Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga qo‘shgan hissasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	156.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga qo‘shgan hissasi

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
JAHON TARIXI KAFEDRASI
Maxsus fanlarni o‘qitish metodikasi an
Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga
qo‘shgan hissasi
mavzusidagi
KURS ISHI

Kurs ishi mavzusi _______________________ kafedrasining 202 4 -yil _____-
Oktyabrdagi ___-son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.ʻ
KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR XULOSASI
Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik darajasi: ___________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: ___ ______________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Umumiy xulosa: ____________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar: ___________ _____________________
KURS ISHI HIMOYASI NING NATIJASI
Ba ll Mezon Erishilgan
natija
( Baho )
5 0 ball Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun
25 ball Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun
25 ball Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun
Umumiy baho
100 ball
Komissiya a’zosi : ________________ _____________
Jahon tarixi kafedrasi mudiri,
2

МUNDARIJA
Kirish… ………………………………………………………………….. 5 - 8
I bob. M.H.Isomiddinovning ilmiy izlanishlari va
hayot faoliyati…………..……………………………………………... .. 9-20
I.1. M.H.Isomiddinovning hayot yo‘li…………………… … …………… 9-11
I.2. M.H.Isomiddinovning arxeolog olim sifatida shakllanishi ………… 12 - 20
II bob. O‘zbekiston moddiy madaniyati tarixini o‘rganishda
M.H.Isomiddinovning hissasi (monografiya, risola va o‘quv
qo‘llanmalari misolida)……………………………..…………………. 21-34
II .1. O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivoji ………..……….………. 22-25
II.2.O‘zbekiston qadimgi moddiy madaniyatini o‘rganishda
M.H.Isomiddinovning izlanishlari…………..……………….………… 26 - 34
Xulosa …………………………………………………………………….. 35 - 38
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati …………………………………….. 39-40
KIRISH
3

Mavzuning dolzarbligi . Bugungi ijtimoiy-gumanitar fanlarga oid
tadqiqotlarda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim
natijalarni qo’lga kiritishda qadimgi davr insonlar yashagan hududlarda olib
borilayotgan izlanishlar muhim ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Zero,
prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va tovar
ayirboshlash hajmini oshirish hamda kooperatsiyani mustahkamlash uchun qulay
sharoitlar yaratish munosib kelajakni ta’minlash uchun bajarishimiz muhim va
zarur vazifalardan biri ekanligini alohida ta’kidlaganlar 1
. Butun o‘tgan tarix
davomida , uzluksiz ravishda insoniyat, ularning yashash tarzi rivojlanib kelgan.
Insonlar yer yuzida qadimgi davrda tabiiy sharoitidan kelib chiqib
tarqalishgan. Qadimgi insonlar yashash sharoiti uchun eng qulay joylardan biri bu
Farg‘ona vodiysi bo‘lgan. Shundan kelib chiqqan holda insonlar yashab o‘tgan va
hozirgi kunda ham yashab kelayotgan Farg‘ona vodiysi madaniyatlari,
shaharsozligi, urf-odatlari, hayot tarzi masalalari bo ’ yicha yangi tadqiqoqtlarni
amalaga oshirish zamon talabi bo ’ lib qolmoqda.
Bizning tarixiy ildizlarimiz necha-necha ming yillarga borib taqaladi.
O‘zbekiston xalqining boy va qadimiy davlatchilik tajribasi bor. Hozirgi
O‘zbekiston hududida dastlabki mustaqil davlat tuzilmalari miloddan avvalgi
birinchi ming yillik boshlarida paydo bo‘lib, qariyb 3000 yil davomida
takomillashib borgani va dunyo davlatchiligi rivojida eng yo`qsak darajaga
ko‘tarilgani jahonga ma’lum. Vatanimiz tarixi, o‘zbek xalqining jahon tarixi va
madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo‘shganligidan guvohlik beradi. Mana shu
guvohliklarni biz moddiy va yozma manbalar orqali o‘rganamiz.
Ma`lumki, Vatanimiz tarixini yozuvlar paydo bo‘lgunga qadar bo‘lgan
davrini arxeologiya fani o‘rganadi. Arxeologiya – qadimshunoslik, qadimgi
moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik jamiyati o‘tmishini
o‘rganuvchi fan bo‘lib, bu sohani tadqiq qiluvchi olimlarning ham aqliy, ham
jismoniy mehnatlari tufayli qadimgi tariximiz yoritib beriladi.
1
Мирзиёев Ш.М. Хал қ имизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий ба ҳо дир. – Тошкент:
« Ў збекистон», 2018. – Б. 266. (– 508 б.)
4

O‘zbekistonda arxeologik tekshirishlar XIX asrning oxirgi choragida,
Turkistonni Rossiya bosib olganidan so‘ng boshlandi. Rossiya imperiyasi
Turkistonning o‘tmishi, xalqining urf-odati, qadimgi qo‘lyozmalarini o‘rganish
orqali o‘lkada o‘zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi edi 2
. Bu
holat sobiq Ittifoq davrida ham bevosita davom etgan bo‘lsa-da, lekin juda ko‘p
ijobiy ishlarning amalga oshganini ham ta’kidlab o‘tishimiz kerak. Chunki XX
asrning 30-40-yillaridan arxeologiyaga mahalliy kadrlar kirib kela boshladilar bu
kadrlarning eng dastlabki qaldirg‘ochi, o‘zbek xalqining taniqli arxeologi,
tarixchisi va sharqshunos olimi, O‘zbekistonning qadimgi va o‘rta asrlar tarixi
bo‘yicha yirik olimi, tarix fanlari doktori, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan
arbobi, akademik Yahyo G‘ulomovich G‘ulomovning butun hayoti O`zbekistonda
arxeologiya fanini paydo bo‘lishi va taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir 3
.
Arxeolog olim Yahyo G‘ulomov SSSR davrida O‘zbekistonni yaxlit paxta
dalasiga aylantirish siyosati tufayli yer qa’rida tarixiy obida va yodgorliklar
yashiringan tepaliklar tekislanishiga qarshi chiqqan. Shu tufayli taz’yiqqa
uchraganda ham olim o‘z hayotiy va ilmiy qarashlaridan voz kechmadi. Tarix va
kelajak oldida mas’uliyatni his etib tizimga, uning bema’ni siyosatiga mardona
qarshilik ko‘rsatgan shunday insonlar tufayli o‘zbek xalqining boy tarixiy merosi
kelajak avlodlar uchun saqlanib qolindi. Inson hayotida shunday damlar bo‘ladiki,
shaxsiy dard-alamlar yo`qi uni ezib tashlaydi, ruhiy yoki jismoniy darddan dunyo
qorong‘u bo‘lib ketadi. Bunday paytlarda faqat katta yurak, bukilmas iroda
egalarigina o‘zini unutishga qodir bo‘ladi 4
.
Yahyo G‘ulomovning ilmiy faoliyatini juda katta qismini tashkiliy ishlar
tashkil etgan bo‘lib, uning sayi-harakatlarining natijasi o‘laroq 1950-1970-yillarda
tarixchi va arxeologlarning o‘ziga xos “G‘ulomov maktabi” dunyoga keldi va shu
2
Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши
тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма).
Фарғона.: 2012. – Б. 35.
3
Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши
тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма).
Фарғона.: 2012. – Б. 38.
4
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 119.
5

asosda “o‘zbek arxeologiya maktabiga” asos solindi. Ushbu “maktab”ning
vakillaridan biri tarix fanlari doktori, professor Muhammadjon Isomiddinovdir.
Bugungi kunda tarixchi-arxeolog olimlarimizning olib borgan va borayotgan
ilmiy tadqiqotlari yuzasidan bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Shundan kelib
chiqqan holda ustozimiz M.Isomiddinovning hayot yo‘li va ilmiy tadqiqotlarini bir
tizimga solib o‘rganishimiz va shu asosda ibrat olishimiz mavzuning dolzarbligini
belgilab beradi.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Tarix fanlari doktori, professor
M.H.Isomiddinovning hayot yo`li, ilmiy faoliyati, izlanishlari alohida tadqiqot
sifatida yozilmagan. Shu o`rinda “Farg’ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda”
mavzusidagi IV respublika ilmiy-nazariy anjumani doirasida ustozimiz
M.Isomiddinovning 70 yillik yubileyi munosabati bilan B.X.Matboboyev
tomonidan ustozning tarjimayi holi va shu kungacha bosib o’tgan yo’li haqida
qisqacha ma`lumot tayyorlanganligini aytib o`tishimiz darkor 5
. Shuning uchun
ushbu kurs ishimizni yozishda asosiy manba sifatida B.X.Matboboyev va
M.Isomiddinovlarning bir qator asarlari, jumladan “Orlotda aks etgan tarix”,
“Ko`hna Samarqand arxeologiyasi”, “Naxshab hunarmandchiligi tarixi”, “Sopolga
bitilgan tarix”, “Tarixiy antropologiya”, “O`rta Osiyo kulolchiligi tarixi”,
“O`zbekistonda arxeologiya fanining paydo bo`lishi va rivojlanishi tatixi” kabi
materiallari hamda ensiklopedik ma’lumotlardan keng foydalanildi 6
.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Mazkur kurs ishida o‘z oldimizga
XX asrning 70-90-yillari va mustaqillik yillarida O‘zbekistonda arxeologiya
fanining rivojlanishida tarix fanlari doktori, professor Muhammadjon
Isomiddinovning qo‘shgan hissasini batafsil yoritishni maqsad qilib qo‘ydik.
Bunda Muhammadjon Hasanovich Isomiddinovning hayot faoliyati, ilmiy
5
Матбобоев Б.Х. Йирик олим, бағрикенг устоз ва камтарин инсон: тарих фанлари доктори, профессор
М.Ҳ.Исомиддинов – 70 ёшда. /“Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги IV илмий-
назарий конференция материаллари. Фарғона, 2017. – Б. 7-11.
6
Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши
тарихи. (Олий ўқув юртлари археология ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма).
Фарғона.: 2012.; Исомиддинов М. Сополга битилган тарих. – Т.: Фан, 1993.; Исомиддинов М., Ярқулов А.
Нахшаб ҳунармандчилиги тарихи. Тошкент, “Yangi nashr”, 2014.; Ширинов Т.Ш., Исамиддинов М.Х. Кўҳна
Самарқанд археологияси. Тошкент, 2007.; Исомиддинов М. Муҳаммаджон Ҳожи Усмонхон Темурхон ўғли.
Орлотда акс этган тарих. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006.;
Isomiddinov M. Tarixiy antropologiya. Toshkent, 2019.
6

izlanishlarini o‘rganish, O‘zbekistonning Samarqand, Qashqadaryo, Farg’ona
vodiysi hudulari arxeologiyasi, davrlashtirish masalalari, boy madaniy
yodgorliklari va o‘ziga xos sivilizatsiya makonlarini o‘rganishdagi ahamiyatlari
haqida ma’lumot berishni muhim deb hisoblaymiz.
Professor M.Isomiddinovning yurtimizning qadimgi tarixini yoritishda
arxeologik qazishma ishlarini amalga oshirib, olingan materiallar asoisda ilmiy
maqolalar, kitoblar nashr ettirdiki, biz yoshlar ushbu asarlarni o`qib o`rganib
Vatanimiz tarixi bo`yicha kerakli xulosalarni chiqarishimiz muhim ahamiyat kasb
etadi. Arxeologik tadqiqotlar asosida moddiy madaniyatlar yaratilishi tarixini
yoritishda nafaqat Muhammadjon Isomiddinovning o‘rni, balki boshqa ko‘plab
arxeologlarning ham xizmatlari katta bo`lib, biz ularning ishlarini ham yoritishga
harakat qildik.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur tadqiqot kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Jami 40 bet dan tashkil topgan.
7

I BOB. M.H.ISOMIDDINOVNING ILMIY IZLANISHLARI VA
HAYOT FAOLIYATI
I.1. M.H. Isomiddinovning hayot yo‘li
O‘rta Osiyo arxeologiyasi va tarixi sohasidagi taniqli o‘zbek olimi,
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti yetakchi ilmiy
xodimi, tarix fanlari doktori, Farg‘ona davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasi
professori M.H.Isomiddinov 1946-yil 26-dekabrda Farg‘ona viloyati Quvasoy
shahriga qarashli Qo‘chqorchi qishlog‘ida dehqon oilasida tavallud topdi. 1962-
yilda 12 (hozirgi 19)-sonli o‘rta maktabni bitirib, 1963-yilda Farg‘ona davlat
pedagogika institutining tarix-geografiya fakultetiga o‘qishga kirdi va 1968-yilda
tamomladi. U talabalik yillarida ilmiy anjumanlar va jamoat ishlarida faol ishtirok
etdi.
M.H.Isomiddinov o‘z mehnat faoliyatini 1968-yilning 1-iyulida Farg‘ona
pedagogika instituti geografiya kafedrasining laboranti sifatida boshladi. 1971-
yilning mart oyidan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining
laboranti vazifasiga ishga o‘tdi. 1971-yilning dekabr oyidan 1972-yilning
dekabrigacha harbiy xizmatda bo‘ldi. Harbiy xizmatdan qaytgach, yana
Samarqanddagi Arxeologiya institutida mehnat faoliyatini davom ettirdi 7
.
M.H.Isomiddinov 1972-yilning dekabr oyida shogird-tadqiqotchi lavozimiga
o‘tkazildi va SSSR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad
(hozirgi Sankt-Peterburg) bo‘limiga xizmat safariga yuborildi.
Bu yerda u Abu Rayhon Beruniyning “Minerologiya” asarini tarjima qilgan
yirik arxeolog va sharqshunos olim, tarix fanlari doktori, professor Aleksandr
Markovich Belenitskiy rahbarligida Janubiy So‘g‘dning antik va ilk o‘rta asr
sopollarini o‘rganish borasidagi ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordi.
M.H.Isomiddinov 1973-yildan boshlab Davlat Ermitajining IIMK (hozirgi
Rossiya FA Tarix va moddiy madaniyat instituti) Leningrad (Sankt-Peterburg)
bo‘limi bilan hamkorlikda Panjikent ekspeditsiyasida ishtirok etdi.
7
Матбобоев Б.Х. Йирик олим, бағрикенг устоз ва камтарин инсон: тарих фанлари доктори, профессор
М.Ҳ.Исомиддинов – 70 ёшда. /“Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги IV илмий-
назарий конференция материаллари. Фарғона, 2017. Б. 7.
8

1975-1978-yillarda M.H.Isomiddinov mazkur institutning maqsadli
kunduzgi aspiranturasida tahsil oldi va 1979-yil 16-mayda SSSR Fanlar
akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad bo‘limi huzuridagi Ixtisoslashgan
kengashda “Keramika Yujnogo Sogda v epoxu antichnosti i rannego
srednevekovya” (Janubiy So‘g‘dning antik va ilk o‘rta asr sopollari”) mavzusida
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi 8
.
Aspiranturani tamomlagach, u O‘zbekistonga qaytib kelib, Arxeologiya
institutida dastlab kichik ilmiy xodim, keyin katta va yetakchi ilmiy xodim
lavozimlarida ishladi.
Uzoq yillar davomida olib borilgan ilmiy izlanishlarning natijasi o‘laroq
M.H.Isomiddinov 2000-yilda “Genezis gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda
(problemы vzaimodeystviya kulturnыx traditsiy v periodы rannejeleznogo veka i
antichnosti)” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini yoqladi 9
.
M.H.Isomiddinovning ilmiy faoliyati natijalaridan biri sifatida yaratilgan
“Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda” nomli kitobi O‘zbekistonda
“2002-yilning eng yaxshi ilmiy asari” nominatsiyasida g‘olib deb topilgan.
M.H.Isomiddinov 2007-yilning yanvar oyidan o‘zining mehnat faoliyatini
Farg‘ona davlat universiteti bilan bog‘ladi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi
doirasida Jahon tarixi kafedrasining yetakchi professori sifatida malakali kadrlar
tayyorlashga o‘zining munosib hissasini qo‘shmoqda. Jumladan, M.H.Isomiddinov
talabalarga “Tarixiy antropologiya”, “Arxeologiya va etnologiya asoslari”
fanlaridan, magistrantlarga esa “Farg‘ona vodiysining qadimgi va o‘rta asrlar
tarixi” maxsus kursidan ma’ruzalar o‘qimoqda. Shuningdek, Farg‘ona vodiysi oliy
o‘quv yurtlari professor-o‘qituvchilarining malakasini oshirish bo‘yicha
universitetda tashkil etilgan guruhlarga ma’ruza mashg‘ulotlarini ham olib
bormoqda.
M.H.Isomiddinov universitetda tarix va arxeologiya sohasida ilmiy
tadqiqotlarni jonlantirish, iqtidorli yoshlarni fanga yo‘naltirish, yuqori malakali
8
Исамиддинов М.Х. Керамика Южного Согда в эпоху античности и раннего средневековья. Автореф. канд.
дис. – Л., 1979.
9
Исамиддинов М.Х. Генезис городской культуры Самаркандского Согда (проблемы взаимодействия
культурных традиций в периоды раннежелезного века и античности). Автореф. докт. дис. Самарканд, 2000.
9

ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash borasida ko‘p sa’y-harakatlar qilmoqda. U
kafedrada tashkil etilgan ilmiy seminar rahbari hamdir.
M.H.Isomiddinov tashabbusi bilan an’anaviy “Farg‘ona vodiysi tarixi yangi
tadqiqotlarda” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani tashkil etilib, u yil
sayin yurtimiz va xorij olimlari e’tiborini tortib kelmoqda. Uning bevosita
rahbarligi ostida mazkur anjuman 2009, 2012, 2014 va 2017-yillarda Farg‘ona
davlat universitetida o‘tkazildi.
M.H.Isomiddinov uzoq yillar davomida O‘zR FA Tarix instituti huzuridagi
tarix fanlari doktori darajasini berish bo‘yicha Maxsus Kengashning, O‘zR FA
Arxeologiya instituti huzuridagi arxeologiya ixtisosligi bo‘yicha tarix fanlari
doktori darajasini beruvchi Maxsus Kengashning a’zosi bo‘lgan. Farg‘ona davlat
universitetining «Ilmiy xabarlar» ilmiy jurnali, «Vodiynoma» ilmiy-ommabop
jurnali tahririyatlari a’zosidir.
Xulosa qilib aytganda, M.H.Isomiddinovning ilmiy va jamoatchilik faolyati
Respublikamizda yuksak e’tirof etilgan. 1985-yilda u Abu Rayhon Beruniy
nomidagi Davlat mukofoti sovrindori bo‘lgan, 2003-yilda “Mehnat shuhrati”
ordeni, 2016-yilda “O‘zbekiston Mustaqilligining 25 yilligi” ko‘krak nishoni bilan
taqdirlangan.
U ibratli oila rahbari, ikki farzandni otasi va to‘rt nabiraning bobosi
hisoblanadi.
10

I .2. M.H. Isomiddinovning arxeolog olim sifatida shakllanishi
Arxeologiya – tarixiy, moddiy manbalar asosida insoniyatning o‘tmishini
o‘rgatuvchi fan hisoblanadi. M.E.Masson unga quyidagicha ta’rif bergan:
arxeologiya tarixning bir sohasi bo‘lib, kishilik jamiyati o‘tmishi va faoliyatini
xilma-xil izlarga, aksariyat hollarda moddiy yodgorliklariga, yozma manbalarga,
til, etnografiya, geologiya, antropologiya, zoologiya va boshqa fanlarning
yutuqlariga tayanib, o‘rganuvchi fandir.
Tarix va arxeologiya bir-birini to‘ldiruvchi yagona fanning ikki sohasi
bo‘lib, bu sohalarda faoliyat olib boruvchilarni arxeologlar va tarixchi olimlar deya
ta’riflaydilar.
Taniqli rus arxeologi A.V.Arsixovskiy “Tarixda hech narsa izsiz
yo‘qolmaydi. Tarixiy hodisa na arxivlarda, na solnomalarda o‘z izini qoldirmasligi
ham mumkin, ammo u sodir bo‘lgan hudud zaminida bunday iz qoldiradi va bu
izni topib o‘rganish arxeologlarning ishidir”, deb, arxeologlarning xizmatini yuqori
baholagan 10
. Arxeologik tadqiqotlar natijasida sivilizatsiyalarning moddiy-madaniy
yodgorliklari aniqlanib, turli tarixiy davrlar moddiy madaniyati haqida aniq
tasavvurlar hosil qilinadi. O‘zbekistonning qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixini
o‘rganishda ham tarixiy va madaniy yodgorliklar alohida o‘rin tutadi. Aynan
arxeologik yodgorliklarni, yohud moddiy manbalarni o‘rganish asosida
ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy madaniyati haqida bilimlarni yig‘ish hamda
o‘tmishimizni tarixiy jihatdan tiklash imkoniyatini beradi.
Tarixchi olimlar O‘zbekstonda dastlabki “arxeologiya maktabi”ni paydo
bo‘lishini Rossiya bilan, rus olimlarining o‘lka hududiga kirib kelishi bilan
bog‘laydilar.
Arxeologik ob’ektlarni bebaho tarixiy manbalar sifatida o‘rganish va saqlab
qolish ahamiyati muammosini dastlab akademik V.V.Bartold ilgari surgan edi.
Uning sa’y-harakati bilan 1895-yilda Toshkentda Turkiston Arxeologiyasi
havaskorlari to‘garagi tashkil etildi. Bu to‘garak ishlarida o‘z davrining yirik
sharqshunos va qadimshunoslari V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, M.S.Andreev,
10
Арциховский А.В. Основы археологии, 2-е изд., М., 1955 . С. 4.
11

A.A.Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin,
A.A.Semyonov kabi atoqli olimlar shug‘ullanganlar. Shu o‘rinda, olib borilgan
qadimshunoslik ishlarida mahalliy aholi orasidan chiqqan qadimshunoslarning
ham xizmatlari beqiyosdir. Rus sharqshunos olimi N.I.Veselovskiyning: “Agar
Akram Asqarov bo‘lmaganda, men bunchalik muvaffaqiyatlarga erishmagan bo‘lar
edim”, – degan so‘zlari buning yorqin misoldir. Akram Asqarov N.I.Veselovskiy
tashkil etgan qazuv-qidiruv ishlarida bevosita qatnashgan, turli davrlarga oid
tangalarni davri hamda zarb qildirgan podshoning nomlarini yaxshi bilgan shaxs
sifatida 1887-yili “Rus arxeologiya jamiyati” tomonidan “Arxeologiya rivojiga
qo‘shgan hissasi uchun” kichik kumush medali bilan mukofatlangan edi.
Qadimgi va o‘rta asrlari bo‘yicha yirik mutaxassis, arxeolog olim
V.M.Massonning fikricha, O‘rta Osiyo arxeologiyasining shakllanishida Sankt-
Peterburg sharqshunoslarining o‘rni juda katta bo‘lgan edi. Ayniqsa, V.V.Bartold,
N.I.Veselovskiy, A.Yu.YAkubovskiy kabi yirik sharqshunoslar boshlagan va
A.M.Belenskiy va B.I.Marshak oxiriga etkazgan arxeologik manbalardan tarixni
yoritishda foydalanish usuli “Sankt-Peterburg arxeologiya maktabi” ga aylandi.
Umuman olganda, XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi Turkistonda olib
borilgan arxeologik izlanishlar hali har tomonlama, keng o‘rganilmagan hamda
topilmalar yaxshi aniqlanmagan bo‘lsa-da, O‘rta Osiyo xalqlarining qadimgi
moddiy-madaniyat yodgorliklarini o‘rganishda dastlabki qadamlar sifatida
O‘zbekiston tarixshunosligida muhim ahamiyat kasb etdi.
O‘zbekistonda arxeologiya maktabining shakllanishida O‘rta Osiyo davlat
universitetida arxeologiya kafedrasining ochilishi (1940), O‘zFA Arxeologiya
bo‘limining tashkil etilishi (1943) katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘zbekiston FA Arxeologiya institutining tashkil etilishi (1970)
O‘zbekistonda arxeolog olimlarning faoliyatini yanada kengaytirishga imkon
berdi. 1970-1980 yillarda institut jamoasi tomonidan O‘zbekistonning deyarli
barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv va qazishlar o‘tkazilib,
o‘tmishning eng qadimgi davri — tosh asridan to so‘nggi o‘rta asrlarga mansub
ko‘plab nodir yodgorliklar topildi.
12

Qadimshunos olimlarning turli davr va yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy
maktablarini tarkib toptirishda YA.G‘ulomov, S.P.Tolstov, A.P. Okladnikov,
M.E.Masson va G.A.Pugachenkova kabi olimlarning xizmatlari katta. Yirik
arxeolog olim, akademik YAhyo G‘ulomovning sa’y-harakatlari bilan tarixchi va
arxeologlarning o‘ziga xos “G‘ulomov maktabi”ning dunyoga kelganligi hamda
ushbu maktabning vakillari bo‘lmish O‘zRFA akademiklari – A.Asqarov,
A.Muhammadjonov, O‘.Islomov, Yu.F.Buryakov, professorlar M.Qosimov,
T.Mirsoatov, A.Abdurazzoqov, M.Jo‘raqulov, R.Sulaymonov, M.Isomiddinov,
B.Kochnev, B.Matboboev, A.Sagdullaev, T.Shirinovlarning hayot faoliyati
haqidagi ma’lumotlar biz yoshlar uchun ham ibrat maktabidir 11
.
Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o‘zbek xalqi tarixi bilan
bog‘lash tom ma’noda mustaqillik yillaridan boshlandi. O‘zbekiston arxeologiyasi
o‘z tadqiqotlarining samarasi bilan jahon ilmiy darajasiga ko‘tarildi. Fransiya,
Germaniya, YAponiya, Polsha, Italiya va Rossiya (Moskva, Sankt-Peterburg) bilan
hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda.
Tarixni o‘rganish borasidagi zamonaviy yondashuvlarda tarixni va
madaniyatni asl manbalar asosida o‘rganishning ob’ektiv ehtiyoji yo`qsalib
bormoqda. Hali hanuz siri ochilmagan “tepaliklar”ni tadqiq etib, O‘zbekiston
tarixini yanada boyitishga o‘z hissasini qo‘shish bugungi kun yosh
arxeologlarining oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Xalqimiz o‘tmish tarixi va madaniy merosini o‘rganishda tarix fanining
ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan arxeologiyaning o‘rni va roli beqiyos. Uning
manbaviy ob’ekti dala tadqiqotlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bu soha ish
jarayonlari qanchalar qiziqarli va maftunkor, o‘ta romantik mazmundor bo‘lsada,
ammo uning murakkab va og‘ir ish uslubi, mashoqatli mehnati engil hayot
lazzatlari orzusiga mubtalo aksariyat yoshlar qalbida arxeolog bo‘lishga tomon
jasorat uchqunlarini o‘yg‘anishiga imkon bermaydi. Extimol, shu bois bo‘lsa
kerak, minglab tarixchi talabalar safidan sanoqli arxeolog-tarixchilar etishib
chiqqan. Ilm-fan bilan shug‘ullanish “igna bilan quduq qozish bilan barobardir”
11
Исомиддинов М.Х., Матбобоев Б.Х. Ўзбекистонда археология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланиши
тарихи. Фарғона, 2012. Б. 44. (33-46)
13

degan xalq maqoli ijtimoiy-gumanitar fanlar ichida arxeologiyaga tegishli bo‘lsa
kerak.
Qadimgi va o‘rta asr Sug‘diyonasi O‘rta Osiyoning boshqa tarixiy-madaniy
viloyatlaridan o‘zining arxeologik yodgorliklari va tarixiy manbalarga boyligi
bilan ajralib turadi. Bu hududda o‘z davrida butun dunyoga mashhur shaqshunos
olimlardan N.V.Xannikov, N.I.Veselovskiy, V.V.Bartold, V.L.Vyatkin,
A.M.Belenitskiy, O.G.Bolshakovlar, arxeolog olimlardan esa A.Yu.Yakubovskiy,
V.A.Shishkin, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, Y.G.G‘ulomov, A.I.Terenojkin,
B.I.Marshak, V.I.Raspopova, G.V.Shishkina, S.K.Kabanov, N.B.Nemseva,
SH.YU.F.Buryakov, M.I.Filanovich, O.V.Obelchenko, R.X.Sulaymonov,
A.S.Sagdullaev, S.B.Lunina, A.R.Muxammadjonov va J.K.Mirzaaxmedovlar ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borgan va bu ishlar davom ettirib kelinmoqda. Mustaqillikka
erishganimizdan so‘ng Samarqand va Qashqadaryo So‘g‘dining qadimgi tarixi va
madaniyati bilan o‘z navbatida mashhur fransuz, italyan va yapon arxeologlari
ham shug‘ullanishga muvaffaq bo‘ldilar.
Qadimgi va o‘rta asr Sug‘diyonasi O‘rta Osiyoning boshqa tarixiy-madaniy
viloyatlaridan o‘zining arxeologik yodgorliklari va tarixiy manbalarga boyligi
bilan ajralib turadi. Bu hududda o‘z davrida butun dunyoga mashhur shaqshunos
olimlardan N.V.Xaniqov, N.I.Veselovskiy, V.V.Bartold, V.L.Vyatkin,
A.M.Belenitskiy, O.G.Bolshakovlar, arxeolog olimlardan esa A.Yu.YAkubovskiy,
V.A.Shishkin, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, YA.G.G‘ulomov, A.I.Terenojkin,
B.I.Marshak, V.I.Raspopova, G.V.Shishkina, S.K.Kabanov, N.B.Nemseva,
Sh.Yu.F.Buryakov, M.I.Filanovich, O.V.Obelchenko, R.X.Sulaymonov,
A.S.Sagdullaev, S.B.Lunina, A.R.Muxammadjonov va J.K.Mirzaaxmedovlar ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borgan va bu ishlar davom ettirib kelinmoqda. Mustaqillikka
erishganimizdan so‘ng Samarqand va Qashqadaryo So‘g‘dining qadimgi tarixi va
madaniyati bilan o‘z navbatida mashhur fransuz, italyan va yapon arxeologlari
ham shug‘ullanishga muvaffaq bo‘ldilar.
Yuqorida nomlari qayd etilganlar orasida qadimgi va o‘rta asr
So‘g‘dshunoslaridan ikki mashhur olimning nomlarini alohida zikr etish o‘rinlidir.
14

Chunki ular bugungi kunda yirik olim, chin inson bo‘lgan Muhammadjon
Hasanovich Isomiddinovning hayoti va ilmiy faoliyatida juda katta o‘rin egallagan
insonlar hisoblanadi. Ulardan biri Abu Rayhon Beruniyning “Mineralogiya”
asarini tarjima qilgan, yirik sharqshunos A.M.Belenitskiydir.
A.M.Belenitskiy taqdir taqazosi bilan XX asrning 40-50-yillarida
sharqshunos olimlarni ta’qib qilgan sovet mustabid tuzumining bosimi ta’siri
ostida O‘rta Osiyoning ichki hududlariga ko‘chib keladi va bo‘lajak olim
Muhammadjon Isomiddinovning murabbiysi va ilmiy rahbariga aylanadi.
Ikkinchi shunday inson bu B.I.Marshak bo‘lib, u o‘sha vaqtda endigina
nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan va o‘z faoliyatini O‘rta Osiyo arxeologiyasi
bilan bog‘lagan yosh olim sifatida (u ham A.M.Belenitskiyning shogirdi)
Muhammadjon Isomiddinovga ilmiy rahbarlik qila boshlaydi hamda uning butun
ilmiy faoliyati davomida asosiy maslahatchisi bo‘lib qoladi.
B.I.Marshak arxeologiya fanining haqiqiy uslubchisi bo‘lib, O‘rta Osiyoning
paxsa inshootlari sharoitida arxeologik qazishmalar olib borishning barcha nozik
tomonlarini, shuningdek, arxeologik material va uning tahlilini yaxshi
tushunadigan va biladigan mutaxassis olim ham edi. Aynan ikki mashhur
arxeolog– Aleksandr Markovich Belenitskiy va Boris Ilich Marshakning ishlari
natijasida Panjikent shahar xarobasi “O‘rta Osiyoning Pompeysi” nomini olgan
edi. Ayniqsa, B.I.Marshak yosh ilmiy xodimga doimo qimmatli maslahatlar berar,
Panjikent harobasidagi qazishmalar davomida unga ko‘p qatlamli manzilgohlarda
“toza sopollar majmuasi”ni olish sir-asrorlarini o‘rgatib borar edi.
1975-1978 yillarda M.H.Isomiddinov mazkur institutning maqsadli
kunduzgi aspiranturasida tahsil oldi va 1979-yil 16-mayda SSSR Fanlar
akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad bo‘limi huzuridagi Ixtisoslashgan
kengashda “Keramika YUjnogo Sogda v epoxu antichnosti i rannego
srednevekovya” (Janubiy So‘g‘dning antik va ilk o‘rta asr sopollari”) mavzusida
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi.
15

Aspiranturani tamomlagach, u O‘zbekistonga qaytib kelib, Arxeologiya
institutida dastlab kichik ilmiy xodim, keyin katta va etakchi ilmiy xodim
lavozimlarida ishladi.
M.H.Isomiddinov O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
Arxeologiya institutining R.X.Sulaymonov rahbarligidagi Yerqo‘rg‘on va
Qashqadaryo ekspeditsiyalarida qatnashdi. U Qarshi vohasidagi faoliyatini
qadimgi yirik shaharlardan biri - Yerqo‘rg‘on shahar xarobasini qazishdan
boshladi. O‘sha paytda O‘rta Osiyoning qadimgi va ilk o‘rta asr yodgorliklarini
davrlashtirish arxeologiya fanining murakkab muammolaridan biri sanalar edi.
Ushbu muammoning echimini topish maqsadida o‘tgan asrning 60-70 yillarida
O‘rta Osiyoning turli vohalaridagi kulolchilik buyumlarini davriy shkalasini
yaratish ustida bir qator arxeologlar ish olib bordilar. M.H.Isomiddinov ham
Qashqadaryo vohasi uchun xuddi shunday shkalani tuzish ustida ish olib bordi.
Bunda M.H.Isomiddinovga Zarafshon vohasining yuqori oqimida ish olib
borayotgan SSSR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining Leningrad bo‘limi
va Davlat Ermitajining Panjikent ekspeditsiyasi qazishmalarida doimiy qatnashib,
bu borada katta tajribaga ega bo‘lgan yirik olim B.I.Marshakning ilmiy
maslahatlari qo‘l keldi.
XX asrning 70-yillariga qadar Qashqadaryo vohasi hududida ish olib borgan
arxeologlar o‘sha vaqtda ilk temir davri, miloddan avvalgi birinchi ming yillik yoki
ellinlar davri, deb ataluvchi davrga oid qadimgi So‘g‘d qatlamlarining mavjudligi
haqida bilishmas, mavjud sopol komplekslari ham alohida davrlar bo‘yicha batafsil
ajratilmagan edi.
M.H.Isomiddinov tomonidan antik davr yozma manbalarida qayd etilgan
Ksenippa shahriga qiyos qilingan Yerqo‘rg‘on yodgorligida birinchi marta
mikrostratigrafiyaga asoslangan qazishmalar o‘tkazildi va natijada butun janubiy
So‘g‘d hamda uning atrof hududlari uchun kulolchilik komplekslarini xronologik
jadvali yaratildi.
Ilk bor qadimgi Yerqo‘rg‘on shahar xarobasining ichki devori doirasida
kulollar mahallasi hududi belgilanib, u ichki shaharning sharqiy qismida, sharqiy
16

mudofaa devoriga parallel joylashganligi aniqlandi va kulollar mahallasida 50 dan
ortiq xonalar ochildi. Arxeologlar tili bilan aytganda shaharning yuqori qurilish
gorizonti bo‘ylab o‘tkazilgan aniq stratigrafik qazishmalar asosida miloddan
avvalgi VII-V asrlarga oid kulollar mahallasi xo‘jaligining asosiy xususiyatlari
aniqlandi. Sopol ashyolar mavjud bo‘lgan har bir mikroqatlamni alohida qazish
orqali amalga oshiriladigan bu uslub yaxshi natijalarni beradi. Olimning
stratigrafik tadqiqot bo‘yicha olgan asosiy natijalari hech qancha vaqt o‘tmay
SSSR Arxeologiyasi to‘plamiga qabul qilinib, 1985-yili “Kavkaz va O‘rta
Osiyoning eng qadimgi davlatlari” nomli jildida nashr qilindi.
Bundan tashqari, M.H.Isomiddinov Sh.Toshxo‘jaev va G.V.Shishkina
rahbarligidagi Afrosiyob ekspeditsiyasida, O‘zbekiston hududidagi arxeologik
yodgorliklarni iventarizatsiya qilish ishlarida ham faol qatnashdi. Jumladan, u
Namangan viloyatini kezib chiqib, bu erdagi barcha arxeologik obidalarning yaxlit
xaritasini tuzdi. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida viloyatdagi juda ko‘p yangi
arxeologik yodgorliklar birinchi marta fan olami uchun ma’lum bo‘ldi.
Bizga ma’lumki, katta qurilishlarni boshlashdan avval o‘sha joylar geologlar
va arxeologlar tomonidan o‘rganiladi. Bunday yirik qurilishlar amalga oshirish
rejalashtirgan hududlarni arxeologik jihatdan tadqiq etish ishlarida
M.H.Isomiddinov ham jalb etildi. U Namangan viloyatida quriladigan Chortoq va
Zarkent suv omborlari havzalarida, shuningdek, Qarshi magistral kanali trassasida
joylashgan yodgorliklarni o‘rganishda faol qatnashdi. Xususan, 1980-1983-yillarda
u Namangan viloyatining Chortoq tumanidagi Chortoq suv ombori qurilishi
rejalashtirilgan hududda Qorabog‘tepa, Dumaloqtepa, CHinormozortepa va Saroy
qishlog‘i yaqinidagi manzilgohda, Norin tumani Xaqqulobod shahri yaqinidagi
Kuyultepa yodgorligida, Qarshi vohasidagi Shullyo`qtepa, Qal’ai Zaxoki Moron,
Isaboytepa va Kosontepa yodgorliklarida, Yakkabog‘ tumanidagi To‘rtko‘ltepa,
G‘uzor tumanidagi Qo‘rg‘oncha yodgorliklarida arxeologik qazishmalar olib bordi.
1987-yildan boshlab M.Isomiddinov Samarqand vohasi va shahri tarixi va
madaniyatini o‘rganishga kirishdi. 1987-1988-yillarda Samarqand viloyati
arxeologik yodgorliklari ro‘yxatini tuzish bilan shug‘ullandi. Bu yerda 1988-yil
17

o‘zbek-fransuz qo‘shma arxeologik ekspeditsiyasi ish boshladi. O‘zbekiston
tomonidan ushbu ekspeditsiyaning rahbari etib M.H.Isomiddinov, Fransiya
tomonidan esa akademik Pol Bernar, keyinroq professor Frans Grene tayinlandi.
Shu yildan boshlab Afrosiyobda keng qamrovli arxeologik izlanishlar olib borilib,
yodgorlikning eng qadimgi qo‘yi qatlamidan to yuqori qatlamlargacha bo‘lgan
davrda moddiy madaniyatning o‘zgarib borishi, shaharsozlikning rivojlanish tarixi
o‘rganildi. Natijada, Samarqand shahrining yoshi 2500 yil emas, balki 2750 yil
ekanligini isbotlovchi yangi artefaktlar topildi. Bundan tashqari, Olimning
ishtirokidagi ushbu ekspeditsiya tomonidan ilk bor miloddan avvalgi VII-V
asrlarda guvalaksimon g‘ishtlardan ko‘tarilgan monolit (yaxlit) mudofaa devorlari
aniqlandi 12
.
Bunday mudofaa devorlari keyinroq M.H.Isomiddinovning sa’y-harakatlari
natijasida Samarqanddan 35 km shimoldagi mahalliy aholi orasida Ko‘ktepa
nomini olgan yirik arxeologik yodgorlikda ham topilib, uning quyi qatlamlari ilk
temir davriga (mil. il. XII-VIII asrlar), yuqori qatlamlari esa mil. avv. IV-III
asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Mil. avv. VIII-VII asrlarda bu yodgorlik hududida
hokim qarorgohi, shaharning yirik ibodatxonasi bo‘lganligi aniqlandi. Ko‘ktepadan
topilgan artefaktlar, ayniqsa, g‘ishtlarning shakli va ko‘rinishi Samarqandning
qadimgi qatlamlaridan topilgan g‘ishtlarning aynan o‘zginasi edi. Bu fakt
Zarafshon daryosining o‘ng qirg‘og‘ida Samarqand shahridan ham qadimgiroq
shahar bo‘lganligidan dalolat berar edi.
Ko‘ktepadagi arxeologik qazish ishlari natijasida yodgorlikning yuqori
qatlamlaridan chorvador aholiga mansub “zodagon ayol” qabri topildi. Qabrdagi
ayol milodiy I asrda olti metr chuqurlikka, katakomba shaklidagi lahadga
qimmatbaho, oltin bezaklar qadab ziynatlangan ustiboshi bilan, oltin suvi
yuritilgan shisha taqinchoqlar bilan bezatilgan bosh kiyimda dafn etilgan edi 13
.
M.H.Isomiddinovning tadqiqotlari natijasida Qashqadaryo vohasida ham,
Samarqand vohasida ham ilk temir davriga oid yirik qadimgi dehqon manzilgohlari
12
Ширинов Т.Ш., Джуракулов М.Дж., Исамиддинов М.Х. и др. Самарканду 2750 лет. Книга-альбом (на
узбекском, русском и английском языках). Ташкент.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2007. – 272 с.
13
O ` sha kitob . – B .36-39.
18

topilib, ikkala hududda shahar madaniyati ildizlari aniqlanadi. Qadimgi va o‘rta asr
yozma manbalarida tilga olingan ko‘plab aholi manzilgohlari mavjud arxeologik
yodgorliklar bilan qiyosiy solishtirilib, ularning o‘rni masalasidagi muammolar
oydinlashtirildi, Ko‘ktepaning o‘zi esa Arrian asarlarida keltirilgan “Basiley”
(ikkinchi poytaxt) bilan bir ekanligi ma’lum bo‘ldi.
M.H.Isomiddinov hozirgi kunda ham arxeologiya sohasidagi izlanishlarni
davom ettirmoqda. Taniqli olim Samarqand vohasida ish olib borayotgan o‘zbek-
fransuz va o‘zbek-italyan qo‘shma ekspeditsiyalari ishida o‘z maslahatlari bilan
qatnashmoqda. U o‘z shogirdlari bilan birga 2012-2014-yillar davomida Andijon
viloyatining Mingtepa yodgorligida faoliyat olib borayotgan o‘zbek-xitoy qo‘shma
ekspeditsiyasida ham faol ishtirok etdi. M.H.Isomiddinov qator Yevropa va Osiyo
mamlakatlarida o‘tkazilgan nufuzli xalqaro ilmiy konferensiyalarda qatnashib,
ilmiy ma’ruzalar qilgan. Parij (1991), Rim (1994), Sankt Peterburg (1999),
Moskva (2000), Kioto (2005), Chimkent (2008), Olmaota (2010), shaharlarida
o‘tkazilgan ilmiy konferensiya shular jumlasidandir. Bundan tashqari,
M.H.Isomiddinov 2013- va 2015-yillarda Xitoy Xalq Respublikasida o‘tkazilgan I
va II Butunjahon arxeologlarining Shanxay forumida xalqaro ekspert sifatida
ishtirok etdi. 2015-yil may oyida u Xitoy ijtimoiy fanlar akademiyasi Arxeologiya
instituti olimlari uchun va 2016-yilning may oyida esa Pekin Markaziy millatlar
universitetida ilmiy ma’ruzalar o‘qidi.
M.H.Isomiddinov 9 ta monografiya, 3 ta ilmiy-ommabop risola, 2 ta o‘quv
qo‘llanma, 150 ortiq ilmiy maqolalar muallifidir.
19

II BOB. O‘ZBEKISTON MODDIY MADANIYATI TARIXINI
O‘RGANISHDA M.H.ISOMIDDINOVNING HISSASI (MONOGRAFIYA,
RISOLA VA O‘QUV QO‘LLANMALARI MISOLIDA)
II.1. O‘zbekistonda arxeologiya fanining rivoji
O‘rta Osiyo sharoitida ham dastlabki arxeologik qazishma ishlari deyarli
Rossiyadagi kabi XIX asrning ikkinchi yarmida faqat topilmalar topib
kolleksiyalar yig‘ish uchun qazishmalar o‘tqazishni boshlaganlar. Usha davrning
yirik sharqshunos olimlari, tabiatshunoslar va boshqa ko‘plab olimlarning
Turkiston hududiga kelishi bilan bu erda ham dastlabki o‘lkashunoslik, tarixni
o‘rganish uchun yozma va arxeologik materiallarni to‘plash ishlari boshlandi.
Rossiyalik yirik sharqshunos olimlarning bu erda boshlagan ekspeditsiyalarida
mahalliy ilmli-bilimli odamlar ichida turk va fors tillarini biladigan, arab alifbosida
yozilgan qo‘lyozmalarni o‘qiy oladigan odamlarni olib yurib birinchidan qadimgi
tariximiz bo‘yicha juda ko‘plab materiallar to`plagan bo‘lsalar, ikkinchidan shu
mahalliy aholi orasidan chiqqan yoshlarni arxeologik qazishmalar olib borib
tarixni o‘rganish mumkinligini tushuntirishdi.
Xuddi shunday mahalliy havaskor o‘lkashunoslardan biri Akram Asqarov
bo‘lib, uning o`zi savdogar, ipak tolalaridan gazlamalar to`qiydigan hunarmand
bo‘lsa ham, bularga qo`shimcha ravishda qadimgi asori-atiqalardan kolleksiyalar
ham to`plagan. N.I.Veselovskiy tashkil etgan qazuv-qidiruv ishlarida bevosita
qatnashgan, turli davrga oid tangalarni davri, zarb qildirgan podshoning nomlarini
juda yaxshi bilgan. Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand va Buxorodagi
ekspedidiyalarda qatnashgan. Akram Askarovni bemalol birinchi o‘zbek
arxeologlaridan edi deb qo`rqmay aytsa bo‘ladi. Rus sharqshunos olimi
N.I.Veselovskiy Akram Asqarovga baho berib “Agar Akram Asqarov
bo`lmaganda men bunchalik muvaffaqiyatga erishmagan bo‘lar edim, deb juda
yuqori baholagan. 1887-yili “Rus arxeologiya jamiyati” Akram Askarovni
“Arxeologiya rivojiga qo‘shgan hissasi uchun” kichik kumush medali bilan
mukofotlaydi. Ko‘p o`tmay u Parijdagi “ilmiy arxeologiya jamiyatining a’zosi”
etib saylanganligi ma’lum bo`ldi.
20

Yana bir mahalliy aholi vakillaridan biri Mirza Abdulla Buxoriy bo‘lib, u
aslida savdogar-ziyoli oiladan chiqqan edi. Ko‘p yillar davomida arxeologik
ashyolarni to`plash va ularni o‘rganish bilan shugullangan va natijada oddiy asori-
atiqalarni to`plovchi odamdan mahalliy o‘lkashunos, numizmat va havaskor
arxeolog darajasaga ko`tarilgan. Mahalliy havaskor – numizmat, Samarqandlik
xattot Abu Said Maxsum bo‘lib, uning Samarqand shahrining obidalaridagi
ko‘chirmalaridan N.I.Veselovskiy, V.A.Krachkovskaya, A.A.Semyonov kabi
taniqli sharqshunoslar o’z ilmiy tadqiqotlarida foydalanishgan. Hatto,
Samarqandlik sharqshunos va arxeolog olim V.L.Vyatkinga Ulug‘bek
rasadxonasini o‘rnini XVI asr vaqfnomalarini o‘rganib turib ko’rsatib bergan ham
Abu Said Maxsum bo‘ladi. Demak, “tarixiy manbalarni o’qib turib, u yoki bu
yodgorlikni topish usulini ham birinchilardan bo‘lib o‘zbek ziyolilari ixtiro
qilgan”, desak xato qilmagan bo’lamiz. Abu Toxirxo’ja Samarqandiyning
qalamiga mansub bo‘lgan “Samariya” asarini 1899-yilda N.I.Veselovskiy
tomonidan fors tilida, 1904-yilda V.L.Vyatkin tomonidan rus tilida nashr
qilinishiga sababchi bo‘lgan ham Abu Said Maxsum bo‘ladi. Chunki, Abu Said
Maxsum birinchi marta bu qo‘lyozmani topib, undan bir nusxa ko‘chirib
N.I.Veselovskiyga bergan edi.
U umrining oxiriga qadar V.L.Vyatkinning Afrosiyobdagi qazishmalariga
borib to‘rgan, ammo ogir xastalikka uchragan Abu Said Maxsum rasadxona
ochilgandan ko‘p utmay 1910-yilda vafot etdi.
Turkistonning Yettisuv viloyatida yana bir havaskor arxeolog Turdi
Mirg`iyosov faoliyat yuritgan bo‘lib, u 16 yil davomida asori atiqalarni to`plagan.
Uni usha davrdagi arxeolog A.A.Divaevga yozgan xati O‘zbekiston Davlat
Markaziy arxivida saqlanib kolgan. Unda Tukmok tumani atrofida saqlanib kol ga
n irrigatsiya inshootlari, ko`hna shahar xarobalari, u yerda qazishmalar
o‘tkazilganini, u yerda topilgan topilmalar to`g`risida yozgani holda,
yodgorliklarni saqlash ishlari yaxshi bulmayotgani, jumladan, mahalliy aholi
tomonidan obidalarning gishtlari ko’chirib olib ketilayotganligi to`g`risida xabar
qilinadi
21

Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdi-ki, bizda boshlangan arxeologik qazishma
ishlarini ibtidosida mahalliy aholidan chiqqan ziyoli, havaskor o‘lkashunos, o’z
xalqini tarixini o‘rganishni orzu qilgan havaskorlar turadi. V.V.Bartoldning say
xarakati bilan 1895 yilda Toshkentda Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari
to’garagi tashkil etildi. Bu to’garak ishlarida o’z davrining yirik sharqshunos va
qadimshunoslari V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, M.S.Andreev, A.A.Divaev,
N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov kabi
atokli olimlar shugullanganlar. O‘rta Osiyoning qadimgi va urta asrlari bo‘yicha
yirik mutaxassis, arxeolog olim V.M.Massonning fikricha O‘rta
Osiyoarxeologiyasini shakllanishida Sankt-Peterburg sharqshunoslarining o‘rni
juda katta bo‘lgan edi. Ayniqsa V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, A.Yu.Yakubovskiy
kabi yirik sharqshunoslar boshlagan va A.M.Belenitskiy oxiriga yetkazgan
arxeologik manbalardan tarixni yoritishda foydalanish usuli “Sankt-Peterburg
arxeologiya maktabiga” aylandi. Ammo XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida
Turkiston hududining anchagina qismida arxeologik izlanishlar olib borish bilan
o’z zamonasining yirik bilimdon sharqshunos olimlari shug’ullanishgan bo’lishsa
ham, ularning hammasi oddiy “kolleksiya yiguvchi mutaxassis” darajasidan nariga
o’tmadilar. Buning sababi asosan bitta edi. U ham bo‘lsa bu “arxeolog”larni O‘rta
Osiyo sharoitida oddiy tuproqdan yasalgan (paxsa, xom g’isht, guvalak, sinch,
yerto’la, yarim yerto’la va x-k.) arxitektura obidalarini nurashi, ularni ko‘p
qatlamligi sharoitida paydo bo‘lgan.
Arxeologik qatlamlarni ajrata olmaganliklarida, yodgorliklarni tarixiy manba
sifatida ishlatishni bilmaganliklarida edi. Bu ishni bilish uchun o’sha qazilayotgan
obidani yodgorlik shakliga kirgunga qadar bo‘lgan tarixini tasavvur qilaoladigan
odamgina bu yodgorlikni qaziy olishi, arxeologik obidani yaxlit bino sifatida
tasavvur qila olishi mumkin edi. Buning uchun albatta arxeolog-mutaxassislar
kerak edi.
Bizning hududlarimizga kelib qazishmalar olib borgan dastlabki
sharqshunos-arxeologlar Yevropa hududlaridan kelganliklari uchun ular ko‘prok
Koradengizbuyi, Kavkaz, Yevropaning janubiy qismlaridagiday toshdan
22

ko’tarilgan imoratlarni qazib o‘rganishgan, yoki o’zlari bevosita qatnashmagan
bo‘lsalar ham, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etilgan adabiyotlardan bilishar
edi. Shuning uchun ular O‘rta Osiyoga kelib dastlabki qazishmalarni o‘tqazishgan
davrda katta muvaffaqiyatlarga erisha olmadilar, chunki ular mahalliy sharoitdagi
tuproqdan bo‘lgan imoratlarni qoldig’ini qazishni bilishmas edi. O‘zbekistonda
arxeologiya fani xatto o’tgan asrning 30-yillarini oxirlarigacha o’zining shakllanish
bosqichida edi. Bu davrda V.L.Vyatkin Afrosiyob yodgorligida, B.P.Deniken
qadimiy Termizda, M.E.Masson Oxangaron vodiysida va Amudaryo bo'yidagi
Ayritomda, Termizda, A.Yu.Yakubovskiy Zarafshon vodiysi yodgorliklarida,
V.A.Shishkin Varaxshada, S.P.Tolstov va Y.E.G`ulomov Xorazm voxasida,
A.P.Okladnikov Teshiktosh va Machay gorlarida, V.V.Grigorev va A.I.Terenojkin
Toshkent viloyati va Samarqand shahrida qazishmalar olib bordilar. Bu
olimlarning aksariyat qismi o’z sohasining yetuk darg’alari bo’lishsa ham, ularning
ichida O‘rta Osiyo ilmiy sharoitidagi tuproqdan bo‘lgan arxitektura obidalarini
qazish, yodgorlikni qatlamma-qatlam o‘rganishning eng dastlabki namunalarini
xayotga joriy etgan dastlabki arxeologlar bu G.V.Grigorev, hamda A.I.Terenojkin
bo‘ladilar. G.V.Grigorev Samarqand shahridagi Tali-Barzu yodgorligida olib
borgan qazishmalaridan topilgan juda ham yaxshi, qatlamma-qatlam olingan
kulolchilik komplekslari hozirgi payitgacha “tozza komplekslar” sifatida o`z
ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Bunday ish O`rta Osiyo sharoitida birinchi marotaba
o`tkazilganligi tufayli va olingan stratigrafik ma’lumotlar juda aniq davrni
ko`rsatsa ham, o`sha davrning arxeologiyasiga katta xizmat ko`rsatgan
G.V.Grigorev bu ma’lumotlarni aniq davrini aniqdashda katta xatolarga yo`l
qo`ydi. Albatga bu uning aybi emas, balki arxeologiya fanining ilk rivojlanish
bos`ichlaridagi to`g`ri y o` lni qidirish edi.
Xuddi shunday fikrni urushdan keyingi qiyinchilik yillarida Samarqandning
Afrosiyob xarobalaridagi jarliklar, eski qazishmalarni kesmalari, mudofaa
devorlarini tozalash va ularni tushunish ishlarini muvaffaqiyatli bajargan, hamda
bu sohada yirik tajriba to`plagan olim A.I.Terenojkin to`g`risida ham aytsa bo‘ladi.
Bu olimning usha turli kesmalarni, jarlik va mudofaa devorlarini tozalash usullari
23

bilan Samarqand shahri tarixini davrlashtirishi va ayniqsa uning olgan
komplekslarini tozaligi o`z kuchini hozirga qadar yo’qotgani yo’q, O‘zbekistonda
arxeologik bilimlarni to’planishida, mamlakatimiz uchun ko‘plab arxeolog kadrlar
yetkazib berishda hozirgi Milliy universitetning M.E.Masson boshchiligidagi
arxeologiya kafedrasini ochilishi (1940), O`zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi qoshida dastlab Arxeologiya bo`limini, sal o`tib tarix va arxeologiya
institutini tashkil etilishi (1943), yurtimizda qadimshunos mutaxassislarni ko‘plab
paydo bo`lishida o`zining munosib hissasini qo’shdi. Bu kafedrani bitirib chiqqan
olimlar ichida O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi bo‘yicha eng yirik ishlarni qilgan
qadimshunoslar – B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov,
E.V.Rtveladze, R.X.Sulaymonov, G.V.Shishkina, B.D.Kochnev, A.S.Sagdullaev,
Z.Usmonova, I.Axrorov, Sh.Pidaev kabi olimlarni misol qilib keltirish mumkin.
Aynan shu kafedrani bitirib chiqqan olimlarni alohida qazish usullari, arxeologik
materiallarni talqin qilish usullarini birligi uchun ham bu olimlarni O‘rta Osiyo
arxeologiyasining “Toshkent maktabi” deb atash rasm bo‘lgan.
24

II.2. O‘zbekiston qadimgi moddiy madaniyatini o‘rganishda
M.H.Isomiddinovning izlanishlari
Yaqin vaqtlargacha O’rta Osiyoning tarixi haqida gap ketganda VII asr oxiri
va VIII asrdan keying davri xususida fikr yuritish mumkin edi. Chunki arablardan
keyingi yozma manbalar saqlanib qolgan bo’lib, ularga qadar yaratilgan barcha
moddiy va ma’naviy yodgorliklar, ayniqsa, yozma manbalar turli vaziyat hamda
sabablarga ko’ra yo’q qilib yuborilgan edi.
Markaziy Osiyo xalqlarining arablarga qadar bo’lgan va undan keyingi
moddiy ishlab chiqarish tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, diniy e’tiqodi, urf-
odatlari, madaniy aloqalari va boshqa masalalarini arxeologiya fani o’rganadi.
Arxeologiya fani qadimiy manbalarni o’rganish asosida insoniyatning butun
tarixi to’g’risida xulosa chiqarishga imkon yaratadi va ilmiy tarzda yakuniy
xulosalar chiqaradi. Bu manbalar shu darajada ko’pki, ularni sanab, tahlillab
oxiriga yetib bo’lmaydi.
Markaziy Osiyo sharoitida qadimda mavjud bo’lgan butun boshli shaharlar,
qishloqlar, qo’rg’onlar, ko’shklar hozirda xaroba tepaliklarga aylangan bo’lib,
asosiy qismi yer ostida yotibdi. Yuqorida sanab o’tilgan yashash makonlaridan
tashqari insonlarning kundalik turmushida foydalaniladigan buyumlar ham
arxeolog mutaxassislar uchun o’rganish manbasi hisoblanadi. Masalan, temir, mis,
suyak va yog’ochdan yasalgan buyumlar, mehnat qurollari, turli taqinchoqlar,
haykalchalar, tangalar va hokazo. Shu singari buyumlarning hammasi topilgan
sharoiti va holatiga qarab arxeologlarga ma’lum bir tarixiy xulosa chiqarishga
imkon beradi.
Markaziy Osiyo sharoitida yuqorida sanab o’tilgan ashyolar ichida o’zining
ko’pligi, yaxshi saqlanishi va tarixiy ma’lumotlarni ko’p berishi jihatidan
sopolning oldiga tushadigan birorta buyum topilmaydi. Sopolning shu darajada
ko’p ma’lumot berishidan bo’lsa kerak, hozirgi paytda AQShda arxeologiya
fanining muhim tarmog’i sifatida “Sopol arxeologiyasi” ajralib chiqqan.
.
25

O‘zbekiston tarixini, qadimgi madaniyatini o‘rganishda xalq
hunarmandchiligini ng turli sohalarini, ayniqsa , kulolchilik, temirchilik va
shishasozlikni o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki aynan kulolchilik
mahsulotlari, shishasozlik, hamda temirchilik arxeologiya fanida eng muhim
manbalar qatoriga kirib, unda jamiyat taraqqiyotining darajasi, xronologiyasi, etnik
va madaniy aloqalari yorqin aks etib turadi.
M.H.Isomiddinovning izlanishlari natijasida bir qancha ilmiy ishlar:
monografiya, risola va o‘quv qo‘llanmalar yaratilgan. S hular jumlasida “Sopolga
bitilgan tarix” risolasini alohida eslatib o’tish lozim. Bu risola iste’dodli olimning
yo`qsak salohiyatini yana bir karra isbotlagan, deyish mumkin. Uning ahamiyatli
jihati shundaki, qo’llanmada arxeolog mutaxassislar uchun o’rganish manbalaridan
biri–sopol buyumlarni alohida tadqiqot obyekti sifatida qadimiy O’zbekistonning
moddiy madaniyatini o’rganishda jiddiy ahamiyat kasb etishini amaliy tarzda
ko’rsata olgan. Ushbu ishda Markaziy Osiyoning janubiy nohiyalaridagi sopol
buyumlarining eneolit va bronza davridan boshlab to o’rta asrlargacha o’zgarib
borishi, uning tarixiy taraqqiyoti, xalqlarining iqtisodiy, moddiy-ma’naviy hayoti
o’zgarib borishi bilan bog’liqligi va uning kulolchilik buyumlaridagi in’ikosining
qisqacha bayoni bilan tanishishimiz mumkin. Jumladan, risolada insoniyatning
ijtimoiy va moddiy madaniyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida Markaziy
Osiyoning janubiy hududlarida rivojlangan kulolchilik haqida fikr yuritiladi.
Shuningdek, sopolning shakli, tarkibi va rangining o’zgarishida aks etgan qadimiy
tariximizga oid ma’lumotlar keltiriladi. Sopol buyumlar shaklida qolgan madaniy
manbalar ustida davriy ravishda olib borilga kuzatuvlar, ularning aholi madaniyai
taraqqiyoti bilan hamohang tarzda o’zgarishlar bilan boyib borishi mukammal
ilmiy tahhlil hamda xulosalar bilan tadqiq etilgan 14
.
Naxshab hunarmandchiligini o‘rta asr shahar hayotisiz tasavvur etib
bo‘lmaydi, chunki har qanday qadimgi va o‘rta asrlardagi shaharning, jamiyatning
iqtisodiy qudratini bevosita unda ishlab chiqarilgan mahsulotlar tashkil etadi.
Ishlab chiqarilgan kulolchilik, temirchilik va shishasozlik mahsulotlari eng avvalo
14
Исомиддинов М. Сополга битилган тарих. Т.: “Фан” 1990
26

o‘zining hududidagi va qolaversa qo‘shni hududlardagi aholi ehtiyojini qondirgan.
Mahsulot tovar sifatida, ko‘p hollarda seriyali ishlab chiqarilgan. Tovarlarning
sifati va qimmati doimo aholi ehtiyoji va zamonning talabidan kelib chiqqan.
Shuning uchun bunday hunarmandchilik mahsulotlarini o‘rganish, ayniqsa har
qaysi hudud, undagi turli xalqlarni turli davrlarda ishlab chiqargan mahsulotlarini
ajratib o‘rganishga intilish, arxeologiya fanining doimiy dolzarb masalalaridan
hisoblangan.
Shunga qaramay turli maqola, yoki monografiyalarda ushbu mavzu turli
darajada talqin qilingan. Umuman, Qarshi vohasini o‘rganilishini mutaxassislar
uchta katta davrga bo‘lishadi 15
. Birinchi bosqich berilayotgan ma’lumotlardagi
sistemaning yo‘qligi, ularning uzuq-yuliqligi bilan xarakterlidir 16
.
Qarshi vohasining o‘rganilishidagi ikkinchi bosqich adabiyotlari asosan
sovetlar davriga to‘g‘ri kelib, chop etilgan turli maqola va monografiyalarda biz
ko‘rayotgan masalalarga qisman to‘xtalib o‘tilgan. Ammo, bu davrga kelib ancha
qamrovi keng ishlarni paydo bo‘lganligini, sohaga alohida to‘xtalishni ko‘rish
mumkin 17
.
Ma’lumki, O‘rta Osiyo arxeologiyasi XX asrning ikkinchi yarmida, (ayniqsa
50–70 - yillarda) turli vohalarni kulolchilik buyumlarini davrlashtirish, kulolchilik
buyumlarini kolonkalarini yaratish bo‘yicha alohida ilmiy izlanishlarga muhtoj edi.
Bunday ishlarning etishmasligi natijasida arxeologlar qazilayotgan ob’ektlarning
davrini aniqlashda turli qiyinchiliklarga duch kelishar edi. Shuning uchun ham
kulolchilikka bag‘ishlangan monografiya va dissertatsiyalar yozildi 18
. Lekin, bu
15
Ражабова Н.Н. История изучения археологических памятников долины Кашкадарьи (к проблеме
становления и развития археологической школы в Узбекистане). Автореф. Дисс. на соис. канд. ист. наук. Т.:
2006. 2 б.
16
Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. – Спб., 1843; Бёрнс А. Путешествие в Бухару. – М., 1850;
Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Т., 1875; Крестовский В.В. В гостях у эмира Бухарского. –Спб.,
1887; Литвинов Б.Н. Карши. Туркестанские ведомости. 1910, № 114-116.
17
Мас с он М.Е. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен. Т.: 1973; Кабанов
С.К. Нахшаб на рубеже древности и средневековья. –Т.; уша муаллиф. Культура сельских поселений
Южного Согда III-VI вв.(По материалам исследований в зоне Чимкурганского водохранилища). – Т., 1981;
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XII вв. – Т.: 1984; Туребеков М. Оборонительные сооружения
древних поселений и городов Согда ( VII - VI вв. до н.э., VII в.н.э.) – Нукус: Каракалпакстан, 1990;
Сагдуллаев А.С. Оседлые области юга Средней Азии в эпоху раннего железа (генезис культуры и социально
– экономическая динамика).: Автореф. дис... док. Ист. наук. – М., 1989.
18
Исамиддинов М.Х., Сулейманов Р.Х. Еркурган (стратиграфия и периодизация). Т.: Фан, 1984;
Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового керамического производства
Нахшаба. Т.: 2000. Столярова Н.П. Средневековая керамика Кашкадарьинского оазиса XI- нач. XII I вв. Т.,
27

ilmiy ishlarda asosiy e’tibor topilgan kulolchilik buyumlarini komplekslarga
ajratish va ularni davrini aniqlashga qaratildi.
Uchinchi guruh adabiyotlar asosan mustaqillik yillarida chiqarilgan
adabiyotlar bo‘lib, ularning ko‘pchiligi ko‘proq Kitob-Shahrisabz, Qarshi
shaharlarining yubiley marosimlariga, tarixiy va madaniy jarayonlarni
taraqqiyotini umumiy, ko‘proq ilmiy-ommabop tarzda bayon etishga bag‘ishlangan
kitoblar va albomlar chop etildi 19
.
M.Isomiddinov va A.Yarqulovlarning ushbu t adqiqot i da Qarshi vohasining
kulolchilik, temirchilik va shishasozlikka oid arxeologik materiallarini shu
kungacha o‘rganilganligi darajasini tanqidiy tahlil qilinib yangi tarixiy, madaniy va
uslubiy xulosalar chiqariladi. Shu kungacha Qarshi vohasida olib borilgan ilmiy
tadqiqot ishlari ko‘proq shaharsozlik masalalariga, diniy-ideologik masalalarni
yoritishga bag‘ishlangan bo‘lsa, ushbu ishi da birinchi marotaba o‘rta asr
hunarmandchiligini har tomonlama chuqur o‘rganishga qarat ilgan .
Hunarmandchilik mahsulotlarini keng qamrovli xronologik tipologiyasi beriladi,
mahsulotlarni ishlab chiqarishni boshqarish, hunarmandchilik mahsulotlarini tovar
sifatida realizatsiya qilish masalalari, hunarmandlarning kundalik turmushi
masalalari batafsil tahlil qilinadi, olingan xulosalardan tarixiy va ilmiy xulosalar
chiqaril gan . Naxshabning o‘rta asrlardagi hunarmandchiligiga bag‘ishlangan
bunday ilmiy ishlar shu payitgacha deyarli yo‘q edi.
M.Isomiddinov t adqiqotda Naxshab hududida olib borilgan arxeologik
izlanishlar ni tarixiy, tanqidiy, metodologik nuqtai nazardan maxsus tadqiq et gan .
Bu hududni o‘rganilayotgan davridayoq olimlar tomonidan amalga oshirilgan
katta, so‘zsiz fundamental ishlar bilan bir qatorda yo‘l qo‘yilgan ayrim xato va
kamchiliklar aniqlanib to‘g‘rilan gan . Shu vaqtgacha arxeologik tadqiqotlar olib
borishdagi yutuq va kamchiliklar yagona tizim ostida, alohida monografik tadqiq
qilin gan . Hozirgi zamon xalqaro arxeologik izlanishlarda qo‘llaniladigan yangi
uslublar jamlanib bayon etil gan .
1985.
19
Шахрисабз. Наследия тысячелетий. Отв. Ред. Э.В.Ртвеладзе и А.С.Сагдуллаев. Т.: 2002; Шахрисабз.
Дресвянская Г.Я., Лунина С.Б., Султанов Х.Т., Усманова З.И. – Т., 1993; Сулаймонов Р.Х.: Нахшаб –
унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият» 2004.
28

Monografiya asosan o‘rta asrlardagi hunarmandchilik mahsulotlari –
kulolchilik buyumlari, shishasozlik va shishadan yasalgan idishlar, temirchilik
mahsulotlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun aynan shu davrda
ishlab chiqarilgan kulolchilik va shishasozlik buyumlari har qanday didi yo`qsak
odamni ham hayratda qoldiradi. Demak, hozirgi zamon kulollari va shishasozlari
bu qadimgi kulolchilik va shisha buyumlaridan nusxa olib undan yangi namunalar
yaratsa, qadimgi ananalarimiz o‘lmasdan yashashi mumkin.
Ma’lumki, arxeologik usul bilan qazib olinib o‘rganilgan har qanday buyum,
ayniqsa kulolchilik mahsulotlari arxeologik qatlamlarni xronologiyasini bilishga
xizmat qiladigan buyumlar qatoriga kiradi. Shundan kelib chiqib, Qashqadaryo
vohasining o‘rta asrlarga oid kulolchilik, shishasozlik va temirchilik buyumlari
tipologik analiz qilinishi nazarda tutilishi sababli shu voha arxeologik
yodgorliklarini davrlashda kerak bo‘ladigan eng muhim manbaga aylanishi
mumkin 20
.
M.Isomiddinovning u shbu monografiya si Naxshabdagi o‘rta asrlar
hunarmandchiligi tarixiga bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun ham bu Qarshi vohasini
yaxlit holdagi tarixi va madaniyatini o‘rganishda, ayniqsa uni tanqidiy nuqtai
nazardan ko‘rib chiqishda qo‘l kel gan , natijada albatta yangi tarixiy – madaniy
xulosalar olin gan . Qarshi vohasi va umuman Janubiy Sug‘d hududida hunarmand
chilik mahsulotlarini xronologik tarzda ko‘rishda O‘rta Osiyo tarixida juda katta
rol o‘ynagan xioniylar, eftaliylar, turklar va arablarning ta’sirini bu y erdagi moddiy
madaniyatda qanchalik aks etganligi kuzatil gan . Bu madaniyatimiz tarixini hali
ma’lum bo‘lmagan jihatlarini yoritib berishga xizmat qil gan .
Tadqiqot Naxshabning o‘rta asrlardagi hunarmandchiligini o‘rganishga
bag‘ishlangan bo‘lganligi uchun ham, ilmiy ishni quyi davriy chegarasini V-VI
asrlar xioniy – eftaliylar davri deb ol ib , uning yuqori chegarasini IX-X asr boshlari,
ya’ni O‘rta Osiyoni arablar tomonidan istilo qil in gan davri va ilk somoniylar davri
bilan chegarala gan .
Ma’lumki, Samarqand S h arqning eng qadimgi sha ha rlaridan biri bo‘lib,
20
Исомиддинов М., Ярқулов А. Нахшаб ҳунармандчилиги тарихи. Тошкент, “Yangi nashr”, 2014.
29

Sug‘dning qadimgi va o‘rta asrlardagi poytaxtidir. Samarqand O‘rta Osiyoning
ikki daryo orali g‘ idagi eng yirik shah arlaridan biri hamda o‘zbek davlatchiligi
shakllanishida asosiy beshik vazifasini o‘tag an maskanlardan biri hisoblanadi.
O‘zbekistan Respublikasi birinchi Prezident i I.A. Karimov h a q li
ta’kidlaganlaridek, “ Samarqand o‘ zining tarixi, buyo`q madaniyati, o‘ zining
betakror me’moriy obidalari bilan insoniyat siv i li zatsiyasining beshiklaridan biri
bo‘lib xizmat qildi va bugungi kunda o‘ zining s alo h iyati, betakror q iyofasi bilan
dunyodagi ming-minglab odamlarni h ayajonlantiradi va bu tun xalqimizning faxri
hisoblanadi ” .
Ayni paytda Samarqandning yoshi XXVIII asrdan oshdi, u Rim va Yerevan
kabi eng qadimiy shah arlarning tengdoshi hisoblanadi. Uni Afina, Rim yoki Fiva
bilan bir q atorda, jahonning eng yirik madaniyat o‘ cho q lari q atoriga kiritish
mumkin.
Samarqandga bog‘liq tarixiy afsonalar, ajoyib vasflar shunchalik ko‘pki,
bu xatdan dunyoning biror bir shahri unga tenglasha olmaydi. Ular dan
“Samarqand – say q ali ro‘yi zamin ast” yoki “Musulmon dunyosining noyob
gav h ari” degan ikki ta’rifni eslatib o‘tishning o‘ zi kifoya.
Samarqand qadim zamonlardan to o‘ rta asrlar oxirigacha Sug‘d poytaxti
bo‘lgan, bu hakda “Avesto”dagi qadimgi zardushtiylik dini mad h iyasida
“Sug‘dlarning odamlar va dalalarga boy farovon mamlakati” deb ta’riflanadi .
Qadimgi S h arq bo‘yicha olimlar Samarqandni “Markaziy Osiyoning
yuragi” deb ta’kidlay di lar . Darha q i q at, q adimiy Sug‘d siyosiy va i q tisodiy
markaz bo‘lib, minta q adagi ko‘plab jiddiy masalalarni h al q ilishda ni h oyatda
muhim rol o‘ ynagan. Bu uning Markaziy Osiyo qit’ asidagi q ulay geografik
joylashuvi bilan belgilangan.
Turkiston va Zarafshon to g‘ tizmalari oralig‘ida joylashgan Samarqand va
Samarqand vohasining tabiiy-i q lim sharoitlari inson h ayoti uchun eng q ulay
bo‘lib, shu bois arab sayyo h i al-Istaxriy o‘ zining «Masolik al-mamolik»
(«Mamlakatlar yo‘llari») deb nomlangan kitobida Samarqandni insonning hayot
kechirishi uchun eng yaxshi uchta erlar qatoriga qo‘ shadi: «Bu dunyoning
30

faro g‘ at joyi Samarqand So‘g‘di, Obolla kanali va Damas Gutadir».
O‘rta Osiyoning ko‘pchilik arab sayyohlari va tarixchilari Samarqand va
Samarqand voh asini “dindorlar amiri bo g‘ i” deb ataganlar, hattoki harbiy
sarkardalar janglar p aytida o‘z qo‘shinini shaharni talon-taroj qilishiga yo‘l
qo‘ymaslikka va bu bilan ushbu “b o g‘” ni o‘ zlari uchun daromad manbai sifatida
saqlab qolishga harakat qilganlar.
Sug‘diyona Avestoda “Sug‘d Gavasi” sifatida tilga olinadi, keyinchalik esa
Behistun q oyalarida o‘yib yozilgan qadimiy Doro I yozuvlarida eramizdan
avvalgi VI asrdagi 23 ta mamlakatlardan biri deb ataladi. Boshqa yozuvlarda
aytilishicha, Doro I ning Suzada q urilgan saroyini bezash uchun Sug‘diyonadan
keltirilgan lazurit va serdolikdan foydalanilgan.
Qadimgi tarixchilar Sug‘diyonani janubiy Oks (Amudaryo) va shimoliy
Yaksart (Sirdaryo) bilan chegaralaydi, ammo uning hududi keyinchalik asta-sekin
q is q arib borgan.
Samarqand shahrining o‘zi Iskandar Zul q arnayn davrida “Maroqand” deb,
bazida esa “Maro q andlar” deb ko‘plik sonida tilga olina boshlandi. Shu bilan
birga, qadimgi tarixchilar Samarqandni “hukmdorning joyi” deb ataydilar va
shaharning o‘ ziga, uning h imoya inshootlariga, q alalariga, qo‘ r g‘ onlariga,
hududiga bataf s il tarif beradilar.
Samarqand, shuni ngdek, eski Sug‘d maktublarida ham tilga olinadi, unda
“Smrknd” (unlilarsiz), Smrknd deb yoziladi. Xitoy yozma manbalarida uning
nomi «Kan» deb ataladi, bu, Samarqand s o‘ zining bitta ieroglifga mos keladigan
bitta bo‘g‘ingacha q is q artirilgan shakli b o‘ lishi mumkin. VII asrdan keyin
“Samarqand” nomining xitoycha fonetik shakli paydo bo‘ldi va u «Sivanszin»
deb atala boshlandn. Ammo boshqacha xitoy nomi ham bor, xususan, Syuan
Szyan shunday deb yozadi: «Zarafshon vodiysida Samotszyan yurti bor va uning
poytaxti ham xuddi shunday nomlanadi».
Uning xulosasi va deyarli barcha boshqa arxeologlarning tasdi g‘ i bilan
1970 - yilda Samarqandning yoshi 2500 yil deb belgilandi va yubiley tantanalari
o‘tkazildi.
31

G.V.Shishkina Afrosiyobda uzo q yillar davomida ish olib borib, yangi
ma’lumotlarni qo‘ lga kiritdi. U ha m “Samarqand Eron A h omaniylarining O‘rta
Osiyoni qo‘lg a kiritishidan oldin shoshilinch q urilgan” deb hisoblaydi.
1988 - yilda o‘zbek-fransuz ekspeditsiyasi tashkil etilib, u Afrosiyob
shahristonini ham tad q i q qilgan. 90-yillar boshida ekspeditsiya a’zolari
Ko‘ktepaning shu paytgacha noma’lum bo‘lgan ilk temir asriga tegishli obidasini
topishdi. S o‘ nggi 15 yildan beri bu h ar ikki yodgorlikni xuddi shu ekspeditsiya
olimlari sinchiklab o‘rganmo q dalar va muayyan muvaffa q iyatlarni qo‘ lga
kiritmo q dalar.
Ko‘ktepa va Afrosiyob xarobalari bilan birga qo‘ shni vodiy hududida
Q arshi vohasining Yerqo‘rg‘on shahristoni va Kitob-Shahrisabz vo ha sining
Uzun q ir va Sangirtepa shaharlari o‘rganildi. Ushbu yodgorliklarni o‘rganish
asosida ya q inda Shahrisabz va Qarshining 2700 yillik yubiley tantanalari
o‘tkazildi.
Ko‘ktepa va Afrosiyob xaroblarini o‘rganish natijasida olingan materiallar
va yuqori da tilga olingan Q ash q adaryo vodiysining sinxron yodgorliklari bilan
solishtirma ta h lili olib borildi. Buning o q ibatida yangi ma’lumotlar, ayni q sa ilk
shahar madaniyatining rivojlanishi haqida q immatli manbalar olindi.
Samarqand shahrining yubiley tantanalari munosabati bilan ushbu
monografiyada M.Isomiddinov va T.Shirinov shaharning yoshi haqidagi yozma
manbalar va arxeologik materiallar asosida kiskacha ma’lumotlar berishga
h arakat qil gan . Buning uchun Samarqand va uning atrofi, Afrosiyob va
Ko‘ktepaning asosiy stratigrafik ob’ektlarini o‘rganish tarixi haqida s o‘ z yuritish
lozim. Monografiyada ushbu ekspeditsiyalar qo‘ lga kiritgan materiallar ta h lil
qilin gan. Samarqandning xronologiyasi, davrlashtirilishi va ilk bos q ichdagi
umumiy rivojlanishi masalalari k o‘ ril gan .
Kitob oxirida Samarqand So‘g‘di va unga qo‘shni mintaqalarda shahar
madaniyatining umumiy rivojlanish bosqichlari keltiril gan .
M.Isomiddinovning T.S h ir i nov bilan birgalikda tayyorlagan “Ko‘hna
Samarqand arxeologiyasi” nomli kitobi YUNESKO moliyaviy yordamida
32

“Samarqand shahrining 2750 yilligi” nomli Qatnashuv dasturi doirasida nashr
qilingan 21
.
Professor Isomiddinov Muh am madjon Xoji Usmonxon Temurxon o‘g‘ li
bilan yozgan “Orlotda aks etg an tarix” nomli risolasida Zarafshon daryosining
o‘ng sohili, Nurota tog‘la rining etagidagi a dirlar orasida joylashgan Orlot
qishlog‘ining tarixi va madaniyati, qadimgi So‘g‘ diyon aning umumiy tarixi va
madaniya tin ing rivojlanish jarayoni bilan naqadar bir ekanligi, qo‘shni hududlar
ah olisi bilan olib borilgan madaniy, iqtisodiy aloq alari bu erdagi dinlar
to‘g‘risida arxeologik ash yolar va tarixiy dalillar asosida hikoya qilib berganlar .
Vatanimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin o‘zining qadimiy,
lekin keyingi vaqtlarda toptalgan tarixini q ayta tiklashga kirishdi. Bunga ,
albatta , birinchi Prezidentimiz Islom Kari movning respubl ikamiz tarixchilari
oldidagi nutqi va boshqa qator chiq ishlarid a qadimgi tariximizni ob’ektiv
o‘ rganish va uni keng aholi ommasiga targ‘ib qilish to‘g‘risida ko‘targan q ator
mavzulari katta yordam berdi.
Q adimgi tariximiz va ma daniyatimizga oid yodgorliklar to‘g‘risida eslab
Islom Karimov “O‘zbekistan deb ataluvchi h udud, ya’ni bizning Vatanimiz
nafa qat Sharq, balki, umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini
butun jahon tan olmoq da. Bu qadimiy va tabarruk tuproq dan buyo`q allomalar,
siyosatchilar, sar kardalar yetishib chi qqa n. Diniy va dunyoviy ilmlarning
asoslari mana shu zaminda yaratilgan, say q al topgan. Eramizgacha va undan
keyin q urilgan murakkab suv inshootlari a ynan shunday ikki madaniyatning bir-
biriga ta’sirini Ishtixon tumani hududida joylashgan Orlot q ishlo g‘ ida miloddan
avvalgi III-II asrlarda shakllangan va h ozirgi paytda xal q orasida Q o‘p g‘ o nt ena
nomi bilan ma’ lum shahar xarobasi va undan to p ilgan moddiy ashyolar – bu
qadimgi o‘ tro q dehqonchilik q ilib kun ko‘rgan mahalliy aholi q oldirgan
madaniyat namunasi dir. L ekin bu o‘ lkaga ko‘plab chorvador aholining ham
kirib kelganini kuzatish mumkin. Xudd i shu yodgorl i kka ya q in erda joylashgan
Orlot mozor- qo‘ r g‘ onlari bo‘lib bu yodgorlik miloddan avvalgi II-I asrlaridagi
21
Ширинов Т.Ш., Исамиддинов М.Х. Кўҳна Самарқанд археологияси. Тошкент, 2007. – 160 б.
33

yuechji q abilalarining janubga yurishi davrida Samarqand vo h asiga kirib
kelgan. XULOSA
Xulosa so’zi o’rnida quydagi fikrlarni bildirib o’tishni lozim deb bildim.
Ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida juda katta bilim va
ko’nikmalarga ega bo’ldim. Ayniqsa, tarix fanlari doktori, professor
Muhammadjon Hasanovich Isomiddinovning ibratli hayot yo’li, O’zbek
arxeologiyasi uchun qilgan ishlari, mustaqillkdan oldingi va mustaqillik yillarida
Ozbekiston arxeologiyasi haqidagi bilim va tasavvurlarimni ancha kengaytirib
oldim. Quyida M.Isomiddinovning faoliyati haqida umumiy fikrlarni bildirib
o’tishni joiz deb bildim.
Tarix fanlari doktori, professor M.Isomiddinov 20 yildan ortiq o‘zbek-
fransuz qo‘shma ekspeditsiyasining O‘zbekiston tomonidan rahbari sifatida ishlab,
Samarqand shahrining 2750 yilligini fransuz arxeologlari moddiy-texnikaviy
yordami asosida aniqladi. Qarshi shahrining 2700 yilligini 1973-1987-yillarda
Qarshi vohasining arxeologik yodgorliklari, ayniqsa, Yerqo‘rg‘on yodgorligini
stratigrafik o‘rganish asosida aniqladi. Uning Yerqo‘rg‘onda olib borgan
mikrostratigrafiyaga asoslangan arxeologik davrlashtirishi, ya’ni sopollarga qarab
davrni aniqlash usullari butun Sug‘d hududida arxeologik qazishmalar olib
borayotgan arxeologlar uchun namuna, davrlash uchun asos bo‘lib xizmat
qilmoqda. Shuningdek, Shahrisabzning 2700 yilligini aniqlash dadavrlash bo‘yicha
ham M.Isomiddinovning yordamidan foydalanildi.
Samarqand shahridan 35 km shimolda qadimgi Ko‘ktepa yodgorligini topdi
va uning yoshi 3000 yildan ham qadimgi, tashlab ketilgan shahar qoldig‘i ekanini
birinchi bo‘lib aniqladi. Ushbu yodgorlik tarkibida milodiy I asrlarga mansub boy-
zodagon ayol qabrini topdi va bu topilma to‘g‘risida Yevropaning nufuzli
jurnallarida maqolalar chop ettirdi. Hozirda bu topilma O‘zbekiston xalqlari tarixi
muzeyining eng nodir eksponatlari qatorida saqlanadi.
M.Isomiddinov o‘z faoliyati davomida 9 ta yirik monografiya, xalqaro va
respublika jurnallarida 150 dan ziyod ilmiy maqolalar, 4 ta o‘quv qo‘llanma va
o‘quv-uslubiy ko‘rsatmalar chop ettirgan.
34

Monografiyalardan “Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda
(problemы vzaimodeystviya kulturnыx traditsiy v period rannejeleznogo veka i
antichnosti» Tashkent, 2002-y.) kitobi 2002-yilning eng yaxshi asari
nominatsiyasiga sazovor bo‘lgan.
U 1991-yili Parijda, YUNESKO binosida tashkil etilgan “Markaziy
Osiyodagi ilk o‘rta asr kultlari” mavzuidagi konferensiyada, 1992-yil 23-27
noyabrda Rim universitetida bo‘lgan xalqaro koferensiyada, “Mustaqil O‘rta Osiyo
respublikalarida “Arxeologik obidalarning saqlanishi masalalari” mavzuida, 1993-
yilda Berlindagi Arxeologiya institutida “O‘rta Osiyo ilk temir davri
shaharsozligida qo‘llanilgan qurilish materiallari” mavzuida, 1999-yilda Sankt-
Peterburgda “Sug‘dning ilk temir davri madaniy an’analarining saqlanishi
masalalari” mavzuida, 2000-yilda Moskva shahrida “Ko‘ktepa yodgorligi va
Samarqand Sug‘dining urbanizatsiyasi masalalari”, 2003-yilda Toshkentda
Xalqaro simpoziumda “Samarqand Sug‘di hududida ilk urbanizm masalalari”,
2005-yilda YAponiyaning Kioto universitetida “Samarqand vohasini GIS
yordamida o‘rganish” mavzusida, 2007-yilda Samarqand shahrining 2750 yilligiga
bag‘ishlangan xalqaro ilmiy simpoziumda, xuddi shu yili Marg‘ilon shahrining
2000 yillik yubileyi munosabati bilan tashkil qilingan Xalqaro konferensiyalarda
ham ma’ruzalar qildi. 2008-yilda Chimkent shahrida tashkil etilgan xalqaro
konferensiyada, 2010-yili Olmaotada arxeolog, akademik K.M.Baypakovning
tavalludiga 70 yil to‘lishi munosabati bilan o‘tkazilgan xalqaro konferensiyalarda
qatnashdi.
M.Isomiddinov O‘zRFA Arxeologiya instituti bilan Xitoy Ijtimoiy Fanlar
akademiyasi Arxeologiya instituti o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq 2012-
yildan buyon o‘zbek-xitoy qo‘shma ekspeditsiyasi a’zosi sifatida o‘zining
shogirdlari bilan qatnashib kelmoqda. Xitoyning SHanxay shahrida 2003-yilda
o‘tkazilgan butun dunyo arxeologlarining I forumi va 2015-yilda o‘tkazilgan II
forumining ishtirokchisi.
2015-may oyida Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining
olimlariga “Sug‘d shaharsozligi tarixi” mavzuida ma’ruza o‘qidi. 2016-yildan
35

boshlab Pekindagi Markaziy Millatlar universiteti talabalariga “O‘zbekistonning
qadimgi tarixi va madaniyati” mavzularida ma’ruzalar o‘qiydi va bu ma’ruzalarni
xitoy tilida chop etishga kelishib olindi.
Keyingi uch yilda uning uchta yirik monografiyasi chop etildi. Shulardan
biri Fanlar akademiyasi tomonidan tashkil etilgan bo‘lib, “O‘zbekiston tarixi.
Xrestomatiya” (Toshkent: “Fan”, 2014. – 448 b.) nomli xrestomatiyaga birinchi
marta arxeologik materiallar ham kiritilgan va bu arxeologik materiallarning asosiy
qismi M.Isomiddinov tomonidan tayyorlangan.
2014-yili M.Isomiddinov va A.Yorqulov hammuallifligida “Remeslennoe
proizvodstva Naxshaba” monografiyasi nashr etildi. Unda birinchi marta Janubiy
Sug‘dning ilk o‘rta asrlarga oid shishasozlik, temirchilik va kulolchilik
hunarmandchiligi to‘g‘risida yangi ma’lumotlar berilgan.
M.Isomiddinov 2015 - yilda “Samarkand i ego okruga. Katalog
arxeologicheskix pamyatnikov Samarkandskoy oblasti” (I tom, Ichast. Samarkand:
«Zarafshan», 2015. – 239 b.) nomli kitobini A.Berdimurodov hammuallifligida
chop ettirdi. Kitob mavzusi doirasida yana bir necha tomlik nashr ishlari
rejalashtirilgan. Yana shuni alohida ta`kidlab o`tish joizki, joriy yilda ustozning biz
talabalar uchu “Tarixiy antropologiya” fanidan o`quv qo`llanmasining chop etilishi
katta ahamiyat kasb etdi. Chunki bu fan doirasida respublika miqyosida ham
deyarli ishlar qilinmagan.
Muhammad Isomiddinov respublika, viloyat, universitet miqyosidagi
ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarda faol ishtirok etib, yoshlar ongida mafkuraviy
immunitetni shakllantirishga o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda.
Ko’rinib turibdiki M.H.Isomiddinov bugungi biz yoshlar uchun ibrat va
namuna qilib ko’rsatishimiz mumkin bo’lgan faoliyatga ega shaxs. Shundan kelib
chiqqan holda aytish kerakki, bu faoliyatni o’rganish biz kabi katta hayot yo’lida
turgan yoshlar uchun ancha foydalidir.
Meni xulosa uchun yakuniy fikrim quydagicha bo’ladi. Men
aytmoqchimanki M.H.Isomiddinov va shu inson kabi bo’lganlar bugungi
36

kunimizning buyuk shaxslaridir. Kelinglar bu insonlarni bugun hayotlik chog’ida
qadrlaylik, ularning suhbatida ko’proq bo’laylik.
Mening yodimga shu o’rinda ustoz shoir Maqsud Shayxzodaning quydagi
misralari keldi:
Do‘stlar, yaxshilarni avaylab saqlang!
«Salom» degan so‘zning salmog‘in oqlang.
O‘lganda yuz soat yig‘lab turgandan,
Uni tirigida bir soat yo‘qlang !
37

FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: «O‘zbekiston»
nashriyoti, 2021. – 464 b.
II. Ilmiy adabiyotlar:
1. Isomiddinov M. Tarixiy antropologiya . Toshkent, 2019.
2. Арциховский А.В. Основы археологии, 2-е изд., М., 1955 .
3. Кабиров Ж., Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси. – Т.: Ўқитувчи, 1990.
4. Ж ў ра қ улов М.Ж., Исомиддинов М.Ҳ. Ў рта Осиё кулолчилиги тарихи.
Ўқ ув қў лланма (1- қ исм). СамДУ нашри, Самар қ анд .: 1999.
5. Исамиддинов М.Х. Генезис городской культуры Самаркандского Согда
(проблемы взаимодействия культурных традиций в периоды
раннежелезного века и античности). Автореф. докт. дис. Самарканд, 2000.
6. Исамиддинов М.Х. Керамика Южного Согда в эпоху античности и
раннего средневековья. Автореф. канд. дис. – Л., 1979.
7. Исамиддинов М.Х., Сулейманов Р.Х. Еркурган (стратиграфия и
периодизация). Т.: Фан, 1984.
8. Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового
керамического производства Нахшаба. Т.: Из-во народного наследия им.
А.Кадыри. 2000.
9. Исамиддинов М.Х., Хасанов М.Х. История древнего и средневекового
керамического производства Нахшаба. Т.: 2000.
10. Исомиддинов М. Сополга битилган тарих. – Т.: Фан, 1993.
11. Исомиддинов М. Ибтидоий жамият тарихи. Маърузалар матни. Фар ғ она
Давлат Университети нашри. Фар ғ она .: 2006.
12. Исомиддинов М. Муҳаммаджон Ҳожи Усмонхон Темурхон ўғли.
Орлотда акс этган тарих. Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат
илмий нашриёти, 2006.
13. Исомиддинов М., Яр қ улов А. Нахшаб ҳунармандчилиги тарихи. Тошкент,
“Yangi nashr”, 2014.
38

14. Исомиддинов М.Ҳ., Матбобоев Б.Ҳ. Ўзбекистонда археология фанининг
пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи. (Олий ўқув юртлари археология
ва тарих йўналиши талабалари учун ўқув-услубий кўрсатма). Фарғона.:
2012.
15. Кабанов С.К. Нахшаб на рубеже древности и средневековья ( III - IV вв.).
Т.: Фан, 1977; Кабанов С.К. Культура сельских поселений Южного Согда
III-VI вв. Т.: Фан, 1981 .
16. Матбобоев Б.Х. Йирик олим, бағрикенг устоз ва камтарин инсон: тарих
фанлари доктори, профессор М.Ҳ.Исомиддинов – 70 ёшда. /“Фарғона
водийси тарихи янги тадқиқотларда” мавзусидаги IV илмий-назарий
конференция материаллари. Фарғона, 2017.
17. Мартинов А.И. Археология. – М.: В ысшая школа, 2000.
18. Ражабова Н.Н. История изучения археологических памятников долины
Кашкадарьи (к проблеме становления и развития археологической школы
в Узбекистане). Автореф. Дисс. на соис. канд. ист. наук. Т.: 2006.
19. Сулаймонов Р.Х.: Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.:
«Маънавият» 2004.
20. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: Фан. 2000.
Internet (electron) manbalari:
21. www.google.ru
22. www.ziyonet.uz
23. www . ziyouz . com к утубхонаси. Ўзбекистон миллий энциклопедияси
39

Professor M.H. Isomiddinovning arxeologiya sоhasiga qo‘shgan hissasi

Sotib olish