Psammofit va litofit (petrofit) o‘simliklarning ekologik xususiyatlari.

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	2.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Биология

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

31 Продаж

Psammofit va litofit (petrofit) o‘simliklarning ekologik xususiyatlari.

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu: Psammofit va litofit (petrofit) o‘simliklarning ekologik
xususiyatlari.
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………………… …… …… 3
I BOB. Psammofit va litofit o‘simliklarini o’rganish bo’yicha adabiyotlar
tahlili
1.1.Psammofit o‘simliklar tushunchasi va ularning tarqalgan hududlari… ... .. 6
1.2. Litofito‘simliklar tushunchasi va ularning tarqalgan hududlari……… ...11
1.3.Psammofit va litofit o‘simliklarning ekologik omillarga moslashuvi… . . 18
II BOB. Psammofit va litofit o‘simliklarning amaliy o‘rganilishi va
ularning ekologik ahamiyati
2.1.Psammofit va litofit o‘simliklarning biologik va morfologik
xususiyatlari ………………………………………………………………….24
2.2 Psammofit va litofit o‘simliklarning O‘zbekiston hududida tarqalgan
asosiy turlari ………………………………………………………………...29
2.3. Atrof-muhit muhofazasi va landshaft barqarorligidagi ahamiyati …….. 35
Xulosa ………………………………………………………………………39
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………40

3Kirish
Kurs ishining dolzarbligi Hozirgi davrda insoniyat global ekologik
muammolar girdobida yashamoqda. Atmosferaning ifloslanishi, iqlim
o‘zgarishi, yer resurslarining kamayib borishi, cho‘llanish, suv tanqisligi va
biologik xilma-xillikning kamayishi kabi muammolar dunyo hamjamiyatining
diqqat markazida turibdi. Bu omillar nafaqat tabiiy resurslarga, balki
o‘simliklar va hayvonot dunyosiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa,
tabiiy sharoitlari og‘ir bo‘lgan hududlarda yashovchi o‘simliklar —
psammofit (qumli muhitlarda o‘suvchi) va litofit (toshli joylarda o‘suvchi)
turlarining ekologik moslashuvini o‘rganish zamonaviy ekologik tadqiqotlar
uchun muhim yo‘nalish hisoblanadi. Psammofit va litofit o‘simliklar o‘z
yashash muhiti sharoitlariga moslashganligi bilan ajralib turadi. Ularning
ekologik xususiyatlari, morfologik va fiziologik moslashuv mexanizmlari
tabiatdagi hayot uchun muhim ahamiyatga ega. Bu o‘simliklar, odatda, suvga
juda muhtoj bo‘lmagan, tuprog‘i kambag‘al va iqlimi o‘zgaruvchan bo‘lgan
hududlarda yashaydi. Ular hayot uchun og‘ir sharoitlarda yashay olish
qobiliyati bilan ajralib turadi. Shu bois, ularni o‘rganish ekologik
barqarorlikni saqlash, cho‘llanishni oldini olish, landshaft muhofazasini
ta’minlash hamda biogeotsenozlarning tiklanishida muhim omil sifatida
baholanadi.
O‘zbekiston Respublikasining katta hududlari cho‘l, yarim cho‘l, tog‘ va
adirli landshaftlardan iborat. Bu hududlarda psammofit va litofit
o‘simliklarning xilma-xil turlari uchraydi. Ular faqat o‘simlik sifatida emas,
balki tabiiy ekotizimlarning ajralmas komponenti bo‘lib xizmat qiladi. Shu
bois, ularni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhimdir.
Iqlim o‘zgarishlariga bardosh bera oladigan, barqaror va ekologik jihatdan

4muvozanatni saqlay oladigan o‘simliklarni aniqlash, ularni ko‘paytirish va
muhofaza qilish kelajak uchun zarur yo‘nalish hisoblanadi.
Demak, mazkur kurs ishi mavzusining dolzarbligi, bir tomondan, ekologik
xavfsizlikni ta’minlash zaruratidan, boshqa tomondan, cho‘llanish va tog‘li
hududlarda yer resurslaridan oqilona foydalanish masalalaridan kelib chiqadi.
Bu esa ilmiy izlanishlar olib borish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish
zaruratini tug‘diradi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Psammofit va litofit o‘simliklar
haqida ilmiy tadqiqotlar xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan olib borilgan.
Xususan, N.I. Vavilovning fitogeografik tadqiqotlari, G.A. Iziyevning
ekologik o‘simliklar bo‘yicha ishlari, R.R. Xamdamov va S.S. Tojiboev kabi
olimlarning O‘zbekiston florasi bo‘yicha tadqiqotlari muhim nazariy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu olimlar o‘z asarlarida o‘simliklarning ekologik
guruhlarga ajratilishi, ularning yashash sharoitlari, adaptatsiyasi va ekologik
roli haqida muhim ma’lumotlar bergan. Shuningdek, ekologiya, botanika va
geobotanika sohalarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda psammofit va litofit
o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganilgan. Ammo mavjud
tadqiqotlar ko‘pincha umumiy tavsiflar bilan cheklangan, aniq hududiy,
turlarga oid va ekologik funksional tahlillar yetarlicha yoritilmagan. Ayniqsa,
O‘zbekistonning turli tabiiy geografik zonalarida bu o‘simliklarning konkret
turlari, ularning moslashuv mexanizmlari va barqarorlikdagi roli haqida keng
qamrovli, tizimli tahlillar mavjud emas. Shu sababli ushbu kurs ishi mavjud
ilmiy manbalarni tahlil qilish, mavjud bilimlarni tizimlashtirish va
O‘zbekiston florasi doirasida psammofit hamda litofit o‘simliklarning o‘rni
haqida aniq tasavvur hosil qilish imkonini beradi.
Kurs ishining ahamiyati Kurs ishining amaliy va ilmiy ahamiyati juda
katta. Birinchidan, bu ish orqali O‘zbekiston hududida keng tarqalgan, ammo
hali yetarlicha o‘rganilmagan ekologik o‘simlik turlarining tabiiy sharoitga
moslashuvi o‘rganiladi. Bu esa kelajakda atrof-muhitni muhofaza qilish,

5ekologik barqarorlikni ta’minlash, cho‘llanishga qarshi kurashish va ekologik
rekultivatsiya ishlari uchun ilmiy asos yaratadi.
Ikkinchidan, ushbu o‘simliklar o‘zining tuproq mustahkamlovchi,
namlikni saqlab qoluvchi, shamol eroziyasiga qarshi kurashuvchi
xususiyatlari bilan ekologik muhitni stabil saqlashda faol qatnashadi.
Ayniqsa, qumli va toshli hududlarda tabiiy vegetatsiyani tiklashda ularning
ahamiyati beqiyosdir.
Uchinchidan, ushbu kurs ishi natijalari ekologik ta’lim va tarbiyani yo‘lga
qo‘yishda, yangi o‘quv-uslubiy materiallar tayyorlashda, shuningdek, ilmiy-
ommabop maqolalar yozishda ham qo‘llanilishi mumkin. Psammofit va litofit
o‘simliklar tabiiy landshaftlarning genofondini saqlash, tabiatni muhofaza
qilish va inson salomatligi uchun sog‘lom ekologik muhitni ta’minlashda
muhim o‘rin egallaydi.
Kurs ishining maqsadi : Psammofit va litofit o‘simliklarning ekologik
xususiyatlari, biologik moslashuvi, tarqalish areallari va O‘zbekiston tabiiy
zonalaridagi o‘rni haqida tizimli ma’lumot berish.
Kurs ishining vazifalari: Psammofit va litofit o‘simliklar haqida ilmiy
adabiyotlarni tahlil qilish; Ularning yashash muhitlari va ekologik
sharoitlarini aniqlash; Morfologik va fiziologik moslashuv mexanizmlarini
tavsiflash; O‘zbekiston hududida uchraydigan asosiy turlarini aniqlash;
Ularning atrof-muhit barqarorligidagi rolini baholash.
Kurs ishining obyekti Psammofit va litofit (petrofit) o‘simliklar va
ularning yashash muhiti.
Kurs ishining predmeti Mazkur o‘simliklarning ekologik xususiyatlari,
tarqalishi, moslanish mexanizmlari va landshaft barqarorligidagi roli.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda bir nechta
kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I BOB. Psammofit va litofit o‘simliklarini o’rganish bo’yicha
adabiyotlar tahlili
1.1.Psammofit o‘simliklar tushunchasi va ularning tarqalgan hududlari
Psammofit o‘simliklar – bu asosan qumli hududlarda yashashga
moslashgan o‘simliklardir. "Psammofit" atamasi yunoncha "psammos" (qum)
so‘zidan olingan bo‘lib, bu o‘simliklar qumli tuproqlarda o‘sishga moslashgan
o‘simliklar guruhini anglatadi. Psammofitlar quruq va beqaror substratda
yashashga moslashgan bo‘lib, ular ayniqsa qumli va cho‘l hududlarida keng
tarqalgan. Ushbu o‘simliklar qattiq sharoitlar, masalan, kuchli shamollar,
yuqori haroratlar va suvning yetishmasligi bilan bog‘liq muammolarni
engishga moslashgan.
Psammofitlarning ildiz tizimi ular yashaydigan qumli qatlamlarda suvni
maksimal darajada o‘zlashtirishga imkon beradi. Ildizlar chuqur va keng
tarqalgan bo‘lib, ular tuproqdagi mavjud suvni o‘zlashtirish uchun katta
yuzaga ega. Bu o‘simliklar, shuningdek, tuproq qatlamlari o‘zgarishi bilan
bog‘liq bo‘lgan muammolarni ham bartaraf etish uchun moslashgan.
Psammofitlar shuningdek, qumli hududlarda tez-tez joy o‘zgarishi bilan
bog‘liq muammolarni hal qilishda ham o‘ziga xos moslashuvlarga ega. 1
Psammofitlarning barglari mayda, qattiq, ba’zida tangachasimon yoki
tuklar bilan qoplangan bo‘lib, bu tuzilma ularni qurib qolishdan himoya
qiladi. Ularning barglari o‘zlarining morfologiyasi bilan moslashuvchan
bo‘lib, qumli va quruq sharoitda uzoq muddat yashash imkonini beradi.
Shuningdek, ba’zi psammofitlar efemer yoki efemeroid shaklida bo‘lib, qisqa
1
Mavlonov Rustam , Xudoyberdiyev Abdurashid . Qumli hududlarda o‘sadigan psammofitlar va
ularning atrof-muhitni himoya qilishdagi roli . Tashkent: Akademiya, 2018.

7vaqt ichida hayot tsiklini tugatadi. Bu ularni cho‘l va qumli hududlar uchun
barqaror ekologik elementlarga aylantiradi.
Psammofitlarning ekologik roli katta. Ular o‘zining ildiz tizimi orqali
qumli tuproqni mustahkamlashadi, bu esa tuproq eroziyasini kamaytiradi va
ekosistema barqarorligini saqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, ular cho‘l
va qumli hududlardagi o‘sish va ko‘payish jarayonlariga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi, shu bilan birga bioxilma-xillikni qo‘llab-quvvatlaydi.
1-rasm
Barglar - Gulning fotosintez jarayonida yordam beradigan yashil qismi.
Barg poyasi (Petiole) - Bargni o‘simlik tanasiga bog‘lab turadigan
qismini.
Tuxumdon - Gulning urug‘larini ishlab chiqaradigan qismi.
Stamin (Pollen) - Erkak organdir, gul changini ishlab chiqaradi.

8Pistil (Pistil yoki stigma) - Ayol organdir, polen bilan birlashib urug‘ni
hosil qiladi.
Bu o‘simliklar ko‘pincha yovvoyi hayvonlar uchun oziq-ovqat manbai
sifatida ishlaydi. Shuningdek, psammofitlar ko‘plab boshqa o‘simlik turlariga
yashash joylarini yaratib, ekologik tizimning barqarorligini ta’minlashda
yordam beradi. Psammofitlarning ildiz tizimi va barg tuzilmasi ularni ko‘plab
ekologik sharoitlarga moslashtiradi va ular o‘zining ekologik roli bilan cho‘l
va qumli hududlarda juda muhim ahamiyatga ega.Psammofitlarning ekologik
adaptatsiyasi ularni boshqa o‘simlik guruhlaridan ajratib turadi. Bu
o‘simliklar tuproq sharoitlariga moslashish orqali o‘zining ekologik tizimdagi
o‘rnini mustahkamlaydi. Shu sababli, psammofitlar ekologik muhofaza,
rekultivatsiya, va landshaftni saqlash sohalarida keng qo‘llaniladi.
Psammofitlar ko‘pincha cho‘l va qumli hududlarda eroziyaga qarshi
kurashish, tuproqning turg‘unligini ta’minlash va melioratsiya jarayonlarini
amalga oshirishda muhim vositalardan hisoblanadi. Ushbu o‘simliklar
ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘zining ildiz
tizimi va morfologik xususiyatlari orqali qumli va cho‘l hududlaridagi
tuproqni mustahkamlashadi. Psammofitlarning ushbu o‘ziga xos xususiyatlari
ular ekologik o‘rmonlashtirish, landshaftni himoya qilish va eroziyaga qarshi
kurashish sohalarida keng qo‘llanilishiga imkon yaratadi. Psammofitlar
ekologik adaptatsiyasining o‘ziga xos jihatlari ularni o‘rgatishni va ilmiy
tadqiqotlar orqali yanada chuqurroq tushunishni talab qiladi. Bu o‘simliklar
ekologik tizimlarning barqarorligini saqlashda va tabiiy resurslarni himoya
qilishda juda ahamiyatli vositadir. Shunday qilib, psammofitlarning
o‘rganilishi va ularning amaliy qo‘llanilishi ekologiya va agronomiya
sohalarida katta e’tibor talab qiladigan masaladir. 2
2
Abdullayev Muhammad . Qumli va sho‘rlangan hududlar: Psammofitlarning biologik va ekologik
xususiyatlari . Tashkent: Fan, 2021.

9Psammofit o‘simliklarining biologik xususiyatlari, ularning
yashovchanligini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Ularning yashash
sharoitlariga moslashganligi ularning morfologik va fiziologik
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Psammofitlar quruq va qumli hududlarda
o‘sish uchun moslashgan o‘simliklar bo‘lib, ular beqaror tuproq sharoitlariga
ham to‘liq moslashgan. Ularning morfologik xususiyatlari, masalan, ildiz
tizimi, barglarining tuzilishi, fotosintez jarayonlari, urug‘larni tarqatish va
ko‘payish usullari ular yashayotgan muhitga to‘liq mos keladi.
Psammofitlarning ildiz tizimi odatda chuqur va keng tarqalgan bo‘lib, bu
o‘simliklarga yer osti suvlariga chuqur kirish imkonini beradi. Bu ildiz tizimi
nafaqat suvni o‘zlashtirishda, balki tuproq qatlamlarida mavjud bo‘lgan suv
resurslaridan maksimal darajada foyda olishda ham yordam beradi. Ba’zi
psammofitlar ildizlari orqali atmosferadagi namlikni ham o‘zlashtirish
imkoniyatiga ega, bu esa ularning suvsiz sharoitlarda uzoq vaqt yashashiga
yordam beradi. Ildizlarning chuqurligi va kengligi ularning yashash muhitida
uzoq vaqt davomida mustahkam turishiga yordam beradi.

10Barglarining kichikligi, qattiq tuzilishi yoki tukli qoplamasi,
psammofitlarning suvni tejashda muhim rol o‘ynaydi. Barglarning bu tuzilishi
evapotranspiratsiyani, ya’ni suv bug‘lanishini kamaytiradi. Shuningdek, ba’zi
psammofit turlari barglarini pichoqsimon yoki o‘ralgan shaklda rivojlantiradi,
bu ham namlikni saqlash uchun qo‘shimcha moslashuvdir. Bu xususiyatlar
psammofitlarni quruq va qumli hududlarda yashashga moslashtiradi, chunki
ular sharoitlarning o‘zgaruvchanligi va suvning yetishmasligi bilan bog‘liq
bo‘lgan qiyinchiliklarga qarshi kurashadi.
Psammofitlar fotosintez jarayonini tezlashtirishga qodir bo‘lib, bu
ularning qisqa vegetatsiya davrida maksimal miqdorda oziqa moddalari
to‘plashiga yordam beradi. Bu o‘simliklar tez o‘sish va energiya zaxiralarini
yig‘ish uchun moslashgan bo‘lib, bu ularning yashash davomiyligini
ta’minlaydi. Fotosintez jarayonining tezligi ularning qisqa muddatli
vegetatsiya davrida energiya va oziqa moddalari zaxiralarini maksimal
darajada to‘plash imkoniyatini yaratadi.
Psammofitlarning urug‘lari tarqalishida shamollar va hayvonlar yordam
beradi. Ularning urug‘ qobig‘i qalin bo‘lib, bu ular uchun qumli tuproqda
uzoq vaqt saqlanish imkonini beradi. Urug‘lar faqatgina optimal sharoitlar
tug‘ilishi bilan unib chiqadi, bu esa ularni juda moslashuvchan va uzoq
muddatli omon qolishga qodir qiladi. Urug‘larining saqlanishi va tarqalishi
psammofitlar uchun survival strategiyasini yaratadi va ular yangi hududlarda
o‘sish imkoniyatiga ega bo‘lishadi.
Bundan tashqari, ba’zi psammofitlar vegetativ ko‘payish usulini
qo‘llaydi, bu esa ularning barqarorligini ta’minlaydi. Yer osti kurtaklari orqali
ko‘payish, o‘simlikning yangi turdagi naslini yaratishga yordam beradi va
psammofitlarning yashash joylari o‘zgarib borishi bilan ular yangi muhitlarga
moslashishga imkon beradi. Bu xususiyat ular uchun ekologik barqarorlikni
ta’minlaydi, chunki ular qisqa vaqtda ko‘p naslni ishlab chiqarishga qodir.

11Psammofitlarning biologik xususiyatlari ularni o‘zining o‘zgacha
ekologik tizimida, masalan, qumli va cho‘l hududlarida, muhim o‘rin
tutadigan o‘simliklarga aylantiradi. Ular o‘zining ildiz tizimi, barglari va
fotosintez mexanizmlari orqali o‘z sharoitlariga to‘liq moslashgan va boshqa
o‘simliklar bilan raqobatlasha olmaydigan o‘simliklar guruhini tashkil etadi.
Shu bilan birga, ularning urug‘larini tarqatish va vegetativ ko‘payish usullari
psammofitlarning ko‘p joylarda tarqalishiga yordam beradi. Bularning
barchasi psammofitlarni ekologik tizimning muhim tarkibiy qismlariga
aylantiradi. 3
Psammofitlarning biologik xususiyatlari ularning ekologik barqarorlikni
ta’minlashda va cho‘l hamda qumli hududlardagi tuproq eroziyasiga qarshi
kurashishda qanday ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ular o‘zining
moslashuvchanlik va o‘ziga xos biologik xususiyatlari bilan, ayniqsa quruq va
suvsiz joylarda yashashda muvaffaqiyatli bo‘lib, ekologik tizimning
barqarorligini ta’minlaydi. Shu sababli, psammofitlar o‘zining biologik
xususiyatlari orqali turli ekologik tizimlar uchun muhim rol o‘ynaydi.
1.2. Litofit o‘simliklar tushunchasi va ularning tarqalgan
hududlari
Litofitlar — toshlar yoki toshli yuzalarda o‘sadigan o‘simliklardir. Ushbu
o‘simliklar, asosan, qattiq, quruq, va ba'zan nam sharoitlarda o‘sishga
moslashgan. Litofitlar uchun mavjud bo‘lgan ekologik sharoitlar, odatda,
cheklangan tuproq yoki qattiq substrat bo‘lib, ular ko‘pincha yengil,
bo‘rttirilgan yoki yuqori balandlikdagi hududlarda uchraydi. Ushbu
o‘simliklar tosh yuzalariga, ko‘proq urug‘lari yordamida, joylashadilar.
3
Qodirov Tohir , Azimov Kamol . Qumli va sho‘rlangan hududlarda psammofitlarning o‘rni va
ekologik muvozanatni saqlashdagi roli . Tashkent: O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi nashriyoti, 2020.

12Litofitlarning asosiy xususiyati — ular tuproqdan foydalana olmaydigan yoki
juda oz foydalanadigan o‘simliklar sifatida shakllangan.
Gul – o‘simlikning urug‘ hosil qiluvchi asosiy qismi.
Gulbarg – gulning rangli barglari, hasharotlarni jalb qilishga xizmat qiladi.
Urug‘don – urug‘ paydo bo‘ladigan ichki qism (ayol jinsiy qismi).
Barg – fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi yashil qism.
Poya – gul va barglarni tutib turuvchi, oziqa va suvni yetkazuvchi qism.
Litofitlar tog‘lik va toshli hududlarda tarqalishi Litofitlar toshli va tog‘li
hududlarda keng tarqalgan o‘simliklar bo‘lib, ularning o‘sish sharoitlari
odatda qattiq va cheklangan resurslarga ega bo‘lgan joylarga moslashgan. Bu
o‘simliklarning tog‘li hududlarda tarqalishining asosiy sababi, ularning yuqori
tog‘lar va toshli maydonlarda o‘sishga moslashgan ekologik xususiyatlaridir.
Tog‘larda ko‘plab o‘simliklar tuproqqa bog‘lanib o‘sadi, ammo litofitlar,
aksincha, tuproq o‘rniga toshlar va jinslar ustida rivojlanishga qodir. Ular o‘z
ildiz tizimlarini jinslar orasidagi bo‘shliqlarga, tosh yuzasiga va toshlarning

13qirralariga mustahkam joylashtiradilar. Bu joylar, odatda, ozgina tuproq yoki
hatto butunlay tuproqsiz bo‘lgan hududlar bo‘ladi. Toshli hududlar, ayniqsa,
o‘simliklar uchun qiyin ekologik sharoitlar yaratadi. Ular namlikka nisbatan
kam, tuproq ozuqasi oz va haroratlar keskin o‘zgarib turadi. Biroq, litofitlar
bunday sharoitlarga juda yaxshi moslashgan. Ularning ildiz tizimi, odatda,
juda chuqur bo‘lmaydi, lekin keng tarqalgan, tor va mustahkam bo‘lib, ular
tosh yuzalariga mustahkam yopishib qolishga yordam beradi. Ushbu ildizlar
o‘simlikka kerakli oziq-ovqat va suvni olish uchun bo‘shliqlarni va tosh
yuzasini aylanib o‘tadi. Bu o‘simliklar o‘zining kichik o‘lchami va o‘ta
moslashuvchanligi bilan tabiatdagi eng qiyin sharoitlarda ham o‘sishga
muvaffaq bo‘ladi.
Tog‘lik hududlar va qayalar o‘simliklar uchun ba'zan qo‘shimcha xavf
tug‘diradi. Haroratning yuqori o‘zgaruvchanligi, masalan, tog‘larning yuqori
qismlarida kuz va qishda past haroratlar, yozda esa juda yuqori haroratlar,
o‘simliklarning hayoti uchun sinov bo‘lishi mumkin. Biroq, litofitlar ushbu
o‘zgarmas sharoitlarga moslashgan va ular qishda sovuqni, yozda esa
issiqlikni engish uchun o‘zlarining biologik xususiyatlarini optimallashtirgan.
Ba'zi turlar hatto kislorod miqdori past bo‘lgan sharoitlarda ham o‘sishga
qodir, bu esa ularning baland tog‘larda yashash imkoniyatini oshiradi.
Litofitlarning ba'zi turlari, yuqori balandlikdagi tog‘larda kislorodning past

14konsentratsiyasiga, o‘tkir shamollarga va ba'zan kuchli qor yog‘ishiga qarshi
chidamli bo‘ladi. Ular o‘zining fiziologik jarayonlarini tezlashtirib, kerakli
resurslarni minimal darajada ishlatishga qodir bo‘ladi. Litofitlar tog‘li
hududlarda o‘sish uchun asosiy resurslarni – nisbatan ozgina tuproqni va
suvni topishadi. Bu o‘simliklar toshlar va jinslar orasida hosil bo‘lgan
bo‘shliqlardan foydalangan holda suv va ozuqa moddalari bilan ta'minlanadi.
Ular, ayniqsa, juda quruq hududlarda, yer yuzasida o‘zlarining minimal ozuqa
talablariga mos ravishda yashaydi. Bu sharoitlarda ular turli xil mexanizmlar
orqali suvni tejashadi va tuproqning qisqa muddatli namlik holatidan
maksimal darajada foydalanishga intilishadi. Shu bilan birga, litofitlar uchun
toshlarning ustki yuzasi kuchli va barqaror bo‘lib, ular bu yerda osongina
o‘sadi. Shu bilan birga, ba'zi litofitlar, masalan, yuqori balandliklardagi alpin
o‘simliklari, yomg‘irning tezda tuproqqa singib ketishi yoki tez bug‘lanishi
kabi toshli yer yuzasidagi noqulay sharoitlarga ham moslashgan. Ular
shuningdek, ba'zi o‘simlik turlariga qaraganda uzoq vaqt davomida minimal
energiya va ozuqa bilan yashay olishadi. Toshli hududlarda tarqalgan
o‘simliklar turlicha fiziologik xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning hayot
faoliyati uchun eng kam resurslar bilan yashashga intilishadi.
Litofitlar, shuningdek, ba'zi o‘simlik turlari bilan o‘zaro bog‘langan hayot
tarzini o‘rnatadi. Ular tog‘ hududlarida keng tarqalgan va boshqa o‘simliklar
bilan biologik hamkorlikda o‘sishi mumkin. Misol uchun, ba'zi litofitlar
o‘zining ildiz tizimi yordamida boshqa o‘simliklarga yordam beradi, ayniqsa
toshli hududlarda ular o‘z ildizlarini qo‘shib, birgalikda yashash sharoitlarini
yaxshilaydi. Litofitlar hayotining murakkabligi, ularning butun dunyo bo‘ylab
tarqalishiga yordam beradi va ular tog‘li hududlarning ekosistema
barqarorligiga katta hissa qo‘shadi. Toshli hududlarda, ayniqsa, quyoshning
kuchli nurlari va past namlik sharoitlarida o‘sadigan litofitlar turli xil yengil
va elastik strukturalarga ega. Ular o‘zining morfologik xususiyatlari bilan
yuqori haroratni va quyoshning yuksak nurlarini yengillashtiradi. Shu tarzda,

15litofitlar tog‘lik va toshli hududlarda o‘ziga xos ekologik nish bo‘lib, turli
sharoitlarda yashay olish uchun o‘ziga xos moslashuvlarni rivojlantirgan.
Tog‘li va toshli hududlarda tarqalgan litofitlar, shubhasiz, yer yuzasidagi eng
mustahkam o‘simliklardan biridir. Ularning tabiatdagi roli, faqat o‘simlik
dunyosining o‘sishini ta'minlash bilan cheklanmay, balki ekologik
muvozanatni saqlashda, toshli va tog‘lik hududlarning barqarorligini
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Litofitlar uchun maxsus ekologik sharoitlar Litofitlar o‘ziga xos ekologik
sharoitlar talab qiladi, chunki ular o‘sishi uchun ancha cheklangan va qiyin
sharoitlarga moslashgan o‘simliklardir. Ular asosan toshli yoki jinsli
substratlarda rivojlanadi va shu sababli o‘ziga xos ekologik xususiyatlarga
ega. Ushbu o‘simliklar tabiiy ravishda quruq, namlikka kam bo‘lgan va oziqa
moddalariga nisbatan kam talablarga ega bo‘lgan hududlarda o‘sishga
moslashgan. Litofitlar nafaqat geologik jarayonlarga moslashgan, balki
ekologik jihatdan ham ko‘plab qiyinchiliklarga bardosh bera olishadi. Quyida
litofitlar uchun maxsus ekologik sharoitlarning asosiy jihatlari keltirilgan.

16Toshli substrat: Litofitlar odatda tuproq mavjud bo‘lmagan yoki juda oz
bo‘lgan hududlarda o‘sadi. Bu o‘simliklar, asosan, toshlar, jinslar va qayalar
ustida rivojlanadi. Toshli substratlar litofitlar uchun bir qator ekologik
sharoitlarni yaratadi. Toshlarning yuzasida joylashgan bo‘shliqlar
o‘simliklarning ildiz tizimlariga joy beradi va ular orqali suv va ozuqa
moddalari yetib boradi. Toshli substratlarda to‘plangan namlik, lekin ular
tezda bug‘lanib ketishi mumkin, bu o‘z navbatida o‘simliklarning suvni tejash
mexanizmlarini rivojlantirishiga sabab bo‘ladi. Toshli substratlarning
tarkibida mineral moddalar ko‘p bo‘lganligi sababli, o‘simliklar faqat minimal
ozuqa moddalari bilan hayotini davom ettirishi mumkin. Bu esa litofitlarni
o‘zining kichik ildiz tizimi va tor ozuqa so‘rovlaridan foydalanuvchi
o‘simliklarga aylantiradi. Litofitlar, shu sababli, har xil toshli va jinsli
substratlarda o‘sishga moslashgan va ular uchun eng zaruriy resurslar (suv va
ozgina tuproq moddalari) bo‘lishi kifoya qiladi.
Kam ozuqa moddasi: Litofitlarning ozuqa moddalariga talablar juda kamdir.
Bu o‘simliklar tuproqqa bog‘lanmagan bo‘lgani uchun, ularning ildiz tizimi
kengayib, juda chuqur kirib, jinslar orasidagi bo‘shliqlardan oziq-ovqat va
namlik oladi. Ular o‘zining kichik ildiz tizimi orqali minimal darajada kerakli
minerallar va oziq moddalarni oladi. Ba'zi litofitlar ozuqa moddalari
yetishmovchiligi sharoitida ham rivojlanadi va ularga o‘zlarining ozuqa olish
mexanizmlarini optimallashtirish imkonini beradi. Toshli substratlarda
mineral moddalar va organik materiallar juda kam miqdorda bo‘lishi sababli,
litofitlar bu sharoitga moslashgan. Ular vaqti-vaqti bilan o‘zining metabolik
jarayonlarini to‘xtatish yoki sekinlashtirish orqali ozuqa moddalari
etishmovchiligini bartaraf etishga harakat qilishadi.
Past namlik va quruq sharoitlar: Ko‘pchilik litofitlar kam namlikka ega
bo‘lgan yoki to‘liq quruq sharoitlarda o‘sadi. Bu turdagi o‘simliklar odatda
cho‘l hududlarida, tog‘larda yoki o‘ziga xos ekstremal sharoitlarga ega
bo‘lgan joylarda tarqalgan. Litofitlar juda kam namlikka ham moslashgan,

17shuning uchun ular o‘zining suvsiz hayotga chidamliligini o‘rganishgan. Ular
ildiz tizimi yordamida mavjud minimal namlikni to‘playdi va bu namlikni
tejash mexanizmlari yordamida uzoq vaqt davomida saqlaydi. Bunday
sharoitlarda yashash uchun litofitlar o‘zining morfologik va fiziologik
xususiyatlarini o‘zgartirib, kam namlik sharoitlarida ham yashay olishadi.
Masalan, ba'zi litofitlar o‘zining barglarini kichiklashtiradi yoki butunlay
tushirib yuboradi, shu bilan birga suvni tejashga erishadi. 4
Haroratga chidamlilik: Litofitlar yuqori haroratga va sovuqqa nisbatan juda
chidamli o‘simliklar hisoblanadi. Bu o‘simliklar yuqori tog‘ hududlarida,
qishloq joylarida yoki sovuq iqlim sharoitlarida yashay olishadi. Ularning bu
haroratga chidamliligi, ularning qishki sovuqlarga va yozgi issiqliklarga
bardosh bera olishiga yordam beradi. Litofitlar yuqori harorat sharoitlarida,
odatda, o‘zining fotosintez jarayonini sekinlashtiradi yoki hatto to‘xtatadi.
Qishloq hududlarida esa, sovuqni yengib o‘tish uchun ular o‘zining fiziologik
jarayonlarini optimallashtiradi va past haroratga qarshi chidamlilikni oshiradi.
Litofitlar o‘zining xususiyatlari tufayli, haroratning keskin o‘zgarishlariga
ham moslashadi.
Kislorod va karbonatga bardoshlik: Ba'zi litofitlar karbonatli jinslarda o‘sadi,
chunki ular kislorodning past kontsentratsiyasiga ham chidamli bo‘ladi.
Karbonatli jinslar o‘simliklar uchun maxsus sharoitlarni yaratadi, chunki bu
jinslar nisbatan yuqori kislorod miqdori va mineral tuzlar bilan boy bo‘ladi.
Litofitlar, ayniqsa tog‘larda, karbonatli jinslarda o‘sib, ularning ildiz tizimlari
kislorodning yetishmovchiligiga qarshi chidamliligini rivojlantirgan. Ba'zi
o‘simliklar yuqori kislorod miqdoriga qarshi kurashish uchun o‘zining
metabolizm jarayonlarini o‘zgartiradi va boshqa o‘simliklardan farqli o‘laroq,
bu sharoitda o‘sish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
4
Fayzullayev Shavkat . O‘simliklar ekologiyasida psammofitlar va litofitlarning roli . Tashkent:
“Chorvoq” nashriyoti, 2021.

18Litofitlar o‘zining ekologik talablari bilan juda maxsus sharoitlarda o‘sishga
moslashgan o‘simliklar hisoblanadi. Ularning asosiy talablari toshli substrat,
kam ozuqa moddasi, past namlik, haroratga chidamlilik va kislorodga qarshi
bardoshlik kabi faktorlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu o‘simliklar uchun toshli va
jinsli substrat, kam namlik va qat'iy ekologik sharoitlar o‘simliklar hayotini
davom ettirishda eng muhim omillar bo‘lib, ular o‘zining kichik ildiz tizimi
va maxsus moslashuvlar orqali bu sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashadi.
Litofitlar, tabiatda o‘zining maxsus ekologik rolini o‘ynab, yuksak tog‘larda
va toshli hududlarda barqaror yashashni ta'minlaydi.
1.3.Psammofit va litofit o‘simliklarning ekologik omillarga
moslashuvi
Yuqori harorat, namlik va tuproq tuzilishi kabi ekologik omillarga
moslashish: Psammofitlar va litofitlar ekstremal ekologik sharoitlarda
yashashga moslashgan o‘simliklardir. Ularning ekologik omillarga moslashish
strategiyalari, o‘zining maxsus biologik xususiyatlari orqali, ularning
hayotiylik darajasini ta’minlaydi. Ushbu o‘simliklar quruq va namlikka
nisbatan kam bo‘lgan hududlarda, yuqori harorat, toshli va qumli joylarda
o‘sish imkoniyatini topadi. Har bir tur o‘ziga xos ekologik sharoitlarda
o‘sishga moslashib, mavjud tabiiy resurslardan maksimal foyda olishga
harakat qiladi. Psammofitlar va litofitlar o‘simliklarning yuqori harorat,
namlik va tuproq tuzilishiga moslashuvi orqali, o‘z hayotiyligiga zarar
yetkazmaydigan muhitlarda o‘sadi.
Yuqori Haroratga Moslashish: Psammofitlar o‘zining o‘sishi uchun yuqori
harorat sharoitlarida yashashga juda yaxshi moslashgan. Cho‘l va qumli
hududlarda o‘sadigan psammofitlar, o‘zining fotosintez jarayonini
sekinlashtiradi, bu orqali yuqori harorat va past namlik sharoitlarida o‘zining
hayotiyligini saqlashga muvaffaq bo‘ladi. Bu o‘simliklar o‘z ichida suvni

19saqlash uchun maxsus mexanizmlar ishlab chiqadi. Masalan, ular barglarini
kichiklashtiradi yoki butunlay tushiradi, bu esa suvning yo‘qotilishini
kamaytiradi va issiqlikdan himoya qiladi. Ular, shuningdek, ildiz tizimini
chuqurlashtiradi, shu bilan birga, tuproqda mavjud bo‘lgan minimal namlikni
oladi. Yuqori haroratda hayot davomiyligini ta’minlash uchun, psammofitlar
o‘zining metabolik jarayonlarini optimallashtiradi va suvni tejash uchun
maksimal resurslarni o‘zlashtiradi.
Litofitlar esa tog‘li hududlarda o‘sib, yuqori tog‘larning sovuq harorati va
quyosh nurlari orasida muvaffaqiyatli yashashadi. Ular toshlar orasidagi
bo‘shliqlarda o‘sadi va shu orqali o‘ziga zarur bo‘lgan namlikni va oziq
moddalarni qabul qiladi. Litofitlar yuqori haroratni boshdan kechirgan holda,
o‘zining faoliyatini sekinlashtirib, o‘simlikning hayotiyligini ta’minlash
uchun maksimal resurslarni saqlaydi. Shuningdek, ularning toshli substratdagi
ildiz tizimlari, o‘simlikka kerakli suv va ozuqa moddalarini ta’minlaydi.
Kam Namlikka Moslashish: Psammofitlar va litofitlar quruq hududlarda
yashash uchun maxsus evolyutsion moslashuvlarga ega. Psammofitlar,
ayniqsa, cho‘l va qumli joylarda o‘sadi, bu hududlarda namlik yetarli darajada
bo‘lmaydi. Bunday sharoitlarda o‘simliklar namlikni tejash mexanizmlarini
ishlab chiqadi. Masalan, ularning barglari suvni tejash uchun yuzaki sirt
maydonini kichiklashtiradi yoki butunlay yo‘qoladi. Shu bilan birga,
psammofitlar o‘zining ildiz tizimini chuqurroq rivojlantiradi, bu orqali yer
ostidagi namlikni olishga harakat qiladi. Ushbu o‘simliklar namlikni
maksimal darajada saqlash uchun, barglarining osongina ochilmasligini va
yopilishini ta’minlashga yordam beradigan mexanizmlar ishlab chiqadi.
Psammofitlar shuningdek, o‘zining metabolizmini sekinlashtirish orqali,
resurslardan foydalanish samaradorligini oshiradi.
Litofitlar uchun namlik va ozuqa moddalarining yetishmasligi ham juda
muhim omil hisoblanadi. Tog‘li hududlarda o‘sadigan litofitlar, toshlar
orasidagi bo‘shliqlardan foydalangan holda, yer ustida qolgan minimal

20namlikni o‘zlashtirishga harakat qiladi. Ular tuproqda suvni tejash uchun
o‘zining fiziologik jarayonlarini optimallashtiradi. Bu o‘simliklar yuqori tog‘
hududlarida sovuq va kam namlik sharoitlarida yashashga moslashgan. Ular
uchun tuproqda namlikning mavjudligi juda cheklangan bo‘lsa-da, ularning
ildiz tizimi toshlar orasida mavjud bo‘lgan namlikni oladi.
Tuproq Tuzilishiga Moslashish: Tuproq tuzilishi psammofitlar va litofitlar
uchun o‘simliklarning o‘sishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Psammofitlar qumli
va tuproqsiz joylarda yashashga moslashgan. Ular tuproqda juda oz
miqdordagi ozuqa moddalarini olishga qodir. Shu bilan birga, psammofitlar,
o‘zining ildiz tizimini chuqurlashtiradi, shuning uchun ular uchun minimal
ozuqa moddalarini olish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Ularning ildiz tizimi,
ayniqsa, tuzli va kam ozuqa moddali tuproqlarda o‘sishga moslashgan.
Psammofitlar, tuproq tuzilishi bo‘yicha maxsus mexanizmlarga ega bo‘lib,
ular uchun har bir tuproq turiga mos ravishda o‘sish imkoniyatini ta’minlaydi.
Litofitlar esa toshli hududlarda, ya’ni qayalar va jinslar ustida o‘sadi. Ular bu
yerda, toshlar orasidagi bo‘shliqlarda o‘zining ildiz tizimini rivojlantiradi.
Toshli substratlar ko‘p vaqt davomida namlikni saqlamaydi, ammo litofitlar
toshlar orasidagi oz miqdordagi namlikdan foydalanadi. Shu bilan birga,
litofitlar toshli substratlarning o‘ziga xos tarkibi va mineral moddalarini
hisobga olgan holda, o‘z rivojlanishlarini ta’minlaydi. Ular uchun tuproq
tarkibi muhim, chunki bu sharoitda o‘simliklar o‘zining maksimal ozuqa
moddalarini olishga harakat qiladi. Psammofitlar va litofitlar o‘z
hayotiyliklarini saqlash uchun ekologik sharoitlarga moslashishda yuqori
darajada muvaffaqiyatli bo‘lishadi. Ularning yuqori harorat, kam namlik va
tuproq tuzilishiga moslashuvlari o‘simliklarning tabiiy sharoitlarda yashashini
ta’minlaydi. Psammofitlar va litofitlar, o‘zining morfologik va fiziologik
xususiyatlari orqali, o‘ziga mos sharoitlarda rivojlanish imkoniyatlarini

21oshiradi. Bu o‘simliklar, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ekstremal
sharoitlarga qarshi kurashish orqali, ekologik tizimda muhim rol o‘ynaydi. 5
O‘simliklarning fizik va kimyoviy sharoitlarga javob berish strategiyalari:
Psammofitlar va litofitlar, ekologik sharoitlarga moslashishda turli fiziologik
va morfologik strategiyalarni qo‘llaydi. Ularning har biri, yuqori harorat,
namlik yetishmovchiligi, tuproq tuzilishi, va kimyoviy sharoitlarga nisbatan
o‘ziga xos moslashuvlarni ishlab chiqadi. Ushbu strategiyalar o‘simliklarning
hayotiyligini ta’minlaydi va ularning turli ekologik sharoitlarda
muvaffaqiyatli o‘sishiga yordam beradi. Psammofitlar va litofitlarning bu
moslashuvlari, o‘z-o‘zidan ekologik tizimlarning dinamikasida muhim rol
o‘ynaydi.
Fizik Sharoitlarga Javob: Psammofitlar, asosan, cho‘l va qumli hududlarda
yashaydi. Ularning o‘sish sharoitlari yuqori harorat va kam namlik bilan
bog‘liq. Shu sababli, psammofitlar o‘zining ildiz tizimini chuqurlashtirib,
namlikni yer ostidan olishga harakat qiladi. Bu o‘simliklar, yerdagi minimal
namlikni samarali tarzda olish uchun ildizlarini kengaytiradi. Shuningdek,
psammofitlar o‘z barglarini kichiklashtiradi yoki to‘liq tushiradi, bu esa
suvning yo‘qolishini kamaytiradi va o‘simlikni issiqlikdan himoya qiladi.
Bunday moslashuvlar, psammofitlarga ekstremal sharoitlarda, yuqori harorat
va kam namlikda hayot davomiyligini ta’minlash imkonini beradi.
Litofitlar esa, tog‘li va toshli hududlarda yashaydi. Ular, asosan, toshlar
orasidagi bo‘shliqlarda o‘sadi. Ushbu sharoitda, toshlar orasidagi namlik va
ozuqa moddalarini olishda o‘zining ildiz tizimini moslashtiradi. Litofitlar
o‘zining ildiz tizimlarini bo‘shliqlarda maksimal darajada rivojlantirib, ular
uchun zarur bo‘lgan resurslarni to‘plashga muvaffaq bo‘ladi. Ular uchun
tuproq namligi cheklangan bo‘lishi mumkin, ammo ular o‘zining fiziologik
jarayonlarini sekinlashtirib, bu muhitda yashashga moslashadi. Buning
5
Tursunov Zafar . Litofit o‘simliklar va ularning ekologik xususiyatlari . Tashkent: O‘zbekiston
Fanlar Akademiyasi, 2021.

22natijasida, litofitlar toshli hududlarda ham o‘z hayotiyligini davom ettira
olishadi. 6
Kimyoviy Sharoitlarga Javob: Psammofitlar va litofitlar kimyoviy sharoitlar
bo‘yicha ham o‘ziga xos moslashuvlarni amalga oshiradi. Kimyoviy
tarkibdagi o‘zgarishlarga javoban, bu o‘simliklar o‘zining metabolik
jarayonlarini optimallashtiradi. Masalan, psammofitlar tuzli va kam ozuqa
moddalariga ega bo‘lgan tuproqlarda yashaydi. Ularning ildiz tizimi, ozuqa
moddalarini minimal miqdorda olish uchun juda samarali ishlaydi. Bu
o‘simliklar kimyoviy moddalarni to‘plash va suvni tejashda yuqori darajada
moslashuvchanlik ko‘rsatadi. Psammofitlar, tuproqda mavjud bo‘lgan past
miqdordagi ozuqa moddalarini olish uchun o‘zining metabolizm jarayonlarini
sekinlashtiradi, bu esa ularning uzoq muddatli hayot davomiyligini
ta’minlaydi.
Litofitlar ham kimyoviy sharoitlarga nisbatan o‘ziga xos moslashuvlar
ko‘rsatadi. Ular toshli va qayali hududlarda o‘sadi, bu yerda ozuqa
moddalarining miqdori juda kam. Litofitlar, tuproqda ozuqa moddalarini
minimal darajada qabul qilib, o‘zining kimyoviy jarayonlarini
optimallashtiradi. Ularning ildiz tizimi, ozuqa moddalarini samarali tarzda
olish uchun toshlar orasidagi bo‘shliqlarga kirib boradi. Shuningdek, litofitlar
tuproqda kislorodning etishmasligi yoki boshqa kimyoviy tarkibdagi
o‘zgarishlarga qarshi turishi mumkin. Bunday sharoitda, ular o‘z metabolizm
jarayonlarini moslashtirib, zarur resurslarni olishga harakat qiladi.
Fizik va Kimyoviy Moslashuvlarning Birlashuvi: Psammofitlar va litofitlar
o‘zining fizik va kimyoviy sharoitlarga moslashuvi orqali bir vaqtning o‘zida
yuqori harorat, kam namlik va tuproq tuzilishiga qarshi kurashadi.
Psammofitlar, o‘zining barglarini kichiklashtirishi va ildiz tizimini
chuqurlashtirishi orqali, suvni tejash va yuqori harorat sharoitida yashash
6
Xudoyberdiyev Abdurashid . Litofitlarning tog‘li hududlarda tarqalishi va ekologik ahamiyati .
Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va Geografiya nashriyoti, 2020.

23imkoniyatlarini oshiradi. Ular, shuningdek, kimyoviy sharoitlarga qarshi
kurashishda o‘z metabolik jarayonlarini sekinlashtirib, ozuqa moddalarini
samarali tarzda olishga harakat qiladi.
Litofitlar esa, toshli va qayali hududlarda yashashga moslashib, ildiz tizimini
o‘zgartiradi va toshlar orasidagi bo‘shliqlardan foydalanadi. Ularning
o‘simlikning kimyoviy sharoitlarga qarshi kurashish imkoniyati, tuproqning
kam ozuqa moddalariga nisbatan yuqori darajadagi samarali ildiz tizimi orqali
amalga oshiriladi. Ular, shuningdek, o‘z metabolizmini va fiziologik
jarayonlarini maksimal darajada optimallashtirib, ozuqa moddalarini olishga
va suvni tejashga qaratilgan mexanizmlarni ishlab chiqadi. 7
Psammofitlar va litofitlar o‘zining ekologik sharoitlarga moslashish
jarayonida, yuqori darajada muvaffaqiyatli strategiyalarni qo‘llaydi. Fizik va
kimyoviy sharoitlarga javob berish orqali, bu o‘simliklar ekstremal
sharoitlarda yashash imkoniyatini oshiradi va ular uchun zarur bo‘lgan
resurslarni samarali tarzda olishga muvaffaqiyatli moslashadi. Ularning
biologik xususiyatlari, o‘simliklarning tabiatdagi turli ekotizimlarda
yashashini ta’minlaydi va ular orqali tabiiy resurslardan maksimal darajada
foydalanuvchi ekologik tizimlarning barqarorligini ta’minlashga yordam
beradi.
7
Fayzullayev Shavkat . O‘simliklar ekologiyasida psammofitlar va litofitlarning roli . Tashkent:
“Chorvoq” nashriyoti, 2021.

24II BOB. Psammofit va litofit o‘simliklarning amaliy o‘rganilishi
va ularning ekologik ahamiy ati
2.1. Psammofit va litofit o‘simliklarning biologik va morfologik
xususiyatlari .
Psammofit va litofit o‘simliklari tabiiy muhitda o‘ziga xos moslashuvlar
bilan ajralib turadi. Ularning biologik va morfologik xususiyatlari, ayniqsa,
ekologik jihatdan qiyin sharoitlarda yashash imkoniyatlarini ta’minlaydi.
Ushbu o‘simliklar har biri o‘zining yashash joyida optimal hayotiylikni saqlab
qolish uchun o‘ziga xos strukturalar va xususiyatlarga ega. Psammofitlar
asosan qumli va cho‘l hududlarda, litofitlar esa tog‘li va toshli hududlarda
o‘sadi. Har ikki tur o‘simliklar, ekstremal sharoitlarga moslashish orqali
hayotlarini davom ettiradi va turli ekologik tizimlarda muhim rol o‘ynaydi.
Psammofit va litofitlarning strukturalari va biologik xususiyatlari
Psammofit va litofitlar o‘zining hayotiy muhitga moslashgan noyob
strukturalari va biologik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ular o‘z yashash
joyining fizik va kimyoviy sharoitlariga qarab shakllangan bo‘lib, har biri o‘z
ekologik nišasida muvaffaqiyatli yashay oladi. Bu o‘simliklarning tuzilmasi
ularning tabiatda qanday sharoitda yashashi va rivojlanishiga bevosita
bog‘liqdir.
Psammofitlar, asosan, cho‘l, yarim cho‘l, qumtepa va qumloq yerlar kabi
o‘ta qurg‘oqchil, ozuqaga kambag‘al hududlarda o‘sadi. Bunday joylarda
namlik juda cheklangan bo‘lib, tuproq tarkibida ozuqa moddalarining miqdori
juda past bo‘ladi. Shunga qaramay, psammofitlar ushbu qiyin sharoitlarga

25moslashgan holda, o‘zining maxsus tuzilmalari yordamida yashab qolishga
erishadi.
Ularning ildiz tizimi chuqur, keng tarmoqlangan va tuproqning pastki
qatlamlaridagi namlikni o‘zlashtira oladi. Bu psammofitlarning eng asosiy
moslashuv strategiyalaridan biridir. Ular suvni uzoq muddat saqlab turish
uchun o‘z to‘qimalarida suv yig‘adi yoki suvni bug‘lanishdan himoyalovchi
qatlamlarga ega bo‘ladi. Ayrim psammofit turlarida barglar kichik, tangachali
yoki ignasimon shaklda bo‘lib, bu suvni yo‘qotishni kamaytiradi.
Psammofitlarning poyasi ham ko‘pincha suv yig‘uvchi to‘qimalardan
iborat bo‘lib, suv tanqisligi davrida o‘simlikning yashab qolishiga yordam
beradi. Ularning yuzasi ko‘pincha qalin mum bilan qoplangan yoki tukchali
bo‘lib, quyosh nurlarini qaytaradi va suvni bug‘lanishini sekinlashtiradi.
Psammofitlar fotosintez jarayonini kam namlikda ham amalga oshira oladi, bu
esa ularning cho‘l sharoitida yashashini osonlashtiradi.
Litofitlar esa toshli, qoyalik va baland tog‘li hududlarda o‘sadigan
o‘simliklardir. Ular deyarli tuproqsiz sharoitda, toshlar ustida yoki yoriqlarda
yashaydi. Bu o‘simliklar uchun asosiy resurslar - tosh yuzasida yig‘ilgan
namlik va atmosfera orqali keladigan ozuqa moddalaridir. Litofitlarning
strukturalari toshlar ustida mustahkam turishni ta’minlovchi maxsus ildiz
tizimiga ega bo‘lib, ular tosh yoriqlariga kirib borib, u yerdan suv va kerakli
minerallarni oladi.
Litofitlarning ildiz tizimi ko‘pincha kichik, lekin juda kuchli bo‘ladi. Ular
toshlarni asta-sekin yemirishi, ularni kimyoviy tarzda o‘zgartirib, tuproq hosil
bo‘lishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Bu jarayon geologik nuqtai nazardan
ham ahamiyatlidir. Litofitlarning barglari odatda sukkulent (suv yig‘uvchi)
yoki juda qattiq bo‘lib, shuningdek, barg yuzasi qalin qobiq bilan qoplangan
bo‘ladi.
Litofitlar ham atmosferadagi namlikdan foydalanish xususiyatiga ega.
Ayrim litofitlar epifitik shaklda, ya’ni boshqa o‘simliklar ustida o‘sib, ulardan

26oziqlanmasdan, faqat turar joy sifatida foydalanadi. Bu xususiyat ularni
simbioz va yashash muhitiga moslashishda yetakchi qiladi. Ularda hayotiy
faoliyatning sekinligi kuzatiladi, ya’ni fotosintez va boshqa modda
almashinuvi jarayonlari juda asta-sekin kechadi, bu esa uzoq umr ko‘rishga
yordam beradi..
Psammofitlar va litofitlar o‘rtasidagi umumiy o‘xshashlik – bu ekologik
moslashuv va ekstremal sharoitlarda yashash qobiliyatidir. Ikkala guruhga
mansub o‘simliklar ham suv tanqisligi, ozuqa moddalarining kamligi, yuqori
harorat yoki toshli sirt kabi noqulayliklarga moslashgan. Ular uchun eng
asosiy omil – resurslarni tejash, ularni maksimal darajada samarali ishlatish va
shunga mos biologik faoliyat yuritishdir.Biologik jihatdan, psammofitlar
odatda yillik yoki qisqa umrli bo‘lishi mumkin, chunki ular tez yashab, tez
urug‘ beradi. Litofitlar esa, ko‘proq ko‘p yillik, sekin o‘sadigan, lekin uzoq
yashovchi turlar hisoblanadi. Ular atrof-muhitga kamdan-kam ta’sir qilgan
holda, ekologik tizimda muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek, bu o‘simliklar tabiiy
sharoitlar buzilganida ham o‘z ekologik vazifasini davom ettiradi. Masalan,
ular tuproq eroziyasi yoki toshlarning yemirilishini sekinlashtiradi,
mikroiqlimni saqlaydi va ko‘plab mikroorganizmlar uchun yashash joyi bo‘lib
xizmat qiladi.
Psammofit va litofitlarning morfologik xususiyatlari Psammofit va
litofitlar tabiatda og‘ir sharoitlarda yashashga moslashgan o‘simliklar guruhi
bo‘lib, ularning morfologiyasi ham ana shu yashash muhitiga qarab
shakllanadi. Bu o‘simliklarning yaprog‘i, ildiz tizimi va gullash uslublari
ekologik barqarorlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega.
Yaproq morfologiyasi jihatidan psammofit o‘simliklar ko‘pincha kichik,
tor yoki tangachali barglarga ega bo‘ladi. Bunday shakl suv yo‘qotilishini
kamaytirish va bug‘lanishni sekinlashtirishga yordam beradi. Qumli
hududlarda doimiy shamollar va kuchli quyosh nurlari ostida o‘sadigan bu
o‘simliklar, aynan suvni tejash maqsadida bunday barg tuzilmasiga ega

27bo‘ladi. Ayrim psammofitlar esa barglarini butunlay yo‘qotib, quruq
shoxchalar yoki poyalar orqali hayot faoliyatini davom ettiradi. Bu holat ular
uchun o‘ziga xos himoya mexanizmi bo‘lib, minimal energiya sarfi bilan
yashab qolishni ta’minlaydi.
Boshqa tomondan, litofitlarning barglari ham o‘ziga xos shakllanadi.
Ularning barglari ko‘pincha qattiq, zich, ba’zan qobiqsimon shaklda bo‘lib,
tashqi ta’sirlardan himoyalanish imkonini beradi. Qoyalarda o‘sadigan bu
o‘simliklar barg yuzasining kichik bo‘lishi yoki qalin qobiq bilan
qoplanganligi tufayli bug‘lanish darajasi past bo‘ladi. Litofitlar, suv kam
bo‘lgan va shamol kuchli esadigan hududlarda o‘sishi sababli, barglarini
chang, issiqlik va sovuqlikdan himoya qiluvchi vosita sifatida moslashtirgan.
Ildiz tizimi psammofit va litofitlar uchun muhim ekologik moslashuv
vositasidir. Psammofitlar qumli va yengil tuproqlarda o‘sadi, bu yerda suv tez
so‘rilib ketadi. Shuning uchun, ularning ildiz tizimi chuqur va keng tarqalgan
bo‘ladi. Ular yerning pastki qatlamlaridan suv va kam miqdordagi ozuqa
moddalarini olishga moslashgan. Bunday ildizlar nafaqat chuqurlikka, balki
gorizontal yo‘nalishda ham kengayib, o‘simlikka suv va ozuqa moddalari
bilan ta’minot beradi. Ildizlarning bunday tuzilishi, ayniqsa qurg‘oqchil
mavsumlarda psammofitlarga ustunlik beradi.
Litofitlarning ildiz tizimi esa toshlar orasidagi yoriqlar va kichik tuproq
qatlamlariga singib kirishga moslashgan. Ular juda qisqa, ammo kuchli va
muvozanatli ildizlarga ega bo‘ladi. Bu ildizlar tosh yuzasiga mahkam
yopishib, o‘simlikning tosh ustida siljimasdan turishini ta’minlaydi. Litofitlar
ildizlari orqali suvni toshlar orasida to‘planib qolgan namlikdan oladi.
Ko‘pincha bu ildizlar simob singari tosh orasiga kirib, oziq va suv resurslarini
qidiradi. Bu o‘ziga xos moslashuv ularni eng qiyin muhitlarda ham yashashga
moslashtirgan.

28Gullash usullari psammofit va litofitlar uchun nasl qoldirishda muhim
o‘rinni egallaydi. Psammofitlarning gullari odatda tez ochiladi va qisqa
muddatda changlanadi. Ular iqlim sharoitlariga qarab gullash davrini
moslashtiradi. Masalan, qisqa yog‘ingarchilik davrlarida ular tezda gullaydi,
urug‘ hosil qiladi va qisqa vaqt ichida o‘z avlodini qoldiradi. Bu strategiya
qurg‘oqchil iqlimda yashovchi o‘simliklar uchun juda muhim.
Psammofitlarning gullari ba’zida juda ko‘p urug‘ hosil qiladi, bu esa ularning
ko‘payishini ta’minlaydi.
Litofitlarning gullash mexanizmi bundan biroz farq qiladi. Ular uzoq
yillar davomida gullamasligi mumkin. Aksincha, ular o‘zida energiya to‘plab,
gullash uchun eng maqbul sharoitni kutadi. Gullash jarayoni ko‘pincha qisqa
bo‘ladi, ammo bu jarayon mobaynida ular urug‘larini tez tarqatishga intiladi.
Ularning gullari ko‘pincha shamol yordamida changlanadi yoki hasharotlarni
jalb qiluvchi maxsus xushbo‘y moddalarga ega bo‘ladi. Bu ularning
izolyatsiyalangan joylarda ham nasl qoldirish imkonini yaratadi.
Ba’zida litofitlar gullashdan so‘ng uzoq vaqt faol bo‘lmasligi mumkin, bu
o‘ziga xos biologik sukunat davridir. Bu davrda ular energiya tejab, yashash
uchun minimal resurslardan foydalanadi. Bunday strategiyalar qattiq iqlim
sharoitlarida o‘z hayotiyligini saqlab qolishga yordam beradi. psammofit va
litofitlarning morfologik xususiyatlari – yaproq, ildiz tizimi va gullash
mexanizmlari – ularning og‘ir tabiiy sharoitlarda yashashiga yordam
beradigan asosiy moslashuv strategiyalaridir. Ular har xil iqlim, tuproq va
geografik muhitlarga qarab o‘z shaklini va hayotiy faoliyatini o‘zgartirib, o‘z
turining davomiyligini ta’minlaydi. Bu o‘simliklar nafaqat o‘ziga xos
go‘zallikka, balki ekologik tizimda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan struktura
va funksiyalarga ham egadir.
Psammofit va litofitlarning hayotiyligi va ekologik ahamiyati:
Psammofitlar va litofitlar ekologik tizimda o‘ziga xos rol o‘ynaydi.
Psammofitlar qumli va cho‘l hududlarda yashashga moslashgan bo‘lib, bu

29yerda ozuqa moddalarining cheklanganligi, kam namlik va quruqlik mavjud.
Ularning strukturalari va o‘simliklarning yashash joylari sharoitlarga
moslashgan bo‘lib, ularning hayotiyligi eng ekstremal sharoitlarda ham
saqlanadi. Psammofitlar, ayniqsa, cho‘l hududlarining barqarorligi va
ekologik tizimining saqlanishi uchun zarur o‘simliklardir.
Litofitlar esa, toshli va qayali hududlarda o‘sadi, bu yerda ham tuproqning
ozuqa moddalarining kamligi va quruqlik mavjud. Ularning ildiz tizimi
minimal, ammo kuchli bo‘lib, ular toshlar orasidagi bo‘shliqlardan ozuqa
moddalarini olishga moslashgan. Litofitlar, tog‘lik hududlarida va mineral
tarkibning o‘zgarishiga nisbatan yuqori chidamlilikka ega, bu esa ular uchun
mustahkam o‘simliklarni saqlab qolishga yordam beradi.
Psammofitlar va litofitlar o‘zining ekologik moslashuvchanliklari bilan
nafaqat o‘zlarining hayotiyligini ta’minlaydi, balki o‘simliklar turli
ekosistemalarning barqarorligini ta’minlashda ham yordam beradi. Bu
o‘simliklar ekosistemaning resurslarini saqlashga yordam beradi, tuproq
eroziyasining oldini oladi va biologik xilma-xillikni saqlashga xizmat qiladi.
Shu sababli, psammofitlar va litofitlarning o‘rganilishi, ularning ekologik
ahamiyatini yanada tushunishga yordam beradi.
2.2 Psammofit va litofit o‘simliklarning O‘zbekiston
hududida tarqalgan asosiy turlari
O‘zbekiston hududi turli xil tabiiy-geografik sharoitlarga ega bo‘lib, bu
yerda psammofit (qumli yer o‘simliklari) va litofit (toshli joylarda o‘sadigan
o‘simliklar) turlarining keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Bu o‘simliklar
ekologik jihatdan ekstremal sharoitlarga moslashgan bo‘lib, ular
O‘zbekistonning cho‘l, yarim cho‘l va tog‘li hududlarida muhim floristik
komponentni tashkil qiladi.

30Psammofit o‘simliklar turlari va ularning tarqalishi O‘zbekiston geografik
jihatdan juda boy va turli xil landshaftlarga ega bo‘lgan mamlakat
hisoblanadi. Ushbu hududda joylashgan keng cho‘l va yarim cho‘l mintaqalari
o‘zining o‘ziga xos ekologik tizimlari, noyob flora va faunasi bilan ajralib
turadi. Xususan, qumli hududlarda uchraydigan o‘simliklar — psammofitlar
alohida e’tiborga loyiq. Ular qumli, yengil mexanik tarkibga ega, suv
resurslari cheklangan, iqlimi keskin kontinental bo‘lgan yer sharoitiga
moslashgan holda evolyutsiyalashgan. Psammofitlar deb qumli hududlarda,
ayniqsa, doimiy harakatdagi yoki barqaror qumlarda o‘sadigan o‘simliklarga
aytiladi. Ular kuchli quyosh nuri, shamol, namlik tanqisligi, yuqori harorat va
tuproqdagi oziqa moddalarning kamligi kabi og‘ir sharoitlarda ham yashay
oladi. Bunday sharoitlarga moslashish psammofitlarning fiziologik,
morfologik va anatomik xususiyatlarida yaqqol aks etgan.
O‘zbekistonning Kizilqum cho‘li, Qoraqumning shimoliy qismlari,
Navoiy, Buxoro, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari hamda Amudaryo va
Zarafshon daryolari oralig‘ida joylashgan qumli hududlarda psammofitlar
keng tarqalgan. Ular nafaqat tabiiy o‘zgarishlarga moslashgan, balki inson
faoliyati tufayli yuzaga kelgan ekologik muammolarni yumshatishda ham
muhim rol o‘ynaydi.
Psammofit o‘simliklar ko‘p yillik butalar, yarim butalar va ba’zan bir
yillik o‘tlar shaklida uchraydi. Ular orasida biologik xilma-xillik yuqori
bo‘lib, har bir turi ma’lum ekologik funksiyani bajaradi.
Haloxylon spp. (Saxovul) – bu butasimon daraxtsimon o‘simlik Kizilqum
cho‘lining timsoli hisoblanadi. Saxovul qumni ushlab turish, eroziyadan
saqlash, tuproq strukturasini barqarorlashtirishda katta ahamiyatga ega. Uning
ildiz tizimi chuqur kirib boradi, bu esa chuqur qatlamlardan namlik olishga
imkon beradi. Saxovulning yana bir muhim xususiyati – u hayvonlar uchun
yemish bo‘lishi, shuningdek, yoqilg‘i sifatida ishlatilishidir. Bundan tashqari,

31saxovul ekologik rekultivatsiya ishlarida, qumli hududlarni yashillantirishda
keng qo‘llaniladi.
Calligonum spp. (Sho‘ra) – bu o‘simlik psammofitlarning yana bir muhim
vakili bo‘lib, u qumli cho‘l hududlarida eng ko‘p uchraydi. Calligonum
odatda buta shaklida bo‘ladi va juda keng tarqalgan ildiz tizimiga ega. Uning
ildizlari ham chuqur, ham gorizontal tarqalgan bo‘lib, qumli tuproqda ozuqa
moddalarini izlab topishda samaralidir. Sho‘ra shamol eroziyasini
kamaytirishda muhim o‘rin tutadi, chunki u qumlarni mahkam ushlab turadi.
Shuningdek, u ekologik melioratsiya uchun eng yaxshi o‘simliklardan biri
hisoblanadi.
Ephedra strobilacea – bu dorivor ahamiyatga ega bo‘lgan, yarim
butasimon o‘simlik bo‘lib, Kizylqum cho‘lida psammofit sifatida keng
tarqalgan. Ephedra turlarining kimyoviy tarkibida efedrin mavjud bo‘lib, bu
moddalar tibbiyotda nafas yo‘llarini kengaytiruvchi vosita sifatida
qo‘llaniladi. Shu bilan birga, bu o‘simlik qumli yerlarda biologik xilma-
xillikni saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Astragalus villosissimus – dukkakli o‘simliklar oilasiga mansub bu
psammofit Kyzylqum cho‘lida keng tarqalgan. Astragalus turlari hayvonlar
uchun ozuqa sifatida qimmatlidir. Uning ildizida azot yig‘uvchi bakteriyalar
mavjud bo‘lib, bu o‘simlikka ozod azotni o‘zlashtirish imkonini beradi. Bu
esa tuproq unumdorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Anabasis salsa (Sho‘ra) – bu o‘simlik nafaqat qumli, balki sho‘rlangan
tuproqlarda ham yaxshi o‘sadi. Tuzga chidamli bo‘lishi uni boshqa ko‘pgina
o‘simlik turlaridan ajratib turadi. Anabasis sho‘rlangan qumli hududlarda qum
barqarorlashtiruvchi, ekologik muvozanatni tiklovchi o‘simlik sifatida alohida
qadrlanadi. U ham hayvonlar uchun yemish bo‘lishi, ham fitomeliorativ
jihatdan foydali hisoblanadi. 8
8
Zaynutdinov Alisher . Sho‘ra va boshqa psammofit o‘simliklarning ekologik o‘rni . Tashkent:
O‘zbekiston Ekologiya va Geografiya nashriyoti, 2020.

32Yuqorida keltirilgan psammofit o‘simliklar nafaqat qumli hududlarda
yashashga moslashgan, balki u yerda ekologik tizimning asosi bo‘lib xizmat
qiladi. Ular qumni ushlab turadi, eroziya va deflatsiyani kamaytiradi,
atmosfera namligini ushlab turishga yordam beradi. Bu o‘simliklar mavjud
bo‘lgan ekotizimlar hayvonot olami uchun yashash joyi va oziqa manbai
bo‘lib xizmat qiladi.
Psammofitlar shuningdek, cho‘l hududlarining iqtisodiy faoliyatga
yaroqliligini oshiradi. Ular orqali yaylovlar tashkil etiladi, ayrim turlaridan
dorivor mahsulotlar olinadi, qumli hududlar o‘zlashtiriladi. Masalan, Saxovul
va Calligonum turlari qumli joylarni yashillantirish uchun ekiladi. Bu esa
aholi yashaydigan hududlar yaqinidagi ekologik muhitni yaxshilashga xizmat
qiladi. Shu bois, O‘zbekistonda psammofit o‘simliklar faqat tabiiy
o‘zgarishlarga emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy omillarga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Ularni asrash, ko‘paytirish va ilmiy o‘rganish ekologik barqarorlikni
ta’minlashda, qumli hududlardan oqilona foydalanishda, shuningdek,
cho‘llarni rekultivatsiya qilishda muhim strategik masalalardan biridir.
Litofit o‘simliklar turlari va ularning tarqalishi
Litofit o‘simliklar – bu toshloq, qoyali joylarda o‘sishga moslashgan
o‘simliklar guruhidir. Ular, asosan, tuproqsiz yoki juda kam tuproqli
substratlarda o‘sadi. Bunday o‘simliklar ekstremal sharoitlarda yashashga
moslashgan bo‘lib, qattiq iqlim, namlikning cheklanganligi, oziq
moddalarning tanqisligi va substratning zichligi kabi omillarga qarshi
kurashib yashaydi. Ular o‘ziga xos fiziologik, morfologik va anatomik
moslanishlarga ega. O‘zbekiston hududida litofitlar asosan tog‘li va tog‘oldi
mintaqalarda, xususan Chatqol, Qurama, Hisor, Zarafshon, Turkiston
tizmalari bo‘ylab keng tarqalgan.
Bu o‘simliklar tog‘li mintaqalarning quruq va sovuq iqlim sharoitida, zich
toshli yama-yama joylarda, quyosh nuri kuchli bo‘lgan yerlarda o‘sadi.
Litofitlar, ko‘pincha, kichik bargli, qalin epidermisli yoki sukkulent bargli

33bo‘lib, ular suvni tejab sarflashga va uzoq vaqt suv yetishmovchiligiga
chidamli bo‘lishga imkon beradi.
O‘zbekiston hududida uchraydigan litofit o‘simliklar turlari ichida Sedum
spp. (To‘g‘aycho‘p) alohida ahamiyatga ega. Ular asosan qoyali, yassitog‘lar
ustida yoki yirik toshlar orasida o‘sadi. Bu o‘simlik sukkulent bo‘lib,
barglarida suv to‘playdi va kuchli quyosh nurida ham qurib qolmaydi. Sedum
turlari bahor va yoz boshlarida gullaydi va mayda, ammo jozibali gullari bilan
toshloq joylarga go‘zallik baxsh etadi.
Keyingi muhim litofit turlaridan biri – Juniperus seravschanica (Zarafshon
archa) bo‘lib, Zarafshon tizmasi tog‘lari va uning etaklarida keng tarqalgan.
Bu o‘simlik relikt va endemik xususiyatlarga ega. U uzoq yillar yashaydigan,
sekin o‘sadigan, baland daraxtsimon yoki butasimon shaklda uchraydi.
Zarafshon archasi toshli yerlarda o‘sib, qattiq sovuqqa, qurg‘oqchilikka
bardosh beradi va ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Yana bir keng tarqalgan litofit turi – Berberis spp. (Zirk) hisoblanadi. U
Qurama va Hisor tizmalari tog‘ yon bag‘irlarida, toshli nishabliklarda o‘sadi.
Bu butasimon o‘simlik barglarining o‘tkir tishli bo‘lishi va tikonli shoxlari
bilan ajralib turadi. Zirk o‘simligi dorivor xususiyatlarga ega bo‘lib, xalq
tabobatida ko‘plab kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Shuningdek, u
dekorativ ahamiyatga ham ega.
Eremurus spp. (Ilonquyruq) ham litofitlarga mansub bo‘lib, asosan
yovvoyi gullar guruhiga kiradi. Bahor faslida gullaydigan bu o‘simlik uzun
gul sopi va ko‘zni qamashtiruvchi gullari bilan ajralib turadi. Ilonquyruq
o‘simligi asosan toshloq yerlar orasida, tuprog‘i sayoz va qattiq bo‘lgan
hududlarda o‘sadi. U ildizpoyasi orqali suvni saqlaydi va o‘z hayot faoliyatini
ta’minlaydi. Shuningdek, Artemisia turanica (Turan shirachisi) yarim toshli
hududlarda keng tarqalgan. Bu yarim butasimon o‘simlik qattiq, quruq iqlim
sharoitlariga moslashgan. Barglarida efir moylari mavjud bo‘lib, ular
o‘simlikni hasharotlardan va issiqlikdan himoya qiladi. Artemisia turanica

34ham ekologik, ham fitotsenotik ahamiyatga ega bo‘lib, toshli joylarda
o‘suvchi boshqa o‘simliklar uchun soyabon yoki himoya elementi bo‘lib
xizmat qiladi.
Litofit o‘simliklarning ekologik roli juda katta. Ular shamol va suv
eroziyasining oldini oladi, substratni mahkam ushlab turadi, toshloq yerlarda
ham hayotiy muhit yaratadi. Bundan tashqari, ularning ayrimlari dorivor,
texnik yoki dekorativ ahamiyatga ega. Litofitlar nafaqat o‘zlari, balki boshqa
o‘simliklar va hayvonlar uchun ham yashash muhiti yaratadi. Masalan, toshlar
orasida o‘sadigan ba’zi litofitlar mayda kemiruvchilar, qushlar va hasharotlar
uchun boshpana yoki oziqa manbai bo‘lishi mumkin.
Litofitlar tog‘ ekotizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Ularning mavjudligi butun ekotizimning barqarorligini saqlashda, iqlim
ta’sirini kamaytirishda va biologik xilma-xillikni ta’minlashda katta rol
o‘ynaydi. Ular iqlim o‘zgarishlariga chidamli bo‘lganligi sababli, kelajakda
atrof-muhitni barqarorlashtirishda muhim resurs sifatida qaralmoqda.
Bundan tashqari, litofit o‘simliklar ilmiy jihatdan ham katta qiziqish
uyg‘otadi. Ularning moslanish mexanizmlari, suvni tejashdagi strategiyalari,
ildiz tizimlarining toshlar orasida rivojlanishi kabi jihatlar botaniklar va
ekologlar uchun tadqiqot obyektidir. 9
Psammofit va litofit o‘simliklarning ekologik funksiyasi beqiyosdir. Ular
nafaqat biologik xilma-xillikni saqlaydi, balki tuproq eroziyasining oldini
oladi, tuproq strukturasini mustahkamlaydi va o‘simliklar qoplami
barqarorligini ta’minlaydi. Ular orqali ekologik tizimlarning barqarorligi
saqlanadi, hayvonot dunyosiga yashash joyi yaratiladi va biologik resurslar
boyitiladi. Psammofitlar asosan kam yog‘ingarchilikli, yuqori haroratli, kuchli
bug‘lanish yuz beradigan cho‘l sharoitida o‘sadi. Bu muhitda ular yashash
uchun juda past suv va oziqa moddasi talab qiladi. Litofitlar esa sovuq, toshli
9
Matniyazov Doston , Shamsiyev Muhammad . Qumli hududlardagi o‘simliklar va eroziya
jarayonlari . Buxoro: Buxoro Davlat universiteti, 2019.

35va ko‘pincha sho‘r yoki ozgina namlik saqlovchi substratlarda uchraydi. Ular
harorat o‘zgarishlariga, ultrabinafsha nurlanishiga va oz miqdordagi ozuqa
bilan yashashga moslashgan. O‘zbekistonning tog‘li hududlarida bunday
o‘simliklar biomuhit barqarorligini saqlashda asosiy elementlardan biridir.
2.3 Atrof-muhit muhofazasi va landshaft barqarorligidagi
ahamiyati
Psammofit va litofit o‘simliklar atrof-muhitni himoya qilishda va
landshaft barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘zining ekologik
xususiyatlari orqali erni barqarorlashtiradi, eroziya jarayonlarini kamaytiradi
va biologik xilma-xillikni ta’minlaydi. Psammofit va litofit o‘simliklar
ekosistema muvozanatining saqlanishi uchun juda zarurdir, chunki ular
o‘zining moslashuvchanligi va ekstremal sharoitlarga chidamliligi bilan
yerdagi resurslarning samarali taqsimlanishiga hissa qo‘shadi.
Psammofit o‘simliklarning landshaft barqarorligiga ta’siri
Psammofit o‘simliklar qumli yoki sho‘rlangan hududlarda o‘sadi va ular
landshaftning barqarorligini ta’minlashda juda muhim rol o‘ynaydi. Bu
o‘simliklar erni himoya qilish, ekologik muvozanatni saqlash va atrof-muhitni
mustahkamlashda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Psammofitlarning asosiy
ekologik vazifalaridan biri erning eroziyasi va shamol orqali tarqalishining
oldini olishdir. Ular tuproqni saqlash, uning strukturasini mustahkamlash va
erni barqarorlashtirishga yordam beradi Masalan, Haloxylon spp. (Saxovul)
va Calligonum spp. (Sho‘ra) kabi psammofit o‘simliklar qumli hududlarda
keng tarqalgan bo‘lib, ular o‘simliklar va yer o‘rtasidagi aloqani
mustahkamlaydi. Bu o‘simliklarning ildiz tizimi tuproqni ushlab turadi va
uning yuzasini shamol orqali tarqaladigan qumning hosil bo‘lishidan himoya
qiladi. Shuningdek, ular yerning yuqori qatlamini mustahkamlab, eroziyaning

36oldini oladi. Bu holatning eng muhim jihatlaridan biri – psammofitlar
tuproqni ushlab turish orqali uning tuzilishini va unumdorligini oshiradi.
Psammofitlar, shuningdek, turli hayvonlar uchun oziqa bazasini yaratadi.
O‘simliklar orasida dukkaklilar (masalan, Astragalus spp.) kabi ozuqaviy
ahamiyatga ega turlar mavjud bo‘lib, ular hayvonlar uchun zarur ozuqa
manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida, o‘simlik va hayvonlar
o‘rtasidagi ozuqa tarmog‘ini mustahkamlaydi. Psammofitlar ozuqa bazasini
yaratishda juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular hayvonlar uchun zarur
bo‘lgan oziqalarni ta’minlaydi va shu bilan birga, hayvonlar bilan bog‘liq
ekologik muvozanatni saqlaydi.
Bundan tashqari, psammofitlar turli ekosistemalarda uzluksizlikni
ta’minlaydi. Ular faqat tuproqni saqlash bilan cheklanib qolmaydi, balki
biologik xilma-xillikni qo‘llab-quvvatlab, turli turlar uchun yashash joylarini
ta’minlaydi. Bu o‘simliklar erni tez qurib ketishdan saqlaydi va o‘simliklar
bilan hayvonlar o‘rtasidagi biologik tarmoqni shakllantiradi.
Psammofitlarning muhim ekologik roli shundaki, ular qo‘shimcha
ravishda ekosistemaning barqarorligini ta’minlashga hissa qo‘shadi. Ular
tuproqni saqlash bilan birga, suvning tuproq yuzasidan oqishini to‘xtatib,
erning qurg‘oqchilikka qarshi turish qobiliyatini oshiradi. Shu tarzda,
psammofitlar o‘zlarining maxsus ekologik xususiyatlari yordamida
landshaftning barqarorligini ta’minlaydi va eroziya jarayonlarini
kamaytiradi. 10
Psammofitlarning o‘sish sharoitlariga moslashuvi ham ularning landshaft
barqarorligiga ta’sirini oshiradi. Bu o‘simliklar ko‘pincha minimal suv
resurslari mavjud hududlarda o‘sadi va qurakshun sharoitlarga to‘liq
moslashgan. Ularning ildiz tizimi tuproqni chuqur singdiradi va bu orqali
tuproqning qurishining oldini oladi. Bu o‘simliklar, shuningdek, tuproqda
10
Islomov Oybek . O‘simliklar va landshaft barqarorligi . Tashkent: O‘zbekiston Davlat nashriyoti,
2021.

37namlikni saqlab qolishga yordam beradi, bu esa boshqa o‘simliklarning o‘sish
sharoitlarini yaxshilaydi va o‘simliklar uchun yashash imkoniyatlarini
yaratadi. Shu bilan birga, psammofitlarning landshaft barqarorligiga qo‘shgan
hissasi shu qadar kattaki, ular sho‘rlangan va qurak sharoitlarda o‘ziga xos
ekosistemalarni shakllantiradi. Bu ekosistemalar nafaqat ekologik
barqarorlikni ta’minlaydi, balki iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin,
chunki ular qishloq xo‘jaligi va chorvachilikda ham muhim resurs manbai
hisoblanadi.
Natijada, psammofit o‘simliklar atrof-muhitni himoya qilish va landshaft
barqarorligini saqlashda juda muhim ahamiyatga ega. Ularning yer yuzasidagi
o‘sish va ekologik roli atrof-muhitni mustahkamlash va eroziya jarayonlarini
oldini olishda alohida ahamiyatga ega. Bu o‘simliklar tabiiy muhitda
hayotning uzluksizligini ta’minlash va ularning yashash joylarini saqlashga
yordam beradi.
Litofit o‘simliklarning atrof-muhitni himoya qilishdagi roli
Litofitlar – toshli yoki qattiq substratlarda o‘sishga moslashgan
o‘simliklar bo‘lib, ular ko‘pincha tog‘li hududlarda, qoyali joylarda va yuqori
iqlim sharoitlarida uchraydi. Bu o‘simliklar tabiiy sharoitlarda muhim
ekologik funksiyalarni bajaradi va atrof-muhitni himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Litofitlarning eng asosiy ekologik vazifasi – eroziya jarayonlarini
kamaytirishdir. Ularning ildiz tizimi toshli yuzalarni mustahkamlab, eroziya
jarayonlarini oldini oladi va substratni himoya qiladi. Masalan, Juniperus
seravschanica (Zarafshon archa) kabi o‘simliklar tog‘li va qoyali hududlarda
o‘sadi va o‘zining kuchli ildiz tizimi orqali tuproqni ushlab turadi. Bu
o‘simliklar yuqori iqlim sharoitlariga, shuningdek, tuproqning kuchsiz va
qattiq substratlarida yashashga moslashgan bo‘lib, erni mustahkamlashda
muhim ahamiyatga ega. Litofitlar, shu tarzda, o‘zlarining ildiz tizimi
yordamida yer yuzasini mustahkamlab, eroziyaning oldini oladi.

38Litofitlar toshlar orasida o‘sib, suvning tez kirib borishini ta’minlaydi. Bu,
o‘z navbatida, suvning er yuzasida tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydi va tuproqni
suvsizlanishdan himoya qiladi. Litofitlarning ildiz tizimi substratga mahkam
bog‘lanib, o‘simliklar uchun yashashni davom ettirishga yordam beradi va
shu bilan birga, erning mustahkamligini saqlaydi. Ushbu o‘simliklar o‘zining
biologik va ekologik xususiyatlari bilan yuqori erlar va qoyali hududlarda
mustahkamlovchi omil bo‘lib xizmat qiladi.
Ekosistema muvozanatiga qo‘shgan hissasi Litofitlar va psammofitlar
birgalikda ekosistemaning barqarorligini ta’minlaydi. Psammofitlar asosan
qumli va sho‘rlangan hududlarda o‘sadi, litofitlar esa tog‘li yoki toshli
hududlarda tarqalgan. Bu o‘simliklar bir-birini to‘ldiradi va har biri o‘zining
ekologik vazifasini bajaradi. Psammofitlar erning yuzasini mustahkamlab,
eroziyani kamaytirish orqali qumli hududlarni barqarorlashtiradi, litofitlar esa
tog‘li hududlarda toshlarni ushlab turib, yuqori erlarning mustahkamligini
ta’minlaydi.
Litofitlarning ildiz tizimi va biologik xususiyatlari orqali erning
strukturasini barqarorlashtirishi, tuproqning suvsizlanishining oldini olishga
yordam beradi va organik moddalarni erga qaytarib beradi. Bu jarayonlar
tuproq hosil bo‘lishini rag‘batlantiradi, shuningdek, turli hayvonlar uchun
oziqa bazasini yaratadi. Shu tarzda, litofitlar o‘zining ekologik va biologik
roli orqali ekosistemaning barqarorligini saqlaydi va biologik xilma-xillikni
qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu o‘simliklar atrof-muhitda o‘zaro bog‘lanib,
ekosistema muvozanatini ta’minlaydi. Psammofitlar va litofitlar birgalikda
tuproqni mustahkamlash, eroziyaning oldini olish va o‘simlik va hayvonlar
o‘rtasidagi oziqa tarmog‘ini saqlash orqali ekologik barqarorlikni ta’minlaydi.
Bu o‘simliklar tabiiy sharoitlarda o‘zlarining maxsus ekologik xususiyatlari
bilan hayotning uzluksizligini ta’minlaydi va atrof-muhitni himoya qilishga
hissa qo‘shadi.

39Xulosa
Psammofit va litofit (petrofit) o‘simliklar, o‘zlarining ekologik
xususiyatlari bilan atrof-muhitni himoya qilishda va ekosistemalarning
barqarorligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Psammofitlar, qumli yoki
sho‘rlangan hududlarda o‘sib, er yuzasini shamol va suv eroziyasidan himoya
qilishda yordam beradi. Ularning ildiz tizimi erni mustahkamlashga va ozuqa
tarmog‘ini yaratishga xizmat qiladi. Shuningdek, psammofitlar turli hayvonlar
uchun oziqa bazasini yaratib, biologik xilma-xillikni qo‘llab-quvvatlaydi.
Litofitlar (petrofitlar) esa toshli va qattiq substratlarda o‘sib, yuqori iqlim
sharoitlariga moslashgan. Ular tog‘li hududlar va qoyali joylardagi eroziya
jarayonlarini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Litofitlarning kuchli ildiz
tizimi toshli yuzalarni mustahkamlashga yordam beradi va bu hududlarni
eroziyadan himoya qiladi. Bundan tashqari, litofitlar suvning er yuzasida
tarqalishini oldini olib, tuproqni suvsizlanishdan saqlaydi. Psammofitlar
asosan qumli hududlarda, litofitlar esa tog‘li yoki toshli hududlarda o‘sadi, bu
esa ularning ekosistema barqarorligiga qo‘shgan hissasini yanada
kuchaytiradi. Ularning o‘zaro bog‘liqligi va birgalikda ekologik vazifalarni
bajarish imkoniyati, erning tuzilishini mustahkamlash, eroziya jarayonlarini
oldini olish va biologik xilma-xillikni saqlashda katta ahamiyatga ega. Ushbu
o‘simliklar nafaqat landshaftning barqarorligini ta’minlashda, balki tuproq
hosil bo‘lishi, ozuqa tarmog‘ining shakllanishi va hayvonlar uchun yashash
joylarining yaratilishida ham muhim rol o‘ynaydi. Shu tarzda, psammofitlar

40va litofitlar ekologik barqarorlikning asosiy omillaridan biri bo‘lib, ularning
turlari va ularning ekologik funktsiyalari tabiiy muhitni saqlashda va
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.Shu bilan birga, bu o‘simliklarning
himoya qilinishi va ularga yetarlicha e'tibor berilishi zarur, chunki ular
faqatgina ekosistemalarning barqarorligini saqlashda emas, balki insoniyat
uchun ham ekologik manfaatlarni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1) Abdullayev Muhammad. O‘zbekiston florasi va o‘simliklarning ekologik
xususiyatlari. Tashkent: Fan, 2019.
2) Ismailov Shukur. Tabiatni muhofaza qilish va o‘simliklarning ekologiyasi.
Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, 2020.
3) Hasanov Alisher, Nasirov Ilyos. Qumli va sho‘rlangan hududlarda
o‘sadigan psammofitlar. Tashkent: Akademiya, 2018.
4) Rahimov Marat. Tog‘li hududlardagi litofit o‘simliklarning ekologik roli.
Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti, 2019.
5) Mavlonov Rustam, Xudoyberdiyev Abdurashid. O‘simliklar ekologiyasi
va ularning atrof-muhitni himoya qilishdagi ahamiyati. Tashkent: Sharq,
2021.
6) Muhammadiev Uyg‘un, Bekchanov Sardor. O‘zbekistonning qumli
hududlari va psammofitlarning ekologik o‘rni. Tashkent: O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi nashriyoti, 2020.
7) Tursunov Zafar, Khamraev Bahrom. Landshaft ekologiyasi va
o‘simliklarning barqarorligi. Samarqand: SamDPI, 2018.
8) Abdurahmonov Doston. Tog‘li hududlardagi o‘simliklar va ularning erni
mustahkamlashdagi roli. Tashkent: O‘zbekiston Ekologiya Instituti, 2021.
9) Mardonov Erkin, Turgunov Farhod. Sho‘rlangan hududlar va psammofit
o‘simliklar. Buxoro: BuxDPI, 2019.

4110) Qodirov Tohir, Azimov Kamol. O‘zbekiston florasi: psammofit va
litofitlar. Tashkent: Fan va texnologiya, 2017.
11) Usmonov Abdurahmon, Karimov Eshmat. Tabiatni muhofaza qilish va
o‘simliklarning ekologik ahamiyati. Tashkent: O‘zbekiston tabiiy
resurslar nashriyoti, 2020.
12) Sattorov Asqar. Zarafshon tizmasining o‘simliklari va ekologik roli.
Samarqand: O‘zbekiston ilmiy nashriyoti, 2021.
13) Yuldashev Bekzod, Tursunov Kamol. Ekosistema barqarorligi va
o‘simliklar ekologiyasi. Tashkent: O‘zbekiston Yoshlari nashriyoti, 2020.
14) Khalilov Madrahim. O‘zbekistonning ekologik muammolari va
o‘simliklar. Tashkent: Toshkent davlat universiteti, 2021.
15) Daminov Rustam, Kamolov Sardor. Tog‘li hududlardagi litofitlar va
ularning ekologik roli. Tashkent: “Turon” nashriyoti, 2020.
16) Zaynutdinov Alisher. Sho‘ra va boshqa psammofit o‘simliklarning
ekologik o‘rni. Tashkent: O‘zbekiston Ekologiya va Geografiya
nashriyoti, 2020.
17) Islomov Oybek. O‘simliklar va landshaft barqarorligi. Tashkent:
O‘zbekiston Davlat nashriyoti, 2021.
18) Gulomov Nemat. Zarafshon archa va uning ekologik ahamiyati.
Samarqand: Samarqand nashriyoti, 2020.
19) Matniyazov Doston, Shamsiyev Muhammad. Qumli hududlardagi
o‘simliklar va eroziya jarayonlari. Buxoro: Buxoro Davlat universiteti,
2019.
20) Fayzullayev Shavkat. O‘simliklar ekologiyasida psammofitlar va
litofitlarning roli. Tashkent: “Chorvoq” nashriyoti, 2021.

Kirish…………………………………………………………………………3
I BOB. Psammofit va litofit o‘simliklarini o’rganish bo’yicha adabiyotlar tahlili
1.1.Psammofit o‘simliklar tushunchasi va ularning tarqalgan hududlari….....6
1.2. Litofito‘simliklar tushunchasi va ularning tarqalgan hududlari………...11
1.3.Psammofit va litofit o‘simliklarning ekologik omillarga moslashuvi…..18
II BOB. Psammofit va litofit o‘simliklarning amaliy o‘rganilishi va ularning ekologik ahamiyati
2.1.Psammofit va litofit o‘simliklarning biologik va morfologik xususiyatlari………………………………………………………………….24
2.2 Psammofit va litofit o‘simliklarning O‘zbekiston hududida tarqalgan asosiy turlari ………………………………………………………………...29
2.3. Atrof-muhit muhofazasi va landshaft barqarorligidagi ahamiyati ……..35
Xulosa ………………………………………………………………………39
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………40

Купить

Информация о документе

Продавец

Psammofit va litofit (petrofit) o‘simliklarning ekologik xususiyatlari.

Похожие документы