Dokument ma'lumotlari

Narxi 200000UZS
Hajmi 4.0MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 26 Iyun 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Propan butan aralashmasini olish qurulmasini avtomatlashtirish

Sotib olish
МУНДАРИЖА КИРИШ I -БОБ. , ТАНЛАНГАН ТЕХНОЛОГИЯ ТУҒРИСИДА УМУМИЙ МАЪЛУМОТ ВА ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁН ТАВФСИФИ 1.1. Пропан бутан аралашмасини олиш қурулмаси туғрисида умумий маълумот 1.2. Технологик жараён тавфсифи II-БОБ. ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁННИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ТИЗИМИНИ ЛОЙИҲАЛАШ 2.1. Обект хусусиятларига кўра унинг математик моделини идентификатсиялаш 2.2. Автоматик ростлаш тизими ҳисоби 2.3. Автоматлаштиришнинг функсионал чизмаси ва баёни 2.4. Автоматлаштириш воситаларининг буюртма спетсипекатсияси 2.5. Електр манбаа ва сигналлаш тизимларини лойиҳалаш принсипиал чизмаси ва баёни III-БОБ. АТРОФ МУҲИТ МУҲОФАЗАСИ, ФУҚАРО МУҲОФАЗАСИ, МЕҲНАТ МУҲОФАЗАСИ ВА ТЕХНИК ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ 3.1. Фуқоро муҳофазаси ва меҳнатни муҳофазаси 3.2. Атроф муҳит мухофазаси 3.3. Техник- иқтисодий қисм Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати КИРИШ Нефт дунёда энг муҳим энергия манбаи ҳисобланади ва жаҳон энергия истеъмолида унинг улуши 33,1% ни ташкил қилади. У юқори энергия сиғимдорлиги ва ташиш учун қулайлиги, амалда ҳеч қанақа алмаштириб бўлмайдиган энергия ресурсидир. Нефт саноатнинг ва транспорт тизимининг ривожланишида ҳамда давлатларнинг ўрнини белгилашда асосий кўрсатгич ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси мустақиллигидан сўнг нефт ва газ саноатига алоҳида эътибор берила бошланди. Чунки, мустақилликнинг дастлабки пайтларида республикамизда қазиб олинаётган нефт ҳажми ўзини таъминлаш учун етарли эмас эди. Мустақилликдан сўнг Республикада нефт ва газ саноатида туб бурилиш бўлди, яъни углеводородлар қазиб олиш миқдори ўсди, соҳа инфратузилмаси яхшиланди. Республикамизда 1991 йилдан 1999 йилгача нефт ва газ конденсати қазиб олиш ўсиб борди. 1995 йилда республикамизга нефт четдан олиб кириш тўхтади ва нефт мустақиллиги таъминланди. Республикамиз бўйича 1999 йилда суюқ углеводородларни қазиб олиш энг максимал миқдорга эришилди. Сўнгги йилларда ташкилий ва геологик- техник тадбирлар ўтказилди ва суюқ углеводородларни қазиб олиш 7,2-7,3 млн.т. миқдорида турғунлашди. Нефт ва газнинг асосоий таркибий қисмини углевовдородлар ташкил қилиб, улар қатлам шароитида суюқлик, газ ёки аралашма ҳолатида учраши мумкин. Бу холатлар қатламидаги бошланғич босим ва ҳароратига, шинингдек угливодородларнинг физик-кимёвий хоссаларига боғлиқ. Одатда қатламнинг юқори қисмида яъни гумбази ва гумбаз атрофида, газ ҳолатидаги энг енгил углеводородлар, яъни нефт жойлашади. Кўп ҳолларда углеводородлар конларининг қатлам чеккалари ва остини сув эгаллаган бўлади.Углеводородларнинг қатламда жойлашиши ҳар доим бир хил бўлавермайди. Масалан , қатлам босими жуда ката бўлса газ ҳолатидаги углеводородлар суюқ ҳолатдаги углеводородлар таркибида тўлиқ эриган ҳолда учраши мумкун. Умуман олганда углеводородларнинг қатлам ичида жойлашишини уларнинг зичлигига, физик ҳолатига қатлам босими ва ҳароратига боғлиқ бўлиб турли холда учраши мумкин. Қатлам нефтининг таркибида катта миқдордаги углеводородларнинг енгил фраксиялари мавжуд бўлади ва босим пасайганда газ фазасига ўтишни тезлаштиради. Углеводородларнинг бундай қисмига нефтда эриган нефт (йўлдош) гази дейилади. Босим пасайганда нефтнинг газсизланиши – бу қатлам ва ер усти шароитидаги нефт хоссаларининг бири-биридан фарқ қилиш ҳолатидир. Ернинг устига чиқиб келган табиий газнинг таркибида катта миқдордаги сувлар, суюқ углеводородлар (конденсат) ва механик заррачалар бўлади. Бундан ташқари газнинг таркибида одамларнинг соғлигига таъсир этувчи ҳамда қувурларда ва газдан фойдаланиладиган жиҳозларни коррозияланишини тезлаштирувчи хавфли компонентлар, олтингугурт ва карбонат ангидрит гази мавжуд бўлади. Табиий газда азот ҳам бўлади. Газ конденсати нефт кимё саноати учун қимматбаҳо хом-ашё ҳисобланади, бази кўрсаткичлари яъни, унинг таркибида минерал тузларнинг, сув ва оғир фраксия (мазут ва гудронлар) ларнинг кам бўлиши бўйича нефт хом-ашёси кўрсаткичларидан устун туради. Газ конденсати асосан оч рангдаги нефт фраксияларидан ташкил топган бўлади ва турғун ҳолатда зарурий стандарт кўрсаткичлар талабига жавоб беради. Газ конденсатли конлар маҳсулотининг таркибидаги оғир углеводородлар, газни қазиб олиш давомида босим ва ҳароратнинг пасайиши билан суюқ ҳолатга ўтади. Шунинг учун газ конларидан фарқлироқ, газ конденсатли конларнинг газини ташишдан аввал газни сувсизлантириш билан бир қаторда унинг таркибидаги конденсатларни ҳам ажратиб олиш зарурати туғилади. Қазиб олинаётган хом-ашё газига ишлов бериш усулларига боғлиқ равишда газни унинг таркибидаги намликлардан қуритиш ва оғир углеводородларни ажратиб олиш жараёнлари, бир қурилманинг ўзида ёки алоҳида қурилмаларда амалга оширилиши мумкин. Газ ва газ конденсатли қудуқлардан қазиб олинаётган хом-ашё гази дастлаб гравитасия усулига асосланган ҳолда горизонтал жойлашган ажратгичларда қатлам суви, конденсат ва механик аралашмалардан ажратиб олинади. Бу технологик жараён газни дастлабки тайёрлаш қурилмаларида амалга оширилади. Кейинги босқичда эса газнинг таркибидаги намликлар газни паст ҳароратли ажратиш қурилмаларида амалга оширилади. Газни паст ҳарорати ажратиш қурилмалари (ГПҲАҚ) ГДТҚдан келаётган табиий хом-ашё гази таркибидаги суюқ фазалар ва механик қўшимчаларни ажратиб олишда қўлланилади. Автоматика-фан ва техниканинг алоҳида соҳаси бўлиб, бу соҳа автоматик бошқариш назарияси, автоматик тизимлар яратиш принсиплари ва бу тизимда қўлланиладиган техник воситалар билан шуғулланади. Автоматика сўзи грекча сўздан олинган бўлиб, ўзи ҳаракатланувчан мосламани англатади. Автоматика фан сифатида ХВИИИ-асрнинг иккинчи ярмида, яъни ип-йигирув, тикув станоклари ва буғ машиналари каби биринчи мураккаб машина қурилмаларининг пайдо бўлиш даврида ишлатила бошланди. Техника тарихида биринчи маълум бўлган автоматик қурилма Ползунов буғ машинаси (1765-й.) ҳисобланади. Бу машина оддий шамол ва гидравлик двигателларнинг ўрнига ишлатилган ва одам иштирокисиз сувнинг сатҳини ростлаган. Автоматик ростлашнинг асосий принсиплари инглиз олими Ф.Максвел томонидан 1868-йилда ишлаб чиқилган. Техниканинг ривожланиши ва одамларнинг оғир қўл меҳнатидан бўшашига қарамасдан иш жараёнлари ва меҳнат қуролларини бошқариш кенгайиб ва мураккаблашиб борди. Айрим ҳолларда эса махсус қўшимча элементларсиз механизатсиялашган ишлаб чиқаришни бошқариш имкониятлари мураккаблашди. Бу эса ўз навбатида автоматиканинг муҳимлиги ва уни ривожлантириш кераклигини исботлади. Автоматиканинг техник воситаларига назорат ахборотларини, қабул қилувчи, узатувчи, ўзгартирувчи, сақлагувчи, программалаштирилган ахборот билан солиштирувчи, буйруқ ахборотини шакллантирувчи ҳамда технологик жараёнга таъсир кўрсатувчи қуйидаги ускуналар ва техник қурилмалар киради: датчиклар, релелар, кучайтиргичлар, логик (мантиқий) элементлар, ростлагичлар,стабилизаторлар,ижро механизмлари ва бошқалар.Бундай техник воситалар автоматика ўзгартгичлари деб ҳам юритилади. Автоматиканинг асосий тушунчалари қуйдагилар: автоматик назорат, автоматлаштириш, автоматик бошқариш, автоматик ростлас Автоматик назорат – технологик жараён ҳақида оператив маълумотларни автоматик равишда қаъбул қилиш ва уни қайта ишлаш учун керакли бўлган шароитларни таъминлайди Автоматик ростлаш – технологик жараёнларнинг тегишли параметрларини автоматик ростловчи асбоблар ёрдамида талаб қилинган сатҳда сақланишини назарда тутади. Бу ҳолда одам фақат автоматик ростлаш системасининг (АРС) тўғри ишлашини назорат қилади. Автоматик бошқариш – технологик оператсияларни белгиланган муттасиллигининг автоматик равишда бажарилишини ва бошқарув Обектига нисбатан бўладиган таъсирларнинг муайян муттасиллигини ишлаб чиқишдан иборат Автоматлаштириш – техналогик жараёнларни одам иштирокисиз бошқарадиган техник воситаларни жорий этиш демакдир, яъни ишлаб чиқариш жараёнидаги одам иштирок этмаган саноатни янги босқичи бўлиб, бунда техналогик ва ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш функсиясини автоматик қурилмалар бажаради. 1.1. Пропан бутан аралашмасини олиш қурулмаси туғрисида умумий маълумот Пропан-бутан аралашмасини олиш қурилмаси “ ЛенНИИ химмаш ” ОАЖ томонидан ишлаб чиқилиб, 1997 йилдан ишлатила бошланган. ПБАОҚ-3 иншоотларнинг ғарбий тарафида, цеолитли олтингугурт тозалагич блокидан кейин жойлаштирилган. Мазкур қурилма, Шўртан газ кони маҳсулотни мукаммал комплекс тарзда қайта ишлаш йўли билан табиий газдан пропан-бутан аралашмасини ажратиб олиб, “Шўртаннефтгаз” УШК дан магистрал газузатгич орқали истемолчиларга юборишга мўлжалланган. Қурилмада қайта ишланган маҳсулотлар қуйидагилардан иборат: -Пропан-бутан аралашмаси (ПБА); -Конденсатни турғунлаштирувчи қурилмага юбориладиган оғир углеводородлар фракцияси; -Сиқувчи компрессор станцияси (СКС) да зичлаштирилгандан кейин магистрал газузатгичга юбориладиган юқори босимдаги метанли фракция. Табиий газдан пропан-бутан аралашмасини ажратиш узлуксиз жараён ҳисобланиб, табиий газнинг турбодетандерда кенгайгич ва ажратилган конденсатни қайта ректификациялашни эффекти ҳисобига совутиш ва қисман конденсациялашиш усули билан амалга оширилади. Чиқараётган газига кўра қурилманинг унумдорлиги 375000 m 3 /соат (ҳарорат 0 0 С да ва босим (р) 1,033 kgf/ cm 2 ) бўлиб, 90-100 % ни ташкил этади. Унумдорликнинг тебраниши 90-100% номиналдан. ПБАОҚ-3 ни ишлатишга оид мазкур технологик регламент асосий ҳужжат ҳисобланиб, технологик жараённинг ўтказиш тартиби ва маромини белгилайди. Технологик регламент талабларини сўзсиз бажариш, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг яхши сифатини, ускуналар саришталигини, экологик талаблар ва хавфсиз ишлашни таъминлайди. Цеолитли олтингугурт тозалагичдан ўтган маҳсулот ПБАОҚ-3 учун хомашё ҳисобланади. Қайта ишлашга келаётган газнинг таркиби 1-жадвалда берилган. ПБАОҚ-3 га қуйидаги стандартлардаги маҳсулот қабул қилинади: - коммунал-маиший эхтиёж учун, ГОСТ 20448 (1.2 жадвал ) талаблари асосида тайёрланган, суюлтирилган газ ; - автомобил транспорти учун, ГОСТ 27578 (1.3 жадвал ) талаблари асосида тайёрланган, суюлтирилган газ. ПБАОҚ-3 га келаётган хомашё таркибида 15-150 mg/m 3 гачаГаз таркибидаги модданинг номи Газ таркиби моляр улуши, % CH 4 91,044 C 2 H 6 3,792 С 3 Н 8 0,794 iC 4 H 10 0,198 nC 4 H 10 0,201 iC 5 H 12 0,036 nC 5 H 12 0,024 C 6 H 14 0,078 C 7 H 16+в 0,046 СО 2 3,163 H 2 S - N 2 0,624 Жами: 100 С 5+в нинг моляр улуши, % 0,184 С 5+в нинг умумий концентрация си, g / m 3 6,1 С 3 +С 4 нинг моляр улуши, % 1,193 С 3 +С 4 нинг умумий концентрация си g / m 3 24,209 водородсулфиди ва 3,28 % гача карбонат ангидриди бўлса, мазкур муҳит емирилиш жараёнининг фаоллашишига олиб келади. Хомашё таркибида талайгина карбонат ангидриди бўлишига қарамай, рўй берадиган емирилиш, асосан, водород сулфиди таъсирида содир бўлади. Технологик қурилмаларидаги емирилиш жараёни, ўзининг сабаблари ва механизмига кўра, электр-кимёвий, кимёвий ва биокимёвий турларга бўлинади. Электркимёвий емирилиш металнинг электролитлар билан контакти туфайли, яъни электр ўтказувчи эритмалар билан реакцияга кириши натижасида рўй беради. Мазкур жараён асосида емирилаётган ҳар-хил ёки бир хил металнинг турли электрод потенциалларига эга бўлган участкаларини электролитга чўкиши оқибатида содир бўлади. Ушбу жараёнда ўзида агрессив компонентлар ( H 2 S , СО 2 , О 2 , органик кислот алар ва ш.к ) ларни эритган сувли конденсат электролит вазифасини бажаради. Электро кимёвий емирилишнинг бир тури сифатида ерости қувурузаткичларининг тупроқ коррозияси (тупроқ таъсиридан емирилиш) ни келтириш мумкин. Кимёвий емирилиш металга ташқи муҳит агентларининг кимёвий таъсири натижасида рўйбериб , электр токи пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлмайди. Био кимёвий емирилиш металга турли микроорганизмларнинг таъсири туфайли содирбўлади . Емирилиш оқибатида металнинг бузилишига қараб, бир текис (умумий), контактда, яраланиш (нуқтавий) , кристаллараро, танланган, кучланиш остида емирилиш, занглаб толиқиш турларига бўлинади . Қ урилманинг асосий ва ёрдамчи ускуналарида юқорида санаб ўтилган емирилиш ҳолатлари ҳар хил даражада намоён бўлиши мумкин. 1.2. Технологик жараён тавфсифи Табиий газ «Шўртаннефтгаз» УШК да қазиб олиниб, олтингугуртдан тозалаш ускунасидан ўтказилиб, минус 70 0 С даражадаги намликда қуритилиб, +45 0 С ҳарорат ва 42-55 kgf/сm 2 босим остида магистрал газўтказгич орқали пропан-бутан ажратиб олувчи қурилмага юборилади. Табиий газнинг белгиланган сарфи, келаётган газ босими бир маромда бўлганда, турбодетандернинг соплоси орқали таъминланади. Механик аралашмалар (асосан цеолит чанги) дан тозалаш учун газ 3 та параллел жуфтликдаги 6 та филтр Ф1 /1,2 – Ф3 /1,2 , дан иборат (2 таси ишчи ва 1 таси резерв) обдан филтрлаш блокига юборилади. Тозаланган газ дастлабки совутиш блокига ўтказилиб, у ерда 2 та йўналишдаги оқимга ажратилади. Асосий оқим иссиқликалмаштиргич Т1 нинг қувурлараро бўшлиғига келиб тушса, иккинчи оқим Т2 аппарати қувурларидаги бўшлиқ орқали К1 колоннасининг юқори қисмидаги совуқ маҳсулот ҳароратини кўтариш учун юборилади. Табиий газнинг навбатдаги совутиш Т3 ва Т4 иссиқликалмаштиргичларда амалга оширилади. Мазкур аппаратларга газнинг тақсимланишини К1 колоннасидаги ҳароратни (совуқликни) минус 20 0 С да ушлаб турувчи КРТ1 русумли клапан орқали бажарилади. Совутилган табиий газнинг бирлашган оқими С1 сепараторига йўналтирилиб, у ерда газдан конденсат ажралади, газ эса минус 56 0 С даражада кенгайиши учун турбодетандерга келиб тушади. Детандер (ва компрессор) агрегатлари қувурузаткичларини механик бузилишлардан сақлаш учун уларга қўшимча филтрлар ўрнатилади. Детандердан чиқаётган оқим С2 сепараторига, 29,4 kg/ms2 босим остида ва минус 75 0 С ҳароратда келиб тушади. Худди шу жойга КРУ1 клапан орқали С1 сепаратордаги суюқлик ҳам юборилади. Сепараторланган газ оқими – метанли фракциянинг совуқ ҳароратини мўътадиллаш учун, кетма-кет жойлашган Т5, Т3 ва Т1 иссиқликалмаштиргичларга ҳайдалади. У ердан газ 28 kg/ms2босим остида 46 0 С ҳароратда чиқади. С2 сепаратордаги суюқлик сатҳини бир хилда ушлаб туришни С2 сепаратордан Т4 иссиқликалмаштиргичнинг қувуридаги бўшлиққа келадиган суюқлик қувурузаткичида ўрнатилган КРУ-2 клапани бажаради. К1 ректификациялаш колоннаси енгил углеводородлар (метан ва этан) ажратиш ва олтингугуртнинг асосий қисми (70 % атрофида) ни чиқариб ташлаб, унинг маҳсулотдаги қолдиқ миқдорини ГОСТ 20448 га мувофиқ келадиган, рухсат этилган даражада келтиришга мўлжалланган. Колонна тепа ликопчасининг устига ўрнатилган Т5 дефлегматор ва Т6 қайнатгичлар билан жиҳозланган. Юқори маҳсулотли пропаннинг йўқолишини камайтиришга хизмат қилувчи дефлегматордаги хладагент (А1 бўйича назорат) С2 сепаратордан келадиган буғдан иборатдир. Куб (идиш) даги иссиқликалмаштиргич манбаи эса 5,0 kg/ms2босим остидаги тўйинган сув буғлар ҳисобланади. Т6 қайнатгичга келаётган, КРР1 клапанига таъсир ўтказадиган буғ сарфини, қайнатгичга кирадиган жойга ўрнатилган РР1 тартиблагич орқали колонна иши бошқарилади. Белгиланган буғ сарфи миқдори РТ2 назорат ликопчасидаги ҳароратва ДМ2 колоннасидаги босимнинг ўзгаришига қараб тартибга келтирилиб турилади. Т5 дефлегматорнинг чиқариш томонидаги К1 колоннасининг юқори қисмидаги маҳсулот Т2 иссиқликалмаштиргичдаги совуқни камайтиришга йўналтирилади ва ўз навбатида Т1 иссиқликалмаштиргичдан чиқаётган метанли фракцияга қўшилиб кетади. Метанли фракция детандер ишлаб чиқарган энергия ёрдамида турбодетандер агрегатнинг компрессори орқали 3 kg/ms2 босимгача сиқилади, ҳамда 30 kg/ms2 босим ва 45 0 С ҳарорат остида қурилмадан чиқиб сиқувчи компрессорга ўтади ва у ерда магистрал газузатгич босимига мослаб сиқиб ҳайдалади. Қурилмадан чиқаётган метанли фракциянинг босимини сиқувчи компрессорларнинг автоматлаштириш тизими бир маромда ушлаб туради. Бирорта машинанинг тўхтаб қолиши туфайли сиқувчи компрессорларнинг сўриш тармоғида босим ортиб кетиши оқибатида (мўлжалдаги босим 40 kg/mc 2 ) ускуналарни хавф- хатардан сақлаш зарурияти туғилиши билан уларни ҳимоялаш мақсадида блокировка қилиш (табиий газни олиб келадиган қурилма ишини тўхтатиб қўйиш) мосламаси кўзда тутилган бўлиб, мазкур аппарат С2 сепараторидан чиқаётган газнинг босими 32 kgf/сm 2 га етганда (Д4 босим датчигидан кузатилади) автоматик тарзда ишлаб кетади. К1 колоннанинг кубидаги суюқлик (С 3+юқори фракция) босими колонна кубидаги суюқлик сатҳини бир маромда сақлаб турувчи КРУ3 клапан воситасида 16 kg/ms2гача пасайтирилиб, 85 0 С ҳароратда пропан- бутанли аралашмани олувчи К2 колоннага юборилади. К2 колонна Т8 қайнатгич билан жиҳозланган бўлиб, мазкур қайнатгичдаги сув буғининг ҳарорати 165 0 С, ҳамда юқори босимда (10 kgf/сm 2 ) бўлади. ПБФ Е1 рефлекс идишига тушгандан кейин, суюқликнинг бир қисми НК1, ТК1, ТК3 насослари ёрдамида, К2 колоннага флегма сифатида юборилади. Флегма РР2 мосламасидаги КРР2 клапани орқали олинади. Қолган пропан-бутанли аралашма, қўшимча равишда Т7 /1 (ёки Т7 /2 ) русумдаги сувли совуткичларда совутилгандан кейин, Е1 идишдаги сатҳни тартиблагич КРУ7 клапани воситасида қурилмадан омбор (сақланадиган жой) га чиқарилади. Қурилмадан чиқаётган пропан-бутан аралашмасининг параметрлари қуйидагича: - босими 15 kgf/сm 2 гача, ҳарорати энг кўпи билан 45 0 С. К2 колоннанинг куб (идиш) идан маҳсулот кубдаги суюқлик сатҳини тартибловчи КРУ4 клапани воситасида олинади ва АВО3 совуткич орқали ПБАОҚ-3 қурилмасидан 18 kgf/сm 2 босим остида конденсатни барқарорлаштирувчи қурилма (КБҚ) га ўтказилади. Т8 қайнаткичга буғ белгиланган сарф меъёри бўйича, РТ3 назорат ликопчасидаги ҳароратга қараб ўзгартирилади. Қ урилмага сув 3-градирнийдаги айланма сув тизимидан берилиб, яна 3- градирнийга қайтарилади. Сақлагич клапанларни дамлашдан ҳосил бўлган маҳсулотни коллекторга тўплаб, машъала тизимига юборилади. Қурилма ишини тўхтатилиши туфайли аппаратлардаги босим пасайиб кетганда ёки даврий равишда ишлайдиган аппаратни улаганда, аппаратлар ва қувурузаткичлардаги совуқ суюқликни Е4 дренаж идишига қўйилади ва у ердан газ ва буғлашган суюқликлар, 30 кгс/см 2 босимда Т11 иссиқликалмаштиргичи орқали СКС га ва Р=3 кгс/см 2 да машъалага бир вақтда ташланадиган бирламчи таббий газ иссиқликташувчи сифатида узатиладиган Т11 иссиқликалмаштиргичи -махсус иситгич орқали машъала тизимига юборилади. Техник жараёнларда одамнинг иштирок этишига кўра автоматлаштиришни қуйидагиларга ажратиш мумкин: автоматик назорат, автоматик ростлаш ва автоматик бошқариш. Автоматик назорат – технологик жараён ҳақида оператив маълумотларни автоматик равишда қаъбул қилиш ва уни қайта ишлаш учун керакли бўлган шароитларни таъминлайди. Автоматик ростлаш – технологик жараёнларнинг тегишли параметрларини автоматик ростловчи асбоблар ёрдамида талаб қилинган сатҳда сақланишини назарда тутади. Бу ҳолда одам фақат автоматик ростлаш системасининг (АРС) тўғри ишлашини назорат қилади. Автоматик бошқариш – технологик операцияларни белгиланган муттасиллигининг автоматик равишда бажарилишини ва бошқарув объектига нисбатан бўладиган таъсирларнинг муайян муттасиллигини ишлаб чиқишдан иборат. Автоматлаштириш– технологик жараёнларни одам иштирокисиз бошқарадиган техник воситаларни жорий этиш демакдир. Автоматлаштириш –ишлаб чиқариш жараёнидаги одам иштирок этмаган саноатнинг янги босқичи бўлиб, бунда технологик ва ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш функциясини автоматик қурилмалар бажаради. Автоматлаштиришни жорий этиш ишлаб чиқаришнинг асосий техник – иқтисодий кўрсаткичларининг яхшиланишига, яъни ишлаб чиқарилаётган маҳсулот миқдори ва сифатининг ошиши ҳамда таннархининг камайишига олиб келади. Қурилманинг таркиби Қурилманинг асосий ускуналари, ўзининг вазифасига кўра, шартли равишда қуйидаги блокларга бирлаштирилади: Майин филтр лашб лок и – аппарат лар Ф1 /1, 2 – Ф3 /1, 2 ; Дастлабки совутишб лок и – аппарат лар Т1, Т2, Т3, Т4 ва С1; Детандер лаш блок и – турбодетандер лаш агрегат и ТДАЗ ва сепаратор С2; Этан лаш колоннаси б лок и – аппарат лар К1, Т5, Т6 ва Е2; СПБТ колоннаси ва ПБФ ва газ конденсатинисовутиш блоки– аппарат лар К2, Т8, Е3, АВО, Е1, Т7, насос лар. Оқизиш учун идишлар б лок и – аппарат лар Е4, Т11 ва авария идиши Е 9. Ё рдамчи ускуналар – қ увурузаткичлар, металконструкциялар . Қ урилманинг тузилиши ва ишлаши Табиий газ «Шўртаннефтгаз» УШК да қазиб олиниб, олтингугуртдан тозалаш ускунасидан ўтказилиб, минус 70 0 С даражадаги намликда қуритилиб, 40-50 0 С ҳарорат ва 42-55 kgf/сm 2 босим остида магистрал газўтказгич орқали пропан-бутан ажратиб олувчи қурилмага юборилади. Табиий газнинг белгиланган сарфи, келаётган газ босими бир маромда бўлганда, турбодетандернинг соплоси орқали таъминланади. Механик аралашмалар (асосан цеолит чанги) дан тозалаш учун газ 3 та параллел жуфтликдаги 6 та филтр Ф1 /1,2 – Ф3 /1,2 , дан иборат (2 таси ишчи ва 1 таси резерв) обдан филтрлаш блокига юборилади. Тозаланган газ дастлабки совутиш блокига ўтказилиб, у ерда 2 та йўналишдаги оқимга ажратилади. Асосий оқим иссиқликалмаштиргич Т1 нинг қувурлараро бўшлиғига келиб тушса, иккинчи оқим Т2 аппарати қувурларидаги бўшлиқ орқали К1 колоннасининг юқори қисмидаги совуқ маҳсулот ҳароратини кўтариш учун юборилади. Табиий газнинг навбатдаги совутиш Т3 ва Т4 иссиқликалмаштиргичларда амалга оширилади. Мазкур аппаратларга газнинг тақсимланишини К1 колоннасидаги ҳароратни (совуқликни) минус 20 0 С да ушлаб турувчи КРТ1 русумли клапан орқали бажарилади. Совутилган табиий газнинг бирлашган оқими С1 сепараторига йўналтирилиб, у ерда газдан конденсат ажралади, газ эса минус 56 0 С даражада кенгайиши учун турбодетандерга келиб тушади. Детандер (ва компрессор) агрегатлари қувурузаткичларини механик бузилишлардан сақлаш учун уларга қўшимча филтрлар ўрнатилади. Детандердан чиқаётган оқим С2 сепараторига, 29,4 kgf/ cm 2 босим остида ва минус 75 0 С ҳароратда келиб тушади. Худди шу жойга КРУ1 клапан орқали С1 сепаратордаги суюқлик ҳам юборилади. Сепараторланган газ оқими – метанли фракциянинг совуқ ҳароратини мўътадиллаш учун, кетма-кет жойлашган Т5, Т3 ва Т1 иссиқликалмаштиргичларга ҳайдалади. У ердан газ 28 kgf/ cm 2 босим остида 46 0 С ҳароратда чиқади. С2 сепаратордаги суюқлик сатҳини бир хилда ушлаб туришни С2 сепаратордан Т4 иссиқликалмаштиргичнинг қувуридаги бўшлиққа келадиган суюқлик қувурузаткичида ўрнатилган КРУ-2 клапани бажаради. К1 ректификациялаш колоннаси енгил углеводородлар (метан ва этан) ажратиш ва олтингугуртнинг асосий қисми (70 % атрофида) ни чиқариб ташлаб,унинг маҳсулотдаги қолдиқ миқдорини ГОСТ 20448 га мувофиқ келадиган, рухсат этилган даражада келтиришга мўлжалланган. Колонна тепа ликопчасининг устига ўрнатилган Т5 дефлегматор ва Т6 қайнатгичлар билан жиҳозланган. Юқори маҳсулотли пропаннинг йўқолишини камайтиришга хизмат қилувчи дефлегматордаги хладагент (А1 бўйича назорат) С2 сепаратордан келадиган буғдан иборатдир. Куб (идиш) даги иссиқликалмаштиргич манбаи эса 5,0 kgf/ cm 2 босим остидаги тўйинган сув буғлар ҳисобланади. Т6 қайнатгичга келаётган, КРР1 клапанига таъсир ўтказадиган буғ сарфини, қайнатгичга кирадиган жойга ўрнатилган РР1 тартиблагич орқали колонна иши бошқарилади. Белгиланган буғ сарфи миқдори РТ2 назорат ликопчасидаги ҳароратва ДМ2 колоннасидаги босимнинг ўзгаришига қараб тартибга келтирилиб турилади. Метанли фракция детандер ишлаб чиқарган энергия ёрдамида турбодетандер агрегатнинг компрессори орқали 3 kgf/cm 2 босимгача сиқилади, ҳамда 30 kgf/cm 2 босим ва 45 0 С ҳарорат остида қурилмадан чиқиб сиқувчи компрессорга ўтади ва у ерда магистрал газузатгич босимига мослаб сиқиб ҳайдалади. Қурилмадан чиқаётган метанли фракциянинг босимини сиқувчи компрессорларнинг автоматлаштириш тизими бир маромда ушлаб туради. Бирорта машинанинг тўхтаб қолиши туфайли сиқувчи компрессорларнинг сўриш тармоғида босим ортиб кетиши оқибатида (мўлжалдаги босим 32 kgf/сm 2 ) ускуналарни хавф-хатардан сақлаш зарурияти туғилиши билан уларни ҳимоялаш мақсадида блокировка қилиш (табиий газни олиб келадиган компрессорни тўхтатиб қўйиш) мосламаси кўзда тутилган бўлиб, мазкур қувурда босим Р-33 kgf/сm 2 кўтарилганда, СППК автоматик тарзда ишлаб кетади. К1 колоннанинг кубидаги суюқлик (С 3+юқори фракция) босими колонна кубидаги суюқлик сатҳини бир маромда сақлаб турувчи КРУ3 клапан воситасида 16 kgf/cm 2 гача пасайтирилиб, 85 0 С ҳароратда пропан- бутанли аралашмани олувчи К2 колоннага юборилади. К2 колонна Т8 қайнатгич билан жиҳозланган бўлиб, мазкур қайнатгичдаги сув буғининг ҳарорати 165 0 С, ҳамда юқори босимда (10 kgf/сm 2 ) бўлади. II -БОБ. ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁННИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ТИЗИМИНИ ЛОЙИҲАЛАШ 2.1. Обект хусусиятларига кўра унинг математик моделини идентификатсиялаш Обеекларнинг учта асосий хусусиятлари ўрганилади. Булар: 1) обектнинг сиғими, 2) ўз-ўзини ростлаш қобилияти, 3) кечикиш Обектнинг сиғими. Ҳар қандай бошқарув обектининг ишлаши кириш, чиқиш параметрлари ва материал ёки энергия оқимларининг ўзгариши билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам обект сиғими кимё-технологияда барча бошқарув обектлари учун мухим хусусиятлардан бири хисобланади. Обектнинг сиғими (йиғиш қобилияти) деганда, одатда унинг энергия ёки материални йиғиш ва сақлаш қобилияти тушунилади. Ҳар бир объектда ундан энергия ёки модданинг чиқишига қаршилик бўлганлиги сабабли модда ёки энергиянинг йиғилиши содир бўлади. Ўз-ўзидан ростланиш хусусияти. Обектнинг холати материал ёки энергия оқимининг ўзгариши натижасида бузулиши мумкин. Яъни обектга киришда ёки ундан чиқишда бўладиган ўзгаришлар обектни ғалаёнга олиб келиши мумкин. Бундай холларда обектнинг чиқиш катталиги унга кўрсатилган ғалаёнлантирувчи таъсирга кўра ошиши ёки камайиши кузатилади. Бошқарув обектига туртки ёки ғалаёнлантирувчи таъсир кўрсатилганидан сўнг у яна баланс холатига кела олишига кўра обектлар нейтрал, турғун ёки нотурғун обектларга ажратилади. Ўз-ўзидан ростланиш хусусиятига эга (турғун) обектлар Обектга ғалаёнлантирувчи таъсир берилганидан сўнг ҳеч қандай ростлагичларсиз унинг янги турғун холатга ўта олиш қобилияти ўз-ўзидан ростланиш дейилади. Ўз-ўзидан ростланадиган обектлар статик ёки турғун обектлар деб номланади. Ўз-ўзидан ростланиш хусусиятига эга бўлган обектларда поғонали таъсир берилганидан сўнг чиқиш параметрининг ўзгариш тезлиги сусайиб боради ва нолга тенглашади. Обектларда ўз-ўзидан ростланиш бу обектларнинг ички тескари боғланиши эвазига юзага келадиган хусусият хисобланади. Ўз-ўзидан ростланиш қанчалик катта бўлса, ғалаёнлантирувчи таъсир юзага келганида бошқарув параметрларининг мувозанат холатидан оғиши шунчалик кичик бўлади. Бу хусусият обектнинг бошқарилишини енгиллаштиради. Идентификатсиялаш масаласи ва унинг қўйилиши Биз объектни идентификатсия қилишдан олдин, идентификатсия масаласини аниқлаб олишимиз зарур. Идентификатсия масаласи асосан икки хил бўлади 1) структуравий (тузулмавий); 2) параметрик. Тузилмавий идентификатсияда объект операторининг ёки математик моделининг тузилиши ва кўриниши аниқланади. Об ъ ектнинг математик модели аниқлангач, параметрик идентификатсия амалга оширилади. Унинг натижасида олинган математик модел параметрларининг сон қийматлари аниқланади. Тузилмавий идентификатсиялаш масаласи реал бошқарув об ъ ектини математик модел кўринишида ифодалаш хисобланади. Математик моделни аниқ танлаш объект турига боғлиқ бўлади. Параметрик идентификатсиялаш масаласини қуйидагича шакллантириш мумкин. Бизга тўлиқ кузатиладиган ва тўлиқ бошқариладиган обект қуйидаги холат тенгламаси кўринишида берилган бўлсин. Бунда –n ўлчамли вектор–устун, –n ўлчамли вектор–қатор, –n*n ўлчамли квадарат матритса. Ушбу А, B ва C векторлар элементларининг қийматлари номаълум. Идентификатсиянинг мақсади ушбу қийматларни аниқлаш. обектнинг умумий холдаги тузилиши қуйидаги расмда келтирилган. Обектнинг умумий холдаги тузилиши Юқоридаги схемага қуйидаги белгиланишлар киритилган: u , y – кузатиш мумкин бўлган кириш ва чиқиш сигналлари; х – кузатиш мумкин бўлмаган (яширин) ўзгарувчи. Тизимда А, B ҳамда C, операторларнинг бажарилиши натижасида у кириш параметри y чиқишга ўзгаради. х нинг қийматини эса билвосита у ҳамда y лар ёрдамида аниқлаш мумкин. е 1 ва e 2 лар кузатиб бўлмайдиган халал берувчи таъсирлар (оқ шовқин туридаги тасодифий жараёнлар); f ва ν –кузатиб бўлмайдиган халал берувчи таъсирлар (уларни айрим холларда аниқлаш мумкин); А,B,C,E,G,X – тузилиши маълум, аммо параметрларининг сон қийматлари номаълум бўлган операторлар. Об е кт хусусиятига кўра унинг математик моделини идентификатсиялаш. Бошқарув объектларининг узатиш функтсиясини идентификатсия қилишда объект ҳақидаги маълумотларни фаол тажриба ўтказиш усулида олинади. Обектнинг вақт характеристикасини олиш учун аввало обект мувозанат холатига келтирилади. Шундан сўнг бошқарув панелидан ижрочи қурилма орқали обектнинг кириш каналига туртки берилади. Бериладиган туртки таъсир шаклига кўра поғонали ёки импулсли (ёки бошқа турда) бўлиши мумкин. Туртки таъсирида обектни чиқиш параметрининг вақт бўйича ўзгариши ёзиб борилади. Олинган натижаларнинг графиги чиқиш параметри ҳамда вақт координаталарида тасвирланади. Бу график туртки эгрилиги деб номланади. Туртки эгрилигини олиш обектга поғонали таъсир кўрсатиш йўли билан амалга оширилади. Бунда обектнинг киришига берилаётган э нергия (модда миқдори) келадиган канал бирданига кенгайтирилади. (Масалан, бироз очилган клапандан ўтиб, қувир орқали келаётган сув миқдори клапанни бирданига очиш билан кўпайтирилади.) Обектга берилган туртки миқдори аввалдан белгилаб олинган бўлади, туртки берилган вақт эса бошланғич вақт деб ҳисобланади. Мухандислик амалиётида бирор обектнинг (технологик жараённинг) узатиш функтсиясини идентификатсия қилиш учун шу обектни бошқарувчи асосий параметри танланади. Масалан обектга келаётган модда сарфи, босим, энергия ва бошқалар обектнинг бошқарувчи параметри бўлиши мумкин. Танланган параметр номиналига нисбатан 10% гача ўзгартирилади. Бу ўзгариш обектнинг мувозанат холатининг бузулишига олиб келади. Натижада қуйидаги ходисалардан бири рўй бериши мумкин:  Агар обект нотурғун бўлса, мувозанат ҳолати бузулганда у хеч қандай мувозанатга қайтмайди.  Агар обект нейтрал бўлса, мувозанат ҳолати бузулганда унинг чиқиш параметри бир текисда ўзгариб бораверади ҳамда мувозанатга келмайди.  Агар обект турғун бўлса, мувозанат ҳолати бузилганда у янги мувозанат ҳолатига ўтиб олади. Кимё–технология ҳамда озиқ – овқат саноатининг аксарият обектлари турғун обектлар ҳисобланади. Обектнинг мувозанат ҳолати бузулган вақтдан бошлаб, унинг чиқиш параметри вақт давомида қайд қилиб борилади. Бу жараён обектнинг чиқиш параметри иккита бир хил қийматга эришгунга қадар давом эттирилади. Олинган натижадан обектнинг чиқиш параметри ўзгаришини вақтга боғлиқлик графиги тузилади. Тузилган график обектларнинг стандарт характеристикалари гарфигига таққосланади. Шу билан обектни узатиш функтсиясининг структураси аниқланади. Қуйида пропан-бутан аралашмаси олиш қурилмаси мисолида обйектнинг узатиш функтсиясини идентификатсия қиламиз. Метан ва этандан тозаланган газни иситаётган калоннани узатиш функтсиясини аниқлаш талаб э тилади. Чиқиш параметри сифатида газ температураси қаралади, унинг дастлабки қиймати Т б = 78 0 C,охирги қиймати эса Т о = 165 0 C . Обйектга йўналтирилган туртки сифатида узатилаётган иситгич агрегат сарфи номиналига нисбатан А=7% га ўзгартирилган. Калоннадаги газ температураси вақт бўйича ўзгариши 2 - жадвалда келтирилган. 2 - жадвал Вақт 0 1 121 361 601 841 1081 1321 1561 1801 2041 2281 2521 2761 Темп 77 81.9 92.2 104 123.5 135 136 149 154.6 154.1 155.7 160.8 162.2 161.4 Вақт 3001 3241 3481 3721 3961 4201 4441 4681 4921 5161 5401 5641 5881 6000 Темп 159.3 161 160.4 163.8 163.1 164.3 166.4 164.6 160.7 165.7 165.8 165.9 161.9 162 Берилган қийматлар орқали МАТЛАБ дастурида вақтни температурага боғлиқ графиги олинади. Ҳосил бўлган графикни силлиқлаб, унда туртки эгрилигининг ўзгариш нуқтаси аниқланади ва шу нуқтадан эгри чизиққа урунма ўтказилади. Урунманинг обтсисса ўқи билан кесишиш нуқтаси ҳамда ордината ўқининг максимал қиймати билан кесишган нуқтасидан обтсисса ўқига перепендикуляр тўғри чизиқ тушурилади. Белгиланган масофалар чизғич ёрдамида ўлчанади. Кўрилаётган мисолда Т 0а =0, Т ab =0 ҳамда Т bd =1150 эканлиги аниқланди. Қийматлар аниқлангач, (5.1) тенглама бўйича з нингқиймати аниқланади. z =Т ab / Т bd = 0 / 1150 = 0 . z нинг қийматига кўра қуйидаги параметрлар аниқланади (5.2), (5.3): k 1 =1 0 , ларнинг қийматлари аниқлангач, обйектнинг доимий вақти Т (5.4) тенгламага биноан аниқланади. (5.4) 50 Обйектнинг кечикиш вақти τ 1 қуйидаги (5.6) тенглама орқали аниқланади. (5.6) Обйектнинг ҳақиқий кечикиш вақти қуйидагича ҳисобланади. (5.7) z =Т ab / Т bd (5.1) (5.2) (5.3) (5.8) Узатиш функтсиясини тартиби n эса (5.8) тенглама билан аниқланиб, унинг қийматини бутун сон қилиб яхлитланади. Обйектнинг кучайтириш коеффитсиенти қуйидагича ҳисобланади (5.9). Обйектнинг узатиш функтсияси эса (5.10) тенглама кўринишида ифодаланади. (5.10) Обйектнинг узатиш функтсияси кўринишга эга бўлди.(5.9) 2.2. Автоматик ростлаш тизими ҳисоби Обектнинг кириш параметрлари: Г м – Ҳавонинг ҳажмий сарфи м 3 /с Т м –Газнинг дастлабки ҳарорати ⁰ C Т ҳ – Ҳавонинг дастлабки ҳарорати ⁰ C Х ҳ – Буғнинг ҳарорати ⁰ C Обектнинг чиқиш параметрлари: Т` м – чиқаётган газнинг ҳарорати ⁰ C Х` м – махсулот намлиги % Т` ҳ- Чиқаётган ҳавонинг ҳарорати ⁰ C Х` ҳ - Чиқаётган буғнинг ҳарорати ⁰ C Ушбу кўрсаткичлар ичидан бошқарувчи ва бошқарилувчи кўрсаткичларни аниқлаб оламиз. Бошқарувчи кўрсаткич – буғнинг ҳарорати ; Бошқарилувчи кўрсаткич- иссиқлик алмашиниш қурулмасидаги газ ҳарорати Жараёндаги ўзгартириладиган Обектнинг асосий кўрсаткичи – Т мах = 164 ⁰ C; Т мин = 78 ; Т ўрт =121 ⁰ C; ўзгариш чегараси  Т = ±43 ⁰ C. Иситиш курулмаси X h G m T m T h X` hT` hX` mT` m АВТОМАТИК РОСТЛАШ ТИЗИМИНИНГ ФУНКСИОНАЛ СХЕМАСИ Ростлагич кўрсаткичлари маълум бўлгандан сўнг обект автоматлаштиришнинг функсионал схемасини яъни, обектнинг оптимал бошқариш чизмасини чизамиз. Пози- ци я Ўлчанувчи параметр Муҳит Хар актерис ти -ка си Ўрнатил ган жойи Танланган улчов асбоби номи ва характеристикаси Тип и , марка си Сон и Ишлаб чиқарувчи Изо ҳ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Спитсифик атсия 1 -1 ТТ Иситгичдаги буг харорати т= 165 ˚C жойида Шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган манометрик термометр -50 0 С 180˚С, ТСМУ Метран274 МП 1 Метран 1 -2 ТIRC -ИИ- -ИИ- Шитда Электрик ҳарорат ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА, кучланиши У=2 20 В СИТРАНС Т 4П 1 СИЕМЕНС 1 -3 HC -ИИ- -ИИ- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 1 -4 Клапон - II - жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Сипарт ПС 2 1 Метран АВТОМАТИК РОСТЛАШ ТИЗИМИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ Кейинги босқичда обектнинг оптимал бошқариш жараёни яратилади. Обектни оптимал бошкариш учун унга тўғри келадиган ростлагич танланади. Обектга ПИД (пропорсионал-интеграл дифринсиал) ростлаш қ онунига биноан ростлагич танланади. Ҳарорат ни автоматик ростлаш тизимининг структуравий кўриниши қуйидагича бўлади: Р БО УК TИКК + - Ҳарорат ни автоматик ростлаш тизимининг “МАТЛАБ” дастури асосидаги блок схемаси қ уйида келтирилган: 15.77 11 50s+1 T ransfer Fcn Step Scope PID PID Control l er 150 Constant Add1 Add Оптимал бош қ ариш тизимини синтез қ илиш тартиби, ростлагични танлаш, ростлагичнинг созлаш параметрларининг оптимал қ ийматлари (К, Т) қуйида келтирилган компютер модели натижалари асосида ани қ ланади . АВТОМАТИК РОСТЛАШ ТИЗИМИНИНГ ОПТИМАЛ КЎРСАТКИЧЛАРИНИ АНИҚЛАШ Компютер модели яратилгач унга кучайтириш коеффитсиенти ва инерсия вақтининг қийматлари киритилади ва экранда уларнинг ўтиш эгри чизиқлари ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган ўтиш чизиқлари орасидан оптимал бошқариш танлаб олинади: 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 0 50 100 150 200 250 300Кучайтириш коеффитсиенти К= 2 , интеграллаш коеффитсиенети К и = 4 дифринсиаллаш коефетсенти К д = 2 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 Кучайтириш коеффитсиенти К= 21 , интеграллаш коеффитсиенети К и = 1 дифринсиаллаш коефетсенти К д = 3 Кучайтириш коеффитсиенти К=2 , интеграллаш коеффитсиенети К и = 4 ва дифринсиаллаш коефетсенти К д = 2 бўлганда р остланиш вақти 900 секундни ташкил этди. Кучайтириш коеффитсиенти К=21 ва интеграллаш коеффитсиенети К и =1 ва дифринсиаллаш коефетсенти К д =3 га тенг бўлганда, ростланиш вақти 90 секундни ташкил этди. Белгиланган қийматга нисбатан четлашиши йўқолди. Демак, оптимал кўрсаткичлар К=21 ва К и =1, К д =3 . 2.3. Автоматлаштиришнинг функсионал чизмаси ва баёни Табиий газ «Шўртаннефтгаз» УШК да қазиб олиниб, олтингугуртдан тозалаш ускунасидан ўтказилиб, минус 70 0 С даражадаги намликда қуритилиб, 40-50 0 С ҳарорат ва 42-55 kgf/сm 2 босим остида магистрал газўтказгич орқали пропан-бутан ажратиб олувчи қурилмага юборилади. Табиий газнинг белгиланган сарфи, келаётган газ босими бир маромда бўлганда, турбодетандернинг соплоси орқали таъминланади. Механик аралашмалар (асосан цеолит чанги) дан тозалаш учун газ 3 та параллел жуфтликдаги 6 та филтр дан филтрлаш блокига юборилади. Бу газ катор иситиш курулмалари ,сепаратор дан утгандан кийин К1 калоннага келиб тушади. К1 р ректификаци ялаш колоннаси енгил углеводородлар (метан ва этан) ажратиш ва олтингугуртнинг асосий қисми (70 % атрофида) ни чиқариб ташлаб, унинг маҳсулотдаги қолдиқ миқдорини ГОСТ 20448 га мувофиқ келадиган, рухсат этилган даражада келтиришга мўлжалланган. К1 колоннанинг кубидаги суюқлик (С 3+юқори фракция) босими колонна кубидаги суюқлик сатҳини бир маромда сақлаб турувчи КРУ3 клапан воситасида 16 kgf/cm 2 (kgf/cm 2 =0,098MPa) гача пасайтирилиб, 85 0 С ҳароратда пропан-бутанли аралашмани олувчи колоннага юборилади. Мана шу йердан лойихалашни бошладим: колоннанинг кубидаги суюқлик (С 3+юқори фракция) босими колонна кубидаги суюқлик сатҳини бир маромда сақлаб турувчи клапан воситасида ростланган газ 85 0 С ҳароратда еканлиги Ўрнатилган жойида температурани ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналга айлантириб берадиган Метран-270 русумли (поз 1-1) датчик ёрдамида улчанади.Олинган сигнал шитга ўрнатилагн автоматик равишда температура қийматини кўрсатиб, ёзиб борувчи SITRANS T 4P русумли (поз 1-2) электрик ёзиб борувчига келади. 16 kgf/cm 2 (kgf/cm 2 =0,098MPa) ега булган босимни ўрнатилган жойида босимни ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналига айлантириб берадиган (поз 2-1) “Метран” компаниясининг Rosemount 3051S_CD русумли шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган дифманометр ёрдамида улчанади.Олинган сигнал шитга ўрнатилган босимни ўлчаб, ёзиб борувчи (поз 2-2) SIREC D400 босимни курсатувчи дефринсиал манометрга келиб тушади. К2 колонна Т8 қайнатгич билан жиҳозланган бўлиб,мазкур қайнатгичдаги сув буғининг ҳарорати (165 0 С) еканлигини ўрнатилган жойида температурани ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналга айлантириб берадиган (поз 3-1) Метран” компаниясининг ТСМУ Метран274МП русумли датчиги ёрдамида улчанади, олинган сигнал шитда ўрнатилган автоматик равишда температура қийматини кўрсатиб ёзиб борувчи SITRANS T 4P русумли (поз 3-2) электрик ҳарорат ростлагичга келадива у оркали БПДУ-А русумли(поз 3-3) масофадан туриб бошқарувчи байпас панелга узатилади ва клапон орқали (поз 3-4) назорат қилинади. Калонна босимини (10 kgf/сm 2 ) ўрнатилган жойида босимни ўлчаб,унификацияланган чиқиш сигналига айлантириб берадиган (поз 4-1) “Метран” компаниясининг Rosemount 3051S_CD русумли шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган дифманометр ёрдамида улчанади. Олинган сигнал шитда ўрнатилган босимни ўлчаб, ёзиб борувчи (поз 4-2) SIREC D400 босимни курсатувчи дефринсиал манометрга узатилади. Калоннанинг юқори ликопчасидаги буғ АВО1 ҳаволи совуткичга боргунча уни сарфини сарфни ўлчашга мўлжалланган бирламчи ўзгартиргич “SIEMENS” компанясининг SITRANS F M MAG 3100 русумли (поз 5-1) электромагнитли сарф ўлчагич ёрдамида улчаниб ўрнатилган жойида сарфни ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналига айлантириб берадиган ”SIEMENS” компанясини Sitrans F M MAG 1100 FOOD. 7ME6110-2DA20- 2AA1 русумли (поз 5-2) электр шкаласиз дифмонометрга узатилади ундан олинган сигнал ” OBEН” компанясининг СГ16МТ русумли (поз 5-3) электрик сарф ростлагичига узатилади.У ердан шитда урнатилган БПДУ-А русумли (поз 5-4) масофадан туриб бошқарувчи байпас панелга узатилади ва ”SIEMENS” компанясининг Acvatix MVF461H32-12 русумли (поз 5-5) электромагнитли клапон ёрдамида назорат қилинади. Хаволи совутгични жойида урнатилган PM12 русумли (поз 6-1)магнит юритувчи частотаси γ =50 Гц булган электр юритгич билан 3SB31 НР+1 НЗ русумли (поз 6-2) универсал ёқиб ўчиргичга ва ундан кийин ” CВ АЛЬТЕРА ” компанясининг W22Xtb русумли (поз 6-3) электр юритгич 0,12 – 330кВт булган двегатолга узатилади . Хаволи совутгич ва сувли совутгичга тўлалигича конденсациялаштирилган газ оқимнинг ҳароратини 61 0 С да бир маромда ушлаб туриш ўрнатилган жойида температурани ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналга айлантириб берадиган ”Метран” компанясининг Метран-270 русумли (поз 7-1) булган датчик ёрдамида улчанади ва олинган сигнал шитда ўрнатилагн автоматик равишда температура қийматини кўрсатиб ёзиб борувчи SITRANS T 4P русумли (поз 7-2) электрик ҳарорат ростлагичга келади ва у оркали БПДУ-А русумли (поз 7-3) масофадан туриб бошқарувчи байпас панел оркали амалга оширилади.К1 ва К2 калоннадан чиккан хом ашё (хаволи совутгичга сигмагаи) сувли совутгичга совутилиб хаволи совутгичдан чикишига келиб кушилади. Сувли совутгичдан келаётган флегма хароратини ўрнатилган жойида температурани ўлчаб,унификацияланган чиқиш сигналга айлантириб берадиган ”Метран” компанясининг ТСМУ Метран274МП русумли (поз 8-1) булган датчик ёрдамида улчанади.Олинган сигнал шитда ўрнатилган автоматик равишда температура қийматини кўрсатиб, ёзиб борувчи ” SIEMENS ” компанясининг SITRANS T 4P Русумли (поз 8-2) электрик ёзиб борувчи оркали амалга оширилади. ПБФ Е1 рефлекс идишига тушгандан кейин, унинг сатхини назорат киламиз. Бунинг учун жойида урнатилган ” ГАЗОВИК-ХИММАШ” компанясининг РУПТ-АМ русумли (поз 9-1) электр қалқовичли сатҳ ўлчагичлар чиқиш сигнали 4-20мА, частотаси γ =50 Гц дан фойдааниб шитда жойлашган SitransLUC 300 русумли (поз 9-2) электр ёзиб борувчи ёрдамида ёзиб борилади. Жойида урнатилган PM12 русумли (поз 10/11-1)магнит юритувчи частотаси γ =50 Гц булган електр юритгич билан 3SB31 НР+1 НЗ русумли (поз 10/11-2) универсал ёқиб ўчиргичга ва ундан кийин W22Xd русумли(поз 10/11-3) электр юритгич қуввати N=0,12 – 330кВт булган насослар ёрдамида суюқликнинг бир қисми, К2 колоннага флегма сифатида юборилади. К2 калоннага кираётган флегма сарфи сарфни ўлчашга мўлжалланган бирламчи ўзгартиргич “Honeywell” компанясининг STD-924-EIH-00000- S2,СС,МВ,ЗА русумли (поз 12-1) электромагнитли сарф ўлчагич ёрдамида улчаниб ўрнатилган жойида сарфни ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналига айлантириб берадиган “SIEMENS” компанясининг Sitrans F M MAG 6000 русумли (поз 12-2) электр шкаласиз дифмонометрга узатилади. Олинган сигнал “ OBEН” компанясининг СГ16МТ русумли (поз 12-3) электрик сарф ростлагичига узатилади.У ердан шитда урнатилган БПДУ-А русумли (поз 12-4) масофадан туриб бошқарувчи байпас панел оркали ростланади. Ортиб колган ПБФси омбор (сақланадиган жой) га чиқарилади. К2 колоннанинг куб (идиш) идаги маҳсулот чикариб юборилади.Буни назорат килиш эса куйдагича: Сарфни ўлчашга мўлжалланган бирламчи ўзгартиргич “Honeywell” компанясининг STD-924-EIH-00000-S2,СС,МВ,ЗА русумли (поз 13-1) электромагнитли сарф ўлчагич ёрдамида улчаниб ўрнатилган жойида сарфни ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналига айлантириб берадиган “SIEMENS” компанясининг Sitrans F M MAG 1100 FOOD. 7ME6110-2DA20-2AA1 русумли (поз 13-2) электр шкаласиз дифмонометрга узатилади. Олинган сигнал “ OBEН” компанясининг СГ16МТ русумли (поз 13-3) электрик сарф ростлагичига узатилади.У ердан шитда урнатилган БПДУ-А русумли (поз 13-4) масофадан туриб бошқарувчи байпас панел ва клапон (поз 13-5) оркали ростланади. К2 калоннани иситувчи агрегат сув бугини йигиш ва уни консетсатсиялаш калоннасига узатиш Е2 идишидан фойдаланамиз. Бу идишни сатхини назорат килиб туришимиз учун Rosemoun русумли (поз14-1) ултразвукли сатҳ ўлчагич, дан шитда урнатилган SitransLUC 300 русумли (поз 14-2) электр сатҳ ростлагич чиқиш сигнали 4-20 мА, кучланиши U=220 В га узатилади ва БПДУ-А русумли (поз14-3) масофадан туриб бошқарувчи байпас панел ва ундан кийин Sipart PS2 русумли (поз14-4)клапон оркали ростланади. К2 калонна кубидаги ортикча газлар мащъалага узатилади. Бу ерда унинг сарфини иазорат килиб туришимиз лозим: Сарфни ўлчашга мўлжалланган бирламчи ўзгартиргич “Honeywell” компанясини STD-924- EIH-00000-S2,СС,МВ,ЗА русумли (поз 15-1) электромагнитли сарф ўлчагич ёрдамида улчаниб ўрнатилган жойда сарфни ўлчаб, унификацияланган чиқиш сигналига айлантириб берадиган SIEMENS компанясининг Sitrans F M MAG 1100 FOOD. 7ME6110-2DA20-2AA1 русумли (поз 15-2) электр шкаласиз дифмонометрга узатилади ва “ ЭМИС-ВИХРЬ ” компанясининг МК56МТ (П) русумли (поз 15-3) сарфни кўрсатиб ёзиб борувчи асбоб оркали ёзиб борилади. Пози- ци я Ўлчанувчи параметр Муҳит Хар актерис ти -ка си Ўрнатил ган жойи Танланган улчов асбоби номи ва характеристикаси Тип и , марка си Сон и Ишлаб чиқарувчи Из оҳ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1-1 ТТ Қувурдаги Хароратни назорати t=78˚ C жойида Шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган манометрик термометр -50 0 С 100˚С, чиқиш сигнали 4-20мА, Метран-270 1 Метран 1- 2 Т IR -II- -II- Шитда Электрик ёзиб борувчи иккиламчи асбоб, 0 0 С 100˚С, манба босими 0.14 МПа SITRANS T 4P 1 SIEMENS 2-1 PT Қувурдаги босим назорати -II- жойида Ш каласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган дифманометр ишчи босим -2070 кПа 2070 кПа чиқиш Rosemount 3051S_CD 1 Метран2.4. Автоматлаштириш воситаларининг буюртма спетсипекатсияси сигнали 4-20мA 2-2 PIR -II- -II- Шитда Электр ёзиб борувчи SIREC D400 1 SIEMENS 3-1 TT Иситгичдаги буг харорати t=165˚ C жойида Шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган манометрик термометр -50 0 С 180˚С, ТСМУ Метран274 МП 1 Метран 3-2 TIRC -II- -II- Шитда Электрик ҳарорат ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА, кучланиши U=2 20 В SITRANS T 4P 1 SIEMENS 3-3 HC -II- -II- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 3-4 Клапон -II- жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Sipart PS 2 1 Метран 4-1 PT Қувурдаги Босим P=1-1.8MPa жойида Ш каласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган дифманометр ишчи босим Rosemount 3051S_CD 1 Метран -2070 кПа 2070 кПа чиқиш сигнали 4-20мA 4-2 PIR -II- -II- Шитда Электр ёзиб борувчи SIREC D400 1 SIEMENS 5-1 FE Қувурдаги газ сарф назорати -II- жойида Электромагнитли сарф ўлчагич Аниқлик синфи: 0,1 SITRANS F M MAG 3100 1 SIEMENS 5- 2 FT -II- -II- жойида Электр шкаласиз дифмонометр чикиш сигнали 4-20 mA Sitrans F M MAG 6000 1 SIEMENS 5-3 FIRC -II- -II- Шитда Электрик сарф ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА СГ16МТ 1 OBEН 5-4 HC -II- -II- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 5-5 Клапон -II- жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Acvatix MVF461H3 2-12 1 SIEMENS 6-1 Хаволи -II- жойида Магнит юритувчи частотаси 1 SIEMENS NS совутгич двегатоли электр юритгичини бошқариш γ=50 Гц PM12 6-2 HS -II- -II- Шитда У ниверсал ёқиб ўчиргич 3SB3 1 НР+1 НЗ 1 SIEMENS 6-3 M -II- -II- жойида Электр юритгич қуввати 0,06– 355 кВт W22Xtb 1 C В АЛЬТЕРА 7-1 ТТ Конденсат харорати - II - жойида Шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган манометрик термометр -50 0 С 100˚С, чиқиш сигнали 4-20мА, Метран-270 1 Метран 7 -2 TIRC -II- -II- Шитда Электрик ҳарорат ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА, кучланиши U=2 20 В SITRANS T 4P 1 SIEMENS 7 -3 HC -II- -II- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 7-4 Клапон -II- жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Acvatix MVF461H3 2-12 1 SIEMENS 8 -1 ТТ Совутгич харорати -II- жойида Шкаласиз электрик чиқиш сигналига эга бўлган манометрик термометр -50 0 С 180˚С, ТСМУ Метран274 МП 1 Метран 8 - 2 Т IR - II- -II- Шитда Электрик ёзиб борувчи иккиламчи асбоб, 0 0 С 100˚С, манба босими 0.14 МПа SITRANS T4P 1 SIEMENS 9 -1 LT Е1 идиш сатҳини ростлаш газ жойида Калковучли сатх улчагич , 4 метирли РУПТ-АМ 1 ГАЗОВИК - ХИММАШ 9-2 LIR -II- -II- Шитда Электрик ёзиб борувчи иккиламчи асбоб, Sitrans LUC 3 00 SIEMENS 10-1 NS Насос двегатоли электр юритгичини бошқариш жойида Магнит юритувчи частотаси γ=50 Гц PM12 1 SIEMENS 10 -2 HS -II- -II- Шитда У ниверсал ёқиб ўчиргич 3SB3 1 НР+1 НЗ 1 SIEMENS 10-3 M -II- -II- жойида Электр юритгич қуввати 0,12 – 330кВт W22Xd 1 C В АЛЬТЕРА 11-1 NS Насос двегатоли электр юритгичини бошқариш жойида Магнит юритувчи частотаси γ=50 Гц PM12 1 SIEMENS 11 -2 -II- -II- Шитда У ниверсал ёқиб ўчиргич 3SB3 1 SIEMENS HS 1 НР+1 НЗ 11-3 M -II- -II- жойида Электр юритгич қуввати 0,12 – 330кВт W22Xd 1 C В АЛЬТЕРА 12 -1 FE Қувурдаги газ сарф назорати -II- жойида Электромагнитли сарф ўлчагич Аниқлигсинфи: 0,1 SITRANS F M MAG 3100 1 SIEMENS 12- 2 FT -II- -II- жойида Электр шкаласиз дифмонометр чикиш сигнали 4-20 mA Sitrans F M MAG 6000 1 SIEMENS 12-3 FIRC -II- -II- Шитда Электрик сарф ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА СГ16МТ 1 OBEН 12 -4 HC -II- -II- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 12-5 Клапон -II- жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Acvatix MVF461H3 2-12 1 SIEMENS 13-1 Қувурдаги газ агрессив жойида Электромагнитли STD-924- 1 “Honeywell” FE сарфи F=10.000 м3/ч сарф ўлчагич EIH-00000- S2,СС,МВ, ЗА 13 - 2 FT -II- -II- жойида Электр шкаласиз дифмонометр чикиш сигнали 4-20 mA Sitrans F M MAG 1100 1 SIEMENS 13-3 FIRC -II- -II- Шитда Электрик сарф ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА СГ16МТ 1 OBEН 13 -4 HC -II- -II- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 13-5 Клапон -II- жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Sipart PS 2 1 Метран 1 4 -1 LT Е-3 идишдаги сатхни ростлаш L -600мм Жойида Ултратовушли сатҳ ўлчагич чиқиш сигнали 4-20мА, частотаси γ =50 Гц Rosemoun 1 Метран 1 4 -2 LIR С -II- -II- Шитда Электрик сатҳ ростлагичи чиқиш сигнали 4-20 мА, кучланиши U=24В Sitrans LUC 3 00 1 SIEMENS 14-3 HC -II- -II- Шитда Масофадан туриб бошқарувчи байпас панел БПДУ-А 1 УЕК 14-4 Клапон -II- жойида Электромагнитли к лапон 0 0 С 180˚С, 1000кПа Sipart PS 2 1 Метран 15-1 FE Қувурдаги газ сарфи назорати -II- жойида Электромагнитли сарф ўлчагич Шкаласи: 0÷15000 kg/h. Аниқлигсинфи: 0,1 STD-924- EIH-00000- S2,СС,МВ, ЗА 1 “Honeywell” 15 - 2 FT -II- -II- жойида Электр шкаласиз дифмонометр чикиш сигнали 4-20 Ma хатолиги +0.5% Sitrans F M MAG 1100 1 SIEMENS 15-3 FIR -II- -II- шитда Сарфни кўрсатиб ёзиб борусчи Иккиламчи асбоб МК5 6МТ (П) 1 ЭМИС- ВИХРЬ 2.5. Електр манбаа ва сигналлаш тизимларини лойиҳалаш принсипиал чизмаси ва баёни Електр манбаа тизимини лойихалашни қуйидаги кетма-кетликда амалга оширилади: -манбаани танлаш; -автоматлаштириш тизимларининг манбаа шчитлари ва йиғилмаларини танлаш ва жойлаштириш; -Манбаа тармоғини лойихалаш; -тақсимлаш тармоғини лойихалаш; - електр манбаа принсипиал чизмасини бажариш. Манбаани танлаш Електр манбаа тизими манбаасини асбобларни нормал ишлашини таъминловчи кучланиш ва қувватига мос равишда танланади. Одатда, ўлчов асбобларига берилаётган манбаанинг ўзгариши номинал қийматдан - 5÷+10%га рухсат берилади. Таъминлаш ва тақсимлаш тармоғларининг бошқариш ва химоялаш аппаратларини (рубилниклар, автоматлар, қисқа туташдан сақлагичлар) манбаа шчитлари ва йиғилмаларига жойлаштирилади. Електр юритмалари ва асбоблар юкламалари нисбатига қараб, электр юритмаларга манбаани алохида (електр юритмалар қуввати юқори бўлганда) ёки бирга битта манбаа шити ва йиғилмасидан амалга ошириш мумкин. Манбаа тармоғини лойихалаш Манбаа тармоғини лойихалаш қуйидагиларни ўз ичига олади: -Кучланишни, фаза ва симлар сонин ва манбаа тармоғи коноригуратсиясини танлаш ; - резерв масаласини хал қилиш ; - бошқариш ва химоя аппаратларини жойлаштириш. Електр манбаа тизимларида одатда уч фазали ўзгарувчан ток (380/220в кучланишли ёки 220/127в ҳам бўлиши мумкин) қўлланилади. Манбаа тармоғи учун фазалар ва симлар сонини ушбу тизимдаги автоматлаштириш воситалари ва асбоблари турига қараб танланади. Бир фазали электр қабул қилувчилар учун бир фазали икки симли (фазанол) ва икки фазали (фаза-фаза) тармоқлар ишлатилади. Агар тармоқга юклама жуда катта бўлса уч фазали манбаа тармоқлари ишлатилади. Шунингдек, уч фазали электр қабул қилувчилар учун ҳам уч фазали тармоқлар ишлатилади. Бошқариш ва химоя аппаратларини танлаш ва жойлаштириш Електр манбаа тизимларида бошқариш аппаратлари сифатида рубилниклар, пакетли ўчиргичлар тумблерлар ишлатилади. Автоматлар бошқариш ва химоя функсияларини баробар бажарадилар. Сақлагичлар тармоқ ва алохида электр қабул қилувчиларни қисқа туташув ва ортиқча юкламалардан химоя қилиш учун ишлатилади. Сақлагичли рубилниклар автоматлардан содда ва арзон бўлади. Бу аппаратлар манбааси уланган жойда ва шчит ва автоматлаштириш тизимларининг манбаа йиғилмаларга киришда ўрнатилади. Тақсимлаш тармоғини лойихалаш Електр манбаа тизимини тақсимлаш тармоғини лойихалаш манбаа тармоғинилойихалашдаги оператсиялар каби амалга оширилади. Хар бир электр қабулқилувчи шчит ёки манбаа йиғилмасига алохида родиал чизиқ бўйлаб уланади.Кучланишни танлаш манбаа тармоғини лойихалашдагидек. Шитларни статсионар ёритиш учун 220в кучланишдан фойдаланилади. Шкафли шчитларда тор жойда ишларни бажаришда 36в ёки 12в кучланишдан фойдаланилади. Баъзи асбобларга манбаа трансформаторлар орқали берилади. Химоя ва бошқариш аппаратларини танлаш Тақсимлаш тармоғида кўпинча пакетли ўчиргчилар, сақлагичлар ишлатилади.Автоматлар қисқа туташиш токларига сезгир бўлса қўлланилади.Агар асбобнинг ўзида ўчиргич ва сақлагичлари бўлса, унда унга химоя ва бошқариш аппаратлари ўрнатилмайди.Електр юритмалар, ижрочи қурилмаларнинг манбаа занжирида химоя ва бошқариш аппаратлари сифатида рубилник, сақлагич, магнитли ёқувчи ёки автомат ва магнитли ёқувчилар ишлатилади. Манбаа принсипиал электр чизмаларини бажариш : Манбаа тармоғи чизмасида химоя ва бошқариш аппаратлари кўрсатилади. Аппаратлар алохида харф-рақам белгиланиш, кучланишнинг номинал қиймати кўрсатилади. Тақсимланиш занжирлари чизмасида манбаанинг кириши ва чиқишларни кўрсатилади. Ҳамда электр қабул қилувчиларга, химоя ва бошқарув аппаратларига, трансформаторларга, манбаа ёритиш лампаларига чиқишлар кўрсатилади. Чизманинг пастки қисмида жадвал берилиб, ушбу манбаа шчитидан унда-електр қабул қилувчилар рўйхати келтирилади, яна спетсификатсия бўйича позитсия номерлари, қуввати, кучланиши ва ўрнатилиш жойи кўрсатилади. Шунингдек элементларнинг харфли-рақамли белгиланишлари кўрсатилади. Манбаа чизмасидаги ҳамма занжирлар маркировкаланади. Шартли белгиланишлар, харфли белгиланишлар худди бошқариш ва сигналлаш чизмаларидагидек , ГОСТ 2.710-81, ГОСТ 2.755-87, ГОСТ 2. 747-69, ГОСТ 2.755-76 бўйича амалга оширилади. Уч фазали принсипиал электр манба чизмаси ва баёни Бу чизмада тақсимланиш тармоғига манба тармоғининг асосий манбаа тармоғидан ва унда кучланиш бўлмай қолганда резерв манбаа тармоғидан берилиши таминланган . Бунинг учун асосий манба тармоғига уланган магнитли юритгич ПМ1ва резервманба тармоғига уланган магнитли юритгич ПМ2 ва уларнинг контактлардан фойдаланилади. Асосий манба тармоғида кучланиш мавжуд бўлса, ПМ1ишлаб, ўзининг нормал очиқПМ1контактларини улайди ва тақсимланиш манба тармоғига кучланиш берилади. Асосий манба тармоғининг бирор фазасида кучланиш бўлмай қолса, уч фазали кучланиш релеси РН1 ўчиб, асосий манба тармоғига уланган магнитли юритгич ПМ1 занжирини узади ва бунда унинг асосий манба занжиридаги нормал очиқ контактлари ПМ1 узилиб, асосий манба занжирини узади, резерв манба тармоғидаги нормал ёпиқ ПМ1 контакти эса уланиб,резерв манба тармоғидаги магнитли юритгич ПМ2 ишлайди ва ўзининг нормал очиқ ПМ2 контактларини улаб, тақсимланиш тармоғига резерв манба тармоғини улайди. Асосий манба занжиридаги ҳамма фазаларда кучланиш пайдо бўлиши билан, яна магнитли юритгич ПМ1 занжири уланиб, резерв манба тармоғидаги магнитли юритгич ПМ2 занжирини узади ва асосий манба тармоғини улайди. П ринтси п иал бошқариш ва сигналлаш тизимларини лойиҳалаш чизмаси ва баёни Текшириш тугмаси СБ1 босилганда К1 реле бошқариш ўрамларидан ток ўтиб, К1 нормал очиқ контактлариларининг уланишига сабаб бўлади. Натижада, товушли сигнал НА ишлайди ва ҳамма сигнал лампалар занжирини нормал ёпиқ контактлар орқали ёқади.Технологик контакт СҚ1 уланганда, К2 реленинг нормал уланган контакти орқали уланиб, К1 реле бошқариш ўрамларидан ток ўтади ва бу унинг К1 нормал очиқ контактлариларининг уланишига сабаб бўлади. Натижада, ВД2 диод орқали К2 реле занжири уланади К2 нормал очиқ контактлари ёрдамида занжир блокировкаланади. Реле К2 ишлаганда, ўзининг сигналлаш ламъаси занжиридаги К2 нормал очиқ контактларини улаб сигнал ламъани НЛ1 ёқади ва нормал ёпиқ контакт К2 ни узади.Тўхтатиш тугмаси СВ2 босилганда, К1 реле ўрамларидан ток ўтиши тўхтайди ва К1 нормал йўиқ контактларини узади ва сигнал ламъалари ўчиб, фақат блокировкаловчи К2 контакт занжиридаги сигнал ламъаси ёниқ қолади.Қолган тизимлар ҳам шу тартибда ишлайди. III-БОБ. АТРОФ МУҲИТ МУҲОФАЗАСИ, ФУҚАРО МУҲОФАЗАСИ, МЕҲНАТ МУҲОФАЗАСИ ВА ТЕХНИК ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ 3.1. Фуқоро муҳофазаси ва меҳнатни муҳофазаси Республикамиз биринчи Президенти томонидан амалга оширилган тадбирларнинг барчасида халқ манфаати, инсон қадрияти энг олдинги ўриндадир. Сўнгги йилларда Олий Мажлис томонидан янги асрда аҳолининг хавфсизлигини кафолатловчи, фуқаролар масъулияти ва жамият тараққиётининг ҳуқуқий заминини белгиловчи бир нечта қонунлар қабул қилинди. « Йўл ҳаракати хавфсизлиги тўғрисида », « Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тўғрисида » « Одамнинг имунитет танқислиги вируси билан касалланишини ( ОИВ касаллигининг ) олдини олиш тўғрисида », « Аҳолини ва ҳудудларни табиий ҳамда техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш тўғрисида », « Фуқаро муҳофазаси тўғрисида », « Қишлоқ хўжалик ўсимликларини зараркунандалар , касалликлар ва бегона ўтлардан химоя қилиш тўғрисида », « Радиатсиявий хавфсизлик тўғрисида », « Терроризмга қарши кураш тўғрисида » ги қонунлар шулар жумласидандир . Юқорида санаб ўтилган қонунлар ичида 1999 йил 20 августда қабул қилинган « Аҳоли ва ҳудудларни табиий ҳамда техноген хусусиятли фавқулодда вазиятлардан муҳофаза қилиш тўғрисида » ги қонун ҳисобланади . Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2000 йил 26 майда қабул қилинган « Фуқаро муҳофазаси тўғрисида » ги қонун ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш даври масалаларига бағишланган . Ушбу қонун фуқаро муҳофазаси соҳасидаги асосий вазифаларни , уларни амалга оширишнинг ҳуқуқий асосларини , давлат органларининг , корхоналар , муассасалар ва ташкилотларнинг ваколатларини , Ўзбекистон Республикаси Фуқароларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини , шунингдек фуқаро муҳофазаси кучлари ва воситаларини белгилайди . Қонун V бўлим ва 23 моддадан иборат . I бўлими « Умумий қоидалар » деб номланиб , бешта моддани ўз ичига олади . Шўртан нефт газ УШК си Қашқадарё вилояти , Ғузор туманида , Қарши шаҳридан 30 км узоқликда жанубда , Ғузор шаҳрига нисбатан жануби - ғарбда 40 км узоқликда жойлашган . Корхонадан 1,2 км шарқ томонда ишчилар шаҳарчаси жойлашган , шунингдек худудда захира сув манбаси сифатида Қарши бош каналидан тўйинувчи 8,5 млн м 3 ли сунъий сув омбори ташкил этилган . Вилоятнинг бошқа йирик корхоналаридан бири ғарбдан 20 км узоқликда Шўртан Газ Кимё Мажмуаси жойлашган . ФМ тузилмаси , обектдаги унинг бўлими ва хизматлари : Фуқаро муҳофазасини ташкил этиш схемаси : Ходимларни эвакувация килишКорхона раҳбари ФМ бошлиғи ФМ штаб бошлиғи Хизматларни ташкил қилиш Ёнғинга қарши Қидирув Алоқа Авариявий техника Тартибни сақлаш Умумий озиқ овқат таъминоти Тиббий хизматКидирув хизмати Табиий офатлар ишлаб чиқаришда содир бўлганда авария ва халокатлар оқибатларини бартараф этишда шу худудда жойлашган фавқулотда вазиятлар Давлат ташкилотлари тузилмаси жалб этилади. Зарурат пайдо бўлса ФМ бошлиғининг кўрсатмасига биноан чегарадош худудлар, шахарчалар панагоҳларида сақланадилар ва амал қиладилар. Шўртан нефт газ да ишчи ва хизматчиларни шахсий хавфсизлигини ва авария холатларини юзага келиш олдини олиш учун, реаксия ва ресикл ускуналарини ишлатилиш жараёнида «Газни қайта ишлаш саноатида хавфсизликни сақлаш қоидалари» га қатъий риоя қилиниши зарур. Бунда ишчи ва хизматчилар учун хавф туғдирувчи омиллар қуйидагилар билан боғлиқ: а) Ёнғин ва портлаш хавфи бўлган хоналарда ишлаш; юқори босим ва харорат остида ишлайдиган жихозлар, сепараторлар, насос, компрессор ва шу каби жихозлар билан ишлаш. б) Ишчи суюқликларидан инсон захарланиши мумкин бўлган газ – компонентлар ажралиб чиқиши, баъзи холларда эса портлаш ёки ёнғин хавфи туғилиши. c ) Технологик жараёнларда захарли кимёвий моддалар қўлланилиши, ўлчов – назорат ускуналарида коррозия ингибиторлари қўлланилиши. д) Хавфли газ ва олов билан бажариладиган ишлар технологик жихоз ёнгинасида олиб борилиши. Корхона биноларининг ўтга чидамлилиги даражаси I - II ни ташкил этади . Шўртан нефт газ корхонаси ёнғинга ва портлашга хавфлилиги бўйича "А" категорияга мансуб бўлиб, корхона бинолари ёниши бўйича П-1, П-3 , портлаш бўйича эса В-1 ва В-1г синфланган . Корхонада комунал тизимлардан бирор - бири бузилган тақдирда шу қисмда тезкорлик билан тузатиш жарёни кетади , чунки бу корхона гигант корхоналар сирасига кириб, бу ерда барча тизимлар ўзаро чамбарчас боғлиқ. ФВ рўй берганда корхонадаги ишчи хизматчиларга ва яқин атрофдаги ахолига хабар тартиби: Бундай холларда энг аввало корхонадаги ФВ рўй берганда хабар берувчи сезувчи сигнализаторлар ишга тушади, сўнгра телефон орқали ёки ФВ рўй берганда аҳолига хабар берувчи ходимлар томонидан ахоли огоҳлантирилади. Қўлланадиган шахсий химоя воситалари: Қурилмаларда хавфсиз ишлашни таъминлаш учун ишчиларга қуйидаги шахсий химоялаш анжомлари берилади: Махсус кийимлар: 1. Брезент костюм; 2. Махсус оёқ кийим: резина тагли чарм ботинка. 3. Қўлни сақлаш анжоми: брезент қўлқоп. 4. Бошни сақлаш анжоми: ички қисми бўлган сақлаш каскаси. 5. Кўзни сақлаш анжоми: сақловчи кўзойнак. 6. Нафас олиш органларини сақлаш анжомлари: а) БКФ, У, М русумли филтрловчи противогазлар; б) ПШ – 1 ва ПШ – 2 русумли шлангли противогазлар; в) АСВ – 2 русумли сақловчи аппарат. Реаксия ва ресикл ускунасида ёнғин ва портлашни олдини олиш, газ ва суюқлик оқиб чиқиб кетиши натижасини олдини олиш учун ишчи ва хизматчилар қуйидагиларга амал қилиши шарт: 1.Технологик жихоз, ўлчов – назорат ускуна ва асбоблари механизми, буғ ва иссиқ сув қувурлари, насос жихозлари билан ишлаш бўйича қўлланиладиган низомларга тўлиқ амал қилиш. 2. Иш жойлари ва ишлаб чиқариш майдонларида техника хавфсизлиги қоидаларига амал қилиш, технологик жараённи ва атмосферага ташланаётган чиқиндиларни технологик режим асосида олиб бориш. 3. Технологик режимда белгиланган меъёрдан четга чиқиш холатлари рўй берса, буни ўз вактида тўғирлаш, ўлчов ва назорат ускуна ва аппаратларини тўғри ишлатишини доимий назорат қилиш ва рўй берган бузилишларни дархол бартараф этиш. 4.Паст босимли сепараторларда, колонналарда конденсат ва тўйинтириш идишларидаги сатхнинг технологик режимда белгиланган меъёрдан кўпайиб ёки камайиб кетишига йўл қўймаслик. 5.Насос жихозларининг меъёрда ишлашини назорат қилиш, ўз вақтида захира жихозларига ўтказиш. 6.Қувурлар ичидаги гидравлик урилишлар олдини олиш учун беркитувчи ва ростловчи арматуралар аста – секинлик билан охиста очилиши керак. Бунга риоя қилинмаслик қувур, арматура асоси узилишига, кувурнинг эгилиб кетишига ва х.к га олиб келиши мумкин. Кутилмаганда ва бирдан юзага келган хавфли вазиятларда (ёнғин портлаш, ҳалокат, ер қимирлаши) корхонадан барча ишловчиларни тезда ва хавфсиз эвакуация қилиш талаб қилинади. Бундай шароитда, қисқа вақт ичида барча ишловчиларни бино ёки хонадан ташқарига йўналтириш керак бўлади. Енг узоқ иш жойларидан эвакуация эшигигача бўлган масофа ишлаб чиқаришнинг тоифасига, бинонинг ўтга чидамлилик даражасига ва унинг неча қаватли эканлигига боғлиқ. Эвакуация йўлларининг эни 1 м дан эшикларнинг эни 0,8 м буйи 2 м дан кам бўлмаслиги керак. Эвакуация йўллари бўлган каридорлар зинапоялар одамлар сонига қараб ҳисобланади. Зинапояларда тутун тўпланмайдиган бўлиши, яъни тутуннинг чиқариб юбориши учун ташқи томони очиқ ёки ҳавони чиқариб юборишни таминловчи техник воситаларга эга бўлиш керак ёки зина катаклари ичкари томондан ёнғин чиқиши мумкин бўлган бинодан ажратилган бўлиб ташқи томондан ёритиладиган бўлиши мумкин. Ҳар хил баландликдаги бинолар учун ёнғинга қарши нарвонлар ўрнатилиши керак. Эвакуация йўллари ҳар қандай корхона ёки ташкилот учун камида 2 та бўлиши керак.Ёнғин содир бўлган тақдирда бинодан инсонлар (ишчилар эса корхона ёки фабрика хонасидан) энг қисқа йўл орқали белгиланган маълум вақт ичида чиқиб кетишлари зарур. Хом ашё, ярим тайёр махсулот ва тайёр махсулотларнинг хавфсизлигини таъминлаш ва зарарсизлантириш: Эритувчи ёки суюқ қўшимчалар тўкилганида, уларни кучли сув оқими билан канализацияга ювиб ташлаш зарур; Агар эритувчи кам миқдорда тўкилган бўлса, устига қум сепиб, сўнг эритувчини шимган қумни хавфсиз жойга олиб ташлаш керак. Меҳнатни мухофаза қилиш Меҳнат мухофазаси борасида асосий вазифалар – ишлаб чиқариш жарохатлари, касбий хасталикларнинг олдини олиш хамда бутун дунёда меҳнат шароитларини яхшилашдан иборат. Унумли меҳнат ва хордиқ режимларини ташкил қилишини кўзда тутувчи меҳнат мухофазаси билан мустахкам боғлиқ. Илмий меҳнат бошқармасини қўллаш, хаётга тадбиқ этиш меҳнат шароитларини яхшилаш, инсон саломатлиги ва меҳнатга яроқўл илиги сақлашга имкон беради Меҳнат муҳофазаси - иш жараёнида инсон хавфсизлиги, саломатлиги ва иш қобилиятини оширишни таъминловчи қонунлар тизими ҳамда уларга мувофиқ келадиган ижтимоий-иқтисодий, ташкилий, техникавий, гигиеник ва даволаш профилактикаси тадбирлари ҳамда воситалари Ёнғин хавфсизлиги - объектда ёнғин пайдо бўлиш хавфини олдини олиш, шунингдек моддий бойликларни муҳофаза қилишдан иборат. Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: 1-модда . Ушбу Қонуннинг мақсади; Ушбу Қонуннинг мақсади меҳнатни муҳофаза қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат. 2-модда. Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ушбу Қонун ва бошқа қонун ҳужжатларидан иборатдир. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади. 9-модда. Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг меҳнатни муҳофаза қилиш соҳасидаги ваколатлари Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги: ходимларнинг дастлабки тарзда (ишга кираётганда) ва даврий (меҳнат фаолияти давомида) мажбурий тиббий кўрикларини ўтказиш тартибини белгилайди; Ишлаб чиқариш муҳити омилларининг зарарлилиги ва хавфлилиги, меҳнат жараёнининг оғирлиги ва тиғизлиги кўрсаткичлари бўйича санитария қоидаларини, нормаларини ва гигиена нормативларини белгилайди; Меҳнат шароитлари ноқулай ишларда банд бўлган ходимларга бериладиган сутни (шунга тенг бўлган бошқа озиқ-овқат маҳсулотларини). даволаш-профилактика озиқ-овқатини. газланган тузли сувни (иссиқ сехларда ишловчилар учун) бериш нормативларини белгилайди; Ходимни енгилроқ ишга ёки ноқулай ишлаб чиқариш омиллари таъсирини истисно этадиган ишга ўтказиш учун тиббий ва бошқа кўрсаткичлар рўйхатини тасдиқлайди; Ходим касб касаллигига чалинган деб гумон қилинганда унинг меҳнат шароитларининг санитария-гигиена тавсифини тузишга доир талабларни белгилайди; Касб касалликларини аниқлаш ва ходимларнинг касбга оид меҳнат қобилиятини йўқотганлиги даражасини аниқлаш учун юлланма бериш тартибини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Соглиқни сақлаш вазирлиги қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Шўртан нефт газ корхонасида ўрнатилган «Пропан Бутан аралашмаси олиш қурулмаси» портлашга хавфлилиги жиҳатдан 1-категорияга киради. Шу сабабли у ерда ходимларни ишлаши мобайнида меҳнат муҳофазаси қоидаларига тўлиқ риоя қилиш зарур. У ерда ишлаганда шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланиш ходимнинг саломатлиги учун зарур. Технологик жараённи нормал шароитини ишлаб турадиган параметрлар билан аниқланади. Технологик жараённи автоматлаштириш - бу автоматик текшириш, бошқариш, химоялаш, тўсиқлаш, режимга солиш ва сигнализатсиялашдир. Корхонани чиқинди ташлаш бўйича СН-245-71га асосан тури , санитар-химоя зонаси. Корхонада хосил бўлаётган истемол ва ишлаб чиқариш чиқиндиларини жойлаштириш учун махсус чиқиндихона барпо этилган бўлиб, у узлуксиз қўриқланадиган объект ҳисобланади. Мазкур чиқиндихонада чиқиндиларни жойлаштириш учун табиатни мухофаза қилиш давлат қумитасидан махсус рухсатнома расмийлаштирилган. ПБАОҚ дан асосан қуйидаги чиқиндилар чиқади: 1.ПБАОҚ нинг аппаратлари жойлашган жойдан. Ускуналарнинг ишлаши натижасида суюлтирилган газ (СнНм) йилига – 2,8802 тоннагача, водород сулфиди йилига – 0,0041 тоннагача сизиб чиқади. 2.ДКС нинг аппаратларидан. Ускуналарнинг ишлаши натижасида суюлтирилган газ (СнНм) йилига 2,8802 тоннагача, водород сулфиди йилига 0,0041 тоннагача сизиб чиқади. 3 .Г ПА Ц-6.3/56 русумдаги газ ҳайдаш агрегатлари . Битта агрегат билан газ ҳайдалганда йилига 0,822800 т онна азот оксиди (НО х ) , йилига 27,34200 т онна углерод оксиди, 2 та агрегат ишлаганда эса йилига 1,645600 т онна азот оксиди (НО х ) ва 54,68400 т онна углерод оксиди ҳавога чиқарилади . 4 . 50 м 3 сиғимдаги буллит. Суюлтирилган газни сақлаш натижасида йилига 0,000001 т онна углерод оксиди (СО) сизиб чиқиб кетади . 5 . 25 м 3 сиғимдаги буллит. Суюлтирилган газни сақлаш натижасида йилига 0,000001 т онна углерод оксиди (СО) сизиб чиқиб кетади . 6 . 1 м 3 сиғимли идишдаги суюлтирилган газдан бир йилда 0,000001 т онна углерод оксиди (СО) сизиб чиқиб кетади . ПБАОҚ нинг ишлаши оқибатида қаттиқ чиқиндилар ҳосил бўлмайди. Лекин метал ускуналарнинг емирилиши ва уларнинг алмаштирилиши туфайли метал чиқиндилар (кукун зарралари) пайдо бўлади. Хизматчиларнинг истиқомати натижасида маиший чиқиндилар ҳосил бўлади. Қ ора метал чиқиндилари . Таъмирлаш мобайнида пайдо бўлиб, одатда, махсус ажратилган 2х0,5 м ўлчамли, жойга (хонага) йиғилади. Тўпланиши ва ҳажмига қараб , автотранспорт воситасида тегишли жойга олиб борилади. Қ аттиқ маиший чиқиндилар . Хизмат қилувчиларнинг турмуш фаолиятлари натижасида ҳосил бўлади. Завод атрофидаги катта худудда табиий филтрлар яъни ўрмон хўжалиги ташкил этилган бўлиб, бу тизим корхонанинг иш фаолиятида хам, унинг атроф мухитга тасирини камайтиришда хам мухим ахамият касб этади. Маълумотларга асосан атроф муҳитга чиқадиган заҳарли моддалар хусусиятига қараб СН-245-71га асосан 4-синфга кириб санитар химоя зонаси 1000 метрга тенгдир. Портлашдан хавфлилиги бўйича қурилма 1 категорияга киради. Қурилма очиқ майдонда жойлаштирилади. Ундаги барча ускуналар В-1Г (ПУЭ бўйича) классга мансуб портлашдан хавфли зонада ишлатишга мўлжалланган. Электрускуналар портлашдан хавфлилиги бўйича 2Ехд ИИА- ТЗ га мос қилиб ясалган (ГОСТ 12.2.020). Қайта ишланаётган газнинг хоссаларига қараб, ишчи муҳитлар ўзларининг хавфлилиги бўйича 4 классга мансубдирлар (ГОСТ 12.1.007), яъни иш жойидаги углеводородларнинг концентрацияси 300 мг/м 3 га тенгдир ( ГОСТ 12.1.005). Қайта ишланадиган газ таркибига кирувчи компонентларнинг физик ва кимёвий хоссалари, ҳамда портлашдан хавфлилик категорияси ва гуруҳлари 1.1 жадвалда берилган Қайта ишланаётган газ таркибига кирувчи компонентларнинг физик ва кимёвий хоссалари, категориялари ва портлашдан хавфлилик гуруҳлари хавфл илик синфи Модда ва унинг кимёвий формуласи Модда- нинг тавсифи Ҳарорат , 0 С Категорияси ва аралашмаларн инг портлашдан хавф лилик гуруҳи Ҳаво билан аралашиб портлаб кетиши , % об. Ишчи минта- қа ҳавоси- даги рухсат этилган коэффи циенти, мг/м 3 Заҳарлаш таъсири 0,1 МПа босимда қ айнаши, абс. Ҳаво билан қў шилган даги алангалан иш Чақ - наши аланга ланиш и қуйи юқори Азот, Н 2 Инерт, ноагресс ив газ Мин ус 196 - - - - - - - Юқори концентрация- си наркотик таъсир беради 4 Пропан С 3 Н 8 - / - / - Минус 42 446 - - ИИА-Т1 2,3 9,5 300 - / - / - 4 Бутан С 4 Н 10 - / - / - Минус 0,5 430 - - ИИА-Т 2 1,9 8,4 300 - / - / - 1.1 Жадвал Шамол йўналиши бўйича СНИП-2.01.01.93га асосан корхонани жойлаштириш: Шамол тезлиги бўйича шарқдан ғарбга ва ва ғарбий – шимолий томонга йўналган бўлиб ўртача йиллик 1-3,4 м/сек ни ташкил қилади. Шамол тезлиги май, август ойларида интенсивлашиб, тезлашиб 7-12,5м/сек гача етади ва чанг миқдорини 34м/сек гача бўлишига олиб келади.Корхона Қашқадарё вилояти Ғузор туманида шамол йўналишини хисобга олиб СНИП-2.01.93 асосида лойихал ан ган. Ушбу лойихада қўлланаётган технология узлуксиз бўлиб бу узлуксизликни таминлаш мақсадида корхонада сақловчи бункерлар, иссиқлик алмашиш қурулмалари,насослар,к о лонналар А/Б шаклида жуфт- жуфт қилиб ўрнатилган. Яъни А холатдаги ап п арат ишлаб турган вақтда Б холдаги аппарат турғун холатда бўлади ёки аксинча. Мазкур технологик жараён иқлимнинг ўзгарувчанлиги, ҳаво ҳароратининг бир мунча юқорилиги, яъни бу ҳудуднинг чўл зонасига тегишлилиги ва яна кўплаб бошқа омилларга қараб танланган. Корхонада технологик жараён юқори ҳарорат ва босимда ишлайди ва, албатта , бу кўрсатгичларни назорат қилиш тизими ҳам амал қилади. Корхонада асбоб – ускуналар ҳам шунга мос равишда ГОСТ 12.2.03.91, ҚМҚ-3-05-05-98 га асосан зичлиги юқори, турли таъсирларга чидамли материаллардан ясалган мустаҳкам ҳамда герметиклиги текширилиб танланган . Қизиб кетиши мумкин бўлган юзаларни паст ҳарорат даражасида ушлаб турадиган ва худди шундай босимни ростлайдиган мосламалар ҳам мавжуд. Ускуналар махсус ҳимоя тўсиқлари билан қопланган. СанПИН-0120-01 ва СанПИН-122-01 га асосан асбоб ускуналарни жойлаштириш: Шовқин ва тебраниш хосил килувчи асбоб-ускуналар алохида хоналарда жойлаштирилиши, шовқин ютувчи материаллар билан тўсилиши, тебраниш берувчи асбоб-ускуналарни остига амартизаторлар куйилиши хисобга олинади. Шу билан бирга асбоб-ускуналарни вактида таъмирлаш статик ва динамик синовлардан утказиш, лабаратория усуллари билан шовкин даражасини улчаб туриб унинг миқдорини, даражасини 80 дб дан ошик кетмаслигини назарда тутиш керак. СНИП 2.01.05-98 га асосан технологик жараённи хавфсизлигини таъминлаш, иш унумдорлигини ошириш, ишчилар соғлигини сақлаш, жароҳат ва бахтсиз ҳодисаларни олдини олишда, жойларни тугри ва етарли ёритиш катта ахамиятга эга. Шу туфайли ушбу ишлаб чиқариш корхонасида қуйидаги ёритиш турлари хисобга олинган: Табиий, сунъий аралашма авария учун мулжалланган ёритилганликлардир. Ушбу қурулма электр токига нисбатан юқори хавфли қурулма таркибига киради.(1747-76) шунга асосан электр асбоб-ускуналари устига қопланган махсус сунъий ёритгичлар сифатида ёниш ва портлашга бардош берадиган Б3 Г- 100, Б3 Г-300 ёритгичлар прожекторларни ишлатилиши тавсия этилади. Ишлаб чиқариш хоналарида хаво мухитини мўтадил шароитда ушлаб туриш учун тоза хаво кириш–чиқариш вентилятсиялари хизмат қилади. СанПИН-0058-96 га асосан шамоллатиш, иситиш, совутиш учун махсус қурилмалар ўрнатиш режалаштирилган. ПБАОҚ очиқ жойда ўрнатилганлиги сабабли табиий шамоллатишдан фойдаланилади. Корхонани иситиш эса умумий иситиш тизимидан фойдаланилади. Барча қувурлар, компрессорлар, енгил алангаланувчи суюқликларни ҳайдаш насослари, технологик жиҳозлар (идишлар, иссиқлик алмашинув аппаратлари, бункерлар, классифиқаторлар, филтрлар ва х.к.) ерга ўтказиб юбориш мосламалари билан жиҳозланган бўлиши керак. Шунингдек вентилятсион (шамоллатиш) ускуналар ва уларнинг ҳаво тортувчилари ҳам ерга ўтказиб юбориш мосламаларига эга бўлиши керак. Зарядларнинг оқиш жараёни жихоз тайёрланган материал ва қайта ишланаётган моддаларнинг мухити, электрик хоссаларига боглик. Хажмий электр қаршилиги 10 5 дан юқори кўрсаткичга эга бўлган модда ва материаллар қайта ишлаш ва ташиш жараёнида статистик электр зарядлари тўплаш қобилиятига эгалар. Корхона ходимларига йилига бир марта шахсий ҳимоя воситалари корхона томонидан берилади ва улар қуйидагилар; 1.Брезент костюм; 2.Махсус оёқ кийим: резина тагли чарм ботинка. 3.Қўлни сақлаш анжоми: брезент қўлқоп. 4.Бошни сақлаш анжоми: ички қисми бўлган сақлаш каскаси. 5.Кўзни сақлаш анжоми: сақловчи кўзойнак. 6.Нафас олиш органларини сақлаш анжомлари: а) чангга қарши респиратор; б) БКФ, У, М русумли филтрловчи противогазлар; в) ПШ – 1 ва ПШ – 2 русумли шлангли противогазлар; г) АСВ – 2 русумли сақловчи аппарат Корхона ҳудудида санитар маиший хоналар ҚМҚ 2.03.12.98 га асосан қурилган бўлиб у ерда тиббиёт хонаси,ходимлар дам олиш,ювуниш,кийим алмаштириш хоналари,ошхона ҳамда санузеллар мавжуд. СНИП-2.01.02-04, ОНТП-24/86га асосан ишлаб чиқариш корхонаси ёниш ва портлашга мойиллиги ,,А” категорияга киради. Иш жой бўлинмаларига ва атмосферага портлаш хавфи бор ва захарли газларни чиқиб кетишини олдини олиш учун технологик аппаратлар ва коммуникатсия ускуналари герметик ёпилган бўлиши керак. Барча флянсли ва салникли мосламаларни систематик равишда кўздан кечириб, носозликлар дархол бартараф этилиши керак. Ёпиқ хоналарда, айниқса катализатор тайёрлаш хонасида, мухит автоматик равишда портлашга хавфли сигнализаторлар билан назорат қилиниб, бу сигнализаторлар авария холати вентилятсияси билан уланган бўлиши керак. Корхона бинолари СНИП -2.09.12-87ва ҚМҚ 2.09.12-98 ёнғинга чидамлилик нормасига асосан ёнғин пайтида юқори ҳароратга бардош берадиган ва ўз иш фаолияти , кўринишини анча вақтгача сақлайдиган қурилиш материаллари танланган ва қурилган . Танланган қурилиш материалларининг ўтга чидамлилиги даражаси I - II ни ташкил этади . Материалларнинг ўтга чидамлилиги вақт бирлигида , кўтариш-чидаш қобилиятини пасайиши , тўлиқ ёрилиши – дарз ҳосил бўлиши ёки совуқ юза ҳароратининг 140˚ C дан ортиб кетиши билан баҳоланади. Асбоб – ускуналарни, улар ўртасидаги масофа , уларни жойлаштириш ва бошқариш қулай бўлиши – тасодифий вазиятларда одамларни эвакуация қилиш шароитларини енгиллаштиришга ёрдам беради . Корхона ёнғин хавфсизлиги норма, қоидаларига асосан эвакуация йўллари ўтга чидамли материаллардан тайёрланган, ҳаракат йўлида бегона тўсиқлар йўқ . Иш жойидан чиқиш жойида масофа СНИП – 2.09.02-85 га асосан 50 м қилиб белгиланган . СНИП-2-04.02.96 га асосан ёнғинга қарши воситалар таъминоти: Ёнғинни олдини олиш чора-тадбирлари Абсорберда ишлатиладиган табиий газ портлаш ва ёниш хавфли бўлгани учун портлаш ва ёнишни олдини олиш ва керак бўлганда уни ўчириш мақсадида 42% хажм консентратсиядаги карбонат ангидрид ва 52 % хажм концентрацияда азот газини ишлатиш тавсия этилади. Табиий газ тез ёнувчан ва портлаш хусусиятига эга бўлгани учун ва қурилмадаги босим юқори 5МПа бўлгани учун портлаш ва ёнғинни олдини олиш ва ўчириш учун кимёвий купик 04-2, 09-5,ОП-5,ОП-8 ва майда томчи-холатдаги сувдан фойдаланиш,тавсия этилади. Корхона сувни суний равишда яратилган 8,5 млн м 3 ли сув омборидан олади. Булардан ташқари бирламчи ўт ўчириш воситалари (ОХП – 10, ОП- 5) карбонат ангидридли (0,4-5,098) қуруқ парошокли (ОПС-1,ОПС-100) ёнғиндан хабар берувчи мослама туфайли ишга ташувчи автоматик спринклар қурилмалар урнатиш тавсия этилади. Шу билан бирга ушбу ишлаб чиқариш хонаси портловчи, ёнувчи «А» категорияга киргани учун хонани ташки томонидан ёнғинга карши гидрометлар ва ички томондан кушимча сув жумраклари урнатилиши тавсия этилади. Ушбу ишлаб чиқариш корхонаси атроф-мухитга захарли моддаларни таркатиш даражаси билан СН 24571 асосида II -синфга киради. СНИП-2.04.09-07, ГОСТ 12.2.2002.89га асосан ёнғин техникаси ва сигнализациясини автоматик равишда ёқилишида қўлланиладиган анжомлар лойихаси. ПБАО қурилмаси ёнғиндан хавфлилик даражаси бўйича «А» категорияга киради.Қурилмалар телефон тармоғи ва электр ёнғин сигнализацияси билан таъминланган. Қурилмада ёнғин системаси ва сигнализатсияси ёқилишининг автоматик режими кўзда тутилган. Қурилма майдонида ёнғин содир бўлиш ходисаси ва портлашгача концентрация сигнализаторлари ўрнатилган бўлиб улар зарур пайтда ёнғинни ўчириш жамоасига дархол хабар беришга мўлжалланган. Ёнишни тарқашини олдини олиш (локализациялаш) мақсадида аппаратлар учун сув билан бостириш системаси кўзда тутилган. Шўртан нефт газ корхонасида кўнгилли ўт ўчириш дружинаси ташкил этилган бўлиб, улар ёнғин содир бўлган вазиятларда махсус ўт ўчириш бўлими ходимларига керакли ёрдамни беришади. Ушбу лойиха ишлаб чиқариш корхонасида атмосферада хосил бўлаётган статистик зарядлардан химоялаш мақсадида СНИП-2.01.03-96 га асосан стерженли яшин қайтаргич ўрнатиш режалаштирилган. 3.2. Атроф муҳит мухофазаси Экология масалалари, шу жумладан табиат мухофазаси хозирги замоннинг энг долзарб муаммоларидандир. Хайвонот оламини, бутун ташки мухитни мухофаза килиш муаммолари хеч вакт хозиргидай хаётан зарур ахамиятга эга булмаган. Саноат ва кишлок хужалигининг ривожланиш суръатлари, ахолининг усиши экологик мувозанатнинг узгаришига олиб келади. Хозирги вактда экологик муаммолар узини сархадига эга эмас. Масалан, Орол буйидан хар йили 15-75 миллион тонна чанг билан туз хаво атмосферага таркалади. (И.Каримов « Ў збекистон XXI аср б ў са ғ асида ...»). Турсунзода алюминовий завод чикарадиган фтор 200 км радиусга одамларга, хайвонот ва усимлик дунёсига таъсир килади. Зарафшон суви Тожикистон тогларидан бошланиб кайси сифатда бизга келади, шуни биз ичамиз. Бугунги кунда ўзбекистонда қуйидаги энг катта экологик муаммолар мавжуд: Орол муаммоси; Сув ҳавзаларининг ифлосланиб бориши ва сувнинг тачиллиги, Атмосефра ҳавосининг ифлосланиб бориши; Ернинг чекланганлиги ва унинг сифатини пасайиб бориши, жумладан деградация, чўлланиши ва шўрланиши ва бошқа муаммолар. Марказий Осиё давлатларида табиатни мухофаза килишга оид конунчилик ривожланмокда ва такомиллашмокда, генофондни баркарор ривожлантиришни, саклаб колишни, табиий ресурслардан окилона фойдаланишни таъминлайдиган хамма фукароларнинг макбул атроф-мухитга булган хукукини кафолатлайдиган халкаро конвенсиялар, шартнома ва битимларга кушилиш жараёни давом этмокда. Пропан – портловчи ва ёнувчи газдир. Газларнинг ҳаво билан аралашмаси эса портлайди. Пропаннинг портлаш чегаралари ёпиқ муҳитда: паст – 1,6 %, юқори 9,8 % га тенг. Газлар чала ёниши натижасида СО – ис гази ажралиб чиқади, бу эса инсон ҳаётига хавфли таъсир этади. Фуқаролар яшаши учун ажратилган хонадонларида ис гази миқдори 0,002 мг/л, ишлаб чиқариш корхоналарида 0,02 мг/л дан ошмаслиги керак. Ис гази (СО) заҳарли газ хисобланиб, агар ёпиқ муҳитда одам бу газ миқдори қуйидагича бўлганда: а) 0,01 – 0,05% (ёпиқ муҳитда) 2 соатда заҳарланади. б) 0,2 – 0,3% 30 минут ичида ўртача заҳарланади. в) 0,5 – 0,8% (ёпиқ муҳитда) қисқа вақт ичида хаёт учун хавфли даражада заҳарланади. Суюлтирилган газ пропан (С3Н8) ва бутан (С4Н10) иборат бўлиб, нефть махсулотларидан нефтни қайта ишлаш заводларида ишлаб чиқарилади. Пропан газининг солиштирма оғирлиги – 1,98 кг/н.м3, қайта ишлангунгача ҳидсиз, рангсиз ва таъмсиз бўлади. Суюлтирилган газ ҳаводан оғир бўлганлиги учун пастга интилади ва хонанинг пастки қисмига йиғилади. Суюлтирилган газларга заводларда, газни қайта ишлаш корхоналарида одарант – ўткир ҳидли модда этилмеркоптан қўшилади. 1 тонна суюлтирилган газларга ёзда 60 грамм, кишки мавсумда 90 грамм этилмеркоптан қўшилади. Пропан портлаш чоғида 1 см2 майдон ҳисобига 7,1 дан 8,5 кг.куч гача зарб кучи ҳосил бўлади. Пропаннинг ёниш ҳарорати 2110 0С. Пропан билан ҳаво аралашмаси алангасининг тарқалиш тезлиги 0,82 м/с. Сув тозалаш иншоотлари бўлими Бўлим маиший ва ишлаб чиқариш тармоқларидан чиққан оқова сувларни қайта тозалаб, суғориш, автомобилларни ювиш ва ҳожатхоналарни ювиш учун тармоқ (W –рекуперированная вода)га узатади. Бир кунлик сув сарфи -153.61 м 3 /сутка оқова сувни қабул қилади. Шундан қайта ишланиб- 145.93м 3 /сутка тармоққа ташланади.7.65 м 3 /сутка чиқит шламонакопител резервуарига ташланади.Лойиҳа бўйича чиққан чиқит (шламгряз) автотранспорт ёрдамида чиқариб ташланиши мўлжалланган. Маълумки, хозирги вактда минтакада атроф-мухитга ва ахоли саломатлигига салбий таъсир этаётган бир канча экологик хавф учоклари мавжуд. Шулардан бири Тожикистон алюмин заводи булиб, унинг куввати оширилгач, 80-йилларнинг бошларида хавога куп микдорда фторли водород, олтингугурт гази, азот оксидлари ва углерод окиси чикариб ташлана бошланди. Тожикистон алюмин заводи хар йили хавони булгатувчи 40-минг тоннача моддаларни, шу жумладан, 300-400 тонна энг зарарли модда – фторли водородни чикариб ташлай бошлади. Айрим пайтларда, айникса ёз ойларида Сариосиё туманида хаводаги фторли водороднинг микдори йул куйиш мумкин булган меъёрдан 6-8 баробар ошиб кетди. Бу хол Узбекистоннинг Сурхондарё вилоятидаги шимолий туманларда экологик вазиятнинг кескин ёмонлашувига олиб келади. Маълум булишича, Сариосиё ва Узун туманларида 1998 йилда ахоли орасида флюроз, юкумли касалликлар, паразитар, эндокрин касалликлари, шиш пайдо булиши, имммун касалликлари, тугма нуксонлар 1996 йилдаги даражага нисбатан 1,5-2 баравар купайди. Сўнгги 70-80 йил давомида органик ёқилғи турлари - кўмир, нефть, газни қазиб олиш ва ёқишни кескин кўпайиши натижасида Ер атмосферасидаги углерод диоксид миқдорининг узлуксиз ортиши кузатилмоқда. Мавжуд баҳолашларга кўра углерод диоксиднинг миқдори шу давр мобайнида 10-12% га - 1990 йилдаги 0,029% дан 1980 йилда 0,033% ва 2000 йилда 0,036 % гача ортди. Атмосферадаги СО 2 нинг абсолют миқдори 712 млрд тоннани, йиллик кўпайиши эса 3 млрд тоннани ташкил этади. Атмосферадаги углерод диоксид миқдори 0,042% гача ортганда қутблардаги музликлар бутунлай эриб кетади. Аксинча, у миқдорининг 0,015% гача камайиши сайёранинг бутунлай музлаб қолишига олиб келиши мумкин. СО 2 миқдорини ХХ аср бошидагига нисбатан икки бараварга (0,060%гача) ортиши Ер куррасидаги ҳароратни 3 О С га кўтариши мумкин. Сайёра иқлимининг исиши атмосферада иссиқхона газлари деб аталувчи метан, фторхлоруглеводородлар каби бошқа газларнинг тўпланиши натижасида ҳам юз бермоқда. Атмосферада шундай ярим ўтказувчи плёнка ролини сув буғи ва иссиқхона газлари ўтайди. Улар углерод диоксид, азот оксидлари, фторхлоруглеводородлар (фреонлар), метан ва бошқалардир. Бу газлар миқдорининг ортиши натижасида Ер юзасидан иссиқликни космосга узатилиши камаяди ва ҳавонинг ҳарорати кўтарилади. Ҳозирги вақтда углерод диоксидининг ҳаводаги миқдори 0,0336% ни ташкил қилади. Агар унинг миқдори 2025 йилда кутилаётгандек 0,04-0,05% га етса, ҳавонинг ҳарорати 1,0-1,5 О С га кўтарилади. Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигини эълон қилганга қадар, табиий атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланиш бўйича ишлаб чиқилган қонун ва меъёрий хужжатлар собиқ Иттифоқ манфаатлари доирасида амал қилинар эди. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича бошқарув ва назорат ишлари бир неча ташкилотлар ваколатига юклатилган бўлиб, табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари бир тизимга бирлашмаган, аксарият ҳолларда бир-бирининг функцияларини такрорлашар, куч ва маблағлардан фойдаланиш тарқоқ ҳолда эди. Натижада табиатни муҳофаза қилиш ишларининг самарадорлиги пасайиб кетди. Бугунги кунда Ўзбекистонда атроф муҳитни муҳофаза қилиш бўйича бир қатор қонун ва норматив хужжатлари ишлаб чиқилди ва улар амалиётга жорий қилинди. Жумладан, “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги, “Атмосфера ҳавосини муҳоқаза қилиш тўғрисида”ги, “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида”ги, “Экологик экспертиза тўғрисида”ги, “Чиқиндилар тўғрисида”ги ва бошқа қонунлар. Атмосфера ҳавосини чaнгдaн тoзaлaшнинг қуйидаги ycyллapи мaвжyддиp: 1) гpaвитaциoн ycyли 2) қуруқ инepциoн вa мapкaздaн кoчмa кyч acocидa тoзaлaш ycyди 3) xўллaш ycyли 4) фильтpлaш ycyли 5) элeктpocтaтик ycyл 6) тoвyш вa yльтpaтoвyш ёрдамида кoaгyллaш ycyли. Ҳавони саноат корхоналардан ҳосил бўлаётган гз ҳолдаги чиқиндирдан тозалаш учун қуйидаги усуллар қўлланилади: 1) адcopбция усули 2) абcopбция усули 3) кaтaлитик усул 4) тepмик усулар. Оқова сувларни акад. Кульский синфланиши бўйича 4 гуруҳга бўлинади: 1 гypyҳ - cyвдa эpимaйдигaн йиpик диcпepcли зappaчaлap билaн ифлocлaнгaн cyвлap, зappaчaлap кaттaлиги l0 -3 -10 -5 м 2 гypyҳ - cyвдa эpимaйдигaн мaйдa диcпepcли вa кoллoид зappaчaлap билaн ифлocлaнгaн cyвлap , зappaчaлap кaттaлиги l0 -5 - 10 -7 м. 3 гypyҳ - cyвдa эpигaн opгaник мoддaлap билaн cyвлap 4 гypyҳ cyвдa эpигaн aнopгaник мoддaлap билaн ифлocлaнгaн cyвлap (киcлoтa, ишқор, тyзлap). Оқова сувларни тозлаш учун қуйидаги усуллар таклиф этилган: 1) мexaник тoзaлaш ycyллapи (тиндиpиш, фильтpлaш, цeнтpфyгaлaш); 2) физик-кимёвий ycyллap (флoтaция, aдcopбция, флoкyляция, кoaгyляция, экcтpaкция, иoн aлмaшиниш ycyли); 3) кимёвий ycyллap (нeйтpлaш, oкcидлaш, қaйтapиш, тepмooкcидлaш) 4) биoкимёвий ycyллap - тиpик opгaнизмлapнинг opгaник ифлocлaнтиpyвчи мoддaлapнинг oзуқa cифaтидa иcтeъмoл қилишигa acocлaнгaндиp. Қаттиқ чиқиндиларни қайта ишлаш учун қуйидаги усуллар мавжуд: 1. Механик, механотермик ва термик қайта ишлаш ( майдалаш, таснифлаш, саралаш, бўлиш); 2. Бойитиш (гравитацион усул, флотация, магнитли усуллар ва электрик усуллар) 3. Механо-термик усуллар. Корхонанинг (цех, бўлимнинг) сув билан таъминланиши Сув билан таъминлаш манбаи Сувдан фойдаланиш меъёри, м 3 /соат Айланма ҳаракатдаги сувнинг ҳажми, м 3 /соат Тоза сувни тежаш, % Лойиҳа бўйича Аслида Артезиан қудуқ 5.4 6.0 3.2 81 Марказий сув таъминоти 1.2 1.4 0.4 50 Корхонада асосан маиший-хўжалик оқова сувлари ҳосил бўлади. Бундай оқова сувларни механик ва биологик усуллар билан тозаланади. Оқова сувлар ва уларни тозалаш Оқова сувларни нг турлари Оқова сувнинг ҳажми, м 3 /соат Ифлосли к-лар таркиби, г/л Тозала ш усуллар и Тозалагич мосламал ар ва ускуналар Тозаланган сувнинг ишлатилиш йўллари Тозалан а-ётган Ташлаб юборилаётг ан Маиший оқова сувлар 0, 8 0, 1 Муаллақ моддалар 60-80 мг/л, БПК 5 30- 40 мг/л, ХПК 120-140 мг/л Механи к ва биолог ик усул Бирламчи тиндирги ч, аэротенк, иккиламч и тиндирги ч Қишлоқ хўжалигида суғоришдаишлатил ади Шуртан нефт газ да пропан бутан олиш жараёнида асосан атмосфера ҳавосига турли углеводородлар ташланади. Атмосферага ташланаётган ифлослантирувчи моддаларнинг чегаравий мумкин бўлган миқдорларини ҳисоблаш 1. m коэффициенти қуйидаги формуладан ани қланади 2. f параметри қуйидаги формула орқали ҳисобланади f≤100 бўлганлиги учун чиқинди иссиқ ҳисобланади. D - чиқиндилар манбасининг диаметри, м. w - газ-ҳаво аралашмаси манбадан чиқишининг ўртача тезлиги, м/с Н - манбанннг ер сатҳидан баландлиги, м ∆T- газ-хаво аралашмаси температураси Т г билан атроф муҳитдаги хаво температураси Т х лар фарқи. 3. V 1 - газ-хаво аралашмасининг хажми, м 3 /с, қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: 4. n- коэффициент V m параметрига боғлиқ бўлиб, қуйидаги формулалардан аниқланади: V m <2 бўлганлиги учун n=3 5. V m қуйидаги формулага биноан топилади: 6. Якка манбадан ташланаётган захарли модданинг миқдорини ЧММ дан ошиб кетмаслигини таъминлайдиган чегаравий мумкин бўлган чиқиндилар миқдори қуйидаги формуладан аникланади: С ф - зах а рли модданинг фон ми қ дори, мг/м 3 . АТМОСФЕРАГА ТАШЛАНАЁТГАН ГАЗ-ЧАНГ ЧИҚИНДИЛАРИ ВА УЛАРНИ ТОЗАЛАШ УСУЛЛАРИ Атмосфера га ташланаёт ан газ ёки чанг чиқиндила рининг манбалари Газ-чанг чи қ инди - ларнинг таркиби Чиқиндила рнинг миқдори м 3 /соат Газ-чанг чиқиндиларнин г миқдори м 3 /соат ЧМ Ч Қўлланила -ётган тозалаш усуллари, тозалагич жиҳозлар Газ- чанг чиқин дилар нинг рекуп ераци ясигазс имо н Чан г Атмос ферага тозала нмасда н ташла наётга н Тозала шга берила -ётган 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Газлар углевод ородлар 0, 2 - 0.01 0, 19 1 , 41 Адсорбция , адсорбер Қайта ишла шга берил ади 3.3. Техник- иқтисодий қисм ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ДАСТУРИ - МАҲСУЛОТНИНГ ЙИЛЛИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҲАЖМИ (НАТУРАЛ ВА ҚИЙМАТ ИФОДАСИДА) № Маҳсулот номи Ўлчам Бир ўлчам нархи сум Натурал ифодаси Қиймат ифодаси м.сўм. 1 2 3 4 5 6 1 газ T 1500000 408000 2 612000000 Жами Ушбу жадвалда лойиха бўйича ишлаб чиқаришга режалаштирилган маҳсулот тури, унинг ўлчами, натурал ифодадаги ва қиймати бўйича маҳсулотнинг ҳажми ва 1 ўлчам маҳсулотнинг сотиладиган нархи қайд этилади. Ҳисоб тартиби: 5 графада лойиха бўйича маҳсулотнинг 1 йиллик ҳажми қайд этилади. 6 графа = 4 графа х 5 графага. Корхона и/ч сарфлари ва уларнинг гурухланиши Умумий кўринишда ишлаб чиқариш сарф харажатлар (махсулот, ишлар, хизматлар таннархи) ишлаб чиқариш жараёнида қўлланилган табиий ресурслар, хом ашё, материаллар, ёқилғи, қувват, асосий фондлар, мехнат ресурслари, хамда ишлаб чиқариш ва махсулотни сотишга сарфланган бошқа қолган харажатларнинг қийматларни акс эттиради. Бозор иқтисодиётига ўтиш муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 27.01.1995 йил №9, 5.02.1999 йили № 54 карори билан такомиллаштирилган “Махсулот таннархи (ишлар, хизматлар) ни ташкил қилувчи сарфлар таркиби ва махсулот (ишлар, хизматлар) ни сотиш, молия натижаларни келиб чиқиш тартиби” тўғрисидаги янги Иўриқнома қабул қилинган. Ушбу Йўриқнома бўйича хамма сарфлар махсулот ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган ва ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган (аммо улар давр харажатлар таркибида қайд этилиб, асосий фаолият фойдасида инобатга олинадилар) харажатларга бўлинадилар: -Бундан ташкари сарфлар корхона умумхўжалик фаолиятининг фойда ёки зарари хисобида инобатга олинадиган молия фаолияти бўйича харажатлар; -Фавқулотдаги зараралар (фойда ёки даромадини солиқ тўлагунча қадар хисобида инобатга олинган) дан иборат. Шунга кўра сарф моддаларининг гурухланиши қуйидагича бўлади: 1.Махсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи; 2.Давр харажатлари; 3.Молия фаолияти харажатлари; 4.Фавқулотдаги зарарлар. Махсулот таннархига киритиладиган сарф харажатлар таркиби а) махсулот таннархининг иқтисодий мазмуни; Махсулот таннархи асосий сифат кўрсаткичи бўлиб, унда корхоналарнинг хўжалик фаолиятларидаги хамма нуқсон ва муваффақиятлари ифодаланади, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишга кетган сарф-харажатларининг пул ифодадаги йиғиндисидир.Махсулот ишлаб чиқариш ва сотишга кетган сарфлар қанчалик кам булса, шунчалик ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги ошади. Маҳсулот ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ бўлган харажатларнинг пулдаги ифодаси эса маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи деб аталади. Таннарх–махсулот қийматининг асосий қисмини ташкил этиб, уни бахосини белгилашда асос хисобланади. Шунинг учун махсулот таннархини камайиши амалда уни нархини пасайишини таъминлайди ва фойдани кўпайишида манба хисобланади. Фойда ва махсулот таннархининг ахамияти айниқса бозор муносабатлари шароитида ошиб кетди, чунки фойда корхона фаолиятининг асосий манбаасини ташкил этади. б) сарф харажатларнинг кулькуцион моддалари ва иқтисодий элементлар бўйича гурухланиши ; Сарфлар ва харажатлар шаклланиш бошқарувида харажатлар турини инобатга олган сарфлар таснифи мухим ахамиятга эга ва у калькуция моддалари хамда сарфлар элементлари бўйича кўрилади. Харажатларнинг калькуция моддалари бўйича гурухланиши ушбу харажатларни хосил бўлган ўрни (жой) ни акс эттиради ва бир тур ёки бир ўлчам махсулот ишлаб чиқариш учун кетган сарфларни режалаш, хисобга олиш ва аниқлашда қўлланилади. Харажатларнинг сарф элементлари бўйича гурухланиши эса харажатлар қаёрда ва қайси мақсадларга сафрланишидан қатьий назар ишлаб чиқаришга кетган сарфлар сметасини тузишда қўлланилади. Ушбу смета корхона ишлаб чиқарадиган хамма махсулотининг хажмига кетган сарфларни аниқлайди. Махсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил этувчи харажатлар иқтисодий мазмундорлигига биноан қуйидаги элементлар бўйича гурухланадилар: -ишлаб чиқариш моддий сарф харажатлар (қайта ишланадиган чиқиндилар қиймати айрилган холда); -ишлаб чиқариш характерига эга мехнат ҳақи сарф харажатлар; -ишлаб чиқаришга таалуқли ижтимоий суғурта ажратмалар; -асосий фондлар ва номоддий активларнинг амортизацияси; -бошқа ишлаб чиқариш харажатлар. Махсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи Махсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига уни ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ бўлган харажатлар киради ва улар қуйидагилардан иборат: 1.Тўғри ва ё ндош моддий харажатлар; 2.Мехнатга доир сарфланган тўғри ва ёндош х аражатлар; 3.Қолган ишлаб чиқаришга таалуқли харажатлар (шу жумладан устама харажатлар). Ишлаб чиқариш моддий сарфлар таркиби: 1 .1.Четдан келтирилган (сотиб олин г ан) , махсулот таркиби да асосини хосил қилувчи ёки махсулот ишлаб чиқариш (ишлар ни бажариш , хизмат лар кўрсатиш) да зарур таркибий қисм ҳисобланган хом ашё ва материаллар . 1.2.Сотиб олинган материаллар – ишлаб чиқариш жараёнида уни нормал холатда ўтишини таъминловчи ва махсулотни ўраб-чирмаблаш учун мўлжалланган, ёки бошқа ишлаб чиқариш мақсадларда ишлатиладиган материаллар (синовлар ўтказиш, назорат қилиш, асосий фондларни таъмир ва эксплуатацияси учун), таъмирлаш учун зарур бўлган захира қисмлари, инструмент, инвентар, мосламалр емирилиши, махсус кийим-бошни емирилиши ва шунга ўхшаш мехнат воситалар (асосий фондлар таркибига кирмаган) бошқа арзон баҳо ашёларнинг емирилиши. 1.3.Сотиб олинган ярим фабрикат ва комплектлаш буюмлари (шу корхонада қўшимча ишлов ёки монтажга мўлжалланган). 1.4.Ташқи юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектнинг ички таркибий бўлинмалари томонидан бажариладиган, фаолиятнинг асосий турига тегишли бўлмаган, лекин ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган ишлар ва хизматлар. Ишлаб чиқариш характерига эга ишлар ва хизматлар – бошқа чет корхона, хўжаликлар ёки асосий фаолиятига кирмаган корхонанинг хўжаликлари бажарадиган ишлар (махсулот ишлаб чиқариш учун махсус алохида операцияларни амалга ошириш, хом ашё ва материалларга ишлов ўтказиш, чет корхоналарнинг юк ташиш учун транспорт хизматлар ва х.к.). 1.5Четдан сотиб олинган ёқилғи – технологик жараёнларда, турли хил қувватлар ишлаб чиқариш учун, биноларни иситиш, ишлаб чиқаришни транспорт хизмат билан таъминлаш учун мўлжалланган турли ёқилғилар; 1.6Сотиб олинган турли хил қувватлар – технологик, транспорт ва бошқа хўжалик эхтиёжларга сарфланадиган қувватлар. 1.7Моддий ресурсларнинг табиий йўқолиш нормалари доирасида ва улардан ортиқча йўқотилиши, яроқсизланиши ва кам чиқиши. Норма чегарасидан ошмай табиий қуриши ва сабабли камомад ва айниши натижасида йўқотмалар. 1.8Моддий ресурслар қийматига яна корхоналарнинг моддий ресурслар билан таъминловчилар томонидан келтирилган тара ва ўраш материаллари учун сарф харажатлари хам киради. 1.9.Хўжалик юритувчи субъектнинг транспорти ва ходимлари томонидан моддий ресурсларни етказиш билан боғлиқ харжатлар (юклаш ва тушириш ишлари), ишлаб чиқариш харажатларининг тегишли элементларига кириши керак (меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари) 1.10.Моддий сарфлардан қайта ишланадиган чиқиндилар қиймати айрилади –махсулот ишлаб чиқариш жараёнида бутунлай ёки қисман истеъмол сифатини йўқотган хом ашё, материалларнинг қолдиқлари. 2. Ишлаб чиқаришга таалуқли мехнат ҳақлари учун сарфлар - корхонада қабул этилган мехнат ҳақи тизимига биноан ишбай расценка, тариф ставка ва окладлар асосида хақиқатдан бажарилган иш учун хисобланган иш ҳақлари. Бунга яна мукофотлар, рағбатлантириш ва компенсацион тўловлар, штатида бўлмаган, аммо корхонанинг асосий фаолиятига жалб қилинган ходимлар иш ҳақлари киради. 1.3.Ижтимоий суғурта бўйича сарфлар – белгиланган нормаларга биноан ижтимоий Давлат суғурта идоралар Нафақа фонди, Давлат ва тиббий фондига ходимлар мехнат ҳақларидан фоиз хисобида мажбурий тўловлар. 1.4.Асосий фондлар ва ишлаб чикариш ахамиятига эга булган номоддий активлар амортизацияси. Бу модда таркибига асосий фондларнинг баланс қиймати ва белгиланган нормалар асосида уларнинг тўла қайта тиклашга мўлжалланган амортизация ажратмалари киради (шу жумладан қонунга биноан фондлар актив қисмининг тезлаштирилган амортизацияси). Корхонанинг номоддий активлар таркибида ер, сув, бошқа табиий ресурслар, саноат ва интеллектуал (аклий) мулқ объектлар (патент, лицензия) га эга бўлган ҳақлар акс этади. Номоддий активлар емирилиши уларнинг бошланғич қиймати ва фойдали хизмат даврига биноан хар ой махсулот таннархига ўтказилади. Фойдали хизмат даври аниқланмаган номоддий активлар учун емирилиш нормаси 5 йилга белгиланади (фойдали хизмат давр корхонанинг фаолият давридан ошмаслиги шарт). 1.5.Бошқа ишлаб чиқариш сарфлари – буларга олдин қайд этилган моддаларга кирмаган сарфлар киради – солиқлар, тўловлар, махсус фондларга тўланадиган ажратмалар, кредитлар бўйича тўловлар (белгиланган ставкалар, чегарасида), командировкалар бўйича харажатлар, алоқа хизмати ва бошқа ишлаб чиқариш жараёнини таъминлаш бўйича сарфлар киради. Маҳсулот таннархига қўшилиш усулига қараб ишлаб чиқариш харажатлари 2 гурухга бўлинади: 1.Бевосита (туғри) харажатлар. 2.Бнлвосита (ёндош) харажатлар . Бевосита (тўғри) харажатлар деб тегишли калькуляция объектининг таннархига тўппа-тўгри, яъни бевосита ўтказиладиган харажатларга айтилади. Масалан, технологик мақсадда сарфланган хом ашё ва асосий материаллар, ишлаб чиқаришда банд бўлган ишчиларнинг асосий иш ҳақи ва ҳоказо. Ёндош харажатлар бир неча хил маҳсулогни тайёрлаш билан боғлиқ (энергия, сув, буғ ва ҳоказолар сарфи), шунинг учун улар мазкур маҳсулот турлари ўртасида тақсимотнинг аниқ базаларига мутаносиб равишда тақсимланади. Ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг миқдорига боғлиқлигига қараб харажатлар икки гуруҳга бўлинади: 1.Ўзгарувча н . 2.Шартли - ўзгармайдиган. Ишлаб чикараётган маҳсулот миқдорининг кўпайиши ёки камайишига қараб ўзгарадиган (улар ҳам кўпаяди ёки камаяди) харажатлар ўзгарувчан дейилади. Буларга хом ашё, материаллар, технологик мақсадда ишлатиладиган ёқилғи ва электроэнергия, ишчиларнинг иш ҳақи (қисман) , асбоб-ускуналарни сақ л аш ва фойдаланиш харажатлари киради. Маҳсулот миқдорининг ўзгариши таъсир этмайдиган харажатлар шартли - ўзгарма й диган харажатлар деб аталади. Буларга умумишлаб чиқариш харажатлари киради. Бу харажатлар таркибида хам маҳсулот микдорининг кўпайиши ёки камайишига қараб ҳар хил саноат тармоқларида ҳар хил даражада ўзгарадиган харажатлар бўлиши мумкин. Лекин бундай харажатлар умумцех харажатлари ичида кам салмоққа эга ёки уларнинг ўзгариши унча сезиларли эмас. Шунинг учун улар шартли - ўзгармайдиган харажатлар деб номланган. Шартли - ўзгармайдиган харажатлар мутлақ миқдор бўйича нисбатан ўзгармай қолсада, ишлаб чиқариш ўсганда таннархни пасайтиришнинг муҳим омилига айланади, чунки бунда уларнинг маҳсулот бирлигига тўғри келадиган миқдори камаяди. Ишлаб чиқариш харажатлари таркибига қараб бир турдаги (ўхшаш) ва ҳар хил турдаги (комплекс) харажатларга бўлинади. Бир турдаги харажатларга хом ашё ва материаллар, иш ҳақи, ёқилғи ва энергия харажатлари киради. Комплекс сарфлар таркибида ҳар хил турдаги харажатлар йиғилади . Масалан, умумишлаб чиқариш харажатлари, иш ҳақи, ёқилғи, амортизация ва ҳоказо сарфлар киради. Ишлаб чикариш таннархига киритилган сарфлар махсулот ищлаб чикариш калкуляцияси ва ишлаб чикариш сметасида акс эттирилади. Махсулот ищлаб чикариш калкуляциясида сарфлар моддалар буйича гурухланиб бир улчам ёки бир тур махсулот ишлаб чикаришга кетган харажатларини ифодалаб куйидагилардан иборат: 1.Тугри моддий сарфлар. 2.Мехнатга доир тугри сарфлар: а)и/ч ишчиларнинг иш ҳақи б)ижтимоий сугурта ажратмаси 3.Материалларга доир ёндош сарфлар. 4.Мехнатга доир ёндош сарфлар. 5.Асосий фондлар ва номоддий активлар амортизацияси. 6.Бошка, шу жумладан устама харажатлар. Тугри моддий сарфлар куп холларда калкуляциядан кейин алохида жадвалда очилади ва куйидаги сарфлардан ташкил топади: 1.Хом ашё ва асосий материаллар – махсулот таркибига кирадиган компонентлар. 2.Ёрдамчи материаллар – махсулот таркибига кирмаган, аммо уни хосил булишида иштрок этган (катализатор, реагент ва хоказо). 3.Кайта ишланадиган чикинди (айрилади). 4.Ёкилги ва кувват сарфлари. Умум хужалик буйича махсулот ишлаб чикаришга кетган сарфлар эса иктисодий элементлар буйича гурухланиб куйидагилардан иборат: 1.Хом ашё ва асосий материаллар. 2.Ёрдамчи материаллар. 3.Ёкилги. 4.Кувват сарфлари. 5.Ходимларнинг иш ҳақлари. 6.Ижтимоий сугурта ажратмаси. 7.Асосий фондлар ва номоддий активлар амортизацияси. 8.Бошка сарфлар. 5.Давр харажатлари, молия фаолияти буйича сарфлар ва фавқулотдаги зарарлар Давр харажатлари —харажатлар таркиби тўғрисидаги Йўриқномага биноан жорий этилган корхонанинг харажатлар хисоби тизимида нисбатан янғи кўрсаткич. Бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан боглиқ бўлмаган харажатлар давр харажатлари тоифасига киритилади. Ушбу харажатларга бо- шқарув, тижорат харажатлари, умумхўжалик мақсадидаги бошқа харажатлар, шу жумладан илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалари харажатлари киради. Ушбу харажатлар корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш фаолияти билан боғланмагани, леқин маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотиш бўйича асосий фаолияти билан бовингани учун улар операцион харажатлар, шунингдек умумий ва маъмурий харажатлар деб хам аталади. Улар ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулот ёки товарлар ҳажмига боғлиқ эмас, аксинча, вақг, хўжалик фаолиятининг қанча давом этиши билан кўпроқ боглиқ. Ушбу харажатлар улар пайдо бўлган хисобот даврида йиғилади ва ҳисобдан чиқарилади. •бошқа операцион харажатлар, шу жумладан илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалари харажатлари, ишлаб чиқариш ва бошқарув тизимини ривожлантириш харажатлари; •келгусида солиқ солиш базасига киритиладиган ҳисоб даври харажатлари. Молия фаолияти бўйича харажатлар - б уларга қуйидагилар киради: -Қисқа муддатли банк кредитлари (Ўзбекистон Марказий банки белги- ланган хисоб ставкалар чегарасида ёки ундан юқори) бўйича тўловлар ва таъми-нотчилар кредитлари учун % тўловлари. - у зоқ муддатли кредитлар бўйича тўловлар; - у зоқ муддатли ижара бўйича % тўловлари ; -чет эл валюталари билан боғлиқ операциялар бўйича зарар (убыток) ва салбий курс (разница). -қи м матли қоғозлар чиқариш ва тарқатиш бўйича харажатлар. - м олиявий фаолият бўйича харажатлар. Фавқуладаги зарарлар - Корхона фаолиятида кўзда тутилмаган ходиса ва операциялар натижасида келиб чиққан гайри табиий, кутилмаган харажатлар. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархининг калькуляцияси Йиллик ишлаб чиқариш хажми- 408000 Махсулотнинг калькульяцион ўлчами- 1т № Сарф моддалар Сарфлар қиймати 1 ўлчам махсулот учун, сўм Ииллик хажми, м. 1 2 3 4 1. Тўғри моддий сарфлар 770000 314160000 2. Мехнатга доир тўғри сарфлар, шу жумладан: 44000 17952000 а а) Ишлаб чиқариш ишчиларининг иш хақи 33440 13643520 б б) Суғурта ажратмалари (ягона ижтимоий тўлов -2 4 %) 10560 4308480 3 3. Материалга доир ёндош сарфлар 165000 67320000 4 4. Мехнатга доир ёндош сарфлар 66000 26928000 5. Асосий фондлар амортизацияси 44000 17952000 6. Бошқа (шу жумладан устама) сарфлар 11000 4488000000 Ишлаб чиқариш таннархи 1012000 412896000 Давр харажатлари 88000 35904000 Умумий сарфлар 1100000 16024800 Фойда 400000 163200000 Махсулот рентабеллиги 36 - Корхонанинг улгуржи бахоси 1500000 612000000 Акциз - Келишилган (эркин -сотиш) баҳо, - 20% ҚҚС билан. 1800000 734400000 АСОСИЙ ИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАР ҲИСОБИ № Кўрсаткичлар Ў лчам Лойиха бўйича 1 2 3 4 1 Йиллик и/ч маҳсулот ҳажми T минг сўм а) натурал ифода Сўм/ўлчам 408000 б) товар маҳсулотининг қиймати минг сўм 61200000 0 2 1 ўлчам маҳсулотнинг и/ч таннархи (ишлаб чиқариш сарфлари) Сўм/ўлчам 1012000 3 Йиллик маҳсулотнинг таннархи минг сўм 412896000 4 Маҳсулотнинг эркин-сотиш бахоси сўм/ўлчам 1800000 5 Йиллик фойда минг сўм 163200000 6 Маҳсулот рентабеллиги (самарадорлиги %) % 36 7 Цех бошли ғининг ўртача- ойлик иш ҳақи минг сўм 1800000 8 1 ишчининг ўртача- ойлик иш ҳақи Минг сўм 1500000 Хулоса Хулоса қилиб шуларни айтиб утишим керакки, битирув малакавий ишимни бажариш мобайнида “П ропан бутан аралашмаси олиш жараёнини автоматлаштириш ” ни чуқур ўргандим. Мен битирув олди амалиёт ўтаган Шуртан Газ Кимё мажмуасида э тилин сехида гранула ажратиб олиш учун табиий газни таркибидаги метан, этан, пропан бутан ажратиб олинар экан. Гранула этан таркибидан ажратиб олинади. Ҳозир пропан бутан аралашмаси олингандан кийин магистрал қувирга фойдаланишга бериб юборилмоқда. Яқинда лойиҳаси имзоланган Шуртан Газ Кимё мажмуаси таркибида “полипропилин” олиш сехи ишга тушгандан кийин эса аралашма таркибидан полипропилин ажратиб олиш йўлга қўйилади. Бу лойиҳа мажмуа ишлаб чиқараётган маҳсулот ҳажмини 5 баробар орттиради. Шунинҳ учун ҳам п ропан бутан аралашмаси олиш жараёни муҳум аҳамиятга эга. Мен малакавий битирув ишимни бажариш мобайнийда п ропан бутан аралашмаси олиш технологияси қурилмаларини тизимли таҳлил қилдим, асосий жараён борадиган калоннанинг асосий кириш чиқиш параметрларини аниқладим ва обекни хусусиятларига қараб идентификатсия қилдим. Идентификатсия қилиш орқали олинган математик модел асосида МАТЛАБ дастурида автоматик ростлаш ҳисоби қилинди. Технологик жараённи лойиҳалаштиришда ў лчовчи ва бошқарувчи қурилмалар ҳозирги замон технологияси асосида ишлаб чиқарилаётган ОВЕН , SIEMENS , Метран, А c ватих, Honeywell каби фирма маҳсулотидан фойдаландим ва шу асосда автоматлаштиришнинг буюртма спетсификатсияси ёзиб чиқилди. Электр манбаа тизими пренсипиал схемаси, сигналлаш ва бошқариш тизими яратилди. Мен малакавий битирув ишимни бажариш мобайнида автоматлаштириш соҳасида жуда катта кўникма олдим, бу кўникмам келажакдаги фаолиятимда жуда катта ёрдам беради деб ўйлайман. Фойдаланилган адабиётлар р ў йхати 1 .Акрамов Б.Ш., Умедов Ш.Х.”Нефт қазиб олиш бўйича маълумотнома”, Тошкент, “Фан ва технология” -2010, 368 бет. 2 .Акрамов Б.Ш., Сидиқхо ‟ жаев Р.К. “Нефт ва газ иши асослари”, Тошкент, ТДТУ-2003. 203 бет. 3 . Анализ состояния разработки нефтегазоконденсатного месторождения Крук и выдача рекомендаций по стабилизации добычи нефти: Отчет о НИР / ОАО “ЎЗЛИТИНЕФТГАЗ”; Ответсвенний исполнителъ Шахназаров Г.А. – Тошкент, 2009. 4 . Юлдашев Т.Р., эшкабилов Х.Қ. “Нефт ва газ конлари машина ва механизмлари”, Уқув қулланма, Қарши, “Насаф” -2013. 426 бет. 5 . Юсу ф беков Н.Р. Мухаммедов Б.И. Гуломов Ш.Н. «Технологик жараёнларни назорат қилиш ва автоматлаштириш.-Тошкент: қитувчи, 2011. – 576б. 6 .Полотский Л.М., Лапшенков Г.И. Автоматизатсия химических производств. - М.: Химия, 1982.- 295 с. 7 . Арти қ ов А . Кимё технологияларини синтез ва анализ қилишда компютер методи . Ташкент - 2012 8 .Артиков А., Юнусов И.И., Кадиров Ш. Инфороматика. Уқув қулланма. Тошкент. ТКТИ 2002 9 . Артиқов А., Мусаев А.К., Юнусов И.И. Технологик жараенларни назорат қилиш ва автоматлаштириш. Услубий қУрсатма. Тошкент. ТКТИ 2004. 10 . Фавқулотда вазиятларда фуқаро мухофазаси. О.Қудратов, Т.Ғаниев, Т. «Янги аср авлоди» 2005й 11. Фуқора мухофазаси – долзарб масала”.Тошкент . ФМИ ”2008–йил.127-бет 12 .Атроф – муҳит бўйича марузалар матни. 2012 – йил. 13 .Ўзбекистон Республикасининг «Маҳсулот таннархи (ишлар, хизматлар) ни ташкил қилувчи сарфлар таркиби ва маҳсулот (ишлар, хизматлар) ни сотиш, молиявий натижаларни ҳосил бўлиш тартиби тўғрисида»ги Йўриқнома. Тошкент, 1999. 235бет 14. Шуртан нефт газ «УШК» регламенти 2009
КИРИШ 
I-БОБ., ТАНЛАНГАН  ТЕХНОЛОГИЯ ТУҒРИСИДА УМУМИЙ МАЪЛУМОТ ВА ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁН  ТАВФСИФИ 
1.1.Propan butan aralashmasini olish qurulmasi туғрисида умумий маълумот 
1.2.

Технологик жараён тавфсифи

 

 
II-БОБ. ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁННИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ТИЗИМИНИ ЛОЙИҲАЛАШ 
2.1.Обект хусусиятларига кўра унинг математик моделини идентификатсиялаш 
2.2.Автоматик ростлаш тизими ҳисоби 
2.3.Автоматлаштиришнинг функсионал  чизмаси ва баёни 
2.4.Автоматлаштириш воситаларининг буюртма спетсипекатсияси 
2.5.Електр манбаа ва сигналлаш тизимларини лойиҳалаш принсипиал чизмаси ва баёни 
III-БОБ. АТРОФ МУҲИТ МУҲОФАЗАСИ, ФУҚАРО МУҲОФАЗАСИ, МЕҲНАТ МУҲОФАЗАСИ ВА ТЕХНИК ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ 
3.1.Фуқоро муҳофазаси ва меҳнатни муҳофазаси 
3.2.Атроф  муҳит мухофазаси 
3.3.Техник- иқтисодий қисм 
 Хулоса 
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 
Sotib olish