Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	32.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Психология

Psixofiziologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (psixologiya, nevrologiya, biologiya)

5psixik faoliyatini aniqlik bilan o‘rganish, miyaning faollik darajasini baholash,
turli holatlardagi emotsional va intellektual jarayonlarni tahlil qilish imkonini
beradi. Shuningdek, psixofiziologiya fanining asosiy yo‘nalishlari ham mavjud.
Ular orasida emotsional psixofiziologiya, kognitiv psixofiziologiya, sensor-
motor psixofiziologiya, individual farqlar psixofiziologiyasi kabi sohalar bor.
Har bir yo‘nalish o‘ziga xos ilmiy tadqiqot metodlari, nazariy yondashuvlar va
amaliy qamrovga ega. Masalan, emotsional psixofiziologiya insonning hissiy
javoblarini fiziologik o‘zgarishlar (yurak urishi, nafas olish, terlash) bilan
bog‘liq holda tahlil qiladi. Kognitiv yo‘nalish esa fikrlash, idrok, qaror qabul
qilish kabi faoliyatlarni neyrofiziologik jarayonlar bilan bog‘laydi.
Psixofiziologiya ko‘p hollarda neyropsixologiya va neyrofiziologiya bilan
adashtiriladi. Aslida esa bu fanlar bir-birini to‘ldiradi. Neyropsixologiya asosan
miyaning tuzilmalari va psixik funksiyalar o‘rtasidagi aloqani o‘rganadi,
psixofiziologiya esa bu jarayonlarning fiziologik mexanizmlarini tahlil qiladi.
Shu sababli, psixofiziologiya — bu fanlararo ilmiy soha bo‘lib, unda nafaqat
miyaning fizik tuzilmalari, balki ularning qanday qilib psixik holatlarga sabab
bo‘lishi ham o‘rganiladi.
Bugungi kunda psixofiziologiya sohasi kengayib bormoqda. U nafaqat ilmiy
tadqiqotlarda, balki sog‘liqni saqlash, ta’lim, harbiy xizmat, sport va ishlab
chiqarish sohalarida ham qo‘llaniladi. Masalan, psixofiziologik yondashuv
yordamida stressga chidamlilikni oshirish, ishchi-xodimlarning ish
unumdorligini baholash, sportchilarning emotsional barqarorligini aniqlash,
o‘quvchilarning e’tiborini mustahkamlash kabi amaliy muammolar hal etiladi.
Ayni vaqtda inson organizmining butun nerv tizimi va uning turli bosqichlari
ham psixofiziologik tadqiqot obyekti hisoblanadi. Bu jarayonlar orqali
insonning harakat qilish qobiliyati, sezgi, idrok, fikrlash va xulq-atvori chuqur
o‘rganiladi. Demak, ushbu fan sohasi inson haqida kompleks tushuncha
berishga xizmat qiladi.psixofiziologiya — bu zamonaviy ilm-fan kesishmasida
joylashgan muhim fan sohasidir. Uning nazariy asoslarini chuqur o‘rganish,

2 REJA:
KIRISH
1 . Psixofiziologiyaning umumiy nazariy asoslari
2 . Psixofiziologiyaning psixologiya fani bilan bog‘liqligi
3 . Psixofiziologiya va nevrologiya o‘rtasidagi integratsiya
4 . Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

17Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat
1) Jo‘rayev Sh. X. Psixofiziologiya. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: O‘zMU
nashriyoti, 2021. – 212 b.
2) Allamurotova D. T., Inson psixofiziologiyasi asoslari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2020. – 180 b.
3) Raximov A. Q. Psixofiziologik diagnostika. – Toshkent: Akademnashr,
2022. – 198 b.
4) Karimberdiyev M. H. Asab tizimi va ruhiy holatlar. – Nukus: Bilim, 2021. –
160 b.
5) Ramachandran V. S. The Emerging Mind. – London: BBC Books, 2019.
6) Kolb B., Whishaw I. Q. Fundamentals of Human Neuropsychology. – New
York: Worth Publishers, 2020.
7) G‘aniyeva M. B. Biologiya va psixologiya integratsiyasi. – Samarqand:
SamDU, 2021.
8) Sadullayeva Z. T. Psixologik bilimlarga kirish. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2023. – 144 b.
9) Damirqulov B. N. Biologik psixologiya. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. –
120 b.
10) Bear M. F., Connors B. W., Paradiso M. A. Neuroscience: Exploring the
Brain. – USA: Wolters Kluwer, 2021.
11) O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi: Nevrologik kasalliklar
diagnostikasi bo‘yicha metodik qo‘llanma. – Toshkent, 2020.
12) Kim Y. H. Clinical Neuroanatomy for Medical Students. – Seoul: Yonsei
University Press, 2018.
13) Muhammadjonov O. A. Psixologiyada zamonaviy tadqiqotlar. – Toshkent:
Akademnashr, 2022. – 168 b.
14) O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi:
Psixofiziologik yondashuvlar bo‘yicha tavsiyalar. – Toshkent, 2023.
15) Golland I., Tsoy A. Kognitiv neyropsixologiya. – Moskva: Yurayt, 2019.

3 Kirish
Zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti inson tabiatini chuqurroq anglash, uning
psixik va fiziologik jarayonlarini birgalikda tahlil qilish zaruratini yuzaga
keltirmoqda. Ayniqsa, insonning ruhiy hayoti va tanadagi biologik jarayonlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish har qachongidan dolzarb bo‘lib bormoqda.
Shu nuqtai nazardan, psixofiziologiya fani inson organizmidagi fiziologik
mexanizmlar bilan psixik jarayonlarning o‘zaro aloqasini o‘rganadigan muhim
soha sifatida shakllandi. U biologiya, psixologiya, nevrologiya, pedagogika va
hatto falsafa kabi fanlar bilan chambarchas bog‘langan holda rivojlanib
bormoqda.Psixofiziologiya shunchaki alohida bir fan emas, balki turli sohalar
chorrahasida joylashgan, integratsiyalashgan bir yo‘nalishdir. U insonning
miyasi, asab tizimi, sezgi organlari va ichki fiziologik holatlari orqali ong,
tafakkur, xotira, emotsiya kabi psixik jarayonlarni chuqur o‘rganishga intiladi.
Bu esa uni psixologiya bilan bevosita bog‘laydi. Shu bilan birga, asab tizimi va
markaziy miya tuzilmalarining ishlash mexanizmini tahlil qilishda
psixofiziologiya nevrologiya fanining usul va nazariyalaridan faol foydalanadi.
Biologik fanlar bilan bog‘liqlik esa irsiyat, genetik omillar, gormonlar va nerv
tizimining biologik asoslari orqali namoyon bo‘ladi. Psixofiziologiya fanining
bunday fanlararo xarakterga ega bo‘lishi uni keng ko‘lamli tadqiqotlar olib
borishda asosiy yo‘nalishlardan biriga aylantiradi. Masalan, nevrologik
kasalliklarni psixik belgilar orqali erta aniqlash, psixik buzilishlar sababli
yuzaga kelgan fiziologik o‘zgarishlarni kuzatish, emotsional muvozanatni
biologik omillar yordamida tiklash — bularning barchasi psixofiziologik
yondashuvni talab qiladi. Ayniqsa, XXI asrda sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish, stressga bardoshlilikni oshirish, psixologik salomatlikni
ta'minlashda psixofiziologik tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etmoqda.

13Psixofiziologiya fanining biologiya bilan bog‘liqligi chuqur va murakkab
bo‘lib, inson organizmining psixik faoliyatini to‘g‘ri tushunishda biologik
jarayonlar asosiy o‘rin tutadi. Biologiya — bu tirik organizmlar, ularning
tuzilishi, hayot faoliyati, o‘sishi, rivojlanishi va irsiyati haqidagi fan bo‘lib,
psixofiziologiya esa ushbu biologik tizimlarning psixik faoliyat bilan qanday
bog‘liq ekanini tahlil qiladi. Aynan shuning uchun ham psixofiziologiyaning
nazariy va amaliy asoslari biologik bilimlar bilan chambarchas bog‘langan.
Psixik holatlar inson organizmidagi biologik omillarning bevosita ta’sirida
shakllanadi. Miya faoliyati, asab impulslari, gormonlar ajralishi, hujayralararo
axborot almashinuvi — bularning barchasi biologiyaning o‘rganish sohasiga
kiradi. Psixofiziologiya esa bu jarayonlar orqali inson ruhiyatining
mexanizmlarini tushuntiradi. Masalan, stress holatida qon tarkibida adrenalin va
kortizol gormonlarining darajasi oshadi. Bu holat yurak urishining tezlashishi,
nafas olish chastotasining ortishi, e’tiborning markazlashuvi kabi fiziologik
javoblarni yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, bu psixik holatlarda tashvish,
qo‘rquv, xavotir, hayajon singari emotsiyalar paydo bo‘ladi.
Biologiyada irsiyat, ya’ni genetik uzatish masalasi alohida o‘rganiladi.
Psixofiziologik yondashuvda esa insondagi temperament, qobiliyat, shaxsning
ayrim xususiyatlari irsiy omillar bilan bog‘liq holda tahlil qilinadi. Masalan,
introvert yoki ekstravert bo‘lish, psixik faoliyatning tezligi, emotsional
barqarorlik kabi holatlar genetik tuzilmalar va neyrotransmitterlar bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Bu o‘z navbatida biologik bilimlarsiz psixik jarayonlarni
tushunishni murakkablashtiradi.
Psixofiziologiya biologiyada o‘rganiladigan nerv hujayralari (neyronlar)
tuzilishi va faoliyatini ham asosiy o‘rganish obyekti sifatida ko‘radi. Neyronlar
orasidagi bog‘lanishlar, sinapslar orqali impulslar o‘tishi, neyromediatorlarning
roli — bularning barchasi psixik faoliyatga bevosita ta’sir qiladi. Masalan,
dopamin neyromediatori motivatsiya, lazzatlanish va harakatga tayyorlik
holatlarida faol rol o‘ynaydi. Serotonin esa kayfiyat va uyquni boshqarishda

11o‘zgarishi chuqur o‘rganiladi. Bu nevrologik holatning psixik oqibatlarini
tushunishga yordam beradi.
Nevrologiya fani miya tuzilmalarining aniq joylashuvi, tuzilmasi va vazifalarini
o‘rganadi. Masalan, frontal korteks — rejalashtirish, qaror qabul qilish va
ijtimoiy xulqni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Temporallob — eshitish va
xotira jarayonlarida ishtirok etadi, gipotalamus esa vegetativ funksiyalar va
gormonlar ishlab chiqarish orqali organizmning umumiy holatini boshqaradi.
Psixofiziologiya esa ushbu tuzilmalar faolligi va insonning psixik holati
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlaydi. Misol uchun, frontal korteks faoliyati
pasayganda, inson impulslarni nazorat qilishda qiynaladi — bu nevrologik
holat, lekin psixologik oqibatlarga ega. Nevrologik tekshiruvlarda
foydalaniladigan elektroensefalografiya (EEG), magnit-rezonans tomografiyasi
(MRT), positron emissiya tomografiyasi (PET) kabi usullar psixofiziologiyada
ham keng qo‘llaniladi. Bu usullar yordamida miya qismlarining faolligi,
neyronlararo aloqalar, qon aylanishining intensivligi, metabolik o‘zgarishlar
aniqlanadi. Psixofiziologiyada esa bu ma’lumotlar yordamida emotsional
reaksiyalar, xulq-atvorning o‘zgarishi, psixik stress holatlari baholanadi.
Demak, usullar bir xil, ammo yondashuv turlicha — nevrologiyada fiziologik
kasalliklar aniqlansa, psixofiziologiyada ruhiy faoliyatga ta’siri tahlil qilinadi.
Nevrologik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar ko‘pincha psixologik qo‘llab-
quvvatlashga muhtoj bo‘ladi. Psixofiziologik tadqiqotlar ularning hissiy holati,
depressiya, xavotirlik yoki kognitiv buzilishlarini tahlil qilishda muhim o‘rin
tutadi. Masalan, insultdan keyingi reabilitatsiyada bemorning hissiy holatini
baholash va uni tiklashda psixofiziologik stimulyatsiya metodlari (biofeedback,
neyrofeedback, musiqiy terapiya) muvaffaqiyatli qo‘llaniladi.
Shuningdek, nevrologik disfunktsiyalarning bolalar rivojlanishidagi roli ham
psixofiziologik yondashuvda keng o‘rganiladi. Masalan, autizm spektridagi
buzilishlar, DEHB (diqqat yetishmovchiligi va giperaktivlik sindromi), tike
(noto‘g‘ri harakatlar) sindromlarining sabablari miyaning aniq qismlaridagi

1MUSTAQIL TA’LIM
Mavzu: Psixofiziologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi
(psixologiya, nevrologiya, biologiya)
Fan: Psixofiziologiya
Bajardi : Mamasharipova Xurshidabonu amaliy psixalogya 403 -
gurh talabasi

9 tezlashuvi, teri galvanik
javobi
Xotira Axborotni qabul qilish,
saqlash va esga tushirish
jarayoni Miya tuzilmalari
(gipokampus, prefrontal
korteks) faolligi, neyron
bog‘lanishlar
Fikrlash Muammolarni hal qilish,
sabab-natijaviy
bog‘liqlarni topish Miya to‘lqinlarining
(alfa, gamma)
faollashuvi, PET yoki
fMRT orqali
aniqlanadigan faol
sohalar
Stress Psixik bosim, emotsional
zo‘riqish Simpatik tizim
faollashuvi, kortizol
darajasi, yurak urishi,
nafas olish tezligi
Jadval 2. Psixofiziologiyaning psixologiya fanida qo‘llanilish sohasi
Yo‘nalish Psixologik faoliyat turi Psixofiziologik qo‘llanilishi
Klinik
psixologiya Depressiya, fobiya,
stress holatlarini
baholash EEG, MRT, yurak ritmi orqali
diagnostika
Ta’lim
psixologiyasi O‘quvchilar e’tibori,
diqqatni jamlash, xotira Diqqat testlari bilan birga
fiziologik reaksiya (puls, ko‘z
harakati) kuzatuvi
Sport
psixologiyasi Emotsional barqarorlik,
motivatsiya, e’tibor Yurak urishi, mushak
reaksiyasi, biofeedback
treninglari orqali natija olish
Mehnat Ishdagi stress, Stress darajasini fiziologik

41. Psixofiziologiyaning umumiy nazariy asoslari
Psixofiziologiya — bu inson psixikasining fiziologik asoslarini o‘rganuvchi
fan bo‘lib, u psixik faoliyat va jismoniy (fiziologik) jarayonlar o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlikni ilmiy asosda izohlaydi. Ushbu fan sohasi XIX asr oxiri va
XX asr boshlarida shakllana boshlagan bo‘lib, bugungi kunda u nevrologiya,
biologiya, psixologiya, pedagogika, hatto tibbiyot sohalari bilan chambarchas
bog‘langan holda faol rivojlanmoqda. Psixofiziologiyaning asosiy maqsadi —
inson miyasi va asab tizimi faoliyatining ruhiy holatlar bilan qanday bog‘liq
ekanligini aniqlash, shuningdek, bu jarayonlarni eksperimental usullar bilan
o‘rganishdan iborat.
Psixofiziologiyaning ilmiy asoslari, avvalo, psixologiya va fiziologiya
fanlarining yutuqlariga tayangan holda shakllanadi. Ivan Pavlovning shartli
refleks nazariyasi, I.M. Sechenovning "Inson faoliyatining refleks asoslari"
haqidagi ishlari psixofiziologiyaning nazariy poydevorini yaratgan. Bu ilmiy
qarashlar insonning xatti-harakatlari, hissiyotlari, e’tibor va fikrlash kabi
murakkab psixik hodisalarni miya va asab tizimi faoliyati bilan bog‘liq holda
tushuntirishga imkon berdi.
Psixofiziologiyaning predmeti — bu insonning ruhiy holatlari (masalan,
emotsiyalar, ong, diqqat, xotira, idrok) va ularning miya, asab tizimi, sezgi
organlari bilan o‘zaro aloqasini aniqlashdir. Bunda shaxsning psixik faoliyati
fiziologik asosda izohlanadi. Bu esa uni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan
ham juda muhim fan sohasiga aylantiradi. Psixofiziologiya yordamida
insonning stressga javobi, e’tiborning markazlanishi, xotira jarayonining
shakllanishi kabi holatlar o‘rganiladi.
Psixofiziologiya turli metodlardan foydalanadi. Bularga elektrofiziologik
usullar (masalan, elektroensefalografiya – EEG), neyroximik tekshiruvlar,
funktsional magnit-rezonans tomografiyasi (fMRT), kompyuterli tomografiya
(KT), psixometrik testlar va kuzatish metodlari kiradi. Ushbu usullar insonning

10psixologiyasi charchash, ish
unumdorligi o‘lchovlar bilan kuzatish, ish
jarayonida EEG qo‘llash
Psixoterapiya Muloqot muammolari,
psixik salomatlik Terapiya oldi va keyingi miya
faolligini solishtirish,
emotsional javoblarni
o‘lchash
3 . Psixofiziologiya va nevrologiya o‘rtasidagi integratsiya
Psixofiziologiya va nevrologiya fanlari insonning ruhiy holatlari va miya
faoliyatini o‘rganishda bir-birini to‘ldiruvchi, integratsiyalashgan yo‘nalishlar
sifatida namoyon bo‘ladi. Har ikkala fan ham miya, asab tizimi, sezgi organlari
va ularning funksional holatini chuqur tahlil qiladi. Nevrologiya — bu asosan
markaziy va periferik asab tizimining anatomiyasi, patologiyalari va
funksiyalarini tibbiy nuqtai nazardan o‘rganadigan sohaga kiradi.
Psixofiziologiya esa bu tizimlarning psixik faoliyat bilan qanday aloqasi
borligini aniqlashga qaratilgan fan hisoblanadi.
Nevrologiya tibbiyot fani sifatida asosan kasalliklar va ularning simptomlariga
e’tibor qaratadi: insult, Parkinson, Altsgeymer, epilepsiya, orqa miya
shikastlanishi, bosh miya o‘smalari va boshqa ko‘plab holatlar tahlil qilinadi.
Biroq ushbu kasalliklar nafaqat jismoniy buzilishlarga, balki psixik faoliyatda
ham turli o‘zgarishlarga olib keladi. Masalan, Altsgeymer kasalligida xotira
susayadi, Parkinson kasalligida esa hissiy holat va motivatsiya darajasi
pasayadi. Bu holatlar nafaqat nevrologik, balki psixofiziologik jihatdan ham
muhim tadqiqot obyektidir.
Psixofiziologiya ushbu buzilishlarni ruhiy jarayonlar orqali izohlab berishga
harakat qiladi. Masalan, epilepsiya xurujlari vaqtida miyada yuz beradigan
to‘satdan elektr faollik portlashlari psixik funksiyalarning vaqtincha to‘xtab
qolishiga olib keladi. Bunda psixofiziologik yondashuv yordamida xuruj
vaqtida yuzaga keladigan emotsional o‘zgarishlar, aqliy pasayish, ongning

16Inson — bu nafaqat aql-idrok egasi, balki yurak, his, ong va tananing uyg‘un
bir butunligidir. Har birimiz tashqi dunyoni his qilamiz, unga munosabat
bildiramiz, quvonamiz, g‘am chekamiz, izlanamiz va o‘zligimizni anglashga
harakat qilamiz. Ammo bu jarayonlarning asl manbai qaerda? Nega biz shunday
his qilamiz? Nega hayajonlanamiz yoki xavotirga tushamiz? Aynan shu
savollarga javob izlagan paytimizda psixofiziologiya fani bizni o‘ziga
chorlaydi.
Psixofiziologiya orqali men insonning psixik holatlari ortida nafaqat hissiyotlar,
balki butun bir murakkab biologik va fiziologik tizim turganini angladim.
Ruhiyat — bu faqat ichki kechinma emas, balki yurak urishi, nafas, miya
to‘lqinlari, gormonlar va hujayralararo muloqot bilan chambarchas bog‘liq
hodisadir. Shuni tushundimki, inson his qilgan har bir tuyg‘u — bu ichki
tanamizning sezilar-sezilmas, ammo muhim javobidir. Hattoki bir necha
soniyalik qo‘rquv yoki quvonch ham tanadagi yuzlab biologik jarayonlarni
ishga soladi. Bugun odamlarning kayfiyati, salomatligi, ishdagi unumdorligi,
o‘qishdagi muvaffaqiyati, hatto hayotga bo‘lgan munosabati ham
psixofiziologik muvozanatga bog‘liq ekanini angladim. Shuning uchun ham bu
fanni o‘rganish — bu shunchaki ilmiy izlanish emas, balki o‘z-o‘zimizni,
atrofimizdagi insonlarni va hayotning ichki mexanizmlarini chuqurroq
tushunishga intilishdir. Zero, odam degani — bu faqat go‘sht va suyakdan
iborat jism emas. U — hayajon, orzu, tajriba, tushuncha va o‘zgarmas ruhiy
kuchlar yig‘indisidir. Shunday ekan, insonni tushunmoqchi bo‘lsak, uning
yuragini eshitish bilan birga, miyasi qanday ishlashini, tanasi qanday javob
berishini ham bilishimiz zarur. Psixofiziologiya menga bu yo‘lda ko‘z ochdi,
insonga chinakam hayrat va hurmat bilan qarashga o‘rgatdi. Endi angladimki,
inson ruhining har bir titrashi — bu tananing musiqasidir. Uni faqat yurak
emas, aql ham his qilishi kerak.

7Psixofiziologiyaning psixologiya bilan bog‘liqligi faqat nazariy emas, balki
amaliy jihatdan ham muhimdir. Masalan, stress holatini psixologlar suhbat,
testlar yordamida aniqlashga harakat qilishadi. Psixofiziologiya esa stressni
yurak ritmi, qon bosimi, nafas olish chastotasi orqali o‘lchaydi. Bu ikki
yondashuv birgalikda stress diagnostikasini aniq va ishonchli qiladi. Demak,
psixofiziologik o‘lchovlar psixologik tahlilning obyektivligini ta’minlaydi.
Psixologik yondashuvlarning fiziologik mexanizmlar bilan bog‘liqligini chuqur
tushunish psixoterapiya, pedagogik psixologiya, ish psixologiyasi, sport
psixologiyasi kabi yo‘nalishlarda ham juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, bolalarning e’tiborida kuzatiladigan nuqsonlar yoki autizm spektridagi
buzilishlar faqat psixologik nuqtai nazardan emas, balki miya faoliyatining
neyrofiziologik ko‘rsatkichlari asosida ham tahlil qilinadi. Bu esa sog‘lom
tashxis qo‘yish va to‘g‘ri yondashuvni tanlash imkonini beradi.
Bundan tashqari, psixologiyada keng qo‘llaniladigan testlar — masalan, Stroop
testi, vizual e’tibor testlari, reaksiya vaqtini o‘lchovchi mashqlar —
psixofiziologiyada ham foydalaniladi, lekin ular bilan bir qatorda miya
faoliyatining o‘zgarishlari ham qayd etiladi. Bu esa inson psixikasini chuqurroq
va kompleks tahlil qilish imkonini beradi.
Psixofiziologiya shuningdek, psixik holatlarning miya strukturasi bilan bevosita
aloqadorligini o‘rganadi. Masalan, g‘azab holatida amigdalaning, qaror qabul
qilishda esa prefrontal korteksning, xotira jarayonlarida esa gipokampusning
roli fiziologik jihatdan o‘rganiladi. Bu organlar va ularning faoliyati, psixik
holatlar bilan qanday aloqador ekanligi psixofiziologiya orqali chuqur tahlil
qilinadi. Psixofiziologiyaning psixologiya bilan aloqasi ayniqsa kognitiv
yo‘nalishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Kognitiv psixologiya insonning bilish
jarayonlarini (idrok, fikrlash, eslab qolish, e’tibor, qaror qabul qilish) tahlil
qiladi. Psixofiziologiya esa bu jarayonlarni miya to‘lqinlari (alfa, beta, delta,
gamma), neyron faollik, sinapslar faolligi orqali ko‘rsatib beradi. Shu tariqa,
kognitiv hodisalarning zamiridagi biologik mexanizmlar ochib beriladi.

12neyron faollik bilan bog‘liq ekani aniqlangan. Bu esa psixologik simptomlarni
tushunish va ularni fiziologik asosda izohlash imkonini beradi.
Psixofiziologiya orqali insonning harakat va sezgi tizimi bilan bog‘liq
faoliyatlar ham chuqur tahlil qilinadi. Nevrologiyada mushaklarning harakati,
reflekslar, motorik muvozanat o‘rganilsa, psixofiziologiyada bu holatlar ongli
nazorat, reaksiya va emotsional fonda kuzatiladi. Masalan, Parkinson kasalligi
nafaqat harakat buzilishiga, balki depressiya, apatiya va ijtimoiy izolyatsiyaga
ham sabab bo‘ladi. Buni chuqur tahlil qilish uchun nevrologik va
psixofiziologik yondashuvlar birgalikda qo‘llaniladi.
Nevrologiya fanining so‘nggi yutuqlari psixofiziologiyaning ham metodik
imkoniyatlarini boyitmoqda. Neyroplastiklik — ya’ni miya tuzilmalarining
o‘zgaruvchanligi g‘oyasi psixofiziologik reabilitatsiya usullarida keng
qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvga ko‘ra, insonda yangi tajribalar, mashqlar va
stimulyatsiyalar yordamida buzilgan funksiyalar tiklanishi mumkin. Bu borada
psixofiziologik treninglar (masalan, biofeedback, neyrofeedback) ijobiy samara
bermoqda. Shuningdek, psixofiziologiya va nevrologiyaning yaqin
integratsiyasi ilmiy tadqiqotlarda ham o‘z aksini topmoqda. Ko‘plab
neyropsixologik eksperimentlar aynan miya va ruhiyat o‘rtasidagi murakkab
munosabatlarni tahlil qilishga yo‘naltirilgan. Bu ilmiy hamkorlik yangi dori
vositalarining sinovlari, reabilitatsiya texnologiyalarining ishlab chiqilishi, miya
faoliyatini modulyatsiyalash usullarining rivoji uchun asos bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, psixofiziologiya va nevrologiya bir-birisiz to‘liq bo‘la
olmaydi. Ularning o‘zaro integratsiyasi inson miya faoliyatini, psixik holatlarni
va ularning fiziologik asoslarini chuqur o‘rganish imkonini beradi. Aynan shu
yondashuv zamonaviy psixologiya, tibbiyot va pedagogika fanlarining ilmiy va
amaliy rivojiga xizmat qilmoqda. Shunday ekan, psixofiziologiyaning
nevrologiya bilan integratsiyasi bu ikki fanni yangi bosqichga olib chiqmoqda.
4 . Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi

8Yana bir muhim bog‘liqlik shundaki, psixologiyada ishlatiladigan shaxs
tipologiyasi, xarakter, temperament haqidagi tushunchalar ham
psixofiziologiyada o‘z ifodasini topadi. Masalan, ekstravert va introvert shaxs
turlarining miya faoliyatidagi farqlari psixofiziologik tajribalar orqali
tasdiqlangan. Ekstravertlar asosan kuchli va tez neyron reaksiyalarga ega
bo‘lishi mumkin, introvertlar esa sekinroq, biroq chuqurroq qayta ishlov
beruvchi miya faoliyatiga ega bo‘lishi mumkin.
Bugungi kunda psixologiya va psixofiziologiya integratsiyasi asosida turli
zamonaviy diagnostika usullari ishlab chiqilgan. Masalan, biofeedback
(biologik aloqa) usuli orqali odam o‘zining yurak urishi, miya to‘lqinlari yoki
nafas ritmini real vaqtda kuzatib borishi va bu orqali ruhiy holatini nazorat
qilishni o‘rganadi. Bu usul stressni kamaytirish, uyqusizlikni bartaraf etish,
diqqatni jamlashda katta natija bermoqda. psixofiziologiya psixologiyaning
ilmiy asoslarini fiziologik dalillar bilan boyitadi. Bu ikki fan birgalikda
ishlagandagina inson ruhiyatini to‘liq anglash mumkin bo‘ladi. Aynan fanlararo
yondashuv psixologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish va samarali hal
qilishda eng muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun ham psixofiziologiya
psixologiya fanining zamonaviy, ilmiy asoslangan va texnologik rivojlangan
yordamchisi sifatida e’tirof etiladi.
Jadval 1. Psixologik va psixofiziologik yondashuvlarning taqqoslanishi
Psixik hodisa Psixologik yondashuv Psixofiziologik
yondashuv
Diqqat Ongning muayyan
obyektga
yo‘naltirilganligi, psixik
e’tibor Frontal korteksda neyron
faollikning ortishi,
EEGda beta to‘lqinlar
kuchayishi
Emotsiya
(qo‘rquv, g‘azab) Subyektiv hissiy
kechinma, ichki holat Adrenalin, kortizol
ajralishi, yurak urishi

15susayadi. Bu holat psixonevroimmunologiya yo‘nalishining shakllanishiga
sabab bo‘ldi. Psixofiziologiyada esa bu hodisalar ruhiy salomatlikning biologik
mexanizmlari sifatida o‘rganiladi. Biologiyada gormonal tizim, ya’ni endokrin
tizim muhim o‘rinni egallaydi. Psixofiziologiyada esa bu tizim emotsional
holatlarni boshqarishda qanday rol o‘ynashini aniqlashda asosiy manba
hisoblanadi. Masalan, kortizol — stress gormoni sifatida tanilgan bo‘lsa,
oksitotsin — ijtimoiy aloqalarga moyillik va ishonchni kuchaytiruvchi gormon
sifatida izohlanadi. Ushbu gormonlarning darajasi insonning ruhiy holatini
o‘zgartirib, psixik faoliyatga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Psixofiziologiyaning
biologiya bilan bog‘liqligi o‘zaro metodologik yondashuvlarda ham namoyon
bo‘ladi. Biologik eksperimentlar, mikroskopik tekshiruvlar, biokimyoviy
tahlillar, genetik diagnostika usullari psixofiziologik tadqiqotlarda ham
foydalaniladi. Bu esa har ikki fan sohasining ilmiy natijalarini birlashtirib,
chuqur integratsiyalashuvini ta’minlaydi.
Xulosa

14ishtirok etadi. Shu sababli ruhiy holatlarning tahlilida bu biologik moddalarning
darajasi va ularning muvozanati alohida ahamiyatga ega.
Biologiyada homeostaz — organizmning ichki muvozanatini saqlash
tushunchasi mavjud. Psixofiziologiyada esa ruhiy barqarorlik, stressga
chidamlilik, adaptatsiya singari holatlar aynan shu homeostatik jarayonlar bilan
bog‘liq holda o‘rganiladi. Inson tashqi muhitga moslashganida, uning yurak
urishi, qon bosimi, nafas olish ritmi kabi ko‘rsatkichlar barqarorlashadi. Psixik
jihatdan esa odam o‘zini tinch, ishonchli, xotirjam his qiladi. Bu holat
psixofiziologiyada emotsional barqarorlik sifatida talqin qilinadi.
Psixofiziologiya biologik ritmlar — sirkad ritmlar (24 soatlik biologik tsikl)
bilan ham bevosita bog‘liq. Insonning uyg‘oqlik va uyqu holatlari, ovqat hazm
qilish, harorat o‘zgarishi, yurak urish chastotasi — bularning barchasi sutkalik
biologik ritmlarga bo‘ysunadi. Psixofiziologiyada bu ritmlar insonning
kayfiyati, e’tibori, xotirasi va umuman ruhiy faoliyatiga qanday ta’sir
ko‘rsatishi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Masalan, ertalabki soatlarda aqliy
faoliyat kuchliroq bo‘lishi, kechqurun esa charchoq, tushkunlik, e’tibor
tarqoqligi kuzatilishi biologik ritmlar asosida tushuntiriladi.
Shuningdek, psixofiziologiya biologiyada o‘rganiladigan evolyutsion
qonuniyatlarga ham tayanadi. Insonning psixik xususiyatlari — qo‘rquv,
ehtiyotkorlik, ehtiyojga asoslangan harakatlar — millionlab yillar davomida
shakllangan biologik omillarning natijasidir. Masalan, hayotiy xavf paytida
organizmda "kurash yoki qochish" refleksi ishga tushadi. Bu esa yurak
urishining tezlashishi, nafasning chuqurlashishi, mushaklarning taranglashishi,
psixik faollikning kuchayishi bilan birga kechadi. Bu reflekslar
psixofiziologiyada emotsional va instinktiv holatlar sifatida ko‘riladi.
Biologiya fanida organizmning immun tizimi ham chuqur o‘rganiladi. So‘nggi
yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ruhiy holatlar
immunitetga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, stress holatida immun
hujayralarining faolligi pasayadi, infeksiyalarga qarshi kurashish salohiyati

6boshqa fanlar bilan bog‘liqligini anglash, o‘z navbatida, psixologik, tibbiy va
ijtimoiy sohalarda samarali faoliyat olib borish uchun poydevor bo‘lib xizmat
qiladi. Ushbu bob doirasida psixofiziologiyaning fan sifatida shakllanish
bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari va metodologik asoslari tahlil qilinib, uning
o‘ziga xosligi chuqur ochib berildi.
2 . Psixofiziologiyaning psixologiya fani bilan bog‘liqligi
Psixologiya va psixofiziologiya fanlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, inson
psixikasining chuqur va keng ko‘lamli tahlilida o‘zaro to‘ldiruvchi rol o‘ynaydi.
Psixologiya fani insonning ichki kechinmalari, ong jarayonlari, hissiyot, idrok,
tafakkur, xulq-atvorini tushunishga qaratilgan bo‘lsa, psixofiziologiya bu
jarayonlarning biologik, ya’ni asab tizimi, miya va sezgi organlari bilan bog‘liq
mexanizmlarini izohlaydi. Shu bois psixologik hodisalarni to‘liq anglash uchun
ularning fiziologik asoslarini ham bilish zarur bo‘ladi.
Psixologiyaning asosiy predmeti insonning ruhiy hayoti, uning tuzilishi,
shakllanishi va rivojlanish bosqichlaridan iborat. Psixologiyada emotsiya,
diqqat, ong, xotira, idrok kabi tushunchalar ustuvor o‘rin tutadi. Aynan mana
shu psixik jarayonlarni psixofiziologiya miya va asab tizimining faoliyati orqali
o‘rganadi. Masalan, diqqatning bir joyga jamlanish jarayoni, psixologiya nuqtai
nazaridan — ongning muayyan obyektga yo‘naltirilgan holati bo‘lsa,
psixofiziologiya buni frontal korteksda yuzaga keladigan neyron faolliklar
orqali izohlaydi.
Shuningdek, hissiyotlar va emotsiyalar sohasida ham bu ikki fan bir-biriga
tayanadi. Psixologiya emotsiyani insonning ichki kayfiyati, holati sifatida
tushuntiradi, psixofiziologiya esa bu holatni yurak urishi tezlashuvi, nafas
olishdagi o‘zgarishlar, teri qarshiligi va miya to‘lqinlari (EEG)dagi siljishlar
bilan bog‘lab tahlil qiladi. Masalan, qo‘rquv holati faqat psixologik kechinma
emas, balki fiziologik reaksiyalar jamlanmasi hamdir — bu holatda simpatik
asab tizimi faollashadi, yurak tez uradi, terlash kuchayadi. Bu kabi holatlar
psixofiziologiya doirasida chuqur tadqiq etiladi.

Psixofiziologiyaning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (psixologiya, nevrologiya, biologiya)

KIRISH
1. Psixofiziologiyaning umumiy nazariy asoslari
2. Psixofiziologiyaning psixologiya fani bilan bog‘liqligi
3. Psixofiziologiya va nevrologiya o‘rtasidagi integratsiya
4. Psixofiziologiyaning biologiya bilan bog‘liqligi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

Купить