblanadi
va ularni faqat davlat qabul qilishi mumkin. Ular birgalikda ierarxik tizimni
shakllantiradi, uning boshida Konstitutsiya, quyi pog‘onalarida esa nizom
turadi. M ahalliy hokimiyat organlari o‘zini o‘zi boshqarish. Ular orasida ko‘lami
va ahamiyati jihatidan Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va turli vazirliklar
va davlat idoralarining hujjatlari mavjud. Har qanday me’yoriy huquq manbai
quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak:
 matnni yozma ravishda tuzatish;
 matn talab qilinadigan xulq-atvor standartlarini tavsiflaydi;
 hujjat davlat idoralari yoki mansabdor shaxslardan keladi;
 hujjat qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qabul qilinadi;
 barcha bunday harakatlar ierarxik bo‘ysunishda bo‘lib, bir-biriga zid
kelmaydi.
Davlat organlari va undan yuqori mansabdor shaxslar shuningdek,
shaxslarga yoki tashkilotlarga nisbatan normativ bo‘lmagan yoki individual
aktlarni chiqaradi. Ular vazirlarni tayinlash yoki kimnidir taqdirlashda ishlatiladi. 5

Bundan tashqari, sud jarayonida sudga hukmlar va qarorlar shaklida
normativ bo‘lmagan hujjatlar chiqarilishi mumkin. Bunday hujjatlarning o‘ziga
4
O`zbekiston Konstitutsiyasini o`rganish. T. “Yangi asr avlodi”. 2006
5
I.A.Karimov. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod siyosat, mafkura 1-tom. "O’zbekiston" 1996
12

xos xususiyati shundaki, ular tarkibidagi ko‘rsatmalar bajarilgandan so‘ng darhol
qonuniy kuchini yo‘qotadi va dolzarb muammolarni hal qiladi.
“Huquq manbai” tushunchasining ma’nosi:
 jamiyat, davlat unga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun huquqiy normalarni
qabul qiladi;
 mamlakatda ob’ektiv sharoitlar;
 huquq normalarini o‘z ichiga olgan davlat hujjati.
Huquq manbai huquqiy omil sifatida quyidagi tamoyillarga ega: Moddiy
(mavjudlik shartlari, qonun paydo bo‘lishiga olib kelgan iqtisodiy zaruriyatlar);
Mafkuraviy (qonun asosida kelib chiqqan huquqiy qarashlar, ta’limotlar) Rasmiy
huquqiy - qonun ifodalangan shakl. Aynan rasmiy hujjatda davlatning irodasi
rasmiylashtirilgan. Ushbu hujjat rasmiy huquqiy ma’noda qonun manbai
hisoblanadi. Huquq tizim sifatida huquqiy normalar (mazmun) va huquq
shakllarining birligi (rasmiy huquqiy ma’noda huquq manbai). To‘g‘ri belgining
manbasini berish normativ hujjat bu zarur yoki tegishli vakolatlarga ega bo‘lgan
davlat idorasi tomonidan nashr etilgan (qonun chiqaruvchi) yoki davlat organi
tomonidan ijtimoiy normaning (sud hokimiyatining) vakolati.
Huquq manbalari (shakllari) davlatdan kelib chiqadigan yoki u tomonidan
tan olingan xatti-harakatlar qoidalarini ifoda etish va mustahkamlashning rasmiy
va hujjatli usullaridir, bu bilan qonuniy majburiy, davlat tomonidan ta’minlangan
ma’no beriladi. Huquqiy normalar (xulq-atvor qoidalari) shaklida ifoda etilgan
davlatning irodasi, aholining keng qatlamlari uchun ushbu qonun normalari bilan
tanishish imkoniyatini yaratadigan tarzda bayon qilinishi kerak. Hozirgi vaqtda
quyidagi huquq manbalarining turlari ma’lum: yuridik odatlar; normativ-huquqiy
hujjat; sud pretsedenti; tartibga soluvchi kontent shartnomasi; g‘oyalar va
ta’limotlar; diniy matnlar.
Huquqiy odat - bu uzoq vaqt davomida haqiqiy va takroriy qo‘llanilishi
natijasida shakllangan va davlat tomonidan umumiy majburiy qoida sifatida tan
13

olingan yozilmagan xatti-harakatlar qoidasi. Ego tarixan qonunning birinchi shakli
hisoblanadi. Huquqiy urf-odat, uni boshqa manbalardan ajratib turadigan bir qator
o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ya’ni: mavjudlik davomiyligi. Odat asta-sekin
shakllanadi. Odat kuchga kirishi uchun ma’lum bir vaqt paydo bo‘lgan paytdan
boshlab o‘tishi kerak. Qadimgi matnlarda «qadim zamonlardan beri» tegishli
so‘zlar mavjud edi. Odatdagi tuzatishlar, jamiyatdagi uzoq yillik amaliyot
natijasida rivojlangan narsalarni o‘z ichiga oladi, u odamlarning umumiy axloqiy
va ma’naviy qadriyatlarini, xurofotlarni, irqiy toqatsizlikni aks ettirishi mumkin,
ammo jamiyat dinamik va doimiy rivojlanib borayotgan tizim ekan, eskirgan urf-
odatlar doimiy ravishda almashtiriladi yangi, atrofdagi haqiqatga ko‘proq
moslangan; og‘zaki tabiat. Uni boshqa huquq manbalaridan ajratib turadigan
odatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u xalq ongida saqlanib, avloddan-avlodga
og‘zaki ravishda uzatiladi; rasmiy aniqlik. Odat og‘zaki ravishda mavjud
bo‘lganligi sababli, uning mazmunini ozmi-ko‘pmi aniq ta’rifi talab qilinadi: u
qo‘llaniladigan vaziyat, odat qo‘llaniladigan shaxslar doirasi va nihoyat, uning
tatbiq etilishi oqibatlari; mahalliy xarakter. Qoida tariqasida, odat ma’lum bir
hududda nisbatan kichik odamlar guruhi doirasida yoki nisbatan kichik hududda
ishlaydi, bu hududning o‘ziga xos an’anasi. Ko‘pgina olimlar urf-odat va dinning
chambarchas bog‘liqligini ta’kidlaydilar (masalan, zamonaviy Hindistonda odat
huquqi hindlarning muqaddas qonuni tarkibiga kiritilgan); davlat tomonidan
sanktsiyalangan. Odat haqiqatan ham jamiyatda tatbiq etilishi uchun uning qonuniy
kuchini davlat tan olishi zarur. Qonun davlatdan tashqarida mavjud emas, shuning
uchun urf-odat boshqa qonun manbalari qatori davlat tomonidan qonuniylik
berilgan taqdirdagina umumiy majburiy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Biroq,
zamonaviy sharoitlarda, ular bojxonalarni rasmiy huquqiy manbalar tizimiga
kiritish uchun qonuniy (rasmiy) avtorizatsiya qilish usullarining kengroq
ro‘yxatiga ishora qilmoqdalar. Ego tan olinishi: a) davlat organlari (qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud va boshqalar); b) mahalliy hokimiyat va boshqa
nodavlat tashkilotlar; v) davlat va (yoki) xalqaro tashkilotlar davlat va xususiy
xalqaro munosabatlar sohasidagi.
14

 huquqiy odat - qonunning birinchi shakli, xulq-atvorning tarixan
shakllangan qoidasi. Shuni hisobga olish kerakki, nafaqat umumiy e’tirof
etilgan urf-odatlar, balki davlat tomonidan tasdiqlangan urf-odatlar ham
qonuniy bo‘ladi. Ularni huquqiy jihatdan majburiy qiladigan davlat.
Masalan, Qadimgi Rimdagi o‘n ikki jadval qonunlari, Afinadagi ajdaho
qonunlari;
 presedent (sud, ma’muriy) - sud qarorlari, ularning printsiplari sudlar
bunday vaziyatlarni ko‘rib chiqishda namuna sifatida qo‘llanilishi shart.
Sudlar huquqiy normalarni yaratmaslik, balki ularni qo‘llashga majburdirlar.
Ushbu qonun shakli (presedent) bir qator mamlakatlarda, ya’ni Buyuk
Britaniya, AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqalarda keng tarqaldi;
 tartibga solish shartnomasi - huquq normalarini o‘z ichiga olgan
tomonlarning kelishuvi;
 huquqiy akt - tegishli organ tomonidan mamlakat qonunchiligida
belgilangan tartibda chiqarilgan, qonun normalarini (qonunlar, kodekslar,
hukumat qarorlari, prezident farmonlari va boshqalarni) o‘z ichiga olgan
rasmiy hujjat. U tegishli tartibda qabul qilinadi, qonunda belgilangan
shaklga ega, ma’lum tartibda kuchga kiradi va qabul qilingan paytdan
boshlab qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda majburiy nashr etilishi
kerak.
Hozirgi vaqtda normativ-huquqiy hujjat quyidagi xususiyatlarga ega:
a. vakolatli organ tomonidan yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri parod tomonidan ma’lum
protsessual tartibda chiqarilgan;
b. davlat-imperativ xarakterga ega;
c. davlat tomonidan muhofaza qilinadi, shu jumladan majburiy;
d. qonuniy kuchga ega, ya’ni. haqiqatan ham harakat qilish va huquqiy
oqibatlarni keltirib chiqarish qobiliyati;
e. hujjatli shaklda mavjud;
f. bu qonunchilik tizimidagi qat’iy ierarxiyaning bir qismidir.
15

Normativ-huquqiy hujjat qonun manbai sifatida ham afzalliklari, ham
kamchiliklari bor. Yozma huquqning ushbu shaklining afzalliklari quyidagilarni
o‘z ichiga oladi: jamoat munosabatlariga faol ta’sir o‘tkazish qobiliyati, chunki
davlat huquqiy normalarni amalga oshirish uchun maxsus apparatga ega va bu
jarayonni majburlash choralari yordamida ta’minlashi mumkin; samaradorlik,
tugatish jarayonlariga tezkor ta’sir o‘tkazish qobiliyati yoki aksincha, majburlash
choralari yordamida ma’lum ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish; qonunni
qo‘llaydigan shaxslar uchun foydalanish qulayligi, chunki huquqiy normalarning
mazmuni normativ-huquqiy hujjatlar matnida qayd etilgan; nihoyat, butun
mamlakat bo‘ylab huquqiy me’yorlarni tushunish va amal qilishning bir xilligi -
yagona qonun ustuvorligi, fuqarolarning huquqlarini teng himoya qilish va
boshqalar. Ammo ob’ektiv va sub’ektiv turli sabablarga ko‘ra ushbu tartibga solish
to‘liq va keng qamrovli bo‘lishi mumkin emas. Normativ-huquqiy hujjatlarda
mavjud bo‘lgan huquqiy normalar boshqa huquq manbalarida mavjud bo‘lgan
huquqiy normalar bilan ko‘paytiriladi, konkretlashtiriladi, to‘ldiriladi va ba’zan
bekor qilinadi. Ba’zi mamlakatlarda sud pretsedenti kabi qonun manbai keng
qo‘llaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki sud hokimiyati muayyan holatda,
rasmiy ravishda boshqa sudlar tomonidan shu kabi ishlarni hal qilish uchun
umumiy qoida, standartga aylanadi yoki qonunni sharhlash uchun namunaviy
model bo‘lib xizmat qiladi (sharhlash pretsedenti). Sud pretsedenti huquqning
qadimiy manbai bo‘lib, uning ma’nosi turli mamlakatlarda insoniyat tarixining
turli davrlarida bir xil emas.
Qadimgi dunyo davlatlarida, o‘rta asrlarda keng qo‘llanilgan. Shunday qilib,
qadimgi Rimda xuddi shunday ishlarni ko‘rib chiqishda pretorlar va boshqa
magistratlarning qarorlari majburiy deb tan olingan. Umuman olganda, Rim
huquqining ko‘plab institutlari sud pretsedentlari asosida shakllangan. Shunga
qaramay, sud pretsedenti zamonaviy shaklda aynan Angliyada Uilyam Fatih 1066
yilda bu mamlakatni bosib olganidan keyin paydo bo‘lgan. Genri II Plantagenet
16

(1154-1189) islohotlaridan boshlab toj nomidan hukmronlik qiladigan mehmonlar
tashrif buyurishadi.
Dastlab ushbu sudyalar vakolatiga kiradigan ishlar guruhi cheklangan edi,
ammo vaqt o‘tishi bilan ularning vakolat doirasi sezilarli darajada kengaydi.
Sudyalar tomonidan ishlab chiqilgan qarorlar shu kabi ishlarni ko‘rib chiqishda
boshqa sudlar tomonidan asos qilib olindi. Butun Angliya uchun umumiy bo‘lgan
sud pretsedentlarining yagona tizimi paydo bo‘lishi va tartibga solinishi jarayonida
shakllangan qonun, shuningdek boshqa huquq manbalari umumiy deb nomlana
boshladi ( umumiy Qonun ). Ushbu qonun manbai hozirda Angliya, AQSh, Kanada,
Avstraliya va boshqalarda qo‘llaniladi. Ushbu mamlakatlarning barchasida sud
hisobotlari e’lon qilinadi, ulardan sud pretsedentlari olinadi.
Butun dunyodagi sud qarorlari taniqli vakolatlarga ega va mamlakatning eng
yuqori sudi tomonidan sud amaliyotini umumlashtirish qonunlarning bajarilishiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda sud amaliyotining ushbu
qoidasi qonun hujjatlarida mustahkamlangan. Biroq, ushbu mamlakatlar
tashqarisida, sud amaliyoti amal qiladigan joyda, sudlarning qarorlari qonun
manbalari sifatida ishlamaydi.
Sud pretsedenti huquq manbai sifatida quyidagilar bilan tavsiflanadi.
Pretsedent har doim iloji boricha aniqroq, iloji boricha haqiqiy vaziyatga yaqinroq,
chunki u aniq, alohida holatlar, hodisalarni hal qilish asosida ishlab chiqilgan;
ko‘plik. Pretsedentsiyalarni yaratadigan ko‘plab misollar mavjud. Ushbu holat,
ikkinchisining muhim davomiyligi (o‘nlab, ba’zan esa yuzlab yillar) bilan
birgalikda juda katta miqdordagi sud amaliyoti uchun javobgardir; nomuvofiqlik
va moslashuvchanlik. Ilgari qayd etilgan qoidalar orasida ham biri tomonidan
chiqarilganligi ta’kidlangan edi davlat idorasi , qarama-qarshiliklar va qarama-
qarshiliklar mavjud. Bundan tashqari, shunga o‘xshash ishlarda turli sudlarning
qarorlari bir-biridan juda farq qilishi mumkinligi ajablanarli emas. Bu sud
pretsedentining huquq manbai sifatida egiluvchanligini belgilaydi. Ko‘pgina
17

hollarda, ishni hal qilish uchun bitta variantni tanlash mumkin, bir nechtasidan
bitta presedent. Yozma qonun bu qadar keng tanlov imkoniyatini bermaydi. Biroq,
egiluvchanlikdan farqli o‘laroq, ba’zida sud amaliyotining bunday kamchiliklari
ko‘rsatiladi, masalan: uning qat’iyligi, sudyalarning bir vaqtlar shu kabi ishlarning
qarorlarini qabul qilish majburiyati, ulardan adolat va maqsadga muvofiq ravishda
chetga chiqish mumkin emasligi. Demak, sud pretsedenti - muayyan ish bo‘yicha
qaror, shu kabi ishlarni ko‘rib chiqishda bir xil yoki quyi instansiya sudlari uchun
majburiydir.
Pretsedentning majburiy huquq manbai sifatida ishlashi uchun zarur asoslar
va shartlar quyidagilardan iborat: a) sud hisobotlarini e’lon qilish mexanizmining
mavjudligi, bu pretsedentlar yaxshi ma’lum bo‘lishini taxmin qiladi. b) kasbiy
yuridik tayyorgarlikning maqbul tizimining mavjudligi; v) samarali ierarxik sud
tizimi; d) uning mazmunining me’yoriy xususiyati; e) davlat tomonidan tan
olinishi.
Sud pretsedenti bilan bog‘liq bo‘lgan barcha narsalarni, ma’lum bir
eslatmalar bilan, ma’muriy pretsedentga bog‘lash mumkin. Zamonaviy davlatlarda
ko‘plab davlat organlari faoliyatining ularning oldida turgan vazifalarni hal
qilishda huquqiy ahamiyati ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, ma’muriy
pretsedent, shuningdek, sudga qaraganda kamroq qo‘llanilgan bo‘lsa-da,
qonunning manbai (ifoda shakli) ga aylanadi. Ma’muriy pretsedent - davlat
organining yoki har qanday mansabdor shaxsning kamida bir marta sodir bo‘lgan
va shunga o‘xshash sharoitlarda namuna bo‘la oladigan bunday xatti-harakati. 6
Me’yoriy bitim - bu huquqiy normalarni o‘rnatishga qaratilgan qonun
ijodkorligi sub’ektlarining irodasini muvofiqlashtirilgan alohida ifodalarini
ifodalashni rasmiylashtirgan qo‘shma huquqiy aktdir. Ushbu huquqiy shaklning
o‘ziga xos xususiyati shundaki, shartnoma biron bir qonun ijodkorligi organi
tomonidan qabul qilinmaydi, lekin bu kelishuv tomonlarining huquqiy normalarini
6
Karimova O. "Davlat va huquq asoslari". T. 1995
18

o‘z ichiga olgan kelishuvdir. Normativ kontent shartnomasini ushbu tushunchaga
asoslanib, unga huquqiy manba sifatida xos bo‘lgan xususiyatlarni ta’kidlash
mumkin: tomonlarning umumiy o‘zaro manfaatlari, tomonlarning tengligi,
ixtiyoriy xulosa, jazo, o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarmaganligi yoki
lozim darajada bajarmaganligi uchun o‘zaro javobgarlik, huquqiy qo‘llab-
quvvatlash.
Ko‘rib turganingizdek, ushbu tasnif asosan ichki qonunchilikning qonuniy
manbalari bo‘lgan shartnomalarni nazarda tutadi. Biroq, ko‘pincha huquqiy va
tartibga soluvchi shartnomalar ushbu sohada qo‘llaniladi xalqaro huquq , ular
mohiyatan asosiy manba (ifoda shakli) bo‘lgan joyda: 500 mingdan ortiq ikki
tomonlama yoki ko‘p tomonlama xalqaro shartnomalar mavjud. Ko‘pgina
davlatlarning konstitutsiyalarida (Fransiya, Niderlandiya, Rossiya) xalqaro
shartnomaning me’yorlari o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lgan taqdirda va milliy
qonun birinchisi ustun keladi. Darhaqiqat, normativ-huquqiy shartnoma nafaqat
milliy, balki xalqaro huquq doirasida ham mavjud bo‘lgan juda muhim shartnoma
hujjatlaridir. Shartnomalarning me’yorlarni belgilash ahamiyati xalqaro va
konstitutsiyaviy kabi huquq sohalarida aniq namoyon bo‘ladi. Shu sababli,
normativ-huquqiy shartnomaning yana bir ajralib turadigan xususiyati shundaki, u
ko‘pincha ommaviy xarakterga ega, ya’ni. bunday shartnomalarning taraflari
davlatlar, ayrim davlat organlari, davlatlararo tuzilmalardir.
Insoniyat jamiyati rivojlanishining turli davrlarida qonunning manbasi
sifatida fanning o‘rni doimiy ravishda o‘zgarib turar, yoki qonun chiqaruvchi
shaxsga qonunlar matnlarini diktat qilar edi, so‘ngra huquqiy maydondan deyarli
butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. 7
Hozirgi kunda yuridik fanning maqsadlari juda aniq
belgilab qo‘yilgan: huquqni yaratish va amalga oshirish usullarini ishlab chiqish,
butun huquqiy haqiqat to‘g‘risida tizimli, chuqur bilimlar berish. Binobarin,
etakchi huquqshunos olimlarning fikrlari aksariyat hollarda qonunni to‘g‘ri
(huquqiy) ma’noda shakllantirmaydi. Shu bilan birga, huquqning rivojlanish tarixi
7
U.Tojixonov.A.Saidov.Huquqiy madaniyat nazariyasi.O‘zR IIV akad. 1998 y. T. 46-47-s
19

huquqiy doktrinani davlatning rasmiy sanktsiyasi bilan bevosita huquq manbai
sifatida qabul qilingan holatlarni biladi. 1945 -yil 26-iyunda qabul qilingan
Xalqaro sud nizomining 38-moddasi turli millatlarning ommaviy huquq sohasidagi
eng malakali mutaxassislarining hukmlari va ta’limotlarini faqat «huquqiy
normalarni aniqlashga yordam» sifatida tavsiflaydi. Bunday ma’lumotnomalarni
ko‘pincha Inson huquqlari bo‘yicha Evropa sudi sudyalarining norasmiy fikrlarida
topish mumkin, ular kollegial qarorlarini asoslaydilar. Taniqli huquqshunoslarning
yozuvlaridan olingan majburiy xatti-harakatlarning keng ko‘lamli kodlari hind
qonunlariga ma’lum. Ammo faqat musulmon mamlakatlarida yuridik fan
huquqning etakchi manbai (ifoda shakli) bo‘lib qolmoqda. Musulmon huquqi yoki
shariat (arabchadan tarjima qilingan - «yo‘l tutish») to‘rt manbaga asoslanadi:
Qur’on (Muhammad payg‘ambarning va’zlari to‘plami); Sunna (payg‘ambar
hayoti, uning tarjimai holi haqida hikoyalar to‘plami, shogirdlari tomonidan yozib
olingan). ; Ijma (qadimgi huquqshunoslar, islomshunos mutaxassislar, Qur’on va
Sunnatdan olingan huquqiy haqiqatning ma’nosini olgan mo‘minlarning vazifalari
to‘g‘risida kelishilgan xulosasi) va Qiyos (Qur’onda nazarda tutilmagan yangi
holatlarga nisbatan o‘xshashlik bilan huquq sohasidagi musulmon
huquqshunoslarning fikrlari). Musulmon qozi odil sudlovni amalga oshirib, u
tarjima qila olmaydigan va huquqi bo‘lmagan Qur’onni emas, balki turli yillarda
nufuzli huquqshunoslar, olimlar va ilohiyotchilar tomonidan yozilgan va shu kabi
talqinni o‘z ichiga olgan kitoblarni nazarda tutadi. Musulmon huquqi odatda
hokimiyat printsipiga asoslanadi, shu munosabat bilan qadimgi huquqshunoslar,
Islom bo‘yicha mutaxassislar xulosalari rasmiy yuridik ahamiyatga ega.
20

Birinchi bob bo‘yicha xulosa
O’zbekistonda huquqiy davlat barpo etish maqsadida huquqiy ta’lim va
ongni shakllantirish masalalariga alohida e`tibor berib kelinmoqda. Mehnat
jamoalari, ta`lim maskanlari va har bir shaxs bilan va ko’p qirrali ishlar amalga
oshirilmoqda . Huquqiy tarbiyali bo’lish uchun shaxs huquqiy bilimlarini ongli
ravishda egallashi, yetarli darajada huquqiy saboq egasi bo’lishi kerak. Hozirgacha
huquqiy tarbiya, uning metodlari haqidagi masalalar olimlar tomonidan
to’laligicha yoritib berilgan emas. Hozirgi darsga qo’yiladigan umumiy talablar
to’laligicha huquq darsiga ham tegishlidir. Shu bilan birga huquq darsi ayrim
o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Huquqiy ta`lim natijalari o’quvchilar ijtimoiy
folligini oshishi ularni o’qitish sarqitlariga, loqaydlikka, xudbinlik, milliy
ma`naviyat me`yorlarini buzishlarga qarshi kurashga jalb etish bilan bog’liqdir.
Boshqa faktlarga doir darslar kabi huquq darsi ham har xil shakllarda dars-suhbat,
dars-ma’ruza, dars-seminar, takrorlash - umumlashtirish darslari tarzida
o’tkazilishi mumkin. Ushbu muhim masalani ongli ravishda anglab yetgan holda,
tinimsiz mehnat, tashabbuskorlik va intilishlar evaziga qo‘lga kiritilayotgan yutuq
va muvaffaqiyatlarga mahliyo bo‘lib qolmaslik, sohta obro‘ olish uchun rahbarlar
mehnatini quruq maqtash va olqishlash bilan chegaralanib qolmaslik, aksincha,
astoydil harakat qilish, tashabbuskor-tadbirkor, elparvar rahbarga ko‘makdosh
bo‘lish, o‘z zimmasiga yuklangan mas’uliyatni his etish, vazifani sidqidildan
bajarish, yon atrofdagilarga shaxsiy o‘rnak bo‘lish har bir mas’ul inson, jumladan,
mansabdor shaxslar faoliyatining asosiy mezoni bo‘lishi shart. Har bir fuqaro inson
huquqlarini hurmat qilishi, davlat suvereniteti g‘oyalariga sodiq bo‘lishi lozim.
Ijtimoiy hayotda hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi o‘zining fuqarolik va insoniy
mas’uliyatini anglashi zarur. O‘zbek davlatchiligi rivojlanishining tarixiy tajribasi
asosida milliy huquqiy qadriyatlarni e’zozlashi va uni har tomonlama targ‘ib etishi
kerak.
21

II.BOB. PROFESSIONAL TA’LIM TIZIMIDA “HUQUQ MANBALARI”
MAVZUSINI O‘QITISHNING METODIKASI
2. 1 . Huquq ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalardan foydalanish
Huquqni o'qitish metodikasi o'z predmeti sifatida huquqni o'qitishning
uslubiy usullari, vositalari, huquqiy sohada malaka va xulq-atvorni shakllantirishga
ega. Bu maktabning “Huquq” fani uchun huquqiy material tanlab oladigan va
umumiy didaktik nazariya asosida jamiyatda huquqiy madaniyatni
shakllantirishning uslubiy vositalarini ishlab chiqadigan ilmiy fandir. Huquq fanini
o‘qitish metodikasi ta’lim jarayonini takomillashtirish imkonini beradi. Kasbiy
o‘qituvchi o‘z yutuqlaridan foydalanib, xatoga yo‘l qo‘ymaslik, jamiyat hayotida
o‘zining munosib o‘rnini egallaydigan chinakam savodli, bilimli kadrlarni
tayyorlashi mumkin. Hech kimga sir emaski, bugungi kunda biznesni
muvaffaqiyatli yuritish, mamlakat siyosiy hayotida faol ishtirok etish yoki
oddiygina yaxshi daromadga ega bo'lish imkonini beruvchi yuridik bilimdir.
Yuqoridagi fanning asosiy vazifalari:
 O'quv-huquqiy materialni tanlash va ta'lim tizimi uchun maxsus huquqiy
kurslarni shakllantirish;
 Huquqiy o'qitishning maxsus dasturlari, darsliklar va o'quv
qo'llanmalarini yaratish;
 Huquqni o'qitishning uslubiy texnikasi va tashkiliy shakllari tizimini
aniqlash, o'quv qo'llanmalarini tanlash, shuningdek yuridik kursni o'qitish;
Mavjudlarini qo'llash samaradorligini hisobga olgan holda huquqni o'qitish
usullarini doimiy ravishda takomillashtirish. Huquqni o‘qitish metodikasi juda
dinamik fan bo‘lib, bu nafaqat qonunchilikning o‘zgarib borishi, uni boshqacha
ko‘rib chiqish, yangi huquq normalari va odamlarning xulq-atvori modellarining
paydo bo‘lishi, balki qonun hujjatlarining o‘zgarib borishi bilan ham bog‘liq.
jamiyatning huquqiy madaniyatini shakllantirishni ta'minlaydigan huquqiy ta'limni
tashkil etishga olimlarning.
Keling, bunday fanning asosiy funktsiyalarini belgilaylik:
22

1. Amaliy va tashkiliy. Bu davlatda huquqiy ta’lim va tarbiyaning malakali
tizimini barpo etish bo‘yicha o‘qituvchilarga aniq tavsiyalar berish imkonini
beradi. Shu maqsadda xorijda va mamlakatimizda huquqiy ta’lim tajribasi
umumlashtirilib, tizimlashtirilib, ta’lim-tarbiya va insonning huquqiy
savodxonligini shakllantirishda o‘zining yuksak samaralarini bergan muayyan
qonuniyatlar aniqlandi.
2. Dunyoqarash. Bu funktsiya talabalarning huquqiy voqelik masalalari
bo'yicha ma'lum barqaror qarashlarini shakllantirishni, huquqning qadr-qimmatini
va uning qoidalarini tushunishni, demak, davlat qonunlarini, shaxs huquqlarini
hurmat qilish va ularga rioya qilish zarurligini ta'minlaydi.
3. Evristik. U huquqiy masalalarni o‘rganishdagi ayrim kamchiliklarni
aniqlash va zarurat tug‘ilganda ularni huquqiy hayotni o‘tkazish va tushunish
uchun yangi g‘oyalar bilan to‘ldirish imkonini beradi.
4. Prognostik. Huquqiy ta'lim, shaxsning huquqiy madaniyatini
shakllantirish muammolarini hal qilishning bir qismi sifatida ushbu funktsiya o'quv
modellari shaklida o'quv jarayonining mumkin bo'lgan natijasini oldindan ko'rish
va ularga erishish yo'llarini sozlash imkonini beradi.
Huquq fanini o‘qitish metodikasi doirasida huquq fanidan aniq o‘quv
mashg‘ulotlarini tashkil etish, talabalarning bilim va ko‘nikmalarini diagnostika
qilish, shuningdek, o‘qituvchi va talaba mehnatini ilmiy tashkil etish masalalari
ko‘rib chiqiladi. Bu borada har qanday professional hudud huquqiy ta'limning
o'ziga xos uslubini yaratishni o'rganishi kerak (hatto u mualliflik xususiyatiga ega
bo'lmasa ham va huquqni o'qitishning mavjud yondashuvlari asosida, alohida
farqlar bilan, talabalarning muayyan auditoriyasiga nisbatan shakllansa ham).
Ma’lumki, noyob hech narsani takrorlab bo‘lmaydi, demak, birovning yillar
davomida to‘plangan va fan tomonidan umumlashtirilgan tajribasini ko‘r-ko‘rona
o‘zlashtirishdan ma’no yo‘q. Shu munosabat bilan huquq fani o‘qituvchisi yuridik
ta’limning taklif etilayotgan variantlarini ijodiy idrok etishni o‘rganishi kerak. Har
qanday ta'lim to'g'ridan-to'g'ri maqsadlarni belgilashga, ya'ni, qoida tariqasida,
davlatdan kelib chiqadigan (yoki uning kuchi bilan belgilanadigan) va ijtimoiy
23

rivojlanish ehtiyojlari bilan shakllanadigan maqsadlarni belgilashga bog'liq.
Maqsad pedagogik faoliyatning yakuniy natijasining aqliy tasviridir va
shuning uchun u o'qituvchining unga erishish uchun zaruriy harakatlarini
belgilaydi. O`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etuvchi o`qituvchi uning uchta
tarkibiy qismining birligida aniq maqsadni shakllantiradi:
 Ta'lim (biz bilim, ko'nikma, qobiliyatlarni o'zlashtirish haqida gapiramiz);
 Ta'lim (shaxsiy fazilatlarni, dunyoqarashni shakllantirish);
 Rivojlanish (qobiliyatlarni yaxshilash, aqliy kuch va boshqalar).
 Umumiy maqsadlarni va aniq (operativ) ajrating.
Ikkinchisi individual tadbirlar, darslar tashkil etish bilan bog'liq. 2001-2002-
yillarda mamlakatimizda huquqiy ta’limning umumiy maqsadlarini oydinlashtirish
bo‘yicha ishlar olib borildi. Yangi davlat me'yorlari (Fuqarolik fanlari, ijtimoiy
fanlar va yuridik ta'lim kontseptsiyalari, asosiy o'quv rejasi, Rossiya Federatsiyasi
Ta'lim vazirligining yo'riqnomalari) yuqori darajadagi huquqiy madaniyatga ega
bo'lgan shaxsni tarbiyalashning muhimligini belgilaydi. boshqa odamlarning
huquqlari, burchlari va huquqlarini hurmat qiladi, muloqotda bag'rikenglik,
huquqiy nizolarni hal qilishda demokratik va insonparvarlik nuqtai nazaridan.
Huquqiy ta'limning maqsadlari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
 Jamiyatning huquqiy madaniyati darajasini oshirish;
 O'zining va o'zgalarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish va himoya
qilishga qodir fuqaroni tarbiyalash, uning faol fuqarolik pozitsiyasini
shakllantirish;
 Qonuniy xulq-atvor ko'nikmalarini shakllantirish, mamlakat qonunlari va
xalqaro huquqni hurmat qilish;
 Zo'ravonlik, urushlar, jinoyatlarga nisbatan murosasizlikni shakllantirish;
Milliy va demokratik an’ana va qadriyatlarni o‘rganish, ular asosida
qonunlar takomillashtiriladi yoki uning yangicha munosabati shakllanadi va
hokazo. Rossiyaning jahon hamjamiyatiga zamonaviy integratsiyalashuvi xalqaro
huquq qoidalariga va odamlar qonunsizlik, yovuzlik va zo'ravonlikka qarshi
kurashda himoya qilishga muvaffaq bo'lgan demokratik yutuqlarga alohida e'tibor
24

qaratish imkonini berdi. Maktabda huquqni o'qitish mazmuni "Ijtimoiy fanlar"
ta'lim yo'nalishi bo'yicha Davlat bilim standartining moduli (qismi) shaklida
taqdim etilgan (ushbu hujjatda maktabda huquqshunoslik fanini o'rganayotgan yoki
boshqa yo'l bilan o'qiyotgan shaxs majburiy ekanligi ko'rsatilgan. o'rta ta'lim
maktab o'quvchilarini tayyorlash sifatli amalga oshirilishi uchun o'quv jarayonini
tekshirish, diagnostika qilishni bilishi kerak) va dasturlarda, darsliklarda ham
ifodalangan.
Huquqni o'qitish metodikasi huquqiy ta'lim sohasidagi faoliyat usullarini
o'rganadi - bu usullar juda xilma-xil bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi
zamonaviy talabaga huquqni qanday o'rgatish, uning qobiliyatlarini qanday
rivojlantirish, umumiy ta'limni shakllantirishni tushunishga imkon beradi.
ko'nikmalar va qobiliyatlar. Mutaxassislar huquqni o'qitish shakllarini aniqlaydilar:
guruh, individual va boshqalar. Huquqni o‘qitish metodikasi dars turlarini
(masalan, kirish yoki takroriy-umumlashtiruvchi), o‘quv qo‘llanmalarini (ishchi
daftarlari, o‘quvchilar, videoroliklar va boshqalar) – ya’ni o‘quv jarayoniga
yordam beradigan va ta’minlaydigan narsalarni tushunishga ham o‘ziga xos
yondashuvlarni yaratdi.
Huquqni o'qitish metodikasi bolalarning bilish qobiliyatlari, ularning yosh
xususiyatlari, organizmning fiziologik xususiyatlariga asoslanadi. Shu munosabat
bilan boshlang'ich maktabda huquqni o'qitish o'rta maktabdagi bir xil jarayondan
keskin farq qiladi.
Huquqiy ta’lim samaradorligi talabalarning erishilgan bilim va ko‘nikmalari
darajasi bilan ham baholanadi, shuning uchun o‘qitish metodikasi, huquqshunoslik
sohasida ta’lim sifatini diagnostika qilishning yaxlit mexanizmi ishlab chiqilgan.
Huquqni fan sifatida o‘qitish metodikasi doimiy ravishda takomillashtirilmoqda.
Olimlarning o‘quv jarayoniga yangicha yondashuvlari paydo bo‘ldi, mehnat
amaliyotida samarasiz bo‘lgan narsalar o‘tmishga aylanib bormoqda.
25

2.2. “Huquqiy manbalar”ning o‘qitishning dars va ishlanmasi.
Har qanday fanning zamirida, qoida tariqasida, butun bir tamoyillar tizimi -
boshlang'ich tamoyillar mavjud bo'lib, bu fan bundan keyin qanday rivojlanishiga,
bugungi kunda bizga nima berishiga bog'liq.
Huquqni o'qitishning zamonaviy metodikasi quyidagi tamoyillarga
asoslanadi:
Huquqiy ta'lim modellarining o'zgaruvchanligi va muqobilligi huquqni
o'qitish sohasida juda ko'p turli xil yondashuvlar mavjudligini anglatadi va ular
amalda amalda mavjud (bu yuridik ta'limning yagona, qat'iy majburiy tizimining
yo'qligi bilan bog'liq: turli mintaqalar rivojlangan. huquqiy ta'limning o'ziga xos
an'analari va xususiyatlari, albatta, davlat bilim standarti talablariga asoslanadi);
Huquqni o'qitishning individuallashuvi va tabaqalanishini ta'minlaydigan
talabaga yo'naltirilgan yondashuv (har bir talaba bilan uning qobiliyat darajasi,
huquqiy materialni idrok etish qobiliyatidan kelib chiqqan holda ishlash, bu o'quv
jarayoniga kiritilgan har bir kishini rivojlantirish va tayyorlashga imkon beradi. );
Talabalarning ijtimoiy tajribasidan kelib chiqqan holda bilim faolligini
faollashtirishning maksimal tizimi (maktab o'quvchilari bilimlarni mustaqil
ravishda egallashni o'rganishlari, ta'lim faoliyatida faol ishtirok etishlari va
kattalarning "ko'rsatmalariga" majburan amal qilib, nima sodir bo'layotganini
passiv o'ylamasliklari kerak. va o'qituvchilar.Huquqiy tushunchalarni yaxshiroq
eslab qolish va aniq bo'lishi uchun fanning nazariy pozitsiyalarini talaba
ishtirokchisi bo'lgan real hayot misollari bilan diversifikatsiya qilish tavsiya etiladi
- bu uning ijtimoiy tajribasi hisobga olinadi) ;
"O'qituvchi-talaba" muloqoti rejimida o'quv jarayoni sub'ektlarining ijobiy
hissiy tajribasiga asoslangan ta'lim (huquqiy ta'lim faqat o'qituvchi va talabalarning
bir-biriga o'zaro kelishilgan, mehribon, hurmatli munosabati darajasida
muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin.);
Ko'p bosqichli xarakterga ega bo'lgan (bolalar bog'chasi, maktab,
universitetda huquqshunoslik bo'yicha o'qitish) huquqiy ta'limning professional
darajada malakali va tasdiqlangan vertikalini yaratish. Bu shuni anglatadiki,
26

huquqiy ta'lim bosqichma-bosqich bo'lishi kerak: erta bolalikdan boshlab, u
maktabning yuqori bosqichiga qadar davom etadi, tabiiyki, bu bilan cheklanmaydi;
O'qituvchi va talabaning o'zaro kelishilgan harakatlari tizimiga tadqiqot
komponentini kiritish (huquqni o'qitish jarayonida o'qituvchi o'z shogirdi bilan
birgalikda huquqni o'rganadi, uning ta'sirining yangi mexanizmlarini "kashf
qiladi", tizimlashtiradi, umumlashtiradi. huquqiy hodisalar);
Huquqiy ta’limning zamonaviy usullaridan, jumladan, telekommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish, masofaviy yuridik ta’lim va internet tarmog‘ida
ishlash. Yangi elektron huquq darsliklari, multimedia dasturlari o‘qitishning
boshqa metodikasini talab qiladi. Talabalarning mustaqil ishlarining ahamiyati
ortib bormoqda.
Ta'limning an'anaviy tamoyillari hisobga olinadi: foydalanish mumkinligi va
amalga oshirilishi; ilmiy xarakterga ega bo'lish va o'quvchilarning yoshi,
individual imkoniyatlarini hisobga olish; tizimli va izchil; kuch; nazariya va
amaliyot o'rtasidagi bog'liqlik; ta'lim sohasida ta'lim.
Huquqni o'qitish metodikasi nafaqat fan, balki butun bir san'at ekanligiga
rozi bo'lish kerak, chunki hech qanday nazariy tadqiqotlar yoki amaliy tavsiyalar
o'qituvchilar orasida o'z-o'zidan va empirik tarzda tug'iladigan turli xil uslubiy
texnikalarning o'rnini bosa olmaydi. Shunga qaramay, eng samarali tajriba aynan
ilmiy bilimlar asosida yaratilganligi va unga zid emasligi isbotlangan.
XX asr boshlariga kelib. Mamlakatimiz o‘qituvchilari o‘quvchilarning
mustaqil bilish faoliyatini rag‘batlantirish muhimligini isbotladilar va shuning
uchun huquqiy manbalar, ma’ruza va tezislar bilan ishlashni kuchaytirishni taklif
qildilar. “Savollar va rejalar usuli” keng tarqalmoqda. Uning yordami bilan talaba
matn bilan ishlash, asosiy narsani ajratib olish va o'tmishni takrorlash qobiliyatiga
ega bo'ldi. Biroq, psixologlarning munosabatiga rioya qilgan holda: "Qisqa
vaqtdan keyin takrorlang", o'qituvchilar faqat bitta o'qitish usulini
mutlaqlashtirishdan foyda yo'q deb hisoblashdi.
20-yillar siyosiy hayotidagi voqealar. maktabda o'qitish metodikasiga
sezilarli ta'sir ko'rsatdi: imtihonlar, jarimalar, uy vazifalari va o'quvchilarning
27

bilimlarini baholash bekor qilindi. Laboratoriya-jamoa tadqiqot usuli maktablar
amaliyotida paydo bo'ldi. Talabalar manbalarni o‘rgandilar, berilgan savollarga
mustaqil ravishda javob izladilar. Brigada-laboratoriya ishlarini tashkil etish
bo'yicha uslubiy tavsiyalar kitobida B.N. Javoronkov va S.N. Dzyubinskiy
"Ijtimoiy fanlarda mobil laboratoriya". Mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu
yondashuv har bir kishining ishini individuallashtirishga imkon beradi, lekin ayni
paytda jamoaviy faoliyat ko'nikmalarini rivojlantiradi. Keyingi yillarda
mamlakatimizni “eng yaxshisi” degan qat’iy ishonchni shakllantirish, yaratilgan
qonunlar, inson huquqlari kafolatlarining ahamiyatini ko‘rsatish kabi uslubiy
tavsiyalarda mafkuraviy ko‘rsatmalar ustunlik qildi. Marksizm-leninizm klassiklari
asarlarini o rganish, huquqiy ta lim va tarbiyani takomillashtirishga e tiborʻ ʼ ʼ
qaratildi. N.I. Kozyubra, V.V. Oksamytniy, P.M. Rabinovich va boshqalar KPSS
Dasturi, uning qurultoylari, plenumlari qarorlari va huquqiy manbasi SSSR
Konstitutsiyasi, ittifoq va avtonom respublikalarning konstitutsiyalari, amaldagi
qonun hujjatlari bo lishi kerak, deb ta kidladilar. Shu bilan birga, ta'lim va
ʻ ʼ
tarbiyaning asosiy va ikkinchi darajali maqsadlarini ajratib ko'rsatish taklif qilindi.
Mutaxassislar qonunning rolini ko'rsatish, tushuntirish, argumentlashdan
foydalangan holda, qonunga hurmatni shakllantirishni talab qildilar. “Buning
uchun qonunda belgilangan xulq-atvor qoidalarini oddiy takrorlash bilan cheklanib
qolmaslik tavsiya qilindi. Talabalardan huquq va axloqni solishtirish, sotsialistik
huquq qadriyatlariga e'tibor berish taklif qilindi.
Metodistlar huquq ta’limi samaradorligini oshirishning turli usullarini ishlab
chiqdilar. 1970—1980-yillarda “O qituvchi kutubxonasi” turkumida
ʻ
“Prosveshchenie” nashriyotida huquqshunoslik metodikasi bo yicha kitoblar nashr
ʻ
etilgan. Ularning ko'pchiligi muayyan mavzular bo'yicha dars eslatmalarining
variantlari edi.
1970-yillar va 1980-yillarning boshlarida L.S. Baxmutova, V.V. Berman,
G.P. Davydova, A.I. Dolgova, A.P. Kozhevnikova, E.I. Melnikova, A.V.
Mitskevich, G.M. Minkovskiy, A.F. Nikitina, V.M. Obuxov, A.P. Proxorov va
boshqalar huquqiy ta'lim nazariyasi, maktabda huquqni o'qitish metodikasi.
28

Shunday qilib, maktab huquqiy ta'limini takomillashtirishning ilmiy asoslari
yaratildi. Uslubiy ishlar “huquqiy tarbiya” tushunchasining mohiyatini tavsiflaydi.
Talabalarning huquq fanlari bo‘yicha bilimini baholash muammolariga ham
e’tibor qaratildi. Individual va frontal so‘rovlar o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar
berildi. Jumladan, tayanch tushunchalar asosida hikoyalar tayyorlash metodikasi,
doskaga chizmalar chizish tushuntiriladi. So‘rov metodikasini takomillashtirish
maktab o‘quvchilarining mustaqil ishi darajasini oshirishga qaratilgan edi.
XX asrning ikkinchi yarmida katta e'tibor. o‘yinlar metodologiyasiga berildi.
Olimlar “O‘quv o‘yini - muayyan huquqiy vaziyatda shaxsan ishtirok etish orqali
o‘quvchilarning huquqiy ongini rivojlantirishga qaratilgan ta’limning faol usuli va
shaklidir, deb hisoblaganlar. O'yinning yakuniy maqsadi talabalarning huquqiy
bilim va ko'nikmalarini amaliy qo'llashga tayyorligini shakllantirishdir. U boshqa
ta’lim turlaridan hodisalar dinamikasini o‘z ichiga olganligi bilan farq qiladi.
O'quv o'yini huquqiy bilimlarga qiziqishni oshiradi, maktab o'quvchilarida
mas'uliyat va intizomni tarbiyalashga yordam beradi.
M.T. Studenikin o'qituvchilarga "o'yinni to'g'ri modellashtirishda dastlab
uning didaktik maqsadini shakllantirishni, nomlarni aniqlashni, mazmunini, shu
jumladan undagi dolzarb muammolarni ishlab chiqishni tavsiya qildi 8
. Keyin
o'qituvchi ishtirokchilar harakat qiladigan muayyan vaziyatni tavsiflovchi o'yin
stsenariysini yozishi kerak. Har bir ishtirokchining rollari va shaxsiy maqsadlarini
taqsimlay olish, ular uchun o'yinning aniq qoidalarini ishlab chiqish muhimdir.
O'yin boshlanishidan oldin o'qituvchi dastlabki ma'lumotlarni to'playdi va ilg'or
topshiriqlarni beradi. O'yin davomida muammoning murakkabligiga qarab,
qo'shimcha ma'lumotlar kiritiladi. Buni o‘quvchilar o‘zlari olsalar, o‘qituvchi esa
darslikdan, hujjatlardan qanday olish kerakligini ko‘rsatsa yaxshi bo‘ladi. Savol va
intervyu o'quvchilarning bilim faolligini faollashtirish vositasi bo'lib xizmat qildi.
8
Siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi: darslik. universitetlar uchun / Moskva davlat yuridik akademiyasi; jami
ostida ed. O. V. Martyshina. – M.: NORMA, 2010. – 912 b.
29

Ular maktab o'quvchilari tomonidan o'qituvchi bilan birgalikda ishlab chiqilgan
masalalar bo'yicha olib borildi.
A.A. Vagin huquqshunoslik bo'yicha o'quv materiallarini birlashtirish uchun
olingan tarix darsida perfokartalardan foydalanish texnikasini yaratdi.
Perfokartalardan foydalanish talabalarning javoblarini kodlash bilan bog'liq edi.
Ushbu usul bayonotning, pozitsiyaning to'g'ri yoki noto'g'riligini aniqlash uchun
zarur bo'lgan tezkor so'rov paytida ishlatilgan. Bayonotning to'g'riligini tasdiqlash
yoki uni rad etishning shartli belgisi shaklida javob berish taklif qilindi.
Mutaxassislar diktantni huquq darsida muhim faoliyat shakli deb hisobladilar.
Talabalar tomonidan huquqiy tushunchalarni o'zlashtirish darajasini aniqlash
osonroq bo'lishi uchun so'rovning tuzilishiga kiritilishi kerak edi.
30

Ikkinchi bob bo’yicha xulosa
Huquq ta’limi fani ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy va amaliy bilimlar
tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya,
pedagogika, didaktika, falsafa, demokratik jamiyat qurish, ma’naviyat asoslari
fanini o‘qitish nazariyasini o‘z ichiga oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarning o‘zi
etarli emas. O‘qitishning ma’lum mazmuni va o‘qituvchilarning aqliy faoliyati
saviyasi bilan ta’sirlanadigan u yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng yaroqli
usullarini va qo‘llay bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o‘zida yuzaga
keladigan aniq metodik vazifalarni xal etishni bilishi zarur.
Ma’lumki har bir sohaning o’quv rejasi asosida o’quv dasturi tuzilgan. Shu
dastur o’quv yiliga o’qituvchi ish rejasi tuzishda asos kilib olinadi.
O’qituvchidasturdan kelib chiqqan holda kalendar reja tuzadi. Unda mavzular
soatlarga bulib chikiladi va dars o’tish vaqti, xajmi, turi ko’rsatiladi. O‘ quv yurtlari
ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejalariga kiritilgan fanlar darsliklar o‘quv jarayonida
o‘quvchi yoshlarga huquqiy bilimlarni sistemali ravishda olish uchun imkoniyat
yaratadi. Bu esa o‘quvchi yoshlar ning huquqiy savodxonligini oshirib, ularni
honunga bo‘lgan hurmatini oshiradi va qonun ustuvorligini ta’minlashdaijobiy rol
o‘ynaydi.
31

UMUMIY XULOSA
Mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash, inson huquq va
manfaatlarini himoya qilish, davlat hokimiyatining muhim tarmog‘i bo‘lgan sud-
huquq tizimini demokratlashtirish, huquqiy demokratik davlat va fuqarolik
jamiyati asoslarini shakllantirish borasidagi islohotlar izchillik bilan amalga
oshirilmoqda. Bu sa’y-harakatlardan ko‘zlangan asosiy maqsad inson huquqlari,
erkinliklari va manfaatlari ustuvor bo‘lgan adolatli fuqarolik jamiyati barpo
etishdir. Ana shunday ulug‘vor vazifalarni ro‘yobga chiqarish ko‘p jihatdan
xalqimizning huquqiy ongi va bilimiga bog‘liq.
Huquqiy tarbiyani jamoa o’rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish
mumkin. Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni
himoya qiluvchi davlat organlari xodimlari bilan uchrashuv o’tkazilishi, savol-
javob kechalari tashkil etilishi yoki huquqshunos uyushmalari to’zilishi ijobiy
natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim berishda, huquqiy
tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish
uyg’otish, tarbiyalanuvchining ruxiy holatini o’rganib, u qabul qila oladigan,
tushuna biladigan tarzda suhbat olib borish maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari yoshlarda huquqiy madaniyat va ongni shakllantirishning
tarixiy asoslari ajdodlarimiz merosida tutgan o’rni o’rganilib, misollar bilan bayon
etildi. Yosh avlodning huquqiy madaniyati va ongini shakllantirish fuqarolik
tarbiyasini berishning ahamiyati bo’yicha, fuqarolik tarbiyasi va uning asoslari
hamda huquqiy ta’lim o’quvchilarga huquqiy me’yorlar, qonunlar hamda ijtimoiy-
huquqiy munosabatlar mohiyati to’g’risida tizimlangan bilimlarni berish, ularda
huquqiy bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirish, huquqiy ongni
shakllantirish jarayoni ni , uzluksiz, tizimli tarzda tashkil etilishi lozimli
haqida fikrlar bayon etilgan.
Undan har bir shaxs o z huquq va erkinliklariga tajovuz qilinganida foydalanaʻ
bilishi, ko plab o zboshimchaliklarning oldini olishda uni mohirona qo llay olishi
ʻ ʻ ʻ
32

mumkin. Konstitutsiyani bilmaslik esa, huquqiy ojizlik belgisidir. Bu holatni
konstitutsiyaviy kafolatlarga jiddiy xavf, deb baholash lozim. Insoniyat
taraqqiyotining tarixiy yo li ana shundan dalolat beradi. Demak, Konstitutsiyamizʻ
har bir fuqaro uchun hayotiy dasturilamal, huquqiy tarbiya hamda iftixor manbai,
huquqiy qurol, ishonchli qalqon bo lib xizmat qilishi zarur.
ʻ
Darhaqiqat, bugun bizning asosiy vazifamiz yaratilib berilayotgan ulkan
imkoniyatlardan unumli foydalanish hamda vatan taraqqiyotiyo‘lida xizmat
qilish asosiy vazifalaridan biriga aylanishi kerak. Bu oliy maqsadga erishishda
xalqning huquqiy jihatdan bilimli bo‘lishi, jamiyatning siyosiy faolligi, demokratik
tamoyillarning kishilar ongiga teran singib borishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Bizning qonunlarimiz odamlar ongida ana shu tushunchalarni shakllantirishga
xizmat qilishi darkor.
33

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati:
I O`zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:
1. Mirziyoyev.Sh.M Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. Toshkent 2016;
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» Farmon . 2017;
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha
jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi 2017-yil 30-
iyundagi PQ-3105-son Qarori ;
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Birlashgan
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasidagi nutqi
23.09.2020;
5. I.A.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T. "O‘zbekiston"
1996.
II Huquqiy-normativ hujjatlar:
6. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.-T.O‘zbekiston. N.M.I.U. 2008 y;
7. O`zbekiston Konstitutsiyasini o`rganish. T. “Yangi asr avlodi”. 2006;
8. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo‘yicha tadbirlarni monitoring
qilish va baholash to‘g‘risida Nizom. 2019;
9. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi: Fuqarolarning shaxsiy huquq
va erkinliklari. Toshkent-2005.
III Ilmiy va xorijiy adabiyotlar ro’yxati:
10. Amirov Z. "Huquqiy xabardorlikni oshirish huquqiy ong va madaniyatni
yuksaltirish vositasi sifatida" // Jamiyat va boshqaruv -2015;
11. L.L.Lukashuk,A.X.Saidov Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariya
asoslari.Toshkent 2007;
34

12. X.T.Odilqoriyev. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquq.. –
T., 2005;
13. Davlat va huquq nazariyasi. T-2000;
14. E.M.Abzalov. Yoshlarning huquqiy madaniyatini shakllantirish
muammolari. YuFN ilmiy daraja uchun dissert.-T. 2000;
15. U.Tojixonov.A.Saidov.Huquqiy madaniyat nazariyasi.O‘zR IIV akad. 1998;
16. Karimova O. "Davlat va huquq asoslari". T. 1995;
17. Saburov N., Najimov M. Davlat va huquq nazariyasi.
18. Nazorat shakllari bo’yicha sinovga tayyorgarlik ko’rish uchun o’quv-
uslubiy qo’llanma. - T.: TDYuI, 2009;
19. Odilqoriev X. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. - T.: Adolat, 2018;
20. Najimov M.K. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat. - T.: TDYuU, 2018.
IV Internet materiallari:
1. www. https://uz.wikipedia.org/wiki/Huquq_manbalari . ;
2. www. https://anavtograf72.ru/uz/tax/ponyatie-i-vidy-istochnikov-prava-
istochnik-eto-osnovnye-nachala-ishodnye/ ;
3. www. file:///C:/Users/Mustaqil%20ta'lim/Downloads/1433-Article%20Text-
3022-1-10-20210528.pdf ;
4. www. https://edumediadepot.gei.de/bitstream/handle/
11163/6201/168199075X_ocr.pdf?sequence=2 ;
5. www. https://jutes.ru/uz/vidy-pravovogo-obychaya-ih-harakteristika-
pravovoi-obychai-kak-odin-iz/ ;
6. www. https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/huquqshunoslik/
huquqning-manbalari ;
7. www. https://uz.usembassy.gov/uz/2020-country-reports-on-human-rights-
practices-uzbekistan-uz/ .
35

Betlar- 35 ta

Boblar- 2 ta

Rejalar- 4 ta

Sotib olish