Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	59.0KB
Покупки	8
Дата загрузки	28 Октябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Психология

Psixologik xizmat tuzilishi va uni boshqarish

G’arbda yaratilgan kognitivizm doirasidagi nazariyalar psixologik xizmat
metodologiyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, L.Festingerning
kognitiv dissonanslar nazariyasi (insonning faoliyat obyektiga nisbatan xulq-atvori
yoki munosabatini ongli ravishda o’zgartirishga asoslangan), T.Nyuxomning
hamkorlik kommunikativ nazariyasi (o’zgalarga va umumiy faoliyat obyektiga
ijobiy munosabatlarni tarkib toptirishga asoslangan), C.X.Osgud va
P.Tanenbaumaning "kongruyentlik" (inson kognitiv tuzilishi asosidagi obyektni
baholashga qaratilgan) nazariyasi , G.Olport, A. Maslou, K.Rodjers kabi
ijtimoiy psixologlarning gumanistik doiradagi qator tadqiqiy izlanishlari shular
jumlasidandir. Yana shuni qayd etish kerakki, amerikalik taniqli psixolog
Abraxam Xarold Maslouning "Insonga bir butun yondashuv konsepsiyasi"
psixologik xizmat jarayonida insonni tushunish va ijtimoiy motivasion
rivojlantirish muammosi ustida tadqiqotlar olib borilishi uchun muhim ahamiyat
kasb etadi. Maslouning fikricha, insonning barcha tug’ma potensial imkoniyatlari
faqatgina ijtimoiy shart-sharoitning yaratilishi bilan ruyobga chiqishi va kamol
topishi mumkin. Albatta, mazkur fikrlarning ne chog’lik haqiqat ekanligini
bugungi kunda har bir insonning o’ziga xos va uning ijtimoiy taraqqiyotini
ta’minlashga xizmat qiluvchi imkoniyatlari ko’lamini o’rganish hamda
tarbiyalashni asosiy vazifa qilib olgan psixologik xizmatning tashkil etilishini
muntazam kuzatishlarimiz natijalari tasdiqlab turibdi.
A.Maslou fan olamida o’ziga xos "motivasion tizimning iyerarxik modeli"
ni yaratdiki, unga muvofiq individ xulq-atvoridagi ijtimoiy jihatdan muhim
bo’lgan yuqori ehtiyojlarning yo’nalishi quyi extiyojlarning qay tariqa qondirilishi
asosidagina tarkib topishi mumkin. Bu jarayon quyidagi tartibga ega:
1)fiziologik ehtiyojlar;
2) xavfsizlik ehtiyojlari;
3) mehr va sadoqat ehtiyojlari;
4) tan olish va baholash ehtiyojlari;
5) o’z-o’zini har tomonlama rivojlantirish ehtiyojlari.
9

individual psixologik maslahat berish bola taraqqiyotini boshidan diqqat bilan
tahlil qilishni, har xil manbaalardan olingan nia’lumotlarga asoslanadi.
M a’lumot manbaasi sifatida ota-onalar bilan suhbat, o‘qituvchilar bilan,
bolaning o‘zi bilan suhbat, bolani uyda, maktabda va boshqa hollarda kuzatish,
psixologik tajriba orqali kuzatuv, ota-onalar bilan tanishish, tibbiy hujjatlar bilan
tanishish v a boshqalardan foydalanish mumkin.
Ko‘pchiIik inualliflar aniq hodisani o'rganishda quyidagi ketma- ketlikni afzal
ko‘rishadi:
1) ota-onalar bilan dastlabki suhbatda olingan ma’lumotlarni tahlil qilish ham
da vrachlardan, pedagoglardan olingan ma’lumotlami ham e’tiborga olish;
2) bolaning ilgarigi rivojlanish bosqichlari, sog‘ligi, oilasidagi o'zaro
munosabat haqida ma’lumot olish uchun ota-onalar bilan suhbat;
3) boshqa muassasalardan ma’lumot yig'ish;
4) sog‘ligi haqida ma’lumot (tekshiruv vaqtida);
5) bolani maktabda, uyda, boshqa hollarda kuzatish. Tekshiruvga muhim
qo'shimcha sifatida bola faoliyatini (rasmlarini, daftarlarini. qiziqadigan
narsalarini) tahlil qilish ham kiradi. Psixolog-maslahatchi ana shu olingan
ma’lumotlar asosida bola rivojlanishining umumiy darajasiga baho berishi, bola
qiyinchiliklarining mohiyatini tavsiflashi, ana shu qiyinchiliklami keltirib
chiqaradigan omillarni aniqlashi va psixologik tuzatish dasturlarini ishlab chiqishi
kerak.
Maslahat berish amaliyotida juda ko‘p metodlar mavjud: kuzatish va test
metodlari. Psixolog oldida turgan birinchi vazifa bola bilan yaxshi munosabat va
o‘zaro tushunishni o‘rnatishdan iborat. Suhbatni maqsadli ravishda olib borsangiz
ijobiy natija beradi.
Ob’ektni o‘rganish va baho berish - bunga biz suhbatdoshimizning yuz
mimikasi, xatti-harakatlariga qarab uning umumiy emotsional holatini baholaymiz,
bizni ijobiy yoki salbiy tan olishini aniqiaymiz.
29

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………..2
Asosiy qism
I BOB. PSIXOLOGIK XIZMATNING NAZARIY ASOSLARI………..4
1.1. Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi…………………………….4
1.2. Psixologik xizmatning nazariy asoslari, psixologik xizmat faoliyatidagi
roli va mazmuni……………………………………………………..….8
II BOB. PSIXOLOGIK XIZMAT TUZILISHI VA UNI
BOSHQARISH………………………………………………………………20
2.1. Psixologik xizmat predmeti, maqsadi va vazifalari…………………...…20
2.2. Psixologik xizmat faoliyati turlari. Diagnostik-korreksion ishni o'tkazish
bosqichlari…………………………………………………………………….26
XULOSA ………………………………………………………………….…..41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................. . ......42

- o'quv qo'llanmalarining sifati, kitobxonlik muammosi, xodimlar,
talabalarning davlat mulkiga munosabati haqida ma'lum otlar to‘plash va ularni
umumlashtirish, ma’muriyatga va kasaba uyushmasiga axborot tayyorlash;
- yotoqxonalarda o'quvchilar va talabalarning talabi, ehtiyoji, qiziqish.
ijtimoiy qarashlari nuqtai nazari (pozitsiyasi). turmushga nisbatan munosabati
to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plash va ularning faolligini oshirish yuzasidan tavsiyalar
ishlab chiqish;
- maktab xodimlari, o‘qituvchilar va talabalarning ekologik, iqtisodiy, siyosiy,
etnopsixologik bilimlari saviyasini tekshirish va mustaqillikni mustahkamlash
imkoniyatini o'rganish, vatanparvarlik his-tuyg'ularini shakllantirish maqsadida
tadbirlar tizimini ishlab chiqish;
- an’anaviy ta’lim va tarbiya metodlarining yutug‘i hamda kamchiliklarini
tadqiqot qilish, innovatsion. faol uslublar samaradorligini anialiyotda sinab ko'rish,
o'quvchilarning ularga nisbatan munosabatini aniqlash va ana shularga asosan
o'qitishni individuallashtirish, tabaqalashtirish bo'yicha o'quv-uslubiy ko'rsatm alar
tavsiya qilish;
- iqtidorli o'quvchilar, talabalar, yosh mutaxassislar, aspirantlarni tanlashda
ishtirok etish, ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqish;
- o'quvchilar, o'qituvchilar, xodimlar, talabalar ijodiy faoliyati mahsuldorligi.
to'garaklar faolligini ko'tarislming tadbirlarini ishlab chiqish, ularning
imkoniyatlarini tekshirish, kasb mahoratini egallash bo'yicha musobaqalar,
munozaralar tashkil qilish va ularning mahsuli to'g'risida bashorat (prognoz) qilish;
- o'quvchilar, o'qituvchilar, xodimlar, talabalar o'rtasida bo'sh vaqtni
taqsimlash va undan omilkorlik bilan foydalanish muammosini ijtinioiy-
psixologik nuqtai nazardan tekshirish va bo'sh vaqtni maqsadga muvofiq tashkil
qilish yo'llari hamda ulardan etnopsixologik bilimlar, ma’naviy qadriyatlarni
egaliashda foydalanish imkoniyatini psixologik jihatdan tahlil qilish;
- maktab o'quvchilari, o'qituvchilari, xodimlari va talabalarida davlat
mablag'ini tejash tuyg'usini aniqlash, tejamkorlik, mol-mulkni asrash hissini,
34

qaysi maqsadlarda o'rganish, olingan natijalardan qanday foydalanishni anglashdan
boshlanishi shart.
6. Diagnostik-korreksion ishni o‘tkazish bosqichlari Psixologik xizmat
doirasida alohida diagnostik ish, alohida korreksion ish haqida gapirish mumkin
emas. Psixologik xizmatda diagnostik-rivojlantiruvchi yo'nalishlar ishning yagona
yo'nalishlaridir.
D.B.Elkoninning ta’kidlashicha, bolalarni tanlash uchun, aniqlangan
chetlashishlarni tuzatish maqsadida psixik taraqqiyotni nazorat qilishga yo'n
altirilgan maxsus diagnostika zarur. Uning fikricha, taraqqiyotda bo'lishi mumkin
bo'lg an chetlashishlarni ertaroq tuzatish uchun psixik taraqqiyotni nazorat qilish
zarur. Amaliyotchi psixolog faqatgina diagnoz qo‘yish bilan cheklanmasdan,
keyingi rivojlanish dasturini ishlab chiqadi, o‘zi bergan tavsiyalaming bajarilishini
nazorat qiladi, korreksion va rivojlantiruvchi ishlami o‘zi ham olib boradi.
Amaliyotchi psixologning diagnostik-korreksion ishi murakkab faoliyat
turlaridan biri bo‘lib, maxsus psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Amaliyotchi
psixologning diagnostik-korreksion faoliyati murakkab, javobgarlikni talab qilishi
bilan birga, kam o‘rganilgandir. Bu jarayon birinchi bo‘lib, tarbiyasi qiyin va
normal bolalarni o‘rganishga bag‘ishlangan pedagogik tadqiqotlarda L.S.
Vigotskiy tomonidan qoilangan I. Shvansara shaxs taraqqiyotini diagnostika
qilishning bosqichli eksperimental-psixologik nuqtai nazarini taklif etadi.
Bu bosqichlar quyidagilar:
1. Psixologga rasmiy iltimos.
2. Psixologik muammoni aniqlash.
3. Tadqiqot metodini tanlash.
4. Psixologik diagnoz qo‘yish.
5. Amaliy tavsiyalar.
Psixologning rasmiy iltimosga javob tarzidagi ishini birinchi nuqtai nazar
sifatida psixologning yoki o‘qituvchining tarbiyasi qiyin o‘quvchiga nisbatan
ma’lum ijtimoiy talabiga javobini ko'rsatish mumkin. Bu holda o‘quvchiga
36

faoliyatining xususiyatlarini o‘yin va o‘quv vaziyatlarida tahlil qilish; uni
maktabgacha ta’lim va umumiy o‘rta ta’lim muassasalari, shuningdek, oila
sharoitiga moslashtirish, moslasha olmaslik darajasini aniqlash; bolaning ichki
hayotini tushunib olish istagi; shaxsning xususiyatlarini har tomonlama
rivojlantirishda unga har qanday yordam ko'rsatish.
Psixologik tadqiqot natijalaridan bolalar bilan individual ish olib borishdagina
emas, balki guruhiy o‘quv tarbiya tadbirlarini o'tkazishda ham foydalanish
mumkin. Bunda tarbiyachi o‘quv tarbiya jarayonida har bir guruh a’zosining rolini
to‘g‘ri aniqlashi mumkin. Shunga asosan ta’sirning u yoki bu shaklini ishlatish
mumkin.
Psixodiagnostik tadqiqotlar tarbiyachiga guruhning, har bir shaxsning u yoki
bu psixik funksiyalari rivojlanish tamoyillarini hisobga olgan holda o‘quv tarbiya
jarayonini tashkil etish imkonini beradi.

39

topshiriqqa bo'lgan qiziqishini pasaytiradi. Tanbeh, bolaning keyingi testlariga
bo'lgan munosabatini kuchli o'zgartirishi mumkin, bolaning diqqati, qiziqishi
yo'qoladi. Bolaning javoblari qanday bo'lishidan qat’iy nazar bir xilda qo’llab-
quvvatlash kerak.
Bolani javoblari uchun emas, intilishi uchun maqtash mumkin. Shunday
qilish kerakki, bola qilgan xatolari haqida tasavvurga ega bo'lmasin.
Agar bola javoblari bahosini aytishni talab qilsa, tekshiruv so'ngida aytishga
va’da berish kerak.
3. Tekshiruvni bola o'zini yaxshi his qilayotganda, charchash belgilari,
qaysarlik ko'rinishlari va ortiqcha xayajonlanish bo'lmaganda o'tkazish kerak.
5. Psixodiagnostika-psixologik xizmat vazifalaridan biri sifatida
Psixologik ishlar majmuasi o'quvchilarni maktab, kollej va litseylarda o'qitish
davomida psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq o'rganishga yo'naltirilgan
bo'Iib, ularning individual xususiyatlarini, ta’lim va tarbiyasidagi nuqsonlaming
sababini aniqlashga mo'ljallangandir. Diagnostik ishlar guruhiy yoki yakka tartibda
(individual tarzda) o'tkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog quyidagi yaqqol
vazifalarni bajaradi:
-yosh davr taraqqiyotining muayyan mezonlariga muvofiqligini aniqlash
maqsadida psixolog bolalar, o'quvchilar, maxsus maktab va bilim yurti
tinglovchilarini, oliy o'quv yurti talabalarini psixologik tekshiruvdan o'tkazib,
ularning kamolot darajalarini belgilash;
o'qituvchilarning kasbiy yaroqliligi va layoqatini diagnostika qiladi, ularning
shaxs xislatlari, irodaviy sifatlari, his-tuyg'ulari, o 'z-o 'zini boshqarish imkoniyati,
intellektual (aqliy) darajasi va pedagogik qobiliyatini tekshirish;
-psixolog o‘quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning
qiziqish, mayl, ilk iqtidorligi kabilarni o‘rganadi, ularga yakkahol (individual)
munosabat va yondashishni yo’lga qo‘yadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida
shakllanishiga muayyan yordam ko‘rsatadi, trening (maxsus mashq) o‘tkazish;
32

I BOB. PSIXOLOGIK XIZMATNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1. Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi.
Psixologik xizmat AQSHda 1800-yillardan boshlab rivojlana boshladi.
AQSHning birinchi amaliyotchi psixologlari o‘zo‘zini tarbiyalash muammosini
o‘rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot
koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik “Gaydens” xizmatining
rivojlanishiga olib keldi.
Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo‘lib, u bu sohada 1894-
yildan ish boshlagan. 1905- yilda Fransiya ta’lim vazirligi Binega umumiy dastur
bo‘yicha o‘qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va
shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi
yaratildi. 1909-yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970-
yilda Fransiyada psixologikpedagogik yordam guruhlari psixologik xizmatning
asosiy turini tashkil etdi. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo'yicha bir
mutaxassis, ta’lim psixologiyasi bo‘yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish
bo‘yicha bir mutaxassisni o‘z ichiga oladi. Bunday brigada 800-1000 o‘quvchiga
xizmat qiladi, bir maktabda joy lashib, bir necha maktabga xizmat qilishi mumkin.
1985-yilda Fransiya pedagog-psixologlarining funksiyalari aniqlab berildi.
Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo‘lidan kelgan
barcha ishlarni qilishi kerak,bunda u bu ishlarga o‘qituvchilami va ota-onalarni
ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o‘z ishida lozim topsa, maktab va oila
tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta’kidlangan.
Ko‘pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati
tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan.
Masalan, 1980-yilda Chexoslavakiyada tarbiya masalalari bo‘yicha modda maktab
to‘g‘risidagi qonunga kiritildi. Psixologik xizmatning asosiy mazmuni - sog‘lom
shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklami
korreksiya qilish, kasb tanlash muammolaridir. Chexoslavakiyadagi psixolog
maslahatchining asosiy
3

o’qituvchilar, ota-onalar bo’lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda
tadqiq qilish mumkin.
Psixologik xizmatning mazmuni:
a) psixoprofilaktika,
b) psixologik maorif va ma’rifat,
v) psixodiagnostika,
g) psixik rivojlantirish va psixokorreksiya,
d) psixologik konsultasiya.
Psixologik xizmat uch asosiy bo’g’indan tuzilgan:
1) Aniq o’quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi.
2) Tuman xalq ta’limi qoshidagi tashhis markazi.
3) Respublika kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik-pedagogik tashhis
markazi.
Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo’lishi mumkin:
a) xalq ta’limi va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi xodimlari, o’quvchilar,
talabalar bilan ma’ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o’stirish
maqsadida trening mashg’ulotlari o’tkazish;
b) ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish;
v) ommaviy axborot vositalarida chiqishlar;
g) psixodiagnostik tadqiqotlar o’tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test
savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbat va boshqalar);
d) psixologik maslahat berish;
ye) pcixologik konsiliumlar o’tkazish;
j) ta’lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama,
psixokorreksion treninglarni amalga oshirish;
21

alkogolizm, o'g'rilik, daydilikning ijtimoiy psixologik ildizlarini tekshiradi,
omillarni tahlil qiladi.
5. Iqtidorli talabalar. yosh mutaxassislarni tanlashda qatnashish, ilmiy
psixologik tavsiyalar ishlab chiqish va ularga nafaqalar belgilashda ishtirok etadi.
Psixolog ta’lim-tarbiya ish rejasini tuzishda, tarbiyaviy tadbirlar ishlab
chiqishda, o'quv dasturi va qo'llanmasini yaratishda faol ishtirok etishi, bosh
maqsad bo’lgan shaxsning intellektual qobiliyati. umuminsoniy fazilati, bilim olish
ko'nikmalari va malakalari, mutaxassislik fazilatlarini shakllantirishdek muqaddas
ishga o'ziniig munosib ulushini qo'shishdan iborat sharafli vazifani bajaradi.
Yangi tipdagi maktablarga, o‘rta maxsus va kasb-hunar hamda oliy o'quv
yurtlariga o'quvchilar, talabalar tanlash mohiyati, vazifasi, monandligi, ularning
imkoniyati, istiqboli to‘g‘risida ilmiy-amaliy xususiyatga molik konsultativ ishlami
olib borishi yoshlarni saralash, tanlash, ixtisosga yaroqlilik va layoqatlilik
darajasini aniqlash, tanlov jarayonida maslahatchi sifatida qatnashish va
boshqalardan iborat.
Psixologning maslahat berish ishlari asosan shaxs bilan birgalikdagi kelishuvi
asosida shakllanadi. Psixolog maktabda, litsey, universitetda yoki tashkilotda
faoliyat yuritmasin shaxs bilan ish olib boradi. Ishlash jarayonida ularga maslahat
yoki yo’llanma beradi.
Maslahatni mijozga berishdan avval uni yaxshilab eshitadi va suhbat olib
boradi. Mijoz psixolog oldida muammo bilan keladi, psixolog uni har tomonlama
o‘rganishi lozim. Shunda kutilgan natijaga erishishi mumkin. Psixolog maslahatni
asosan hayotiy misollar bilan, shaxslarga bog’lab, obrazlar orqali mijozlar ongiga
singdirishi va uning tanlash huquqi erkinligini eslatib o'ziga qo'yib berilsa, kutilgan
natijaga erishish mumkin.
Individual psixologik maslahat berish psixolog amaliy faoliyatining eng
ma’suliyatli turlaridan biridir. Maslahatchining fikri, psixik taraqqiyoti bo'yicha
har bir bahosi bolaning keyingi taraq qiyotiga, o‘qituvchilarning, ota-onalarning
bolaga nisbatan munosabatiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun
28

Shunday qilib, psixologik xizmatning metodologik asoslari sifatida talqin
qilingan mazkur fikr-mulohazalar ijtimoiy psixologiya fanining quyidagi amaliy-
tatbiqiy yo’nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida
qarashni taqozo etadi.
1. Psixologik xizmat har bir shaxsning faoliyatdan ijtimoiy va hissiy qoniqish
jarayonini tadqiq qilishga qaratilgan usullar va uslublar majmuasiga asoslanishi
lozim.
2. Psixologik xizmat shaxsning faoliyat jarayonidagi o’z-o’ziga, o’zgalarga
va faoliyatga bo’lgan munosabatlaridagi iyerarxik tizim dinamikasini tadqiq
qilishi va shu tizim asosida ijtimoiy psixologik muhitning yaratilishiga zamin
hozirlay olishi bilan bog’liq izlanishlar ko’lamini o’z ichiga oladi.
3. Psixologik xizmat jarayoni bilan bog’liq ijtimoiy muhim
ko’rsatkichlarning tahlili har bir shaxs faoliyati uchun xarakterli bo’lgan
individual farqlanish, individual uslub va ijtimoiy ustanovkaning qaror
toptirilishini o’rganish asosida amalga oshirilishi mumkin.
4. Psixologik xizmat jarayonini ijtimoiy psixologik muhofaza vositasi sifatida
tadqiq qilish muammosi bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning eng dolzarb
muammolaridan biri hisoblanadi va bu muammoni bartaraf etishda ma’lum
psixologik tamoyillarga tayanish talab qilinadi.
Xuddi ana shu yo’nalishlar O’zbekistonda psixologik xizmatning bugungi
holati va o’ziga xos istiqbollariga baho berishda ma’lum nazariy, hamda
metodologik manba sifatida xizmat qiladi.
18

Prezidentimiz o’zining O’zbekistonning bugungi istiqlol va istiqbol
yo’lini ifodalovchi boshqa qator ma’ruzalari, asarlarida ham iqtisodiyot bilan
ma’naviyat, inson ruhiyatining barkamolligi, hayotning o’zaro ajralmas, bir-birini
to’ldiradigan, o’zaro ta’sir, aks ta’sir etadigan muhim omillari ekanligini, ayni
paytda bugungi iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy rivojlanishni,
ma’naviy o’nglanish, ma’naviy poklanish, ma’naviy yuksalish harakatlari bilan
tamomila uyg’un bo’lishini ta’minlashning muqarrar ijtimoiy zarurat ekanligini
qayta-qayta ta’kidlaydi. Bu vazifalarning bajarilishi esa har bir shaxs va uning
faoliyatini bugungi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot tamoyillari qo’ygan talablar
asosida qaror toptirishga ko’maklashuvchi psixologik xizmat jarayonining
muvaffaqiyatli tatbiq etilishiga ham bog’liq ekanligi shubhasizdir. Zero, shaxs
va uning faoliyatini har tomonlama rivojlantirish muammosiga psixologiyaning
amaliy-tatbiqiy yo’nalishlari asosida yondashish zarurligi haqida ko’pgina
olimlar o’z fikr-mulohazalarini bildirganlar hamda bildirib kelmoqdalar.
Ayniqsa, I.V.Dubrovina va X.Y.Liymets, Yu.L.Sierdlarning ko’p yillik
tadqiqotlari natijasi o’laroq, umumta’lim maktablarida psixologik xizmatning joriy
etilishi bu boradagi MDH mamlakatlarida qo’yilgan ilk qadam ekanligini
alohida qayd etish mumkin. Qolaversa, o’zbek olimlaridan E.G’.G’oziyev,
M.G.Davletshin, G’.B.Shoumarov, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov,
V.M.Karimova, N.A.Sog’inovlarning ham O’zbekiston o’rta, umumta’lim
maktablari va oila tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib
borayotgan qator nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy ishlari Respublikamizda
psixologik xizmatni joriy etish va rivojlantirish uchun ma’lum darajada asos
bo’lmoqda
Xalq ta’limi tizimidagi va o’rta maxsus, kasb-hunar tizimidagi psixologik
xizmatning maqsadi – shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to’laqonli
psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir.
Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir o’tkazish obyekti maktabgacha
yoshdagi bolalar, o’quvchilar, maxsus o’quv yurti va oliy maktab, kollej talabalari,
20

1.2.Psixologik xizmatning nazariy asoslari, psixologik xizmat
faoliyatidagi roli va mazmuni.
Ma’lumki, psixologiya fanida aynan psixologik xizmat muammosiga
bag’ishlangan va uning barcha yo’nalishlarini batafsil bayon etishga qodir ilmiy
adabiyotlar yetarli bo’lmasa-da, bugungi kunda fan olamida va jamiyat
taraqqiyotida psixologik xizmat muammosining zarurligini ko’rsata oluvchi va
uning "metodologik ildizlarini" asoslab bera oluvchi ilmiy tadqiqodlarni alohida
qayd etish mumkin.
Mazkur adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz, ulardagi psixologik xizmat
metodologiyasiga taalluqli ayrim umumiy jihatlarni ijtimoiy psixologiya fani
nuqtai nazaridan tadqiq qilishimizga to’g’ri keladi.
Chunonchi, barcha tadqiqotchilar ham ijtimoiy psixologiyaning metodologik
tamoyillariga amal qilgan holda psixologik xizmat uchun muhim bo’lgan u yoki
bu jihatni nazariy-ilmiy tarzda asoslab beradilar. Bular ichida psixologik
xizmatning muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun muhim nazariy-ilmiy ahamiyat
kasb etuvchi ijtimoiy psixologik vazifalarni aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni
(Andreyeva G.M., Parigin B.D., Snigireva T.V., Filippov A.V., Shixirev P.N.,
Yadov V.A.) ta’kidlash joiz. O’zbekistonlik psixologlardan Davletshin M.G.,
Karimova V.M., Qodirov B.R., Shoumarov G’.B., G’oziyev E.G’., Majidov N.,
Sog’inov N.A.larni alohida qayd etish mumkin. Bu esa psixologik xizmatning
bugungi kundagi ayrim dolzarb jihatlari, muammolari va uning yechimlari haqida
o’ylashga, fikr mulohaza yuritishga va vazifalarni belgilab olishga nazariy-ilmiy va
metodologik manba sifatida yordam beradi, deb o’ylaymiz. Ijtimoiy psixologiya
metodologiyasi, prinsiplari va vazifalarini belgilashga qaratilgan tadqiqotlar
mazmunida psixologik xizmat muammosining ham ma’lum ma’noda yashirinib
yotganligini ko’ramiz.
Gap shundaki, har bir fanning rivojlanishi yangi dalillar asosida ilmiy
yo’nalishni ochib beruvchi metodik qurilmalarning tuzilishi bilan bevosita
bog’liqdir. Chunki, aniq metodologiya bo’lmagan sohada aniq amaliy natijalar
7

duch kelmoqda. Ular orasida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillarning qarama-qarshi
ta’sir ko'rsatishi sezilarli o'rin egallaydi.
Masalan, ota-onalaming, ayniqsa, onalarning ishlab chiqarishda bandligi
sezilarli o'zgarishlarni vujudga keltirmoqda. Bundan tashqari, ko'pchilik
bolalarning bolalar muassasalarida tarbiyalanishi ota-onalar psixologiyasida
ma’lum ma’noda o'z izini qoldiradi. Ota-onalar o'zlarining funksiyalarini
bog'chalarga, keyinchalik maktablarga ag’darib qo'ymoqdalar. Ota-onalarning
ajralishi bola psixikasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Mutaxassislarning fikricha,
oilaning buzilishi bolaning ahvolini qiyinlashtirib qo‘yadigan kuchli psixologik
omil bo’lib, unga ko‘nikish uchun bolaga kamida 2 yil kerak. Tarbiyaviy xavfli
guruhga yolg‘iz bolali oilalarda tarbiyalanuvchi bolalar ham kiradi.
Xilma-xil psixologik muammolar manbalari ichida maktab ham muhim o‘rin
egallaydi. Misol uchun tibbiyot mezonlariga qaraganda maktab yoshidagi bolalam
iing 15-20 foizi qisqa muddatli yoki doimiy psixoterapiyaga muhtojlar. Maktabda
keng tarqalgan psixologik muammolar juda ko‘p: ichki o‘quv motivatsiyasining
sustligi, past o‘zlashtirish, o‘qituvchilar va tengdoshlari bilan nizoli munosabatlar,
o‘z-o‘zini past baholash, jamiyatga qarama-qarshi guruhlarda ishtirok etishga
layoqatlilik va boshqalar.
Yuqorida sanab ko‘rsatilgan muammolaming ko‘pchiligiga shaxs rivojlanish
bosqichlarida ehtiyoj larni va chuqur qonuniyatlami yetarlicha hisobga olmaslik.
barcha bolalarga bir xil talab qo‘yish, ularning individual-psixologik va
psixofiziologik xususiyatlarini e’tiborga olmaslik sabab boMmoqda.
Bolaning ko‘pgina ijobiy xususiyatlari, masalan, she’riyatga, matematikaga,
musiqaga va boshqalarga nisbatan erta ko‘ringan layoqatlilik yoki umumiy psixik
taraqqiyotining juda oldindaligi ko‘pgina psixologik va pedagogik muammolaming
manbai bo’lishi mumkin.
Amaliyotchi psixologga o‘quvchilar ham kattalar va tengdoshlari bilan o‘zaro
munosabatni yaxshilash masalalari, o‘z-o ‘zini tarbiyalash, kasbiy va shaxsiy o‘z-
26

10. Nishonova Z.T.. Qurbonova Z., Abdiev S., To‘laganova SH.T.
“Psixodiagnostika”.-T. Fan va texnologiya nashriyoti.2008.
11. Nishonova Z.T., Kornilova N.G., Alimova G.K. “Psixogigiena”.-T.:
“Fan va texnologiya” nashriyoti.2009.-244b.
Elektron adabiyotlar
1. www.ziyonet.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.psixologikxizmat.uz
42

funksiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir.
Sobiq sovet psixologiyasida bolalar tarbiyasi va ta’limida psixologiyadan
foydalanish borasida urinishlar pedologiya doirasida vujudga keldi. Pedologiya
rivojlanayotgan va o‘sayotgan shaxsning barcha biologik va ijtimoiy
xususiyatlarini qamrab oluvchi fandir. 1936-yilda pedologik qarashlami to‘xtatish
haqida qaror qabul qilindi, shu bilan birga rus psixologlari amalga oshirayotgan
bola psixologiyasidagi ijobiy izlanishlar ham to‘xtab qoldi. Faqat 60-yillaming
oxiriga kelib, psixologlarning maktab ishida amaliy ishtirok etishi qayta tiklandi.
Sobiq Sovet Ittifoqida birinchi bo‘lib Estoniyada 1975-yilda maktabda
psixologik xizmat tashkil etildi (rahbari X.I.Liymets, Yu.L.Sierd bo‘lib, tarbiyasi
qiyin o‘smirlar uchun maxsus maktablarda ish olib bordilar). Rossiyada 1982-yilda
maktablarda psixolog shtati ochildi. Rossiyada I.V.Dubrovina psixologik
xizmatning rivojlanishiga ulkan ulush qo‘shgan, u ushbu mavzuda doktorlik
dissertatsiyasini yoqlagan va bir qancha asarlar muallifidir.l984-yilda Moskvada
sobiq sovet ittifoqida psixologiya institutida “SSSRda psixologik xizmat
muammolari bo'yicha 1-umumittifoq anjumani bo‘lib o‘tdi. Anjumanda maktabda
psixologik xizmat seksiyasi ham ish olib bordi.
Psixologik xizmatning respublikamizdagi holati. Psixologik xizmat-ijtimoiy
psixologik muammo sifatida talqin qilinar ekan, barcha rivojlangan
mamlakatlardagi kabi, 0 ‘zbekistonda ham mazkur psixologik xizmat
muammosining qay tariqa va qanday ilmiy-tashkiliy asoslarda bartaraf
etilayotganligini o‘rganish, tahlil qilish va talqin qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki, Respublikada psixologik xizmatga oid olib borilayotgan nazariyilmiy va
amaliy-uslubiy tadqiqotlar ko‘lamiga ma’lum tartibda baho bermay turib, 0
‘zbekistonda psixologik xizmatni yanada takomillashtirish va rivojlantirish
masalasi haqida fikr-mulohaza yuritib bo‘lmaydi.
0 ‘zbekistonda psixologik xizmat tarkib topishining dastlabki ildizlari va
intihosi asrimizning 30-yillaridagi pedologiya fani va pedologik xizmat
faoliyatlariga borib taqaladi.
4

o‘zini bilish, aqliy mehnat va xulq-atvor madaniyati va boshqa muammolar
bo‘yicha murojaat qiladilar.
Psixolog o‘quvchilar bilan bevosita aloqada ularda vujudga kelgan
muammolarni hal qiladilar. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri maslahat berish deb ataladi.
Ba’zan o‘quvchilarga va ota-onalarga o‘qituvchilam ing u yoki bu muammolari
bo‘yicha maslahat beradi, bu bavosita maslahat berishdir, bunda ma’lum
qoidalarga amal qilishga to‘g‘ri keladi. Maslahat berish markazida har doim
psixolog va maslahat berilayotgan shaxsning o‘zaro ta’sir jarayoni, ular orasida
ishonchli o‘zaro munosabatni o‘rnatish yotadi. Bunda psixolog - maslahat
beruvchi;
o‘qituvchi, ota-ona - maslahat beriluvchi; o ‘quvchi - mijoz rolida bo’ladi.
Maslahat berish ishini quyidagicha sxematik tasvirlash mumkin. Yuqoridagi
usulda ish olib borganda psixolog va o‘qituvchi o‘z sohasini yaxshi biluvchi
mutaxassislar sifatida namoyon bo’ladi.
1. O‘quvchi muammolari bo‘yicha ularning hamkorligi bilimlarining
birikuviga imkon beradi va muammolarni hal qilish uchun keng ijodiy
imkoniyatlar yaratadi. Maslahat berishning asosiy ahamiyati ana shunda.
2. Psixolog o'quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning
qiziqishi, mayli, ilk iqtidori kabilarni o'rganadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida
shakllanishiga yordam ko'rsatadi.
3. Maktabgacha yoshdagi bolalar, o'quvchilar, kollej o'quvchilari yangi
tipdagi maktab, oliy o'quv yurti talabalarida uchraydigan o'quv malakalari va
ko'nikmalarini egallashdagi nuqsonlar xulq-atvordagi kamchiliklar, intellektual
taraqqiyot va shaxs fazilatlaridagi buzilishlami diagnostika qiladi.
4. Boshqa sohaning mutaxassislari bilan birgalikda psixik rivojlanishdagi
nuqsonlar xilma-xilligini hisobga olgan holda differensial diagnostikani amalga
oshiradi. Nuqsonlaming tibbiy va defektologik tabiatini aniqlaydi. Assotsial xulq-
atvor sabablarini va shakllarini belgilaydi. Giyohvandlik va taksikomanlik,
27

kechinmalarning namoyon etilishi kuzatiladi. Darhaqiqat, faoliyatning bajarilishiga
nisbatan ijobiy-hissiy kechinmalar shakllantirilmas ekan, faoliyat mahsuli ham
insonning o’z faoliyatidan ijtimoiy ma’nodagi qoniqishi ham nihoyatda past
saviyada bo’ladi. Psixologik xizmat esa, bizningcha, xuddi ana shu yerda o’z
ta’sirini, ya’ni faoliyatdan ijtimoiy qoniqish jarayonini ma’lum darajada yuqori
saviyaga ko’tara olish san’atini ko’rsatishi lozim.
Ishchi xodimlarning mehnatdan qoniqish muammosi ustida olib borilgan
ayrim tadqiqotlar natijasi psixologik xizmatning metodologik modelini
loyihalashtirishga xizmat qilsa ajab emas. Masalan, sobiq sovet psixologiyasi
olimlari (N.F.Naumova, A.G.Zdravomislav, V.A.Yadov, V.P.Rojin,
T.P.Bogdanova, E.A.Klimov, T.A.Kitvel) mehnatdan qoniqish jarayonini
shaxsning munosabatlari motivlari, o’z-o’zini baholash ustanovkasi: kabi
ijtimoiy psixologik mezonlar bilan belgilanishini tavsiya etadilar va buni
o’zlarining qator empirik tadqiqotlarida asoslab beradilar. G’arb ijtimoiy
psixologiya olamida, ayniqsa Amerika psixologlari nazdida esa mehnatdan
qoniqish "qator ijtimoiy ustanovkalarning o’zaro bir-biriga chambarchas
bog’liqligi", "mehnat jarayonini subyektiv baholash bilan bog’liq emosional
holatlarning namoyon bo’lishi" sifatida talqin qilinadi va mehnat faoliyatining
ijtimoiy qimmatini oshirishga qaratilgan psixologik xizmat uchun muhim ilmiy-
amaliy tavsiyalar beriladi.
"Mehnatdan qoniqish"ni ijtimoiy psixologik jarayon sifatida tadqiq qilgan
ayrim psixologik tadqiqotlarni psixologik xizmatning metodologik vazifalaridan
kelib chiqqan holda qayd etishimiz mumkin. Binobarin, vengriyalik psixologlar
I.Balint va M.Muraning tadqiqotlarida psixologik xizmat vazifasini aniqlashga
qaratilgan shaxslarning o’z ishidan qoniqishini ta’minlash va o’z ishidan (ya’ni
o’z faoliyatidan) qoniqmaslik holatini bartaraf etish yo’llari ko’rsatiladi.
Shuningdek, bu olimlarning ilmiy talqinicha, har bir ishchi-xodimning o’z
ishidan qoniqishi uning kayfiyatini, faolligini ta’minlasa, ishdan qoniqmaslik esa
11

-maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar kasb-hunar kolleji o‘quvchilari,
oliy o‘quv yurti talabalarida uchraydigan o‘quv malakalari va ko‘nikmalarini
egallashdagi nuqsonlar, xulq-atvordagi kamchiliklar, aqliy taraqqiyot va shaxs
fazilatlaridagi buzilishlar sabablarini diagnostika qilish;
-bolalarning voyaga etgan odamlar va o‘z teshdoshlari bilan muomalasi
xususiyatini tekshirish, ularning etnoqiyofasi va etnomadaniyati xususiyatini
hisobga olgan holda psixofiziologik metodikalami muayyan sharoitga
moslashtirish;
-boshqa sohaning mutaxassislari bilan birgalikda ruhiy rivojlanishdagi
nuqsonlar xilma-xilligini hisobga olib, tabaqalashgan differentsial diagnostikani
amalga oshirish;
- nuqsonlarning tibbiy va defektologik tabiatini aniqlash;
- deviant (qonunbuzarlik) aksil ijtimoiy hulq-atvor sabablari va ularning
shakllarini belgilash;
- giyohvandlik, taksikomanlik, alkogolizm, o‘g‘irlik, daydilikning ijtimoiy-
psixologik ildizlarini tekshirish, ularning omillarini tahlil qilish;
-rahbar kadrlar va o‘qituvchilarning kasbga yaroqliligini ilmiy asosda
tekshirish va aniq tavsiyanomalar ishlab chiqish;
- oliy maktab xodimlari sinov (adaptatsiya) muddatini mutaxassis, o‘qituvchi,
aspirant va boshqalami) o‘rganish va amaliy ko‘rsatmalar berish;
- ish yuritish, saylov, saralash, tanlov, qabul bo'yicha ilmiy-psixologik
prognoz qilish, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan xavfdan ma’muriyatni ogoh etish.
Attestatsiya, ijtimoiy talab va buyurtmalar yuzasidan ijtimoiy-psixologik
axborotlar to‘plash va ularni umumlashtirib, yaqqol tavsiyalar yaratish;
- chet el muassasalari bilan aloqa qilish, kadrlarning malakasini oshirish,
ularning intellektual potentsialini aniqlash, fan va texnikani rivojlantirish
imkoniyati, oliy maktabning nufuzi to‘g‘risida, materiallar yig’ish, ularni
psixologik jihatdan tahlil qilish va maslahatlar berish;
33

psixologlar tayyorlash fakulteti ochildi. 0 ‘zbekistonda psixologik xizmatning
rivojlanishida M.G.Davletshin, G‘.B.Shoumarov, E.G‘.G‘oziev, B.R.Qodirov,
V.M.Karimova, Z.T.Nishanova, F.S.Ismagilova, Sh.R.Baratov, E.N.Sattarov,
N.S.Safaev, F.I.Haydarov, .XJalilova va boshqalar hissa qo‘shganlar. 1998- yilda
Sh.R. Baratov “TaTim tizimida va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil
etishning psixologik xususiyatlari” mavzusida doktorlik dissertasiyasini yoqlagan
hamda u 0 ‘zbekiston psixologlarini o‘z “Psixologiya“ jurnaliga asos solgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutq va ma’ruzalari, asarlari hamda
olimlarning pedagogik va psixologik asarlari.
Ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa, ва
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati qismidan iborat. Kurs ishi jami _______ betdan
iborat.
2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Siyosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O’quvchilarni
psixologik-pedagogik qo’llab-quvvatlash ishlarini yanada takomillashtirish
to’g’risida”gi 2019 yil 12 iyuldagi 577-sonli qarori
2 . O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 1-iyundagi
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Ijtimoiy himoya milliy agentligi
faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-176-son qarori
3 . O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 24 dekabrdagiʼ
“Iqtisodiy taraqqiyot va kambag allikni qisqartirish vazirligi huzuridagi
ʼ
Mahallabay ishlash va tadbirkorlikni rivojlantirish agentligi faoliyatini tashkil etish
chora-tadbirlari to g risida” gi PQ-62-son qarori.
ʼ ʼ
Asosiy adabiyotlar
1. Barotov Sh.R. Ta’limda psixologik xizmat. – Buxoro: BuxDU – 2007
2. Nishanova Z. T. Psixologik xizmat. –T.: Yangiyol poligraf
servis, 2007.
3. Adizova T.M. Psixokorreksiya . - T.2005.
4. Asqarova N.A., Nishonova Z.T., Yoqubova G.A., Rasulova Z.A.
“Bolalarda diqqat yetishmasligi va giperaktivlik sindromining maxsus
psixokorreksiyasi”. Monografiya. 2017.208 b.
5 Barotov SH.R. “Psixologik xizmat”. -Buxoro, 2018.
6. Maxmudova D.A. Psixokorreksiya asoslari. -Т.: Fan va texnologiya
nashriyoti. 2011 .-128 b.
7. Nishonova Z.T., XalilovaN.I. “Psixokorreksiya”.- Т.: “Fan va
texnologiya” nashriyoti.2007.
8. Nishonova Z.T., Asomudinova SH. “Psixologik maslahat”. -Т.: 0
‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2010 -248 b.
9. Nishonova Z.T., Alimboeva SH.T., Sherimbetova Z.SH. “Psixologik
xizmat” Elektron darslik. -Т.: 2012 у.
41

sifatlarini farqlashning 2 - mezoni - boshqa obyektlar kabi uning moddiy,
funksional va integral sifatlar majmuasini o’z ichiga oluvchi shaxsiy
mohiyatidadir.
Farqlanishning 3 - mezoniga psixik hodisalar va psixik holatlar
tuzilmasiga kiruvchi shaxsning o’zgarmas xususiyatlari kiritiladi.
Farqlanishning 4-mezoni – subordinasion (lotincha - tartibga keltirish)
shaxs xususiyatlari va sifatlari namoyon bo’lishi bilan bog’liq psixik kechinmalar
iyerarxiyasi va kordinasion umumiy iyerarxiyadan qat’iy nazar turli xil ijtimoiy-
psixologik xususiyatlarni birlashtiruvchi o’z-o’zini idora qilish va boshqarish
xususiyatlarining tarkib topganlik darajasi bilan belgilanadi.
K.K.Platonovning psixologik xizmat bilan bog’liq ijtimoiy psixologiya
metodologiyasini yaratishdagi xizmati shundaki, u ijtimoiy-psixologik
individuallik muammosini inson individual olami namoyon bo’lishining eng
yuqori darajasi sifatida tadqiq qildi va psixologik xizmat mohiyatini tasavvur
qilish uchun muhim bo’lgan shaxsni nafaqat o’zining individual xususiyatlari
asosida, balki bu individual xususiyatlarning ijtimoiy mazmuni - o’z-o’zini
adekvat baholash va rivojlantirishga asoslangan shart-sharoitlarni yaratish bilan
kamol toptirish muqarrarligini ilmiy jihatdan asoslab berdi.
Professorlar E.G’oziyev, J.Ikromovlarning "XX asr va shaxs kamoloti"
mavzusidagi ma’lumotlarida ham psixologik xizmat ko’rsatishda muhim ahamiyat
kasb etuvchi individ, shaxs va subyekt taraqqiyotining tadqiqotida quyidagi
holatlarga jiddiy e’tibor berish zarurligi uqtiriladi:
- inson rivojlanishining determinatori hisoblangan asosiy omillar va shart-
sharoitlar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, pedagogik va
yashash muhiti omillari);
- insonning o’ziga taalluqli, asosiy tafsilotlar, uning ichki qonuniyatlari,
mexanizmlari, e’tiqod bosqichlari barqarorlashuvi va involyusiya;
16

o’qituvchilar, maktab psixologlari, maktab psixologlar bilan o’qituvchilar
o’rtasidagi o’zaro ta’sirni hamda maktab psixologining etikasini o’z ichiga oladi.
Amaliy vazifalar - psixologik tadqiqot natijalarini amalda psixologik
xizmat ishida qo’llab, bolalarning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash,
o’quvchilarning o’qish faoliyatini osonlashtirish, o’quvchi shaxsini har tomonlama
kamol toptirish, o’quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash, rivojlantirish,
talabalar bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli
xildagi «qiyin» bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan
iboratdir.
Tashviqot ishlari - psixologik bilimlarni, psixologik umumta’limni tashviq
qilib, o’quvchilarning psixologik bilimlarini oshirish, ota-onalar uchun seminarlar,
ma’ruzalar va suhbatlar uyushtirish, anjumanlar o’tkazishdan iborat.
Psixologik tashviqot ishlari teleko’rsatuv va radioda chiqish, yakkama-yakka
maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir.
Psixologik xizmatning uchala vazifasi o’zaro chambarchas bog’liq, ularning
birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq.
Bugungi kunda ijtimoiy hayotning turli sohalari, jumladan xalq ta’limi tizimida
faoliyat yuritayotgan amaliyotchi-psixologlar doimiy ravishda mutaxassislik va
pedagogik bilimlarini oshirib borishlari, yangi pedagogik va psixologik bilimlar
bilan izchil tanishib borishlari, shuningdek kasbiy tajribani o’zlashtirish yo’lida
amaliy harakatlarni tashkil eta olishlari lozim.
23

2.2. Psixologik xizmat faoliyati turlari . Diagnostik - korreksion ishni
o ' tkazish bosqichlari .
Psixologik xizmat faoliyati yosh va pedagogik psixologiya. psixokorreksiya,
psixologik maslahat sohasida umumiy psixologik va maxsus psixologik bilimlar
olgan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriiadi. Psixologik xizmatga jalb
qilingan pedagoglar bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta tayyorgarlikdan
o‘tishlari lozim.
Maslahat berish psixologik xizmatning asosiy yo‘na!ishlaridan biridir. Lekin
psixologik maslahat o‘zi nimaligi haqida yagona tushuncha yo'q. Kollejlardagi
yoki akademik litseylardagi psixolog ishi bir-biridan tubdan farq qiladi. Psixolog
aniq o'quv muassasasidagi o'qituvch ilar va o'quvch ilar orasidagi munosabatning
ijobiy va salbiy tomonlari rivojlanadigan ijtimoiy muhitning ichida bo‘ladi. U har
bir o'quvchi yoki o'qituvchining o‘zinigina emas, shaxslararo munosabatning
murakkab sistemasini ham ko'radi, boshqa ish turlari bilan birgalikda vaziyatni hal
qiladi.
Psixolog maslahat berish ishlarida quyidagi ishlarni olib boradi:
1. Bolalar, o'qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi
barcha shaxslarga, jum ladan ma’muriyat, direktor, rektor, mudir, o'qituvchilar,
murabbiylar, ota-onalar, ijtimoiy va jam oatchilik tashkilotlari xodim lariga aniq,
yaqqol maslahatlar berish.
2. Ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, kasb tanlash va turmush qurish, o'zaro
munosabat, muomala va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga yetm aganlar
munosabati, masalan, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor muammolari yuzasidan
individual, guruhiy, jam oaviy tarzda maslahatlar uyushtirish.
3. Ma’muriyatga, bolalar, o'quvchilar, talabalarga (yotoqxonada, klublarda,
kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo'y icha bolalar, o'quvch ilar,
talabalarning psixik o'sishi xususiyatlariga oid ma’lumot berishi, o'g'il va qizlarni
asrab olish, onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarning g'amxo'rlik va
24

z) psixologik tadqiqot obyektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan
holda o’quv dasturi, o’quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar.
Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo’nalishi: dolzarb va
kelajak yo’nalishlari mavjud. Dolzarb yo’nalish o’quvchilar ta’lim tarbiyasidagi
qiyinchiliklar, ular xulq-atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi
buzilishlar bilan bog’liq muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Kelajak yo’nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda
yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllantirishga qaratilgan.
Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o’quvchi shaxsi garmonik rivojlanish
imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g’oyani olib kiradi. Ikki yo’nalish ham bir-
biri bilan bog’liq.
Kollejlardagi va akademik liseylardagi psixologik xizmat o’rta maxsus
ta’limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi kollej va akademik
lisey ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o’quvchida hayotga ijodiy munosabat va
individual xususiyatlarning taraqqiyotini ta’minlaganligini psixologik xizmat
to’g’ri tashkil etilgan deyish mumkin.
Psixolog o’zining inson xulq-atvori va psixik faoliyati, psixik taraqqiyotning
yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy bilimlariga, ularning o’quvchilar va kattalar,
tengdoshlari bilan o’zaro munosabat xususiyatlariga, o’quv-tarbiya jarayonini
tashkil etishga bog’liqligiga tayanib, bolaga individual yondashuv imkoniyatlarini
ta’minlaydi, uning qobiliyatlarini aniqlaydi, normadan chetlashishlarning bo’lishi
mumkin bo’lgan sabablarini psixologik-pedagogik korreksiya qilish yo’llarini
aniqlaydi. Bu bilan psixologik xizmat maktabda o’quv tarbiya ishining
mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol shaxsni shakllantirishga imkon beradi.
Psixologik xizmatning asosiy vazifasi - tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va
tashviqot ishlaridan iborat 3 ta vazifadan tashkil topadi.
Ilmiy tadqiqot vazifalari - o’quvchilar shaxsini shakllantirishning muhim
muammolarini, ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslarini o’quvchilar bilan
22

vasiylik to'g'risidagi qabul qilgan qarorlariga munosabati, shaxs taqdirini hal
qilishda qatnashishi va maslahatli fikr berishi lozim.
4. Ota-onalarga bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida
shakllanishi, o'zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlarning yoshi, jinsi,
individual-tipologik xususiyatlari muammosi bo‘yicha ilmiy-amaliy maslahatlar
beradi.
5. Yangi tipdagi maktablarga o‘rta-maxsus va kasb-hunar kolleji o‘quvchilari,
akadeinik litsey talabalariga ularning imkoniyati, istiqboli to'g'r isid a ilmiy-amaliy
xususiyatga molik konsultativ ishlar olib borish:
yoshlarni saralash, tanlash, kasbga yaroqlilik darajasini aniqlash, tanlov
komissiyasida maslahatchi sifatida ishtirok etish.
Maslahat berish ishlari amaliyotchi psixologning asosiy faoliyat turlaridan
biridir. Maslahat berish ishlari o‘qituvchilar, o'quvchilar, ota-onalar uchun olib
boriladi. Maslahat berish ishlari individual va guruhiy bo'lishi mumkin.
Amaliyotchi psixologlar ish tajribasini umumlashtirish shuni ko'rsatadiki,
o'qituvchilar ko'pincha psixologga quyidagi muammolar bo'yicha murojaat
qiladilar: turli fanlar bo'yicha o'quvchilarning o'zlashtirishdagi qiyinchiliklari,
bolalarning o'qiy olmasligi va istamasligi, guruhdagi nizoli vaziyatlar, shaxsiy
pedagogik ta’sirning natija bermasligi, har xil yoshdagi bolalarning tengdoshlari
oila muloqati va bolalar jamoasining shakllanishi, kasbiy malakalarini oshirish
yo'llari, o'quvchilarning qobiliyatlari, layoqatlari, qiziqishlarini aniqlash va
rivojlantirish yo'llari, o'quvchilar bilan kasbga yo'naltirish ishlarini olib borish.
Bolalar psixologiyasi sohasida psixologik maslahatlar berish 60 yildan
ko'proq vaqt ichida chet elda rivojlanib bormoqda. Bunga A.Binening ishlari asos
bo'Iib xizmat qiladi. Uning faoliyati sog'lom, pedagogik qarovsiz bolalarni
taraqqiyotda normadan og'ishgan bolalardan ajratish maqsadida aqliy taraqqiyotni
o'lchash metodlarini ishlab chiqishga bag'ishlangan edi.
Hozirgi vaqtda maslahat berish amaliyoti bola tarbiyasi va psixik
taraqqiyotini murakkablashtiradigan qator noto'g'ri fikrlarning kuchayganligi bilan
25

noxush kechinmalarni jamoa orasida yoppasiga tekshirish, ularda mehnatni
qadrlash burchini shakllantirish bo'yicha tadbirlar ishlab chiqish, milliy g'urur,
inillatlararo munosabat madaniyatini tarkib toptirish majmuasini ishlab chiqish;
- o'quvchilar, o'qituvchilar va maktab xodimlari, talabalarda ishbilarmonlik
qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan ilmiy-psixologik dastur yaratish hamda uning
moddiy boylik ishlab chiqarishdagi ulushini tahlil qilish.
Psixologik-pedagogik diagnostika bugungi kunda maktab, bog'cha va boshqa
turli tipdagi o'quv bilim yurtlari psixologlari va pedagoglari oldida turgan muhim
vazifalardan, ularning real ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda shakllanmoqda va
rivojlanmoqda.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqqan holda, biz psixologik-
pedagogik diagnostikaning metodlariga batafsil to'xtalib o'tmaymiz, faqat ularning
ba’zilari nomlarini ko 'rsatib o 'tish bilan cheklanamiz.
Ularga quyidagilar kiradi: turli reja, dastur, maqsad va mezonlarga ega bo'lg
an kuzatish metodlari guruhi; diagnostik suhbatlar; dianostik so'rovnom alar;
diagnostik intervyu; barcha tipdagi anketalar; turli psixodiagnostik testlar; o'quv
guruhining xususiyatlarini o'rganish metodlari; pedagogik testlar, shu jum ladan,
didaktik testlar; o'quv hujjatlarini tahlil qilish, shu jum ladan, kontent-analiz
metodi; turli xildagi jam oatchilik fikrini o'rganishga mo'ljallangan metodlar va
h.k.
Hayotiy va pedagogik tajribalar shuni ko'rsatadiki, diagnostik faoliyat bilan
shug'ullanm oqchi bo'lgan pedagog, ba’zi hollarda amaliyotchi-psixolog ishni
o'zida mavjud metodikalardan kelib chiqib, shu metodika yordamida tadqiqot,
tekshirish o'tkazish, ma’lumot yig'isbdan boshlaydi. Keyin esa olingan natijalarni
hayotga moslashtirishga harakat qilib, o'z ishining amaliy ahamiyatini ko'rsatishga
harakat qiladi. Bunda ish uslubining asosiy kamchiligi shundaki, ba’zida juda
mukammal, o'ta ilmiy amaliy asoslangan metodikalar aniq pedagogik faoliyatning
maqsad va vazifalariga mos kelmasligi, ulardan yiroqligi sababli kutilgan natija
bermaydi. Shuning uchun ham har qanday diagnostik faoliyat nimani yoki kimni,
35

korxonada yuz beruvchi ayrim favqulotda baxtsiz hodisalarning kelib chiqishiga
sabab bo’ladi.
Darhaqiqat, bugungi kunda deyarli barcha korxonalarda baxtsiz
hodisalar juda ko’p uchramoqda. Uni kamaytirish va oldini olish esa, hamisha
ham muvaffaqiyatli hal qilinayotgani yo’q. Buning uchun esa muammoning
ijtimoiy psixologik ildizlari haqida chuqurroq o’ylansa yuzlab, balki minglab
odamlar hayoti, salomatligi va ijtimoiy-ruhiy mavqyei saqlab qolinishi mumkin.
Bu o’rinda aytish mumkinki, psixologik xizmatning tashkil etilishi eng birinchi
navbatda korxonalarda yuz beruvchi baxtsiz hodisalardan saqlanish - himoyalanish
vositasi sifatida o’ta muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Afsuski, bunday
xizmatni tashkil etish juda ko’pgina mehnat muassasalarida hozirgacha ijtimoiy
muammo bo’lib kelmoqda.
Psixologik xizmat metodologiyasi uchun individual psixologik farqlanish
nazariyasining yaratilishini va bu borada o’nlab yirik tadqiqotlarning
mavjudligini muhim manbalardan biri cifatida hyech mubolag’asiz e’tirof etish
mumkin. Differensial psixologiyaning mahsuli bo’lgan bu yo’nalish, dastavval,
nemis psixologi V.Shtern nomi bilan bevosita bog’liqdir. U o’zining 1901-yilda
yozgan "individual farqlanish psixologiyasi haqida" nomli asarida har bir
individning o’ziga xos psixologik olami mavjudligini eksperimental tarzda
tadqiq qiladi.
F.Gal’ton, A.Bine, F.Lazurskiy, R.Kettell kabi olimlar bu sohada yangi bir
yo’nalishni kashf qildilar. Shundan so’ng differensial psixologiya har bir individ
yoki guruxdagi qiziqishlar, ustanovkalar, hissiy qo’zg’alishlarni o’lchash va
farqlash obyekti sifatida maydonga chiqdi. Psixologik xizmat metodologiyasi
uchun ahamiyatli tomoni shundaki, har bir individ yoki shaxsning o’zigagina xos
psixologik parametrlarini aniqlash va tegishli ilmiy mulohaza yurita olishga
xizmat qiluvchi kompleks testlar, usullar, metodikalar majmuasi yaratildi.
Binobarin, chet el ilg’or psixologiyasida psixologik xizmat metodologiyasi
uchun muhim o’rin tutuvchi quyidagi yo’nalishlarga asos solindi:
12

Hamkorlik darajasiga erishish - hamkorlikka asosan ob’ektning sizga va siz
ko‘tarayotgan masalaga qiziqishini uyg‘otish yo‘li bilan erishiladi.
Amaliy muammoni muhokama etish - bu holatda biz ko‘tarilayotgan
muammoga o b ’ektning munosabatini belgilab olamiz.
Ma’lumotga ega bo’lish - ob’ektnig suhbat chog’idagi xatti - harakatlariga,
ovozining tempi, baland-pastligiga chuqur e’tibor bera turib, uning asl fikri
munosabatini aniqlash.
Samarali suhbat qilishning muhim jihati bu moslashuvdir. Har qanday
insonning ilkr yuritish, his-tuyg‘ulari va harakatlari o‘zaro bog’langan boMadi.
Miyamizdagi har qanday paytda bo’layotgan fikr m a’lum bir emotsional turtkiga,
mushaklardagi o‘ziga xos o‘zgarishlarga, ya’ni jismotiiy harakatlarga olib keladi.
Jismoniy harakatlar ma’lum bir emotsional o‘zgarishlarga va fikr paydo bo’lishga
sabab bo’ladi. Suhbatdoshni his qilish, fikrlarini tushunish uchun eng avvalo biz
uning xatti-harakatlariga, mimikasiga moslashishimiz kerak.
Pedagog piixolog, vrach, huquqshunos va istalgan boshqalarning professional
mahorati o‘z ovozi uning tebranish ohangini boshqara olish qobiliyatiga bog’liq
bo’ladi. Ovoz ham suhbatdoshingizni ongiga kirishga imkon beruvchi muhim
vositadir. Ovozning eshitilishi tananing holatiga bog’liq va oyoq mushaklari,
tovonlar joylashishi bunda muhim rol o'ynaydi:
-Ovoz jalb qilishi, ishontirishi, madh etishi, uxlatishi mumkin.
-Ovoz odamni uzoqlashtirishi, zo‘riqtirishi, to‘xtatishi va falaj qilib qo‘yishi
mumkin.
- O‘z nutqingizda artistlik va sun’iylikdan qochib, samimiy bo’lishga harakat
qiling.
Har kuni ovozingizni tebranuvchan, tinch, ishonchli, iliq, g'amxo'r, m a’noli
bo’lishi uchun mashq qiling. Ovozingizda mavjud ishonchsizlik, qo'pollik,
qo'rqoqlik, qaltirash, nafrat va qasos ohangidan saqlaning.
Shaxslararo muloqotda savol berish katta o‘rin tutadi. Shu bilan suhbatdoshlar
bir-birlarini chuqurroq anglaydilar. Savol berayotgan shaxs savol yordamida
30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Buguni kunda ta’lim tarbiya jarayonida , ta’lim
tizimining samarali faoliyatida psixologik xizmatning o’z o’rni va ahamiyati
sezilarli darajada o’sib bormoqda . Har bir maskan , muasassasa , tashkilotda ,
insoning ruhiyatini o’rganish uni naqqoshlash amaliyotchi psixologning vazifasidir
. Bugungi kunda ta’lim tizimining rivojlanishi va takomillashi natijasida insonlarga
, o’quvchilarga , ularning ruhiyatiga qaratilgan ta’lim- tarbiyani chuqurlashtirish
bugungi ta’limimizning bosh maqsadidir.
Ma’lumki , zamonaviy psixologik xizmat asoslari fanining bosh maqsadi
ta’lim - tarbiya muhitidagi o’quvchilar , talabalarning individual imkoniyatlarini
o’rganish hamda o’quv faoliyatining intellektual , emotsional , kognitiv ,
motivatsion sohadagi jihatlarini ilmiy jihatdan tekshirishdan iborat .
Inson psixologiyasini tushinish, tahlil qilish, rivojlantirishga jiddiy e’tibor
berish masalasi hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning yetakchi vazifalaridan biri bo‘lib kelgan.
XX asr bo‘sag‘asida psixologiya fani va uning ilg‘or vakillari o‘zlarining
navbatdagi jahonshumul ilmiy maqsadlari - insonga, ayni paytda, jamiyatga
psixologik xizmat ko‘rsatish tizimining muqarrarligini nazariy-ilmiy jihatdan
asoslab berishga muvaffaq bo‘ldilar
Kurs ishining maqsadi:
Psixologik xizmat tuzilishi va uni boshqarish usullari bilan tanishish.
Kurs ishining vazifalari:
 Psixologik xizmat tuzilishi va a uni boshqarish usullarini o’ rganish
 Psixologik xizmat maqsad va vazifalarini taxlil qilish
Kurs ishining obekti. Psixologik xizmat va uni boshqarish, - tarbiya
muhitidagi o’quvchilar , talabalarning individual imkoniyatlarini o’rganish
Kurs ishing predmeti. jamiyatga psixologik xizmat ko‘rsatish
Kurs ishining metodologik asosi. 1989-yilda О ‘zbekistonda amaliyotchi
psixologlarning yetishmasligi sababli Nizomiy nomli TDPIda amaliyotchi
1

- inson yaxlit tuzilishining asosiy tarkiblari, ularning o’zaro aloqalari,
shaxsning tashqi ta’sirlarga javobi va munosabati, taraqqiyot jarayonida ularning
takomillashuvi.
Darhaqiqat, har bir insonning o’z individual olamida sodir etilayotgan barcha
ma’naviy, ruhiy kechinmalarini u yashab turgan jamiyat istiqbollariga mos tarzda
tadqiq qilmay turib, shaxs va faoliyat, shaxs va jamiyat, shaxs va individuallik
o’rtasidagi ijtimoiy mutanosiblikni ta’minlab bo’lmaydi. Zero, psixologik
muhofaza vositasi sifatida tadqiq qilinayotgan ijtimoiy psixologik himoya
falsafasi ham shuni taqozo etmoqda.
Insonning individuallik darajasi yana shu bilan ifodalanadiki, undagi
faoliyatning usullari va vositalari hyech qachon tayyor holdagi barcha uchun bir
xil umuminsoniy tajribalardan iborat bo’la olmaydi. Har bir inson o’z individual
sifatlari va filogenezdagi xususiyatlari (ijtimoiy individuallashuvning shakllanishi
) asosida ijtimoiy faollik taqozo etgan faoliyatning mustaqil subyektiga aylanib
boradi. Bu bilan jamiyat har bir individning o’z hayotiy poydevori uchun muhim
bo’lgan "g’isht"ni o’zi barpo etishida ijtimoiy shart-sharoit yaratib beradi.
Bunday shart-sharoit esa har bir shaxsning umumiy va maxsus individual
imkoniyatlari ko’lamini ijtimoiy-psixologik jihatdan tahlil qilish va tobora kamol
toptira borish yo’llarini izlash asosidagina qaror toptirilishi mumkin. Shunga
muvofiq, shaxs va faoliyat uyg’unligini ta’minlashga xizmat qiluvchi ijtimoiy
psixologik muhofaza omili sifatida "muvaffaqiyatli individual uslub" omili va
uni ifodalovchi 3 mezon :
1) faoliyat va subyektiv hissiy kechinmalar mutanosibligi;
2) faoliyat va individual imkoniyatlar mutanosibligi;
3) faoliyat va shaxsga qo’yilgan talablar mutanosibligi kabi sifatlar belgilandi
va bu sifatlarning har bir shaxsda (o’quvchi yoki ishchi- xodimda) nechog’lik
tarkib topa borayotganligini o’rganish, tahlil qilish vazifasini psixologik
xizmatning asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida qabul qilindi.
17

kerakli ma’lumotni aniqlashtiradi. Savol berish suhbatning asosiy qismi
hisoblanadi. Savol berish ham san’atdir, uni mashaqqatli san’at sirlarini
o'rgangandek o'rganish, bilish talab etiladi.
Inson ongi, xulq-atvoriga ta’sir etuvchi bir necha yo'n alishlar mavjud bo'lib,
ularning bir turi suhbat davomida mutaxassislardan maxsus usullarni qo'llashni
talab etsa, ikkinchisi maxsus texnik vositalar va dori-darmonlami qo'llashni taqazo
etadi. Maxsus usullar quyidagilar: ishontirish, ko'ndirish, gipnoz, NLP.
Uslublar shaxs psixologiyasini yaxshi bilgan holda unga ta’sir etishni ko'zda
tutadi. Odamga ta’sir etishning negizida asosan shaxslarda mavjud
psixokomplekslar mavjud bo'lib, ular odamda etakchi rol o'ynaydigan quyidagi 3ta
instinktdan kelib chiqadi:
- o'z-o'zin i va zotini saqlash;
- avlodni davom ettirish;
- tajaw uzkorlik(agressiya).
Psixokomplekslar yuqorida sanab o'tilg an 3 ta instinktdan kelib chiqib. har
birimizning turmush tarzimizni, xulq-atvorimizni, xatti-harakatlarimizni, ko'z
ilg'amas to'rday o'rab chirmab turadi. Insonga ta’sir etmoqchi bo’lgan mutaxassis
xuddi musiqachi cholg'u asbobining kerakli pardalarini bosib, o'zi istagan tovushni
chiqargani kabi, shaxsni boshqarishi mumkin.
Psixologik maslahat chog‘ida test metodini o'tkazish qoidalarini qarab
chiqamiz. Psixodiagnostika bu masalaga katta ahamiyat beradi, chunki
tekshiriluvchi harakatlarining natijasi testni o'tkazish qoidalariga to'liq amal
qilishga bog'liq. Ko'pgina metodlar yordamida tekshiruvning bir necha majburiy
qoidalari ishlab chiqilgan.
1. Qo'llanmani, unga ajratilgan vaqtni o'zgartirish mumkin emas. Barcha
tekshiruvchilarga topshiriqlar bir xilda ko'rsatilishi, xatto qo'llanma ham bir
ohangda aytishni talab qiladi. Savollarni bir necha marta qaytarmaslik kerak.
2. Testni bajarayotgan vaqtida bolaga o'rgatish, tanqid qilish, xatto maqtash
ham mumkin emas. Tanqid bolani chalg'itadi va ranjitadi, k o'pincha bolaning
31

«tarbiyasi qiyin» tashxisi o‘qituvchilar, tibbiyot xodimlari, voyaga etmaganlar ishi
bo'yicha nazorat xodimlari tomonidan qo'yilgan bo'ladi. Psixologning vazifasi -
qiyinchiliklarning sabablarini aniqlash va ularga mos tuzatish (korreksiya)
metodlarini topishdan iborat.
Eksperimental-psixologik tadqiqot o'tkazishdan oldin pedagog- tadqiqotchi
bola bilan suhbatlashadi. Bunda u bola bilan ijobiy hissiy aloqa o'rnatib
bajariladigan topshiriqning maqsad va vazifalami tushuntirib beradi. Suhbat
psixologik tadqiqot metodi sifatida bola haqida ma’lumot olishga imkon beradi.
Suhbat oldindan tayyorlangan savollar asosida o'tkazilishi yoki ixtiyorsiz xarakter
kasb etishi mumkin.
Bunda tadqiqotchi suhbat jarayonida bolaga, uning oilasiga yoki tengqurlariga
tegishli bo'lgan, bolaga yoqmaydigan savollarni bermasligi kerak. Suhbatda bola
shaxsining xususiyatlari, o'zining jismoniy va psixik holatiga, ishchanligiga baho
berishi aniqlanad-tekshiruvchining ijtimoiy-madaniy darajasi, ma’lumoti,
qiziqishlari, ehtiyoj lari, o'zaro fikrlashuv qobiliyatlari aniqlanadi. Ba’zi hollarda
suhbat psixoprofilaktik va psixoterapevtik maqsadlarda o'tkaziladi, bunda bola
boshidan kechirayotgan qo'rqinch, xavotirlanish, o‘ziga ishonmaslik kabi holatlar
yo‘qotiladi. Shunday qilib, tarbiyachi suhbat jarayonida tadqiqot oldiga qo‘ygan
vazifaga bog‘liq ravishda bola hayoti haqida muhim ma’lumot olishi kerak.
Bolalar ustida psixologik tadqiqotlar o'tk azish tajribasi shundan dalolat
beradiki, qo'llanilayotgan psixodiagnostika metodikalarini shartli ravishda u yoki
bu psixik jarayonlarni o'rganish metodikalariga ajratish mumkin.
(L.I.Poperechnaya 1978; L.L.Venger, V.V.Xolmovskaya 1978; Z.I.Kalmikova,
1982; V.M.Bleyxer, I.V.Kruk, 1986). Masalan, o'quvchi xotirasi haqida faqat bir
metod asosida xulosa chiqarish mumkin emas, buning uchun metodikalar
majmuini qo'llash kerak. Shu bilan bir vaqtda, har bir eksperimental metodikalar
o'zining asosiy yo'nalishidan tashqari (ya’ni shaxsning ma’lum xususiyatini
o'rganishdan tashqari) psixikani boshqa xususiyatlarining holati haqida ba’zi
37

G‘.B.Shoumarov, E.G‘.G‘oziev,B.R.Qodirov, V.M.Karimova, Z.T.Nishanova,
F.S.Ismagilova, Sh.R.Baratov, E.N.Sattarov, N.S.Safaev, F.I.Haydarov, .XJalilova
va boshqalar hissa qo‘shganlar. 1998- yilda Sh.R. Baratov “Ta’lim tizimida
va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil etishning psixologik
xususiyatlari” mavzusida doktorlik dissertasiyasini yoqlagan hamda u 0 ‘zbekiston
psixologlarini o‘z “Psixologiya“ jurnaliga asos solgan.
6

ham bo’lmaydi. Zero, ijtimoiy psixologiya fanining yana bir muhim yangi
vazifasi psixologik xizmat metodologiyasi bilan bog’liq nazariy, amaliy va empirik
yo’nalishdagi tadqiqotlar ko’lamini belgilashning bugungi kungacha nechog’lik
hal qilinayotganligini tahlil qilishga to’g’ri keladi. Bu borada psixologiya olamida
hanuzgacha mukammal tarzda ishlab chiqilgan, rasmiy tarzda tan olingan
yagona ilmiy yo’nalish yoki konsepsiyaning qabul qilinmaganligi ayon bo’lsa-da,
ilg’or g’arb psixologlari, Markaziy hamdo’stlik Davlatlari psixologlari,
O’zbekiston psixologlari tomonidan olib borilgan va olib borilayotgan
(eksperimental izlanishlarga yo’l ochib berilayotgan) fan olami uchun o’ziga xos
salohiyatga va nufuzga ega bo’lgan tadqiqotlar mavjudki, ular qaysidir jihati
bilan psixologik xizmat modeli, uning psixologik himoya vositasi sifatidagi
mohiyati, ahamiyati hamda ijtimoiy istiqbollari haqidagi ilmiy-amaliy
tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ilmiy
adabiyotlardan bizga ma’lum bo’lishicha, ijtimoiy psixologik xizmat
metodologiyasining umumiy yo’nalishlari G’arb ijtimoiy psixologiya
namoyondalari tadqiqotlarini quyidagicha izohlash mumkin: V.Vundtning 1900
yilda chop etilgan "Xalqlar psixologiyasi" nomli yirik (o’n tomlik) epik asari
ijtimoiy psixologiya yo’nalishlarini yorqinlashtirishga xizmat qilib, inson
ma’naviyati, madaniyati va mafkurasini o’rganishning murakkab tomonlarini ochib
berdi. Taniqli ingliz psixologi Vil’yam Makdugallning 1908 yilda yozilgan
"Ijtimoiy psixologiyaga kirish" asaridagi "ijtimoiy xulq-atvor instinktlari"
nazariyasi freydizmga qarshi o’laroq inson instinktlari va faoliyat uyg’unligini
ta’minlash muammosini yoritishga ilk bor asos bo’lib xizmat qildi. Binobarin,
E.Fromm, J.Sallivan kabi olimlar tomonidan guruhlar psixologiyasi nazariyasini
yaratishga asos solindi. Bunda turli xil ijtimoiy psixologik treninglar orqali
guruhdagi shaxslararo munosabatlar bilan bog’liq psixologik iqlimni kamol
toptirish yo’llarining ilk bor ko’rsatilishi mehnat jamoalaridagi ijtimoiy
psixologik xizmat vazifalarini belgilash uchun ma’lum darajadagi empirik
ma’lumot sifatida xizmat qilishi mumkin.
8

XULOSA
Har bir insonning o’z individual olamida sodir etilayotgan barcha ma’naviy va
ruhiy kechinmalarini u yashab urgan jamiyat istiqbollariga mos tarzda tadqiq
qilmay turib shaxs va faoliyat, shaxs va jamiyat,shaxs va individuallik o’rtasidagi
ijtimoiy mutanosiblikni ta’minlab bo’lmaydi. Zero,psixologik muhofaza vositasi
sifatida tadqiq qilinayotgan ijtimoiy psixologik himoya falasafasi ham shuni
taqozo etmoqda.
Psixologik xizmat faoliyati yosh va pedagogik psixologiya. psixokorreksiya,
psixologik maslahat sohasida umumiy psixologik va maxsus psixologik bilimlar
olgan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriiadi. Psixologik xizmatga jalb
qilingan pedagoglar bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta tayyorgarlikdan
o‘tishlari lozim.
Xulosa o’rnida shuni aytib o’tish joizki , xalqning ma’naviyatini , ruxiyatini
yuksaltirish uchun biz birinchi navbatda ta’lim tizimizning dastlabki o’choqlaridan
boshlab psixologik xizmatni yo’lga qo’yish chora - tadbirlari ko’rib chiqilishi
kerak va bunga amaliy yordam ko’rsatish ishlari amalga oshirilishi kerak, ta’lim
tizimida malakali kadrlar tayyorlash , oliy ta’lim tizimida psixologiya sohasida
kvotalar sonini oshirish , bugungi kunda raqobotbardosh kadrlarni tayyorlash
ta’lim tizimidagi asosiy maqsadlardan biri desak yanglishmaymiz. Har bir ta’lim
tizimidan boshlab , psixolog xizmat ish o’rinlarini kengaytirish , bu sohaga amaliy
yordam ko’rsatish respublikamizda psixologik xizmatning o’sish ko’rstkichlarini
samarali hal etish vazifalari , bugunda ta’lim tizimining yetakchi vazifalaridan
desak yangilashmaymiz . Psixolog , amaliyotchi psixolog – inson ruhiyatining
bunyodkori, naqqoshidir .

40

faoliyatni bajarishga bo’lgan iqtidor kurtaklarini o’rganishni va shu asosda shaxs
faolligini kamol toptirish uchun asos sifatida xizmat qilishi mumkin. Shunga
muvofiq maxsus tadqiqotlar shuni tasdiqlayaptiki, faoliyatni muvaffaqiyatli tashkil
etish uchun individual xususiyatlar, ayniqsa, har bir shaxs temperamenti hamda
individual uslubiga ham bog’liq. Ayniqsa, mehnat va o’quv faoliyati jarayonida
ushbu holatni kuzatish, tahlil qilish va rivojlantirish bilan bog’liq usullar
majmuasining ishlab chiqilishi psixologik xizmatning muhim vazifasi ekanligidan
dalolatdir.
Shaxs faoliyatiga individual yondashuv yo’nalishi bilan bog’liq psixologik
xizmatning ma’lum metodologik tamoyillarini ilmiy-tadbiqiy jihatdan asoslab
beruvchi olim N.S.Leytes ma’lumotlariga qaraganda, asab tizimi nisbatan
kuchsiz bo’lgan kishilarda ko’pincha bir xildagi ishning bajarilishida ma’lum
afzalliklar borligi aniqlangan: ularning yuqori sezgirligi ta’sirlanuvchanlik
muvaffaqiyatini ta’minlaydi, lekin u yoki bu faoliyat jarayonidagi favqulotda va
kuchli qo’zg’aluvchilar asosida namoyon bo’luvchi vaziyatlarda kuchsiz tipdagi
kishilar aynan o’zlarining fiziologik xususiyatlariga ko’ra ishni uddalay olmay
qolishlari mumkin.
Chunonchi, asab tizimi tipi ancha kuchli bo’lgan kishilar bir xil, ancha sust
tipdagi kishilar esa boshqa xil vazifalarni bir muncha oson hal qiladilar. Asab
tizimining kuchi bo’yicha farqlanadigan kishilar bir xildagi vazifani hal etishga
ko’pincha har xil yo’llar bilan borishlari kerakligini N.S.Leytes o’z asarlarida har
tomonlama asoslab berdiki, bu - psixologik xizmatda hisobga olinishi mumkin
bo’lgan muhim jarayondir. Zero, faoliyat unumdorligi insonning o’z potensial
imkoniyatlari ko’lamidan oqilona foydalanishning mahsulidir. E.A.Klimov,
V.S.Merlin, V.M.Rusalov B.M.Teplov tadqiqotlarida ham shaxs temperamenti
asosida uning mashg’ul bo’lgan u yoki bu faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishdagi
individual uslubning belgilanishi zarurligini ilmiy jihatdan asoslab beruvchi
ma’lumotlar bor. Jumladan, E.A.Klimovning empirik ma’lumotlari bir necha
stanokda ishlashda asab tizimida ham "harakatchan tip"dagi, ham "harakatsiz
14

II BOB. PSIXOLOGIK XIZMAT TUZILISHI VA UNI BOSHQARISH
2.1. Psixologik xizmat predmeti, maqsadi va vazifalari
Inson psixologiyasini tushinish, tahlil qilish, rivojlantirishga jiddiy e’tibor
berish masalasi hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning yetakchi vazifalaridan biri bo’lib kelgan.
XX asr bo’sag’asida psixologiya fani va uning ilg’or vakillari o’zlarining
navbatdagi jahonshumul ilmiy maqsadlari - insonga, ayni paytda, jamiyatga
psixologik xizmat ko’rsatish tizimining muqarrarligini nazariy-ilmiy jihatdan
asoslab berishga muvaffaq bo’ldilar.
Umuman, psixologik xizmat ko’rsatish muammosi ma’lum ma’noda, ilmiy
psixologiyaning yetakchi yo’nalishlaridan biri sifatida ko’p bor munozaralar
manbai bo’lgan. Bu haqda dastlabki psixologik tasavvurlar makoni bo’lmish
Hindiston, Xitoy, Yegipet, Vavilon, O’rta Osiyo, Gresiyadan, shuningdek, jon
(ruh) haqidagi kitobning muallifi Aristoteldan hamda temperament (mijoz)
ta’limotining asoschilari Galen’, Gippokrat va ibn Sinolardan tortib, to hozirga
qadar psixologlar o’z fikr-mulohazalarini bildirib kelmoqdalar.
Tarix va ijtimoiy hayot tamoyillari shuni ko’rsatmoqdaki, jamiyatning har
tomonlama rivojlanishi va unda yuksak darajadagi hayot, turmush tarzining qaror
toptirilishi, avvalo har bir faoliyat ko’rsatuvchi shaxsdagi o’ziga xos psixologik
salohiyatning ne chog’lik to’la-to’kis namoyon etilayotganligi bilan belgilanadi.
Zero, har bir mamlakatning porloq kelajagini odamlardagi ijodiy, intellektual va
ma’naviy taraqqiyot yo’liga xizmat qiluvchi davlat mexanizmisiz tasavvur qilib
bo’lmaydi. Shu boisdan bo’lsa kerak, hozirgi kunda barcha rivojlangan,
rivojlanish yo’lidan borayotgan mamlakatlar birinchi galda o’z fuqarolarining
ma’naviy, intellektual, jismoniy, ruhiy barkamolligiga va undan ijtimoiy
manfaatlar uchun samarali foydalanish yo’llarini izlashga jiddiy e’tiborni
qaratmoqdalar. Shu nuqtai nazardan, har bir mamlakatda inson va uning faoliyati
o’rtasidagi uyg’unlikni ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-psixologik xizmat
tizimining joriy etilishi alohida ahamiyat kasb etadi.
19

Mazkur yillarda ta’lim jarayonini tashkil etish va rivojlantirish o‘quvchi va
o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq psixologik omillarga asoslangan va bu talaygina
yaxshi natijalar ham bergan. Biroq, afsuski, o‘sha davrda sobiq ittifoq mafkurasi va
xalq ta’limi o‘rtasida paydo bo‘lgan ayrim obyektiv va subyektiv ziddiyatlar oqimi
umumta’lim maktablari uchun muhim ahamiyat kasb etgan pedologik xizmat
ildiziga bolta urdi va uni rasmiy tarzda yo‘qqa chiqardi. Natijada, pedagogik
psixologiya yo'li bilan bajariladigan barcha ishlar maktabda faqat pedagogic
yondashuvlar asosidagina amalga oshirildi. Shunday bo‘lsa-da, 0 ‘zbekistondagi
umumta’lim tizimi bilan bog‘liq izlanishlar va tadqiqotlar to‘xtab qolgani yo‘q.
Ayniqsa, V.E. Chudnovskiy, P.I. Ivanov, M.G. Davletshin, M. Vohidovlar
tomonidan ishlab chiqilgan qator ilmiy va metodik tavsiyalar maktabda psixologik
xizmat tatbiqini yaratish uchun ma’lum darajada asos bo‘lib keldi. Binobarin,
70-80-yillarda Toshkent Davlat Universiteti psixologiya kafedrasi olimlari
tomonidan ijtimoiy psixologik tadqiqotlaming hayotga tatbiqini amalga oshirish
maqsadida talaygina mehnat jamoalarida psixologik xizmat tizimi joriy qilindi va
Respublikamizda ilk bor qator mehnat va ishlab chiqarish jamoalarida inson va
mehnat faoliyati, shaxs va shaxslararo munosabatlar, ishchi va rahbar, ruhiyat va
rentabellik, rahbar va jamoa psixologiyasi bilan bog‘liq ilmiy-amaliy ishlar olib
borildi. Shuningdek, 60-70 yillarda 0 ‘zbekiston Pedagogik Fanlar Ilmiy
Tekshirish instituti xodimlari P.P.Zimin, V.A.Tokareva, M.Sh.Rasuleva,
M.Dadajonovlar tomonidan maktabda psixologik xizmat tatbiqini o‘rganishga oid
qator izlanishlar, amaliy tadbirlar olib borildi. Ayniqsa, 1966-yilda Chirchiq
shahrida axloqiy tarbiyaga oid,1973-yilda Andijonda oilaviv tarbiyaga oid,
Samarqandda taniqli psixolog N.A.Menchinskaya ishtirokida aqliy taraqqiyot
muammolariga oid olib borilgan izlanishlami alohida qayd etish mumkin.
1989-yilda О ‘zbekistonda amaliy otchi psixologlarning yetishmasligi sababli
Nizomiy nomli TDPIda amaliyotchi psixologlar tayyorlash fakulteti ochildi.
0‘zbekistonda psixologik xizmatning rivojlanishida M.G.Davletshin,
5

ma’lumotlar beradi. Masalan: bolaga berilgan 10 ta so'zni qanday yodlashiga
qarab, faqat uning xotirasi haqidagina emas, balki ixtiyoriy diqqati, harakatlarining
maqsadga yo'naltirilganligi, ularning sabablari haqida ham bilsa bo'ladi.
Tarbiyachi-tadqiqotchi tadqiqot uchun u yoki bu metodikani tanlaganida
ko'rsatm ani salgina o'zgartirish metodikaning yo'nalishi o'zg arib ketishiga sabab
bo'lishini hisobga olishi kerak. Topshiriqni bajarishga kirishishdan oldin bola unga
bo'lgan ko'rsatmani to'g'ri tushunganligiga ishonch hosil qilish lozim.
Bajarilayotgan toshiriqning muvaffaqiyati ko'p hollarda shunga bog'liq bo'ladi.
Psixologik-pedagogik tadqiqotning sifati eksperimentda qo'llaniladigan
metodikalar soniga bog'liq bo'ladi. Lekin maktabgacha ta’lim muassasasi va
maktab yoshidagi bolalarda tadqiqot o'tkazganda, ularning tez charchashini
hisobga olish zarur. Shuning uchun bir tadqiqot o'tkazganda, tadqiqot vazifalariga
bog'liq ravishda tanlangan 5-7 metodikadan foydalanish tavsiya etiladi. Bir necha
bosqichda o'tkaziladigan tadqiqotlarda ko'proq metodikalardan ham foydalanish
mumkin. Eksperimental tadqiqot usullarini yaxshi egallash ham muhimdir.
Tadqiqotchi tajriba vaqtida bola bilan qanchalik yaxshi munosabatda bo'Isa, bola
toshpiriqni shunchalik yaxshi bajaradi.
Tadqiqot o'tk azish uchun eksperimental metodikalarni tanlashda
quyidagilarni e’tiborga olish zarur:
a) tadqiqot maqsadi — psixik taraqqiyot darajasini aniqlash, uning yoshiga, m
a’lumotiga mosligi, shaxs xususiyatlarini aniqlash;
b) sinaluvchining yoshi va uning hayot tajribasi, o'tg an ta’lim va tarbiyasi
amalga oshrilayotgan sharoit;
v) bolaning eksperimental tadqiqotga moslashishi, muloqotga kirishishi,
verbal aloqa o‘rnatish xususiyatlari.
Tanlangan eksperimental psixologik metod ikalaming qiyinlik darajasi o‘sib
borish tartibida b o‘lishi kerak.
Tarbiyachi qanchalik ko‘p eksperimental psixologik tadqiqotlarni o‘tkazsa,
uning tajribasi shunchalik ortib boradi. U quyidagilami o‘z ichiga oladi: bola
38

tip"dagi xodimlar birdek yuqori darajadagi ishlab chiqarish muvaffaqiyatlariga
erishish mumkinligini tasdiqlaydi. Buning asosiy sababi esa bir xil mehnat
vaziyatida turlicha harakat yo’nalishini tanlay bilish va amalga oshirishdir.
Umuman, yuqorida qayd etilgan olimlarning umumiy fikr-mulohazalariga
ko’ra individual uslubning shaxsda darrov paydo bo’lmasligi, balki ko’pincha
stixiyali tarzda (ya’ni, individual-hissiy asab sifatlari yordamida) paydo bo’lishi
qayd etiladi. Demak, har bir shaxsga psixologik xizmat davomida o’z
imkoniyatlari va faoliyat talabi uyg’unligini ta’minlash yo’llarini izlash asosida
yondashilsa, mazkur shaxs faoliyatidagi individual uslubning tarkib topishi tobora
rivojlanib, takomillashib boradi. Bu esa, o’z navbatida shaxs va jamiyatning
ijtimoiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etmay qolmaydi.
V.M.Rusalov tadqiqotlarida ijtimoiy psixologiya uchun muhim bo’lgan
hamkorlik faoliyati muvaffaqiyati ma’lum jihatlari bilan individual uslub
imkoniyatlariga ham bog’liq ekanligi qayd etilib, "xolerik" temperamentli kishi
bilan sherik bo’lib ishlaganga qaraganda" flegmatik" va" melanxolik" bilan
birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo’lishi empirik ma’lumotlar asosida
tadqiq qilinadi.
Demak, muassasadagi amaliy psixolog har bir shaxs faoliyati hamkorligini
tashkil etish jarayonida ushbu imkoniyatlarni hisobga olishi orqali ijtimoiy-
psixologik yutuqlarga erishishi mumkin.
Shaxs individual farqlanishining ijtimoiy qimmatini tadqiq qilish muammosi
K.K.Platonov asarlarida bir qadar kengroq ko’lamda qayd etiladi. K.Platonovning
metodologik xizmati shundaki, u inson ijtimoiy individual olamini tushunishning
to’rt mezonini ishlab chiqdi va shaxs ijtimoiy individual farqlanish mohiyatini
tushunish uchun muhim bo’lgan ushbu ijtimoiy mezonlarning nazariy-ilmiy
konsepsiyasini yaratdi. Bular: 1 - mezon (kategoriya) asosidagi farqlanishga ko’ra
insondagi sifatlar o’zgarishi bilan uning mohiyati va ijtimoiy yo’nalishlari ham
o’zgaradi. Bu o’rinda shaxs atributlari uning ongliligi, dinamikligi, faollik va
betakrorligi kabi barcha sifatlar muhim o’rin tutadi. Inson xususiyatlari va
15

1) Ch.Spirmen tomonidan "ikki omil" nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga
muvofiq insonning har bir faoliyatida barcha faoliyatlar uchun umumiy bo’lgan
(1-omil) va aynan mazkur faoliyatga mos bo’lgan (2-omil) barcha xususiyatlar
o’zaro bog’liqlikda tadqiq qilinadi. Tadqiqotchi ushbu omillarning inson va
faoliyat uyg’unligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan psixologik mohiyati va
mazmunini ochib beradi.
2). L.Terstoun, Dj.Gilford tomonidan yaratilgan "Mul’tifaktor"
nazariyasiga binoan birlamchi aqliy qobiliyatlar (idrok tezligi, xotira
assosiasiyalari va hokazo ) ning har bir individdagi tarkib topganlik ko’lamini
tadqiq qilindi va shu asosda har bir shaxs faoliyatiga alohida yondashuvni taqozo
etuvchi psixologik xizmatning metodologik prinsiplari ishlab chiqildi. Umuman,
psixologiyada individual farqlanishning 56 xil yo’nalishidagi tipi ma’lum va
mashhur. Masalan, obyektiv va subyektiv tip (dastavval, A.Bine tajribalarida
qayd etilgan) fikrlovchi faol tip (A.M.Djordantu bo’yicha), rasionalistlar va
empiriklar (U.Djems tadqiqotlari bo’yicha) "chuqur-tor" va "mayda-keng" tip,
(G.Gross ma’lumotlari bo’yicha), nazariy, iqtisodiy, estetik, ijtimoiy, siyosiy,
diniy tiplar (E.Shpranger tadqiqotlari bo’yicha); shizotimik va siklotimik tiplar
(E.Krechmer tadqiqotlari bo’yicha); visserotonik, somatomik, serebrotonik tiplar
(U.Sheldon bo’yicha); ekstrovert va introvert tiplar (K.T.Yung va G.Yu.Ayzenk
ma’lumotlari bo’yicha) haqidagi empirik ma’lumotlarning qayd etilishi, shular
jumlasidandir.
B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilisin, E.A.Golubeva, B.R.Qodirov va
ularning shogirdlari tomonidan olib borilgan empirik tadqiqotlar mazmuni
ijtimoiy psixologiya psixologik xizmat uchun muhim bo’lgan har bir shaxsning
(individning) tabiiy va tug’ma sifatlarini, oliy nerv faoliyatining o’ziga xos
qobiliyat elementlarini va unga ta’sir etuvchi ta’lim-tarbiya, tashqi muhit va
faoliyatning ne chog’lik tashkil etilish jarayonini mukammal o’rganish va uni
ijtimoiy maqsadlar asosida rivojlantirish yo’llarini belgilash uchun katta
imkoniyat yaratdi. Mazkur imkoniyatlar avvalambor insondagi u yoki bu
13

Darhaqiqat, mazkur iyerarxik tizim motivasiyasining ilmiy jihatdan asoslab
berilishi birinchidan, ijtimoiy psixologiyadagi ehtiyojlar va motivlar bilan
bog’liq qator tadqiqotlarga hamohang bo’lsa, ikkinchidan, mazkur yo’nalishdagi
psixologik xizmat metodologiyasini yaratish uchun alohida istiqbolga ega.Chunki,
psixologik xizmatda insonning ijtimoiy ehtiyojlari muammosi ilmiy jihatdan
to’g’ri talqin qilinishi va to’g’ri yo’naltirilishi lozim. Bu borada qator taniqli
sosiolog, psixolog va faylasuflar tomonidan e’tirof etilgan ilmiy mulohazalarga
tayanish mumkin. Masalan, D.N.Uznadzening
"... ehtiyoj tushunchasi ... tirik organizm uchun zarur bo’lgan va ayni
paytda qo’lga kiritilmagan barcha narsalarga taalluqli" va M.S.Kagan,
A.V.Margulis, E.M. Etkindlarning "ehtiyoj - kerakli narsalarning yetishmaslik
oqibati", V.A.Yadovning "ehtiyoj - inson shaxsi va organizm faoliyati uchun kerak
bo’lgan zarurat hamda yetishmovchilik mahsuli", L.I.Bojovichning "ehtiyoj –
individ organizmi va u shaxs taraqqiyoti uchun muhim bo’lgan zarurat",
A.V.Petrovskiyning "ehtiyoj - jonli mavjudot hayot kechirishining konkret shart-
sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart - sharoitlarga nisbatan
uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir" kabi fikrlari shaxs taraqqiyotini
ta’minlash yo’lida ehtiyojlarning biologik va ijtimoiy uyg’unligini hisobga olgan
holda psixologik xizmatning navbatdagi vazifalarini belgilash imkonini beradi.
Psixologik xizmat metodologiyasini yaratishda insonning hissiy holatini
tushunish va uning o’z mehnati mahsullaridan ijtimoiy qoniqish jarayonini tahlil
qilish, rivojlantirishga bag’ishlangan ayrim tadqiqotlarning o’rni hamda
istiqboliga ham alohida e’tiborni qaratish lozim.. Masalan, F.Xersberg va uning
izdoshlari tomonidan mehnat faoliyatini tashkil etishdagi emosiogen farqlanish
mexanizmlari tadqiq qilindi. (X - 1959). Mazkur izlanish mahsuliga ko’ra mehnat
faoliyatini tashkil etishda ijodiylik, mustaqillik, o’z-o’zini bilish, rivojlantirishga
qaratilgan tadbirlarga e’tibor berilsa, shaxs faoliyati unumdorligiga ijobiy ta’sir
etuvchi hissiy kechinmalarni va aksincha, faqat texnik jarayondangina iborat
bo’lgan mehnat sharoiti yaratilsa, shaxs faolligiga salbiy ta’sir etuvchi hissiy
10

kurs ishi Psixologik xizmat tuzilishi va uni boshqarish

Купить