Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 156.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga qo‘shgan hissasi

Sotib olish
O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI JAHON TARIXI KAFEDRASI Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi an Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga qo‘shgan hissasi mavzusidagi KURS ISHI Kurs ishi mavzusi _______________________ kafedrasining 202 4 -yil _____- Oktyabrdagi ___-son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.ʻ KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR XULOSASI Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik darajasi: ___________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: ___ ______________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Umumiy xulosa: ____________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar: ___________ _____________________ KURS ISHI HIMOYASI NING NATIJASI Ba ll Mezon Erishilgan natija ( Baho ) 5 0 ball Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun 25 ball Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun 25 ball Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun Umumiy baho 100 ball Komissiya a’zosi : ________________ _____________ Jahon tarixi kafedrasi mudiri, 2 МUNDARIJA Kirish… ………………………………………………………………….. 5 - 8 I bob. M.H.Isomiddinovning ilmiy izlanishlari va hayot faoliyati…………..……………………………………………... .. 9-20 I.1. M.H.Isomiddinovning hayot yo‘li…………………… … …………… 9-11 I.2. M.H.Isomiddinovning arxeolog olim sifatida shakllanishi ………… 12 - 20 II bob. O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixini o‘rganishda M.H.Isomiddinovning hissasi (monografiya, risola va o‘quv qo‘llanmalari misolida)……………………………..…………………. 21-34 II .1. O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivoji ………..……….………. 22-25 II.2.O‘zbekiston qadimgi moddiy madaniyatini o‘rganishda M.H.Isomiddinovning izlanishlari…………..……………….………… 26 - 34 Xulosa …………………………………………………………………….. 35 - 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati …………………………………….. 39-40 KIRISH 3 Mavzuning dolzarbligi . Bugungi ijtimoiy-gumanitar fanlarga oid tadqiqotlarda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim natijalarni qo’lga kiritishda qadimgi davr insonlar yashagan hududlarda olib borilayotgan izlanishlar muhim ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Zero, prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va tovar ayirboshlash hajmini oshirish hamda kooperatsiyani mustahkamlash uchun qulay sharoitlar yaratish munosib kelajakni ta’minlash uchun bajarishimiz muhim va zarur vazifalardan biri ekanligini alohida ta’kidlaganlar 1 . Butun o‘tgan tarix davomida , uzluksiz ravishda insoniyat, ularning yashash tarzi rivojlanib kelgan. Insonlar yer yuzida qadimgi davrda tabiiy sharoitidan kelib chiqib tarqalishgan. Qadimgi insonlar yashash sharoiti uchun eng qulay joylardan biri bu Farg‘ona vodiysi bo‘lgan. Shundan kelib chiqqan holda insonlar yashab o‘tgan va hozirgi kunda ham yashab kelayotgan Farg‘ona vodiysi madaniyatlari, shaharsozligi, urf-odatlari, hayot tarzi masalalari bo ’ yicha yangi tadqiqoqtlarni amalaga oshirish zamon talabi bo ’ lib qolmoqda. Bizning tarixiy ildizlarimiz necha-necha ming yillarga borib taqaladi. O‘zbekiston xalqining boy va qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi O‘zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat tuzilmalari miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida paydo bo‘lib, qariyb 3000 yil davomida takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yo`qsak darajaga ko‘tarilgani jahonga ma’lum. Vatanimiz tarixi, o‘zbek xalqining jahon tarixi va madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo‘shganligidan guvohlik beradi. Mana shu guvohliklarni biz moddiy va yozma manbalar orqali o‘rganamiz. Ma`lumki, Vatanimiz tarixini yozuvlar paydo bo‘lgunga qadar bo‘lgan davrini arxeologiya fani o‘rganadi. Arxeologiya – qadimshunoslik, qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik jamiyati o‘tmishini o‘rganuvchi fan bo‘lib, bu sohani tadqiq qiluvchi olimlarning ham aqliy, ham jismoniy mehnatlari tufayli qadimgi tariximiz yoritib beriladi. 1 Мирзиёев Ш.М. Хал қ имизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий ба ҳо дир. – Тошкент: « Ў збекистон», 2018. – Б. 266. (– 508 б.) 4 O‘zbekistonda arxeologik tekshirishlar XIX asrning oxirgi choragida, Turkistonni Rossiya bosib olganidan so‘ng boshlandi. Rossiya imperiyasi Turkistonning o‘tmishi, xalqining urf-odati, qadimgi qo‘lyozmalarini o‘rganish orqali o‘lkada o‘zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi edi 2 . Bu holat sobiq Ittifoq davrida ham bevosita davom etgan bo‘lsa-da, lekin juda ko‘p ijobiy ishlarning amalga oshganini ham ta’kidlab o‘tishimiz kerak. Chunki XX asrning 30-40-yillaridan arxeologiyaga mahalliy kadrlar kirib kela boshladilar bu kadrlarning eng dastlabki qaldirg‘ochi, o‘zbek xalqining taniqli arxeologi, tarixchisi va sharqshunos olimi, O‘zbekistonning qadimgi va o‘rta asrlar tarixi bo‘yicha yirik olimi, tarix fanlari doktori, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, akademik Yahyo G‘ulomovich G‘ulomovning butun hayoti O`zbekistonda arxeologiya fanini paydo bo‘lishi va taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir 3 . Arxeolog olim Yahyo G‘ulomov SSSR davrida O‘zbekistonni yaxlit paxta dalasiga aylantirish siyosati tufayli yer qa’rida tarixiy obida va yodgorliklar yashiringan tepaliklar tekislanishiga qarshi chiqqan. Shu tufayli taz’yiqqa uchraganda ham olim o‘z hayotiy va ilmiy qarashlaridan voz kechmadi. Tarix va kelajak oldida mas’uliyatni his etib tizimga, uning bema’ni siyosatiga mardona qarshilik ko‘rsatgan shunday insonlar tufayli o‘zbek xalqining boy tarixiy merosi kelajak avlodlar uchun saqlanib qolindi. Inson hayotida shunday damlar bo‘ladiki, shaxsiy dard-alamlar yo`qi uni ezib tashlaydi, ruhiy yoki jismoniy darddan dunyo qorong‘u bo‘lib ketadi. Bunday paytlarda faqat katta yurak, bukilmas iroda egalarigina o‘zini unutishga qodir bo‘ladi 4 . Yahyo G‘ulomovning ilmiy faoliyatini juda katta qismini tashkiliy ishlar tashkil etgan bo‘lib, uning sayi-harakatlarining natijasi o‘laroq 1950-1970-yillarda tarixchi va arxeologlarning o‘ziga xos “G‘ulomov maktabi” dunyoga keldi va shu 2 Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма). Фарғона.: 2012. – Б. 35. 3 Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма). Фарғона.: 2012. – Б. 38. 4 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 119. 5 asosda “o‘zbek arxeologiya maktabiga” asos solindi. Ushbu “maktab”ning vakillaridan biri tarix fanlari doktori, professor Muhammadjon Isomiddinovdir. Bugungi kunda tarixchi-arxeolog olimlarimizning olib borgan va borayotgan ilmiy tadqiqotlari yuzasidan bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Shundan kelib chiqqan holda ustozimiz M.Isomiddinovning hayot yo‘li va ilmiy tadqiqotlarini bir tizimga solib o‘rganishimiz va shu asosda ibrat olishimiz mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Tarix fanlari doktori, professor M.H.Isomiddinovning hayot yo`li, ilmiy faoliyati, izlanishlari alohida tadqiqot sifatida yozilmagan. Shu o`rinda “Farg’ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda” mavzusidagi IV respublika ilmiy-nazariy anjumani doirasida ustozimiz M.Isomiddinovning 70 yillik yubileyi munosabati bilan B.X.Matboboyev tomonidan ustozning tarjimayi holi va shu kungacha bosib o’tgan yo’li haqida qisqacha ma`lumot tayyorlanganligini aytib o`tishimiz darkor 5 . Shuning uchun ushbu kurs ishimizni yozishda asosiy manba sifatida B.X.Matboboyev va M.Isomiddinovlarning bir qator asarlari, jumladan “Orlotda aks etgan tarix”, “Ko`hna Samarqand arxeologiyasi”, “Naxshab hunarmandchiligi tarixi”, “Sopolga bitilgan tarix”, “Tarixiy antropologiya”, “O`rta Osiyo kulolchiligi tarixi”, “O`zbekistonda arxeologiya fanining paydo bo`lishi va rivojlanishi tatixi” kabi materiallari hamda ensiklopedik ma’lumotlardan keng foydalanildi 6 . Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Mazkur kurs ishida o‘z oldimizga XX asrning 70-90-yillari va mustaqillik yillarida O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivojlanishida tarix fanlari doktori, professor Muhammadjon Isomiddinovning qo‘shgan hissasini batafsil yoritishni maqsad qilib qo‘ydik. Bunda Muhammadjon Hasanovich Isomiddinovning hayot faoliyati, ilmiy 5 Матбобоев Б.Х. Йирик олим, бағрикенг устоз ва камтарин инсон: тарих фанлари доктори, профессор М.Ҳ.Исомиддинов – 70 ёшда. /“Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги IV илмий- назарий конференция материаллари. Фарғона, 2017. – Б. 7-11. 6 Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма). Фарғона.: 2012.; Исомиддинов М. Сополга битилган тарих. – Т.: Фан, 1993.; Исомиддинов М., Ярқулов А. Нахшаб ҳунармандчилиги тарихи. Тошкент, “Yangi nashr”, 2014.; Ширинов Т.Ш., Исамиддинов М.Х. Кўҳна Самарқанд археологияси. Тошкент, 2007.; Исомиддинов М. Муҳаммаджон Ҳожи Усмонхон Темурхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006.; Isomiddinov M. Tarixiy antropologiya. Toshkent, 2019. 6 izlanishlarini o‘rganish, O‘zbekistonning Samarqand, Qashqadaryo, Farg’ona vodiysi hudulari arxeologiyasi, davrlashtirish masalalari, boy madaniy yodgorliklari va o‘ziga xos sivilizatsiya makonlarini o‘rganishdagi ahamiyatlari haqida ma’lumot berishni muhim deb hisoblaymiz. Professor M.Isomiddinovning yurtimizning qadimgi tarixini yoritishda arxeologik qazishma ishlarini amalga oshirib, olingan materiallar asoisda ilmiy maqolalar, kitoblar nashr ettirdiki, biz yoshlar ushbu asarlarni o`qib o`rganib Vatanimiz tarixi bo`yicha kerakli xulosalarni chiqarishimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Arxeologik tadqiqotlar asosida moddiy madaniyatlar yaratilishi tarixini yoritishda nafaqat Muhammadjon Isomiddinovning o‘rni, balki boshqa ko‘plab arxeologlarning ham xizmatlari katta bo`lib, biz ularning ishlarini ham yoritishga harakat qildik. Kurs ishining tuzilishi . Mazkur tadqiqot kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Jami 40 bet dan tashkil topgan. 7 I BOB. M.H.ISOMIDDINOVNING ILMIY IZLANISHLARI VA HAYOT FAOLIYATI I.1. M.H. Isomiddinovning hayot yo‘li O‘rta Osiyo arxeologiyasi va tarixi sohasidagi taniqli o‘zbek olimi, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti yetakchi ilmiy xodimi, tarix fanlari doktori, Farg‘ona davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasi professori M.H.Isomiddinov 1946-yil 26-dekabrda Farg‘ona viloyati Quvasoy shahriga qarashli Qo‘chqorchi qishlog‘ida dehqon oilasida tavallud topdi. 1962- yilda 12 (hozirgi 19)-sonli o‘rta maktabni bitirib, 1963-yilda Farg‘ona davlat pedagogika institutining tarix-geografiya fakultetiga o‘qishga kirdi va 1968-yilda tamomladi. U talabalik yillarida ilmiy anjumanlar va jamoat ishlarida faol ishtirok etdi. M.H.Isomiddinov o‘z mehnat faoliyatini 1968-yilning 1-iyulida Farg‘ona pedagogika instituti geografiya kafedrasining laboranti sifatida boshladi. 1971- yilning mart oyidan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining laboranti vazifasiga ishga o‘tdi. 1971-yilning dekabr oyidan 1972-yilning dekabrigacha harbiy xizmatda bo‘ldi. Harbiy xizmatdan qaytgach, yana Samarqanddagi Arxeologiya institutida mehnat faoliyatini davom ettirdi 7 . M.H.Isomiddinov 1972-yilning dekabr oyida shogird-tadqiqotchi lavozimiga o‘tkazildi va SSSR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) bo‘limiga xizmat safariga yuborildi. Bu yerda u Abu Rayhon Beruniyning “Minerologiya” asarini tarjima qilgan yirik arxeolog va sharqshunos olim, tarix fanlari doktori, professor Aleksandr Markovich Belenitskiy rahbarligida Janubiy So‘g‘dning antik va ilk o‘rta asr sopollarini o‘rganish borasidagi ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordi. M.H.Isomiddinov 1973-yildan boshlab Davlat Ermitajining IIMK (hozirgi Rossiya FA Tarix va moddiy madaniyat instituti) Leningrad (Sankt-Peterburg) bo‘limi bilan hamkorlikda Panjikent ekspeditsiyasida ishtirok etdi. 7 Матбобоев Б.Х. Йирик олим, бағрикенг устоз ва камтарин инсон: тарих фанлари доктори, профессор М.Ҳ.Исомиддинов – 70 ёшда. /“Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги IV илмий- назарий конференция материаллари. Фарғона, 2017. Б. 7. 8 1975-1978-yillarda M.H.Isomiddinov mazkur institutning maqsadli kunduzgi aspiranturasida tahsil oldi va 1979-yil 16-mayda SSSR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad bo‘limi huzuridagi Ixtisoslashgan kengashda “Keramika Yujnogo Sogda v epoxu antichnosti i rannego srednevekovya” (Janubiy So‘g‘dning antik va ilk o‘rta asr sopollari”) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi 8 . Aspiranturani tamomlagach, u O‘zbekistonga qaytib kelib, Arxeologiya institutida dastlab kichik ilmiy xodim, keyin katta va yetakchi ilmiy xodim lavozimlarida ishladi. Uzoq yillar davomida olib borilgan ilmiy izlanishlarning natijasi o‘laroq M.H.Isomiddinov 2000-yilda “Genezis gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda (problemы vzaimodeystviya kulturnыx traditsiy v periodы rannejeleznogo veka i antichnosti)” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini yoqladi 9 . M.H.Isomiddinovning ilmiy faoliyati natijalaridan biri sifatida yaratilgan “Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda” nomli kitobi O‘zbekistonda “2002-yilning eng yaxshi ilmiy asari” nominatsiyasida g‘olib deb topilgan. M.H.Isomiddinov 2007-yilning yanvar oyidan o‘zining mehnat faoliyatini Farg‘ona davlat universiteti bilan bog‘ladi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi doirasida Jahon tarixi kafedrasining yetakchi professori sifatida malakali kadrlar tayyorlashga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda. Jumladan, M.H.Isomiddinov talabalarga “Tarixiy antropologiya”, “Arxeologiya va etnologiya asoslari” fanlaridan, magistrantlarga esa “Farg‘ona vodiysining qadimgi va o‘rta asrlar tarixi” maxsus kursidan ma’ruzalar o‘qimoqda. Shuningdek, Farg‘ona vodiysi oliy o‘quv yurtlari professor-o‘qituvchilarining malakasini oshirish bo‘yicha universitetda tashkil etilgan guruhlarga ma’ruza mashg‘ulotlarini ham olib bormoqda. M.H.Isomiddinov universitetda tarix va arxeologiya sohasida ilmiy tadqiqotlarni jonlantirish, iqtidorli yoshlarni fanga yo‘naltirish, yuqori malakali 8 Исамиддинов М.Х. Керамика Южного Согда в эпоху античности и раннего средневековья. Автореф. канд. дис. – Л., 1979. 9 Исамиддинов М.Х. Генезис городской культуры Самаркандского Согда (проблемы взаимодействия культурных традиций в периоды раннежелезного века и античности). Автореф. докт. дис. Самарканд, 2000. 9 ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash borasida ko‘p sa’y-harakatlar qilmoqda. U kafedrada tashkil etilgan ilmiy seminar rahbari hamdir. M.H.Isomiddinov tashabbusi bilan an’anaviy “Farg‘ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani tashkil etilib, u yil sayin yurtimiz va xorij olimlari e’tiborini tortib kelmoqda. Uning bevosita rahbarligi ostida mazkur anjuman 2009, 2012, 2014 va 2017-yillarda Farg‘ona davlat universitetida o‘tkazildi. M.H.Isomiddinov uzoq yillar davomida O‘zR FA Tarix instituti huzuridagi tarix fanlari doktori darajasini berish bo‘yicha Maxsus Kengashning, O‘zR FA Arxeologiya instituti huzuridagi arxeologiya ixtisosligi bo‘yicha tarix fanlari doktori darajasini beruvchi Maxsus Kengashning a’zosi bo‘lgan. Farg‘ona davlat universitetining «Ilmiy xabarlar» ilmiy jurnali, «Vodiynoma» ilmiy-ommabop jurnali tahririyatlari a’zosidir. Xulosa qilib aytganda, M.H.Isomiddinovning ilmiy va jamoatchilik faolyati Respublikamizda yuksak e’tirof etilgan. 1985-yilda u Abu Rayhon Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori bo‘lgan, 2003-yilda “Mehnat shuhrati” ordeni, 2016-yilda “O‘zbekiston Mustaqilligining 25 yilligi” ko‘krak nishoni bilan taqdirlangan. U ibratli oila rahbari, ikki farzandni otasi va to‘rt nabiraning bobosi hisoblanadi. 10 I .2. M.H. Isomiddinovning arxeolog olim sifatida shakllanishi Arxeologiya – tarixiy, moddiy manbalar asosida insoniyatning o‘tmishini o‘rgatuvchi fan hisoblanadi. M.E.Masson unga quyidagicha ta’rif bergan: arxeologiya tarixning bir sohasi bo‘lib, kishilik jamiyati o‘tmishi va faoliyatini xilma-xil izlarga, aksariyat hollarda moddiy yodgorliklariga, yozma manbalarga, til, etnografiya, geologiya, antropologiya, zoologiya va boshqa fanlarning yutuqlariga tayanib, o‘rganuvchi fandir. Tarix va arxeologiya bir-birini to‘ldiruvchi yagona fanning ikki sohasi bo‘lib, bu sohalarda faoliyat olib boruvchilarni arxeologlar va tarixchi olimlar deya ta’riflaydilar. Taniqli rus arxeologi A.V.Arsixovskiy “Tarixda hech narsa izsiz yo‘qolmaydi. Tarixiy hodisa na arxivlarda, na solnomalarda o‘z izini qoldirmasligi ham mumkin, ammo u sodir bo‘lgan hudud zaminida bunday iz qoldiradi va bu izni topib o‘rganish arxeologlarning ishidir”, deb, arxeologlarning xizmatini yuqori baholagan 10 . Arxeologik tadqiqotlar natijasida sivilizatsiyalarning moddiy-madaniy yodgorliklari aniqlanib, turli tarixiy davrlar moddiy madaniyati haqida aniq tasavvurlar hosil qilinadi. O‘zbekistonning qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixini o‘rganishda ham tarixiy va madaniy yodgorliklar alohida o‘rin tutadi. Aynan arxeologik yodgorliklarni, yohud moddiy manbalarni o‘rganish asosida ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy madaniyati haqida bilimlarni yig‘ish hamda o‘tmishimizni tarixiy jihatdan tiklash imkoniyatini beradi. Tarixchi olimlar O‘zbekstonda dastlabki “arxeologiya maktabi”ni paydo bo‘lishini Rossiya bilan, rus olimlarining o‘lka hududiga kirib kelishi bilan bog‘laydilar. Arxeologik ob’ektlarni bebaho tarixiy manbalar sifatida o‘rganish va saqlab qolish ahamiyati muammosini dastlab akademik V.V.Bartold ilgari surgan edi. Uning sa’y-harakati bilan 1895-yilda Toshkentda Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari to‘garagi tashkil etildi. Bu to‘garak ishlarida o‘z davrining yirik sharqshunos va qadimshunoslari V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, M.S.Andreev, 10 Арциховский А.В. Основы археологии, 2-е изд., М., 1955 . С. 4. 11 A.A.Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov kabi atoqli olimlar shug‘ullanganlar. Shu o‘rinda, olib borilgan qadimshunoslik ishlarida mahalliy aholi orasidan chiqqan qadimshunoslarning ham xizmatlari beqiyosdir. Rus sharqshunos olimi N.I.Veselovskiyning: “Agar Akram Asqarov bo‘lmaganda, men bunchalik muvaffaqiyatlarga erishmagan bo‘lar edim”, – degan so‘zlari buning yorqin misoldir. Akram Asqarov N.I.Veselovskiy tashkil etgan qazuv-qidiruv ishlarida bevosita qatnashgan, turli davrlarga oid tangalarni davri hamda zarb qildirgan podshoning nomlarini yaxshi bilgan shaxs sifatida 1887-yili “Rus arxeologiya jamiyati” tomonidan “Arxeologiya rivojiga qo‘shgan hissasi uchun” kichik kumush medali bilan mukofatlangan edi. Qadimgi va o‘rta asrlari bo‘yicha yirik mutaxassis, arxeolog olim V.M.Massonning fikricha, O‘rta Osiyo arxeologiyasining shakllanishida Sankt- Peterburg sharqshunoslarining o‘rni juda katta bo‘lgan edi. Ayniqsa, V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, A.Yu.YAkubovskiy kabi yirik sharqshunoslar boshlagan va A.M.Belenskiy va B.I.Marshak oxiriga etkazgan arxeologik manbalardan tarixni yoritishda foydalanish usuli “Sankt-Peterburg arxeologiya maktabi” ga aylandi. Umuman olganda, XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan arxeologik izlanishlar hali har tomonlama, keng o‘rganilmagan hamda topilmalar yaxshi aniqlanmagan bo‘lsa-da, O‘rta Osiyo xalqlarining qadimgi moddiy-madaniyat yodgorliklarini o‘rganishda dastlabki qadamlar sifatida O‘zbekiston tarixshunosligida muhim ahamiyat kasb etdi. O‘zbekistonda arxeologiya maktabining shakllanishida O‘rta Osiyo davlat universitetida arxeologiya kafedrasining ochilishi (1940), O‘zFA Arxeologiya bo‘limining tashkil etilishi (1943) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. O‘zbekiston FA Arxeologiya institutining tashkil etilishi (1970) O‘zbekistonda arxeolog olimlarning faoliyatini yanada kengaytirishga imkon berdi. 1970-1980 yillarda institut jamoasi tomonidan O‘zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv va qazishlar o‘tkazilib, o‘tmishning eng qadimgi davri — tosh asridan to so‘nggi o‘rta asrlarga mansub ko‘plab nodir yodgorliklar topildi. 12 Qadimshunos olimlarning turli davr va yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy maktablarini tarkib toptirishda YA.G‘ulomov, S.P.Tolstov, A.P. Okladnikov, M.E.Masson va G.A.Pugachenkova kabi olimlarning xizmatlari katta. Yirik arxeolog olim, akademik YAhyo G‘ulomovning sa’y-harakatlari bilan tarixchi va arxeologlarning o‘ziga xos “G‘ulomov maktabi”ning dunyoga kelganligi hamda ushbu maktabning vakillari bo‘lmish O‘zRFA akademiklari – A.Asqarov, A.Muhammadjonov, O‘.Islomov, Yu.F.Buryakov, professorlar M.Qosimov, T.Mirsoatov, A.Abdurazzoqov, M.Jo‘raqulov, R.Sulaymonov, M.Isomiddinov, B.Kochnev, B.Matboboev, A.Sagdullaev, T.Shirinovlarning hayot faoliyati haqidagi ma’lumotlar biz yoshlar uchun ham ibrat maktabidir 11 . Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o‘zbek xalqi tarixi bilan bog‘lash tom ma’noda mustaqillik yillaridan boshlandi. O‘zbekiston arxeologiyasi o‘z tadqiqotlarining samarasi bilan jahon ilmiy darajasiga ko‘tarildi. Fransiya, Germaniya, YAponiya, Polsha, Italiya va Rossiya (Moskva, Sankt-Peterburg) bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. Tarixni o‘rganish borasidagi zamonaviy yondashuvlarda tarixni va madaniyatni asl manbalar asosida o‘rganishning ob’ektiv ehtiyoji yo`qsalib bormoqda. Hali hanuz siri ochilmagan “tepaliklar”ni tadqiq etib, O‘zbekiston tarixini yanada boyitishga o‘z hissasini qo‘shish bugungi kun yosh arxeologlarining oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Xalqimiz o‘tmish tarixi va madaniy merosini o‘rganishda tarix fanining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan arxeologiyaning o‘rni va roli beqiyos. Uning manbaviy ob’ekti dala tadqiqotlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bu soha ish jarayonlari qanchalar qiziqarli va maftunkor, o‘ta romantik mazmundor bo‘lsada, ammo uning murakkab va og‘ir ish uslubi, mashoqatli mehnati engil hayot lazzatlari orzusiga mubtalo aksariyat yoshlar qalbida arxeolog bo‘lishga tomon jasorat uchqunlarini o‘yg‘anishiga imkon bermaydi. Extimol, shu bois bo‘lsa kerak, minglab tarixchi talabalar safidan sanoqli arxeolog-tarixchilar etishib chiqqan. Ilm-fan bilan shug‘ullanish “igna bilan quduq qozish bilan barobardir” 11 Исомиддинов М.Х., Матбобоев Б.Х. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи. Фарғона, 2012. Б. 44. (33-46) 13 degan xalq maqoli ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida arxeologiyaga tegishli bo‘lsa kerak. Qadimgi va o‘rta asr Sug‘diyonasi O‘rta Osiyoning boshqa tarixiy-madaniy viloyatlaridan o‘zining arxeologik yodgorliklari va tarixiy manbalarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu hududda o‘z davrida butun dunyoga mashhur shaqshunos olimlardan N.V.Xannikov, N.I.Veselovskiy, V.V.Bartold, V.L.Vyatkin, A.M.Belenitskiy, O.G.Bolshakovlar, arxeolog olimlardan esa A.Yu.Yakubovskiy, V.A.Shishkin, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, Y.G.G‘ulomov, A.I.Terenojkin, B.I.Marshak, V.I.Raspopova, G.V.Shishkina, S.K.Kabanov, N.B.Nemseva, SH.YU.F.Buryakov, M.I.Filanovich, O.V.Obelchenko, R.X.Sulaymonov, A.S.Sagdullaev, S.B.Lunina, A.R.Muxammadjonov va J.K.Mirzaaxmedovlar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan va bu ishlar davom ettirib kelinmoqda. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng Samarqand va Qashqadaryo So‘g‘dining qadimgi tarixi va madaniyati bilan o‘z navbatida mashhur fransuz, italyan va yapon arxeologlari ham shug‘ullanishga muvaffaq bo‘ldilar. Qadimgi va o‘rta asr Sug‘diyonasi O‘rta Osiyoning boshqa tarixiy-madaniy viloyatlaridan o‘zining arxeologik yodgorliklari va tarixiy manbalarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu hududda o‘z davrida butun dunyoga mashhur shaqshunos olimlardan N.V.Xaniqov, N.I.Veselovskiy, V.V.Bartold, V.L.Vyatkin, A.M.Belenitskiy, O.G.Bolshakovlar, arxeolog olimlardan esa A.Yu.YAkubovskiy, V.A.Shishkin, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, YA.G.G‘ulomov, A.I.Terenojkin, B.I.Marshak, V.I.Raspopova, G.V.Shishkina, S.K.Kabanov, N.B.Nemseva, Sh.Yu.F.Buryakov, M.I.Filanovich, O.V.Obelchenko, R.X.Sulaymonov, A.S.Sagdullaev, S.B.Lunina, A.R.Muxammadjonov va J.K.Mirzaaxmedovlar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan va bu ishlar davom ettirib kelinmoqda. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng Samarqand va Qashqadaryo So‘g‘dining qadimgi tarixi va madaniyati bilan o‘z navbatida mashhur fransuz, italyan va yapon arxeologlari ham shug‘ullanishga muvaffaq bo‘ldilar. Yuqorida nomlari qayd etilganlar orasida qadimgi va o‘rta asr So‘g‘dshunoslaridan ikki mashhur olimning nomlarini alohida zikr etish o‘rinlidir. 14 Chunki ular bugungi kunda yirik olim, chin inson bo‘lgan Muhammadjon Hasanovich Isomiddinovning hayoti va ilmiy faoliyatida juda katta o‘rin egallagan insonlar hisoblanadi. Ulardan biri Abu Rayhon Beruniyning “Mineralogiya” asarini tarjima qilgan, yirik sharqshunos A.M.Belenitskiydir. A.M.Belenitskiy taqdir taqazosi bilan XX asrning 40-50-yillarida sharqshunos olimlarni ta’qib qilgan sovet mustabid tuzumining bosimi ta’siri ostida O‘rta Osiyoning ichki hududlariga ko‘chib keladi va bo‘lajak olim Muhammadjon Isomiddinovning murabbiysi va ilmiy rahbariga aylanadi. Ikkinchi shunday inson bu B.I.Marshak bo‘lib, u o‘sha vaqtda endigina nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan va o‘z faoliyatini O‘rta Osiyo arxeologiyasi bilan bog‘lagan yosh olim sifatida (u ham A.M.Belenitskiyning shogirdi) Muhammadjon Isomiddinovga ilmiy rahbarlik qila boshlaydi hamda uning butun ilmiy faoliyati davomida asosiy maslahatchisi bo‘lib qoladi. B.I.Marshak arxeologiya fanining haqiqiy uslubchisi bo‘lib, O‘rta Osiyoning paxsa inshootlari sharoitida arxeologik qazishmalar olib borishning barcha nozik tomonlarini, shuningdek, arxeologik material va uning tahlilini yaxshi tushunadigan va biladigan mutaxassis olim ham edi. Aynan ikki mashhur arxeolog– Aleksandr Markovich Belenitskiy va Boris Ilich Marshakning ishlari natijasida Panjikent shahar xarobasi “O‘rta Osiyoning Pompeysi” nomini olgan edi. Ayniqsa, B.I.Marshak yosh ilmiy xodimga doimo qimmatli maslahatlar berar, Panjikent harobasidagi qazishmalar davomida unga ko‘p qatlamli manzilgohlarda “toza sopollar majmuasi”ni olish sir-asrorlarini o‘rgatib borar edi. 1975-1978 yillarda M.H.Isomiddinov mazkur institutning maqsadli kunduzgi aspiranturasida tahsil oldi va 1979-yil 16-mayda SSSR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad bo‘limi huzuridagi Ixtisoslashgan kengashda “Keramika YUjnogo Sogda v epoxu antichnosti i rannego srednevekovya” (Janubiy So‘g‘dning antik va ilk o‘rta asr sopollari”) mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 15 Aspiranturani tamomlagach, u O‘zbekistonga qaytib kelib, Arxeologiya institutida dastlab kichik ilmiy xodim, keyin katta va etakchi ilmiy xodim lavozimlarida ishladi. M.H.Isomiddinov O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining R.X.Sulaymonov rahbarligidagi Yerqo‘rg‘on va Qashqadaryo ekspeditsiyalarida qatnashdi. U Qarshi vohasidagi faoliyatini qadimgi yirik shaharlardan biri - Yerqo‘rg‘on shahar xarobasini qazishdan boshladi. O‘sha paytda O‘rta Osiyoning qadimgi va ilk o‘rta asr yodgorliklarini davrlashtirish arxeologiya fanining murakkab muammolaridan biri sanalar edi. Ushbu muammoning echimini topish maqsadida o‘tgan asrning 60-70 yillarida O‘rta Osiyoning turli vohalaridagi kulolchilik buyumlarini davriy shkalasini yaratish ustida bir qator arxeologlar ish olib bordilar. M.H.Isomiddinov ham Qashqadaryo vohasi uchun xuddi shunday shkalani tuzish ustida ish olib bordi. Bunda M.H.Isomiddinovga Zarafshon vohasining yuqori oqimida ish olib borayotgan SSSR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad bo‘limi va Davlat Ermitajining Panjikent ekspeditsiyasi qazishmalarida doimiy qatnashib, bu borada katta tajribaga ega bo‘lgan yirik olim B.I.Marshakning ilmiy maslahatlari qo‘l keldi. XX asrning 70-yillariga qadar Qashqadaryo vohasi hududida ish olib borgan arxeologlar o‘sha vaqtda ilk temir davri, miloddan avvalgi birinchi ming yillik yoki ellinlar davri, deb ataluvchi davrga oid qadimgi So‘g‘d qatlamlarining mavjudligi haqida bilishmas, mavjud sopol komplekslari ham alohida davrlar bo‘yicha batafsil ajratilmagan edi. M.H.Isomiddinov tomonidan antik davr yozma manbalarida qayd etilgan Ksenippa shahriga qiyos qilingan Yerqo‘rg‘on yodgorligida birinchi marta mikrostratigrafiyaga asoslangan qazishmalar o‘tkazildi va natijada butun janubiy So‘g‘d hamda uning atrof hududlari uchun kulolchilik komplekslarini xronologik jadvali yaratildi. Ilk bor qadimgi Yerqo‘rg‘on shahar xarobasining ichki devori doirasida kulollar mahallasi hududi belgilanib, u ichki shaharning sharqiy qismida, sharqiy 16 mudofaa devoriga parallel joylashganligi aniqlandi va kulollar mahallasida 50 dan ortiq xonalar ochildi. Arxeologlar tili bilan aytganda shaharning yuqori qurilish gorizonti bo‘ylab o‘tkazilgan aniq stratigrafik qazishmalar asosida miloddan avvalgi VII-V asrlarga oid kulollar mahallasi xo‘jaligining asosiy xususiyatlari aniqlandi. Sopol ashyolar mavjud bo‘lgan har bir mikroqatlamni alohida qazish orqali amalga oshiriladigan bu uslub yaxshi natijalarni beradi. Olimning stratigrafik tadqiqot bo‘yicha olgan asosiy natijalari hech qancha vaqt o‘tmay SSSR Arxeologiyasi to‘plamiga qabul qilinib, 1985-yili “Kavkaz va O‘rta Osiyoning eng qadimgi davlatlari” nomli jildida nashr qilindi. Bundan tashqari, M.H.Isomiddinov Sh.Toshxo‘jaev va G.V.Shishkina rahbarligidagi Afrosiyob ekspeditsiyasida, O‘zbekiston hududidagi arxeologik yodgorliklarni iventarizatsiya qilish ishlarida ham faol qatnashdi. Jumladan, u Namangan viloyatini kezib chiqib, bu erdagi barcha arxeologik obidalarning yaxlit xaritasini tuzdi. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida viloyatdagi juda ko‘p yangi arxeologik yodgorliklar birinchi marta fan olami uchun ma’lum bo‘ldi. Bizga ma’lumki, katta qurilishlarni boshlashdan avval o‘sha joylar geologlar va arxeologlar tomonidan o‘rganiladi. Bunday yirik qurilishlar amalga oshirish rejalashtirgan hududlarni arxeologik jihatdan tadqiq etish ishlarida M.H.Isomiddinov ham jalb etildi. U Namangan viloyatida quriladigan Chortoq va Zarkent suv omborlari havzalarida, shuningdek, Qarshi magistral kanali trassasida joylashgan yodgorliklarni o‘rganishda faol qatnashdi. Xususan, 1980-1983-yillarda u Namangan viloyatining Chortoq tumanidagi Chortoq suv ombori qurilishi rejalashtirilgan hududda Qorabog‘tepa, Dumaloqtepa, CHinormozortepa va Saroy qishlog‘i yaqinidagi manzilgohda, Norin tumani Xaqqulobod shahri yaqinidagi Kuyultepa yodgorligida, Qarshi vohasidagi Shullyo`qtepa, Qal’ai Zaxoki Moron, Isaboytepa va Kosontepa yodgorliklarida, Yakkabog‘ tumanidagi To‘rtko‘ltepa, G‘uzor tumanidagi Qo‘rg‘oncha yodgorliklarida arxeologik qazishmalar olib bordi. 1987-yildan boshlab M.Isomiddinov Samarqand vohasi va shahri tarixi va madaniyatini o‘rganishga kirishdi. 1987-1988-yillarda Samarqand viloyati arxeologik yodgorliklari ro‘yxatini tuzish bilan shug‘ullandi. Bu yerda 1988-yil 17 o‘zbek-fransuz qo‘shma arxeologik ekspeditsiyasi ish boshladi. O‘zbekiston tomonidan ushbu ekspeditsiyaning rahbari etib M.H.Isomiddinov, Fransiya tomonidan esa akademik Pol Bernar, keyinroq professor Frans Grene tayinlandi. Shu yildan boshlab Afrosiyobda keng qamrovli arxeologik izlanishlar olib borilib, yodgorlikning eng qadimgi qo‘yi qatlamidan to yuqori qatlamlargacha bo‘lgan davrda moddiy madaniyatning o‘zgarib borishi, shaharsozlikning rivojlanish tarixi o‘rganildi. Natijada, Samarqand shahrining yoshi 2500 yil emas, balki 2750 yil ekanligini isbotlovchi yangi artefaktlar topildi. Bundan tashqari, Olimning ishtirokidagi ushbu ekspeditsiya tomonidan ilk bor miloddan avvalgi VII-V asrlarda guvalaksimon g‘ishtlardan ko‘tarilgan monolit (yaxlit) mudofaa devorlari aniqlandi 12 . Bunday mudofaa devorlari keyinroq M.H.Isomiddinovning sa’y-harakatlari natijasida Samarqanddan 35 km shimoldagi mahalliy aholi orasida Ko‘ktepa nomini olgan yirik arxeologik yodgorlikda ham topilib, uning quyi qatlamlari ilk temir davriga (mil. il. XII-VIII asrlar), yuqori qatlamlari esa mil. avv. IV-III asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Mil. avv. VIII-VII asrlarda bu yodgorlik hududida hokim qarorgohi, shaharning yirik ibodatxonasi bo‘lganligi aniqlandi. Ko‘ktepadan topilgan artefaktlar, ayniqsa, g‘ishtlarning shakli va ko‘rinishi Samarqandning qadimgi qatlamlaridan topilgan g‘ishtlarning aynan o‘zginasi edi. Bu fakt Zarafshon daryosining o‘ng qirg‘og‘ida Samarqand shahridan ham qadimgiroq shahar bo‘lganligidan dalolat berar edi. Ko‘ktepadagi arxeologik qazish ishlari natijasida yodgorlikning yuqori qatlamlaridan chorvador aholiga mansub “zodagon ayol” qabri topildi. Qabrdagi ayol milodiy I asrda olti metr chuqurlikka, katakomba shaklidagi lahadga qimmatbaho, oltin bezaklar qadab ziynatlangan ustiboshi bilan, oltin suvi yuritilgan shisha taqinchoqlar bilan bezatilgan bosh kiyimda dafn etilgan edi 13 . M.H.Isomiddinovning tadqiqotlari natijasida Qashqadaryo vohasida ham, Samarqand vohasida ham ilk temir davriga oid yirik qadimgi dehqon manzilgohlari 12 Ширинов Т.Ш., Джуракулов М.Дж., Исамиддинов М.Х. и др. Самарканду 2750 лет. Книга-альбом (на узбекском, русском и английском языках). Ташкент.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2007. – 272 с. 13 O ` sha kitob . – B .36-39. 18 topilib, ikkala hududda shahar madaniyati ildizlari aniqlanadi. Qadimgi va o‘rta asr yozma manbalarida tilga olingan ko‘plab aholi manzilgohlari mavjud arxeologik yodgorliklar bilan qiyosiy solishtirilib, ularning o‘rni masalasidagi muammolar oydinlashtirildi, Ko‘ktepaning o‘zi esa Arrian asarlarida keltirilgan “Basiley” (ikkinchi poytaxt) bilan bir ekanligi ma’lum bo‘ldi. M.H.Isomiddinov hozirgi kunda ham arxeologiya sohasidagi izlanishlarni davom ettirmoqda. Taniqli olim Samarqand vohasida ish olib borayotgan o‘zbek- fransuz va o‘zbek-italyan qo‘shma ekspeditsiyalari ishida o‘z maslahatlari bilan qatnashmoqda. U o‘z shogirdlari bilan birga 2012-2014-yillar davomida Andijon viloyatining Mingtepa yodgorligida faoliyat olib borayotgan o‘zbek-xitoy qo‘shma ekspeditsiyasida ham faol ishtirok etdi. M.H.Isomiddinov qator Yevropa va Osiyo mamlakatlarida o‘tkazilgan nufuzli xalqaro ilmiy konferensiyalarda qatnashib, ilmiy ma’ruzalar qilgan. Parij (1991), Rim (1994), Sankt Peterburg (1999), Moskva (2000), Kioto (2005), Chimkent (2008), Olmaota (2010), shaharlarida o‘tkazilgan ilmiy konferensiya shular jumlasidandir. Bundan tashqari, M.H.Isomiddinov 2013- va 2015-yillarda Xitoy Xalq Respublikasida o‘tkazilgan I va II Butunjahon arxeologlarining Shanxay forumida xalqaro ekspert sifatida ishtirok etdi. 2015-yil may oyida u Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti olimlari uchun va 2016-yilning may oyida esa Pekin Markaziy millatlar universitetida ilmiy ma’ruzalar o‘qidi. M.H.Isomiddinov 9 ta monografiya, 3 ta ilmiy-ommabop risola, 2 ta o‘quv qo‘llanma, 150 ortiq ilmiy maqolalar muallifidir. 19 II BOB. O‘ZBEKISTON MODDIY MADANIYATI TARIXINI O‘RGANISHDA M.H.ISOMIDDINOVNING HISSASI (MONOGRAFIYA, RISOLA VA O‘QUV QO‘LLANMALARI MISOLIDA) II.1. O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivoji O‘rta Osiyo sharoitida ham dastlabki arxeologik qazishma ishlari deyarli Rossiyadagi kabi XIX asrning ikkinchi yarmida faqat topilmalar topib kolleksiyalar yig‘ish uchun qazishmalar o‘tqazishni boshlaganlar. Usha davrning yirik sharqshunos olimlari, tabiatshunoslar va boshqa ko‘plab olimlarning Turkiston hududiga kelishi bilan bu erda ham dastlabki o‘lkashunoslik, tarixni o‘rganish uchun yozma va arxeologik materiallarni to‘plash ishlari boshlandi. Rossiyalik yirik sharqshunos olimlarning bu erda boshlagan ekspeditsiyalarida mahalliy ilmli-bilimli odamlar ichida turk va fors tillarini biladigan, arab alifbosida yozilgan qo‘lyozmalarni o‘qiy oladigan odamlarni olib yurib birinchidan qadimgi tariximiz bo‘yicha juda ko‘plab materiallar to`plagan bo‘lsalar, ikkinchidan shu mahalliy aholi orasidan chiqqan yoshlarni arxeologik qazishmalar olib borib tarixni o‘rganish mumkinligini tushuntirishdi. Xuddi shunday mahalliy havaskor o‘lkashunoslardan biri Akram Asqarov bo‘lib, uning o`zi savdogar, ipak tolalaridan gazlamalar to`qiydigan hunarmand bo‘lsa ham, bularga qo`shimcha ravishda qadimgi asori-atiqalardan kolleksiyalar ham to`plagan. N.I.Veselovskiy tashkil etgan qazuv-qidiruv ishlarida bevosita qatnashgan, turli davrga oid tangalarni davri, zarb qildirgan podshoning nomlarini juda yaxshi bilgan. Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand va Buxorodagi ekspedidiyalarda qatnashgan. Akram Askarovni bemalol birinchi o‘zbek arxeologlaridan edi deb qo`rqmay aytsa bo‘ladi. Rus sharqshunos olimi N.I.Veselovskiy Akram Asqarovga baho berib “Agar Akram Asqarov bo`lmaganda men bunchalik muvaffaqiyatga erishmagan bo‘lar edim, deb juda yuqori baholagan. 1887-yili “Rus arxeologiya jamiyati” Akram Askarovni “Arxeologiya rivojiga qo‘shgan hissasi uchun” kichik kumush medali bilan mukofotlaydi. Ko‘p o`tmay u Parijdagi “ilmiy arxeologiya jamiyatining a’zosi” etib saylanganligi ma’lum bo`ldi. 20 Yana bir mahalliy aholi vakillaridan biri Mirza Abdulla Buxoriy bo‘lib, u aslida savdogar-ziyoli oiladan chiqqan edi. Ko‘p yillar davomida arxeologik ashyolarni to`plash va ularni o‘rganish bilan shugullangan va natijada oddiy asori- atiqalarni to`plovchi odamdan mahalliy o‘lkashunos, numizmat va havaskor arxeolog darajasaga ko`tarilgan. Mahalliy havaskor – numizmat, Samarqandlik xattot Abu Said Maxsum bo‘lib, uning Samarqand shahrining obidalaridagi ko‘chirmalaridan N.I.Veselovskiy, V.A.Krachkovskaya, A.A.Semyonov kabi taniqli sharqshunoslar o’z ilmiy tadqiqotlarida foydalanishgan. Hatto, Samarqandlik sharqshunos va arxeolog olim V.L.Vyatkinga Ulug‘bek rasadxonasini o‘rnini XVI asr vaqfnomalarini o‘rganib turib ko’rsatib bergan ham Abu Said Maxsum bo‘ladi. Demak, “tarixiy manbalarni o’qib turib, u yoki bu yodgorlikni topish usulini ham birinchilardan bo‘lib o‘zbek ziyolilari ixtiro qilgan”, desak xato qilmagan bo’lamiz. Abu Toxirxo’ja Samarqandiyning qalamiga mansub bo‘lgan “Samariya” asarini 1899-yilda N.I.Veselovskiy tomonidan fors tilida, 1904-yilda V.L.Vyatkin tomonidan rus tilida nashr qilinishiga sababchi bo‘lgan ham Abu Said Maxsum bo‘ladi. Chunki, Abu Said Maxsum birinchi marta bu qo‘lyozmani topib, undan bir nusxa ko‘chirib N.I.Veselovskiyga bergan edi. U umrining oxiriga qadar V.L.Vyatkinning Afrosiyobdagi qazishmalariga borib to‘rgan, ammo ogir xastalikka uchragan Abu Said Maxsum rasadxona ochilgandan ko‘p utmay 1910-yilda vafot etdi. Turkistonning Yettisuv viloyatida yana bir havaskor arxeolog Turdi Mirg`iyosov faoliyat yuritgan bo‘lib, u 16 yil davomida asori atiqalarni to`plagan. Uni usha davrdagi arxeolog A.A.Divaevga yozgan xati O‘zbekiston Davlat Markaziy arxivida saqlanib kolgan. Unda Tukmok tumani atrofida saqlanib kol ga n irrigatsiya inshootlari, ko`hna shahar xarobalari, u yerda qazishmalar o‘tkazilganini, u yerda topilgan topilmalar to`g`risida yozgani holda, yodgorliklarni saqlash ishlari yaxshi bulmayotgani, jumladan, mahalliy aholi tomonidan obidalarning gishtlari ko’chirib olib ketilayotganligi to`g`risida xabar qilinadi 21 Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdi-ki, bizda boshlangan arxeologik qazishma ishlarini ibtidosida mahalliy aholidan chiqqan ziyoli, havaskor o‘lkashunos, o’z xalqini tarixini o‘rganishni orzu qilgan havaskorlar turadi. V.V.Bartoldning say xarakati bilan 1895 yilda Toshkentda Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari to’garagi tashkil etildi. Bu to’garak ishlarida o’z davrining yirik sharqshunos va qadimshunoslari V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, M.S.Andreev, A.A.Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov kabi atokli olimlar shugullanganlar. O‘rta Osiyoning qadimgi va urta asrlari bo‘yicha yirik mutaxassis, arxeolog olim V.M.Massonning fikricha O‘rta Osiyoarxeologiyasini shakllanishida Sankt-Peterburg sharqshunoslarining o‘rni juda katta bo‘lgan edi. Ayniqsa V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, A.Yu.Yakubovskiy kabi yirik sharqshunoslar boshlagan va A.M.Belenitskiy oxiriga yetkazgan arxeologik manbalardan tarixni yoritishda foydalanish usuli “Sankt-Peterburg arxeologiya maktabiga” aylandi. Ammo XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Turkiston hududining anchagina qismida arxeologik izlanishlar olib borish bilan o’z zamonasining yirik bilimdon sharqshunos olimlari shug’ullanishgan bo’lishsa ham, ularning hammasi oddiy “kolleksiya yiguvchi mutaxassis” darajasidan nariga o’tmadilar. Buning sababi asosan bitta edi. U ham bo‘lsa bu “arxeolog”larni O‘rta Osiyo sharoitida oddiy tuproqdan yasalgan (paxsa, xom g’isht, guvalak, sinch, yerto’la, yarim yerto’la va x-k.) arxitektura obidalarini nurashi, ularni ko‘p qatlamligi sharoitida paydo bo‘lgan. Arxeologik qatlamlarni ajrata olmaganliklarida, yodgorliklarni tarixiy manba sifatida ishlatishni bilmaganliklarida edi. Bu ishni bilish uchun o’sha qazilayotgan obidani yodgorlik shakliga kirgunga qadar bo‘lgan tarixini tasavvur qilaoladigan odamgina bu yodgorlikni qaziy olishi, arxeologik obidani yaxlit bino sifatida tasavvur qila olishi mumkin edi. Buning uchun albatta arxeolog-mutaxassislar kerak edi. Bizning hududlarimizga kelib qazishmalar olib borgan dastlabki sharqshunos-arxeologlar Yevropa hududlaridan kelganliklari uchun ular ko‘prok Koradengizbuyi, Kavkaz, Yevropaning janubiy qismlaridagiday toshdan 22 ko’tarilgan imoratlarni qazib o‘rganishgan, yoki o’zlari bevosita qatnashmagan bo‘lsalar ham, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etilgan adabiyotlardan bilishar edi. Shuning uchun ular O‘rta Osiyoga kelib dastlabki qazishmalarni o‘tqazishgan davrda katta muvaffaqiyatlarga erisha olmadilar, chunki ular mahalliy sharoitdagi tuproqdan bo‘lgan imoratlarni qoldig’ini qazishni bilishmas edi. O‘zbekistonda arxeologiya fani xatto o’tgan asrning 30-yillarini oxirlarigacha o’zining shakllanish bosqichida edi. Bu davrda V.L.Vyatkin Afrosiyob yodgorligida, B.P.Deniken qadimiy Termizda, M.E.Masson Oxangaron vodiysida va Amudaryo bo'yidagi Ayritomda, Termizda, A.Yu.Yakubovskiy Zarafshon vodiysi yodgorliklarida, V.A.Shishkin Varaxshada, S.P.Tolstov va Y.E.G`ulomov Xorazm voxasida, A.P.Okladnikov Teshiktosh va Machay gorlarida, V.V.Grigorev va A.I.Terenojkin Toshkent viloyati va Samarqand shahrida qazishmalar olib bordilar. Bu olimlarning aksariyat qismi o’z sohasining yetuk darg’alari bo’lishsa ham, ularning ichida O‘rta Osiyo ilmiy sharoitidagi tuproqdan bo‘lgan arxitektura obidalarini qazish, yodgorlikni qatlamma-qatlam o‘rganishning eng dastlabki namunalarini xayotga joriy etgan dastlabki arxeologlar bu G.V.Grigorev, hamda A.I.Terenojkin bo‘ladilar. G.V.Grigorev Samarqand shahridagi Tali-Barzu yodgorligida olib borgan qazishmalaridan topilgan juda ham yaxshi, qatlamma-qatlam olingan kulolchilik komplekslari hozirgi payitgacha “tozza komplekslar” sifatida o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Bunday ish O`rta Osiyo sharoitida birinchi marotaba o`tkazilganligi tufayli va olingan stratigrafik ma’lumotlar juda aniq davrni ko`rsatsa ham, o`sha davrning arxeologiyasiga katta xizmat ko`rsatgan G.V.Grigorev bu ma’lumotlarni aniq davrini aniqdashda katta xatolarga yo`l qo`ydi. Albatga bu uning aybi emas, balki arxeologiya fanining ilk rivojlanish bos`ichlaridagi to`g`ri y o` lni qidirish edi. Xuddi shunday fikrni urushdan keyingi qiyinchilik yillarida Samarqandning Afrosiyob xarobalaridagi jarliklar, eski qazishmalarni kesmalari, mudofaa devorlarini tozalash va ularni tushunish ishlarini muvaffaqiyatli bajargan, hamda bu sohada yirik tajriba to`plagan olim A.I.Terenojkin to`g`risida ham aytsa bo‘ladi. Bu olimning usha turli kesmalarni, jarlik va mudofaa devorlarini tozalash usullari 23 bilan Samarqand shahri tarixini davrlashtirishi va ayniqsa uning olgan komplekslarini tozaligi o`z kuchini hozirga qadar yo’qotgani yo’q, O‘zbekistonda arxeologik bilimlarni to’planishida, mamlakatimiz uchun ko‘plab arxeolog kadrlar yetkazib berishda hozirgi Milliy universitetning M.E.Masson boshchiligidagi arxeologiya kafedrasini ochilishi (1940), O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi qoshida dastlab Arxeologiya bo`limini, sal o`tib tarix va arxeologiya institutini tashkil etilishi (1943), yurtimizda qadimshunos mutaxassislarni ko‘plab paydo bo`lishida o`zining munosib hissasini qo’shdi. Bu kafedrani bitirib chiqqan olimlar ichida O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi bo‘yicha eng yirik ishlarni qilgan qadimshunoslar – B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov, E.V.Rtveladze, R.X.Sulaymonov, G.V.Shishkina, B.D.Kochnev, A.S.Sagdullaev, Z.Usmonova, I.Axrorov, Sh.Pidaev kabi olimlarni misol qilib keltirish mumkin. Aynan shu kafedrani bitirib chiqqan olimlarni alohida qazish usullari, arxeologik materiallarni talqin qilish usullarini birligi uchun ham bu olimlarni O‘rta Osiyo arxeologiyasining “Toshkent maktabi” deb atash rasm bo‘lgan. 24 II.2. O‘zbekiston qadimgi moddiy madaniyatini o‘rganishda M.H.Isomiddinovning izlanishlari Yaqin vaqtlargacha O’rta Osiyoning tarixi haqida gap ketganda VII asr oxiri va VIII asrdan keying davri xususida fikr yuritish mumkin edi. Chunki arablardan keyingi yozma manbalar saqlanib qolgan bo’lib, ularga qadar yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy yodgorliklar, ayniqsa, yozma manbalar turli vaziyat hamda sabablarga ko’ra yo’q qilib yuborilgan edi. Markaziy Osiyo xalqlarining arablarga qadar bo’lgan va undan keyingi moddiy ishlab chiqarish tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, diniy e’tiqodi, urf- odatlari, madaniy aloqalari va boshqa masalalarini arxeologiya fani o’rganadi. Arxeologiya fani qadimiy manbalarni o’rganish asosida insoniyatning butun tarixi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon yaratadi va ilmiy tarzda yakuniy xulosalar chiqaradi. Bu manbalar shu darajada ko’pki, ularni sanab, tahlillab oxiriga yetib bo’lmaydi. Markaziy Osiyo sharoitida qadimda mavjud bo’lgan butun boshli shaharlar, qishloqlar, qo’rg’onlar, ko’shklar hozirda xaroba tepaliklarga aylangan bo’lib, asosiy qismi yer ostida yotibdi. Yuqorida sanab o’tilgan yashash makonlaridan tashqari insonlarning kundalik turmushida foydalaniladigan buyumlar ham arxeolog mutaxassislar uchun o’rganish manbasi hisoblanadi. Masalan, temir, mis, suyak va yog’ochdan yasalgan buyumlar, mehnat qurollari, turli taqinchoqlar, haykalchalar, tangalar va hokazo. Shu singari buyumlarning hammasi topilgan sharoiti va holatiga qarab arxeologlarga ma’lum bir tarixiy xulosa chiqarishga imkon beradi. Markaziy Osiyo sharoitida yuqorida sanab o’tilgan ashyolar ichida o’zining ko’pligi, yaxshi saqlanishi va tarixiy ma’lumotlarni ko’p berishi jihatidan sopolning oldiga tushadigan birorta buyum topilmaydi. Sopolning shu darajada ko’p ma’lumot berishidan bo’lsa kerak, hozirgi paytda AQShda arxeologiya fanining muhim tarmog’i sifatida “Sopol arxeologiyasi” ajralib chiqqan. . 25 O‘zbekiston tarixini, qadimgi madaniyatini o‘rganishda xalq hunarmandchiligini ng turli sohalarini, ayniqsa , kulolchilik, temirchilik va shishasozlikni o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki aynan kulolchilik mahsulotlari, shishasozlik, hamda temirchilik arxeologiya fanida eng muhim manbalar qatoriga kirib, unda jamiyat taraqqiyotining darajasi, xronologiyasi, etnik va madaniy aloqalari yorqin aks etib turadi. M.H.Isomiddinovning izlanishlari natijasida bir qancha ilmiy ishlar: monografiya, risola va o‘quv qo‘llanmalar yaratilgan. S hular jumlasida “Sopolga bitilgan tarix” risolasini alohida eslatib o’tish lozim. Bu risola iste’dodli olimning yo`qsak salohiyatini yana bir karra isbotlagan, deyish mumkin. Uning ahamiyatli jihati shundaki, qo’llanmada arxeolog mutaxassislar uchun o’rganish manbalaridan biri–sopol buyumlarni alohida tadqiqot obyekti sifatida qadimiy O’zbekistonning moddiy madaniyatini o’rganishda jiddiy ahamiyat kasb etishini amaliy tarzda ko’rsata olgan. Ushbu ishda Markaziy Osiyoning janubiy nohiyalaridagi sopol buyumlarining eneolit va bronza davridan boshlab to o’rta asrlargacha o’zgarib borishi, uning tarixiy taraqqiyoti, xalqlarining iqtisodiy, moddiy-ma’naviy hayoti o’zgarib borishi bilan bog’liqligi va uning kulolchilik buyumlaridagi in’ikosining qisqacha bayoni bilan tanishishimiz mumkin. Jumladan, risolada insoniyatning ijtimoiy va moddiy madaniyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida Markaziy Osiyoning janubiy hududlarida rivojlangan kulolchilik haqida fikr yuritiladi. Shuningdek, sopolning shakli, tarkibi va rangining o’zgarishida aks etgan qadimiy tariximizga oid ma’lumotlar keltiriladi. Sopol buyumlar shaklida qolgan madaniy manbalar ustida davriy ravishda olib borilga kuzatuvlar, ularning aholi madaniyai taraqqiyoti bilan hamohang tarzda o’zgarishlar bilan boyib borishi mukammal ilmiy tahhlil hamda xulosalar bilan tadqiq etilgan 14 . Naxshab hunarmandchiligini o‘rta asr shahar hayotisiz tasavvur etib bo‘lmaydi, chunki har qanday qadimgi va o‘rta asrlardagi shaharning, jamiyatning iqtisodiy qudratini bevosita unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar tashkil etadi. Ishlab chiqarilgan kulolchilik, temirchilik va shishasozlik mahsulotlari eng avvalo 14 Исомиддинов М. Сополга битилган тарих. Т.: “Фан” 1990 26 o‘zining hududidagi va qolaversa qo‘shni hududlardagi aholi ehtiyojini qondirgan. Mahsulot tovar sifatida, ko‘p hollarda seriyali ishlab chiqarilgan. Tovarlarning sifati va qimmati doimo aholi ehtiyoji va zamonning talabidan kelib chiqqan. Shuning uchun bunday hunarmandchilik mahsulotlarini o‘rganish, ayniqsa har qaysi hudud, undagi turli xalqlarni turli davrlarda ishlab chiqargan mahsulotlarini ajratib o‘rganishga intilish, arxeologiya fanining doimiy dolzarb masalalaridan hisoblangan. Shunga qaramay turli maqola, yoki monografiyalarda ushbu mavzu turli darajada talqin qilingan. Umuman, Qarshi vohasini o‘rganilishini mutaxassislar uchta katta davrga bo‘lishadi 15 . Birinchi bosqich berilayotgan ma’lumotlardagi sistemaning yo‘qligi, ularning uzuq-yuliqligi bilan xarakterlidir 16 . Qarshi vohasining o‘rganilishidagi ikkinchi bosqich adabiyotlari asosan sovetlar davriga to‘g‘ri kelib, chop etilgan turli maqola va monografiyalarda biz ko‘rayotgan masalalarga qisman to‘xtalib o‘tilgan. Ammo, bu davrga kelib ancha qamrovi keng ishlarni paydo bo‘lganligini, sohaga alohida to‘xtalishni ko‘rish mumkin 17 . Ma’lumki, O‘rta Osiyo arxeologiyasi XX asrning ikkinchi yarmida, (ayniqsa 50–70 - yillarda) turli vohalarni kulolchilik buyumlarini davrlashtirish, kulolchilik buyumlarini kolonkalarini yaratish bo‘yicha alohida ilmiy izlanishlarga muhtoj edi. Bunday ishlarning etishmasligi natijasida arxeologlar qazilayotgan ob’ektlarning davrini aniqlashda turli qiyinchiliklarga duch kelishar edi. Shuning uchun ham kulolchilikka bag‘ishlangan monografiya va dissertatsiyalar yozildi 18 . Lekin, bu 15 Ражабова Н.Н. История изучения археологических памятников долины Кашкадарьи (к проблеме становления и развития археологической школы в Узбекистане). Автореф. Дисс. на соис. канд. ист. наук. Т.: 2006. 2 б. 16 Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. – Спб., 1843; Бёрнс А. Путешествие в Бухару. – М., 1850; Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Т., 1875; Крестовский В.В. В гостях у эмира Бухарского. –Спб., 1887; Литвинов Б.Н. Карши. Туркестанские ведомости. 1910, № 114-116. 17 Мас с он М.Е. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т.: 1973; Кабанов С.К. Нахшаб на рубеже древности и средневековья. –Т.; уша муаллиф. Культура сельских поселений Южного Согда III-VI вв.(По материалам исследований в зоне Чимкурганского водохранилища). – Т., 1981; Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XII вв. – Т.: 1984; Туребеков М. Оборонительные сооружения древних поселений и городов Согда ( VII - VI вв. до н.э., VII в.н.э.) – Нукус: Каракалпакстан, 1990; Сагдуллаев А.С. Оседлые области юга Средней Азии в эпоху раннего железа (генезис культуры и социально – экономическая динамика).: Автореф. дис... док. Ист. наук. – М., 1989. 18 Исамиддинов М.Х., Сулейманов Р.Х. Еркурган (стратиграфия и периодизация). Т.: Фан, 1984; Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового керамического производства Нахшаба. Т.: 2000. Столярова Н.П. Средневековая керамика Кашкадарьинского оазиса XI- нач. XII I вв. Т., 27 ilmiy ishlarda asosiy e’tibor topilgan kulolchilik buyumlarini komplekslarga ajratish va ularni davrini aniqlashga qaratildi. Uchinchi guruh adabiyotlar asosan mustaqillik yillarida chiqarilgan adabiyotlar bo‘lib, ularning ko‘pchiligi ko‘proq Kitob-Shahrisabz, Qarshi shaharlarining yubiley marosimlariga, tarixiy va madaniy jarayonlarni taraqqiyotini umumiy, ko‘proq ilmiy-ommabop tarzda bayon etishga bag‘ishlangan kitoblar va albomlar chop etildi 19 . M.Isomiddinov va A.Yarqulovlarning ushbu t adqiqot i da Qarshi vohasining kulolchilik, temirchilik va shishasozlikka oid arxeologik materiallarini shu kungacha o‘rganilganligi darajasini tanqidiy tahlil qilinib yangi tarixiy, madaniy va uslubiy xulosalar chiqariladi. Shu kungacha Qarshi vohasida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari ko‘proq shaharsozlik masalalariga, diniy-ideologik masalalarni yoritishga bag‘ishlangan bo‘lsa, ushbu ishi da birinchi marotaba o‘rta asr hunarmandchiligini har tomonlama chuqur o‘rganishga qarat ilgan . Hunarmandchilik mahsulotlarini keng qamrovli xronologik tipologiyasi beriladi, mahsulotlarni ishlab chiqarishni boshqarish, hunarmandchilik mahsulotlarini tovar sifatida realizatsiya qilish masalalari, hunarmandlarning kundalik turmushi masalalari batafsil tahlil qilinadi, olingan xulosalardan tarixiy va ilmiy xulosalar chiqaril gan . Naxshabning o‘rta asrlardagi hunarmandchiligiga bag‘ishlangan bunday ilmiy ishlar shu payitgacha deyarli yo‘q edi. M.Isomiddinov t adqiqotda Naxshab hududida olib borilgan arxeologik izlanishlar ni tarixiy, tanqidiy, metodologik nuqtai nazardan maxsus tadqiq et gan . Bu hududni o‘rganilayotgan davridayoq olimlar tomonidan amalga oshirilgan katta, so‘zsiz fundamental ishlar bilan bir qatorda yo‘l qo‘yilgan ayrim xato va kamchiliklar aniqlanib to‘g‘rilan gan . Shu vaqtgacha arxeologik tadqiqotlar olib borishdagi yutuq va kamchiliklar yagona tizim ostida, alohida monografik tadqiq qilin gan . Hozirgi zamon xalqaro arxeologik izlanishlarda qo‘llaniladigan yangi uslublar jamlanib bayon etil gan . 1985. 19 Шахрисабз. Наследия тысячелетий. Отв. Ред. Э.В.Ртвеладзе и А.С.Сагдуллаев. Т.: 2002; Шахрисабз. Дресвянская Г.Я., Лунина С.Б., Султанов Х.Т., Усманова З.И. – Т., 1993; Сулаймонов Р.Х.: Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият» 2004. 28 Monografiya asosan o‘rta asrlardagi hunarmandchilik mahsulotlari – kulolchilik buyumlari, shishasozlik va shishadan yasalgan idishlar, temirchilik mahsulotlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun aynan shu davrda ishlab chiqarilgan kulolchilik va shishasozlik buyumlari har qanday didi yo`qsak odamni ham hayratda qoldiradi. Demak, hozirgi zamon kulollari va shishasozlari bu qadimgi kulolchilik va shisha buyumlaridan nusxa olib undan yangi namunalar yaratsa, qadimgi ananalarimiz o‘lmasdan yashashi mumkin. Ma’lumki, arxeologik usul bilan qazib olinib o‘rganilgan har qanday buyum, ayniqsa kulolchilik mahsulotlari arxeologik qatlamlarni xronologiyasini bilishga xizmat qiladigan buyumlar qatoriga kiradi. Shundan kelib chiqib, Qashqadaryo vohasining o‘rta asrlarga oid kulolchilik, shishasozlik va temirchilik buyumlari tipologik analiz qilinishi nazarda tutilishi sababli shu voha arxeologik yodgorliklarini davrlashda kerak bo‘ladigan eng muhim manbaga aylanishi mumkin 20 . M.Isomiddinovning u shbu monografiya si Naxshabdagi o‘rta asrlar hunarmandchiligi tarixiga bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun ham bu Qarshi vohasini yaxlit holdagi tarixi va madaniyatini o‘rganishda, ayniqsa uni tanqidiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqishda qo‘l kel gan , natijada albatta yangi tarixiy – madaniy xulosalar olin gan . Qarshi vohasi va umuman Janubiy Sug‘d hududida hunarmand chilik mahsulotlarini xronologik tarzda ko‘rishda O‘rta Osiyo tarixida juda katta rol o‘ynagan xioniylar, eftaliylar, turklar va arablarning ta’sirini bu y erdagi moddiy madaniyatda qanchalik aks etganligi kuzatil gan . Bu madaniyatimiz tarixini hali ma’lum bo‘lmagan jihatlarini yoritib berishga xizmat qil gan . Tadqiqot Naxshabning o‘rta asrlardagi hunarmandchiligini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun ham, ilmiy ishni quyi davriy chegarasini V-VI asrlar xioniy – eftaliylar davri deb ol ib , uning yuqori chegarasini IX-X asr boshlari, ya’ni O‘rta Osiyoni arablar tomonidan istilo qil in gan davri va ilk somoniylar davri bilan chegarala gan . Ma’lumki, Samarqand S h arqning eng qadimgi sha ha rlaridan biri bo‘lib, 20 Исомиддинов М., Ярқулов А. Нахшаб ҳунармандчилиги тарихи. Тошкент, “Yangi nashr”, 2014. 29 Sug‘dning qadimgi va o‘rta asrlardagi poytaxtidir. Samarqand O‘rta Osiyoning ikki daryo orali g‘ idagi eng yirik shah arlaridan biri hamda o‘zbek davlatchiligi shakllanishida asosiy beshik vazifasini o‘tag an maskanlardan biri hisoblanadi. O‘zbekistan Respublikasi birinchi Prezident i I.A. Karimov h a q li ta’kidlaganlaridek, “ Samarqand o‘ zining tarixi, buyo`q madaniyati, o‘ zining betakror me’moriy obidalari bilan insoniyat siv i li zatsiyasining beshiklaridan biri bo‘lib xizmat qildi va bugungi kunda o‘ zining s alo h iyati, betakror q iyofasi bilan dunyodagi ming-minglab odamlarni h ayajonlantiradi va bu tun xalqimizning faxri hisoblanadi ” . Ayni paytda Samarqandning yoshi XXVIII asrdan oshdi, u Rim va Yerevan kabi eng qadimiy shah arlarning tengdoshi hisoblanadi. Uni Afina, Rim yoki Fiva bilan bir q atorda, jahonning eng yirik madaniyat o‘ cho q lari q atoriga kiritish mumkin. Samarqandga bog‘liq tarixiy afsonalar, ajoyib vasflar shunchalik ko‘pki, bu xatdan dunyoning biror bir shahri unga tenglasha olmaydi. Ular dan “Samarqand – say q ali ro‘yi zamin ast” yoki “Musulmon dunyosining noyob gav h ari” degan ikki ta’rifni eslatib o‘tishning o‘ zi kifoya. Samarqand qadim zamonlardan to o‘ rta asrlar oxirigacha Sug‘d poytaxti bo‘lgan, bu hakda “Avesto”dagi qadimgi zardushtiylik dini mad h iyasida “Sug‘dlarning odamlar va dalalarga boy farovon mamlakati” deb ta’riflanadi . Qadimgi S h arq bo‘yicha olimlar Samarqandni “Markaziy Osiyoning yuragi” deb ta’kidlay di lar . Darha q i q at, q adimiy Sug‘d siyosiy va i q tisodiy markaz bo‘lib, minta q adagi ko‘plab jiddiy masalalarni h al q ilishda ni h oyatda muhim rol o‘ ynagan. Bu uning Markaziy Osiyo qit’ asidagi q ulay geografik joylashuvi bilan belgilangan. Turkiston va Zarafshon to g‘ tizmalari oralig‘ida joylashgan Samarqand va Samarqand vohasining tabiiy-i q lim sharoitlari inson h ayoti uchun eng q ulay bo‘lib, shu bois arab sayyo h i al-Istaxriy o‘ zining «Masolik al-mamolik» («Mamlakatlar yo‘llari») deb nomlangan kitobida Samarqandni insonning hayot kechirishi uchun eng yaxshi uchta erlar qatoriga qo‘ shadi: «Bu dunyoning 30 faro g‘ at joyi Samarqand So‘g‘di, Obolla kanali va Damas Gutadir». O‘rta Osiyoning ko‘pchilik arab sayyohlari va tarixchilari Samarqand va Samarqand voh asini “dindorlar amiri bo g‘ i” deb ataganlar, hattoki harbiy sarkardalar janglar p aytida o‘z qo‘shinini shaharni talon-taroj qilishiga yo‘l qo‘ymaslikka va bu bilan ushbu “b o g‘” ni o‘ zlari uchun daromad manbai sifatida saqlab qolishga harakat qilganlar. Sug‘diyona Avestoda “Sug‘d Gavasi” sifatida tilga olinadi, keyinchalik esa Behistun q oyalarida o‘yib yozilgan qadimiy Doro I yozuvlarida eramizdan avvalgi VI asrdagi 23 ta mamlakatlardan biri deb ataladi. Boshqa yozuvlarda aytilishicha, Doro I ning Suzada q urilgan saroyini bezash uchun Sug‘diyonadan keltirilgan lazurit va serdolikdan foydalanilgan. Qadimgi tarixchilar Sug‘diyonani janubiy Oks (Amudaryo) va shimoliy Yaksart (Sirdaryo) bilan chegaralaydi, ammo uning hududi keyinchalik asta-sekin q is q arib borgan. Samarqand shahrining o‘zi Iskandar Zul q arnayn davrida “Maroqand” deb, bazida esa “Maro q andlar” deb ko‘plik sonida tilga olina boshlandi. Shu bilan birga, qadimgi tarixchilar Samarqandni “hukmdorning joyi” deb ataydilar va shaharning o‘ ziga, uning h imoya inshootlariga, q alalariga, qo‘ r g‘ onlariga, hududiga bataf s il tarif beradilar. Samarqand, shuni ngdek, eski Sug‘d maktublarida ham tilga olinadi, unda “Smrknd” (unlilarsiz), Smrknd deb yoziladi. Xitoy yozma manbalarida uning nomi «Kan» deb ataladi, bu, Samarqand s o‘ zining bitta ieroglifga mos keladigan bitta bo‘g‘ingacha q is q artirilgan shakli b o‘ lishi mumkin. VII asrdan keyin “Samarqand” nomining xitoycha fonetik shakli paydo bo‘ldi va u «Sivanszin» deb atala boshlandn. Ammo boshqacha xitoy nomi ham bor, xususan, Syuan Szyan shunday deb yozadi: «Zarafshon vodiysida Samotszyan yurti bor va uning poytaxti ham xuddi shunday nomlanadi». Uning xulosasi va deyarli barcha boshqa arxeologlarning tasdi g‘ i bilan 1970 - yilda Samarqandning yoshi 2500 yil deb belgilandi va yubiley tantanalari o‘tkazildi. 31 G.V.Shishkina Afrosiyobda uzo q yillar davomida ish olib borib, yangi ma’lumotlarni qo‘ lga kiritdi. U ha m “Samarqand Eron A h omaniylarining O‘rta Osiyoni qo‘lg a kiritishidan oldin shoshilinch q urilgan” deb hisoblaydi. 1988 - yilda o‘zbek-fransuz ekspeditsiyasi tashkil etilib, u Afrosiyob shahristonini ham tad q i q qilgan. 90-yillar boshida ekspeditsiya a’zolari Ko‘ktepaning shu paytgacha noma’lum bo‘lgan ilk temir asriga tegishli obidasini topishdi. S o‘ nggi 15 yildan beri bu h ar ikki yodgorlikni xuddi shu ekspeditsiya olimlari sinchiklab o‘rganmo q dalar va muayyan muvaffa q iyatlarni qo‘ lga kiritmo q dalar. Ko‘ktepa va Afrosiyob xarobalari bilan birga qo‘ shni vodiy hududida Q arshi vohasining Yerqo‘rg‘on shahristoni va Kitob-Shahrisabz vo ha sining Uzun q ir va Sangirtepa shaharlari o‘rganildi. Ushbu yodgorliklarni o‘rganish asosida ya q inda Shahrisabz va Qarshining 2700 yillik yubiley tantanalari o‘tkazildi. Ko‘ktepa va Afrosiyob xaroblarini o‘rganish natijasida olingan materiallar va yuqori da tilga olingan Q ash q adaryo vodiysining sinxron yodgorliklari bilan solishtirma ta h lili olib borildi. Buning o q ibatida yangi ma’lumotlar, ayni q sa ilk shahar madaniyatining rivojlanishi haqida q immatli manbalar olindi. Samarqand shahrining yubiley tantanalari munosabati bilan ushbu monografiyada M.Isomiddinov va T.Shirinov shaharning yoshi haqidagi yozma manbalar va arxeologik materiallar asosida kiskacha ma’lumotlar berishga h arakat qil gan . Buning uchun Samarqand va uning atrofi, Afrosiyob va Ko‘ktepaning asosiy stratigrafik ob’ektlarini o‘rganish tarixi haqida s o‘ z yuritish lozim. Monografiyada ushbu ekspeditsiyalar qo‘ lga kiritgan materiallar ta h lil qilin gan. Samarqandning xronologiyasi, davrlashtirilishi va ilk bos q ichdagi umumiy rivojlanishi masalalari k o‘ ril gan . Kitob oxirida Samarqand So‘g‘di va unga qo‘shni mintaqalarda shahar madaniyatining umumiy rivojlanish bosqichlari keltiril gan . M.Isomiddinovning T.S h ir i nov bilan birgalikda tayyorlagan “Ko‘hna Samarqand arxeologiyasi” nomli kitobi YUNESKO moliyaviy yordamida 32 “Samarqand shahrining 2750 yilligi” nomli Qatnashuv dasturi doirasida nashr qilingan 21 . Professor Isomiddinov Muh am madjon Xoji Usmonxon Temurxon o‘g‘ li bilan yozgan “Orlotda aks etg an tarix” nomli risolasida Zarafshon daryosining o‘ng sohili, Nurota tog‘la rining etagidagi a dirlar orasida joylashgan Orlot qishlog‘ining tarixi va madaniyati, qadimgi So‘g‘ diyon aning umumiy tarixi va madaniya tin ing rivojlanish jarayoni bilan naqadar bir ekanligi, qo‘shni hududlar ah olisi bilan olib borilgan madaniy, iqtisodiy aloq alari bu erdagi dinlar to‘g‘risida arxeologik ash yolar va tarixiy dalillar asosida hikoya qilib berganlar . Vatanimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin o‘zining qadimiy, lekin keyingi vaqtlarda toptalgan tarixini q ayta tiklashga kirishdi. Bunga , albatta , birinchi Prezidentimiz Islom Kari movning respubl ikamiz tarixchilari oldidagi nutqi va boshqa qator chiq ishlarid a qadimgi tariximizni ob’ektiv o‘ rganish va uni keng aholi ommasiga targ‘ib qilish to‘g‘risida ko‘targan q ator mavzulari katta yordam berdi. Q adimgi tariximiz va ma daniyatimizga oid yodgorliklar to‘g‘risida eslab Islom Karimov “O‘zbekistan deb ataluvchi h udud, ya’ni bizning Vatanimiz nafa qat Sharq, balki, umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini butun jahon tan olmoq da. Bu qadimiy va tabarruk tuproq dan buyo`q allomalar, siyosatchilar, sar kardalar yetishib chi qqa n. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, say q al topgan. Eramizgacha va undan keyin q urilgan murakkab suv inshootlari a ynan shunday ikki madaniyatning bir- biriga ta’sirini Ishtixon tumani hududida joylashgan Orlot q ishlo g‘ ida miloddan avvalgi III-II asrlarda shakllangan va h ozirgi paytda xal q orasida Q o‘p g‘ o nt ena nomi bilan ma’ lum shahar xarobasi va undan to p ilgan moddiy ashyolar – bu qadimgi o‘ tro q dehqonchilik q ilib kun ko‘rgan mahalliy aholi q oldirgan madaniyat namunasi dir. L ekin bu o‘ lkaga ko‘plab chorvador aholining ham kirib kelganini kuzatish mumkin. Xudd i shu yodgorl i kka ya q in erda joylashgan Orlot mozor- qo‘ r g‘ onlari bo‘lib bu yodgorlik miloddan avvalgi II-I asrlaridagi 21 Ширинов Т.Ш., Исамиддинов М.Х. Кўҳна Самарқанд археологияси. Тошкент, 2007. – 160 б. 33 yuechji q abilalarining janubga yurishi davrida Samarqand vo h asiga kirib kelgan. XULOSA Xulosa so’zi o’rnida quydagi fikrlarni bildirib o’tishni lozim deb bildim. Ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida juda katta bilim va ko’nikmalarga ega bo’ldim. Ayniqsa, tarix fanlari doktori, professor Muhammadjon Hasanovich Isomiddinovning ibratli hayot yo’li, O’zbek arxeologiyasi uchun qilgan ishlari, mustaqillkdan oldingi va mustaqillik yillarida Ozbekiston arxeologiyasi haqidagi bilim va tasavvurlarimni ancha kengaytirib oldim. Quyida M.Isomiddinovning faoliyati haqida umumiy fikrlarni bildirib o’tishni joiz deb bildim. Tarix fanlari doktori, professor M.Isomiddinov 20 yildan ortiq o‘zbek- fransuz qo‘shma ekspeditsiyasining O‘zbekiston tomonidan rahbari sifatida ishlab, Samarqand shahrining 2750 yilligini fransuz arxeologlari moddiy-texnikaviy yordami asosida aniqladi. Qarshi shahrining 2700 yilligini 1973-1987-yillarda Qarshi vohasining arxeologik yodgorliklari, ayniqsa, Yerqo‘rg‘on yodgorligini stratigrafik o‘rganish asosida aniqladi. Uning Yerqo‘rg‘onda olib borgan mikrostratigrafiyaga asoslangan arxeologik davrlashtirishi, ya’ni sopollarga qarab davrni aniqlash usullari butun Sug‘d hududida arxeologik qazishmalar olib borayotgan arxeologlar uchun namuna, davrlash uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Shuningdek, Shahrisabzning 2700 yilligini aniqlash dadavrlash bo‘yicha ham M.Isomiddinovning yordamidan foydalanildi. Samarqand shahridan 35 km shimolda qadimgi Ko‘ktepa yodgorligini topdi va uning yoshi 3000 yildan ham qadimgi, tashlab ketilgan shahar qoldig‘i ekanini birinchi bo‘lib aniqladi. Ushbu yodgorlik tarkibida milodiy I asrlarga mansub boy- zodagon ayol qabrini topdi va bu topilma to‘g‘risida Yevropaning nufuzli jurnallarida maqolalar chop ettirdi. Hozirda bu topilma O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining eng nodir eksponatlari qatorida saqlanadi. M.Isomiddinov o‘z faoliyati davomida 9 ta yirik monografiya, xalqaro va respublika jurnallarida 150 dan ziyod ilmiy maqolalar, 4 ta o‘quv qo‘llanma va o‘quv-uslubiy ko‘rsatmalar chop ettirgan. 34 Monografiyalardan “Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda (problemы vzaimodeystviya kulturnыx traditsiy v period rannejeleznogo veka i antichnosti» Tashkent, 2002-y.) kitobi 2002-yilning eng yaxshi asari nominatsiyasiga sazovor bo‘lgan. U 1991-yili Parijda, YUNESKO binosida tashkil etilgan “Markaziy Osiyodagi ilk o‘rta asr kultlari” mavzuidagi konferensiyada, 1992-yil 23-27 noyabrda Rim universitetida bo‘lgan xalqaro koferensiyada, “Mustaqil O‘rta Osiyo respublikalarida “Arxeologik obidalarning saqlanishi masalalari” mavzuida, 1993- yilda Berlindagi Arxeologiya institutida “O‘rta Osiyo ilk temir davri shaharsozligida qo‘llanilgan qurilish materiallari” mavzuida, 1999-yilda Sankt- Peterburgda “Sug‘dning ilk temir davri madaniy an’analarining saqlanishi masalalari” mavzuida, 2000-yilda Moskva shahrida “Ko‘ktepa yodgorligi va Samarqand Sug‘dining urbanizatsiyasi masalalari”, 2003-yilda Toshkentda Xalqaro simpoziumda “Samarqand Sug‘di hududida ilk urbanizm masalalari”, 2005-yilda YAponiyaning Kioto universitetida “Samarqand vohasini GIS yordamida o‘rganish” mavzusida, 2007-yilda Samarqand shahrining 2750 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy simpoziumda, xuddi shu yili Marg‘ilon shahrining 2000 yillik yubileyi munosabati bilan tashkil qilingan Xalqaro konferensiyalarda ham ma’ruzalar qildi. 2008-yilda Chimkent shahrida tashkil etilgan xalqaro konferensiyada, 2010-yili Olmaotada arxeolog, akademik K.M.Baypakovning tavalludiga 70 yil to‘lishi munosabati bilan o‘tkazilgan xalqaro konferensiyalarda qatnashdi. M.Isomiddinov O‘zRFA Arxeologiya instituti bilan Xitoy Ijtimoiy Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq 2012- yildan buyon o‘zbek-xitoy qo‘shma ekspeditsiyasi a’zosi sifatida o‘zining shogirdlari bilan qatnashib kelmoqda. Xitoyning SHanxay shahrida 2003-yilda o‘tkazilgan butun dunyo arxeologlarining I forumi va 2015-yilda o‘tkazilgan II forumining ishtirokchisi. 2015-may oyida Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining olimlariga “Sug‘d shaharsozligi tarixi” mavzuida ma’ruza o‘qidi. 2016-yildan 35 boshlab Pekindagi Markaziy Millatlar universiteti talabalariga “O‘zbekistonning qadimgi tarixi va madaniyati” mavzularida ma’ruzalar o‘qiydi va bu ma’ruzalarni xitoy tilida chop etishga kelishib olindi. Keyingi uch yilda uning uchta yirik monografiyasi chop etildi. Shulardan biri Fanlar akademiyasi tomonidan tashkil etilgan bo‘lib, “O‘zbekiston tarixi. Xrestomatiya” (Toshkent: “Fan”, 2014. – 448 b.) nomli xrestomatiyaga birinchi marta arxeologik materiallar ham kiritilgan va bu arxeologik materiallarning asosiy qismi M.Isomiddinov tomonidan tayyorlangan. 2014-yili M.Isomiddinov va A.Yorqulov hammuallifligida “Remeslennoe proizvodstva Naxshaba” monografiyasi nashr etildi. Unda birinchi marta Janubiy Sug‘dning ilk o‘rta asrlarga oid shishasozlik, temirchilik va kulolchilik hunarmandchiligi to‘g‘risida yangi ma’lumotlar berilgan. M.Isomiddinov 2015 - yilda “Samarkand i ego okruga. Katalog arxeologicheskix pamyatnikov Samarkandskoy oblasti” (I tom, Ichast. Samarkand: «Zarafshan», 2015. – 239 b.) nomli kitobini A.Berdimurodov hammuallifligida chop ettirdi. Kitob mavzusi doirasida yana bir necha tomlik nashr ishlari rejalashtirilgan. Yana shuni alohida ta`kidlab o`tish joizki, joriy yilda ustozning biz talabalar uchu “Tarixiy antropologiya” fanidan o`quv qo`llanmasining chop etilishi katta ahamiyat kasb etdi. Chunki bu fan doirasida respublika miqyosida ham deyarli ishlar qilinmagan. Muhammad Isomiddinov respublika, viloyat, universitet miqyosidagi ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda faol ishtirok etib, yoshlar ongida mafkuraviy immunitetni shakllantirishga o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. Ko’rinib turibdiki M.H.Isomiddinov bugungi biz yoshlar uchun ibrat va namuna qilib ko’rsatishimiz mumkin bo’lgan faoliyatga ega shaxs. Shundan kelib chiqqan holda aytish kerakki, bu faoliyatni o’rganish biz kabi katta hayot yo’lida turgan yoshlar uchun ancha foydalidir. Meni xulosa uchun yakuniy fikrim quydagicha bo’ladi. Men aytmoqchimanki M.H.Isomiddinov va shu inson kabi bo’lganlar bugungi 36 kunimizning buyuk shaxslaridir. Kelinglar bu insonlarni bugun hayotlik chog’ida qadrlaylik, ularning suhbatida ko’proq bo’laylik. Mening yodimga shu o’rinda ustoz shoir Maqsud Shayxzodaning quydagi misralari keldi: Do‘stlar, yaxshilarni avaylab saqlang! «Salom» degan so‘zning salmog‘in oqlang. O‘lganda yuz soat yig‘lab turgandan, Uni tirigida bir soat yo‘qlang ! 37 FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. Rahbariy adabiyotlar: 1. Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: «O‘zbekiston» nashriyoti, 2021. – 464 b. II. Ilmiy adabiyotlar: 1. Isomiddinov M. Tarixiy antropologiya . Toshkent, 2019. 2. Арциховский А.В. Основы археологии, 2-е изд., М., 1955 . 3. Кабиров Ж., Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси. – Т.: Ўқитувчи, 1990. 4. Ж ў ра қ улов М.Ж., Исомиддинов М.Ҳ. Ў рта Осиё кулолчилиги тарихи. Ўқ ув қў лланма (1- қ исм). СамДУ нашри, Самар қ анд .: 1999. 5. Исамиддинов М.Х. Генезис городской культуры Самаркандского Согда (проблемы взаимодействия культурных традиций в периоды раннежелезного века и античности). Автореф. докт. дис. Самарканд, 2000. 6. Исамиддинов М.Х. Керамика Южного Согда в эпоху античности и раннего средневековья. Автореф. канд. дис. – Л., 1979. 7. Исамиддинов М.Х., Сулейманов Р.Х. Еркурган (стратиграфия и периодизация). Т.: Фан, 1984. 8. Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового керамического производства Нахшаба. Т.: Из-во народного наследия им. А.Кадыри. 2000. 9. Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового керамического производства Нахшаба. Т.: 2000. 10. Исомиддинов М. Сополга битилган тарих. – Т.: Фан, 1993. 11. Исомиддинов М. Ибтидоий жамият тарихи. Маърузалар матни. Фар ғ она Давлат Университети нашри. Фар ғ она .: 2006. 12. Исомиддинов М. Муҳаммаджон Ҳожи Усмонхон Темурхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006. 13. Исомиддинов М., Яр қ улов А. Нахшаб ҳунармандчилиги тарихи. Тошкент, “Yangi nashr”, 2014. 38 14. Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма). Фарғона.: 2012. 15. Кабанов С.К. Нахшаб на рубеже древности и средневековья ( III - IV вв.). Т.: Фан, 1977; Кабанов С.К. Культура сельских поселений Южного Согда III-VI вв. Т.: Фан, 1981 . 16. Матбобоев Б.Х. Йирик олим, бағрикенг устоз ва камтарин инсон: тарих фанлари доктори, профессор М.Ҳ.Исомиддинов – 70 ёшда. /“Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги IV илмий-назарий конференция материаллари. Фарғона, 2017. 17. Мартинов А.И. Археология. – М.: В ысшая школа, 2000. 18. Ражабова Н.Н. История изучения археологических памятников долины Кашкадарьи (к проблеме становления и развития археологической школы в Узбекистане). Автореф. Дисс. на соис. канд. ист. наук. Т.: 2006. 19. Сулаймонов Р.Х.: Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият» 2004. 20. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: Фан. 2000. Internet (electron) manbalari: 21. www.google.ru 22. www.ziyonet.uz 23. www . ziyouz . com к утубхонаси. Ўзбекистон миллий энциклопедияси 39 40 41

Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga qo‘shgan hissasi 

Sotib olish