• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 133.8KB
Покупки 3
Дата загрузки 18 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Дата регистрации 08 Февраль 2024

105 Продаж

Psixologiyada koʻrgazmali xarakat va koʻrgazmali obrazli tafakkur

yordamida og‘zaki va yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.) Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi. Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar, chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi. Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi. Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan boshlanadi. Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan a.a.smirnov tafakkur va aqliy jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni tafovutlash zaruriyati haqida ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi. Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. 15 bilamiz. Uning mavqei o z kasbiga muhabbati, o quvchilariga nisbatanʻ ʻ talabchanligi, o quv dasturi va darsliklardan to g ri foydalana bilishi, shuning ʻ ʻ ʻ bilan bir qatorda o z ustida tinmay izlanib, o z - o zini tarbiyalashi bilan ʻ ʻ ʻ o lchanadi. Kelajagimiz yoshlar qo lida ekan biz o qituvchilar ana shu ʻ ʻ ʻ yoshlarni chin inson bo lib yetishishlari uchun qo limizdan kelgan barcha ʻ ʻ mahoratimizni ishga solmog imiz kerak. ʻ O qituvchilik nihoyatda mas’uliyatli kasb, bu esa ko proq o z ustida ʻ ʻ ʻ ishlash, tajriba almashish, darsga tayyorgarlikni takomillashtirishga da’vat etadi. O qituvchilarning o z - o zini tarbiyalashlarida matbuot sahifalari bilan ʻ ʻ ʻ tanishishi, ilg or o qituvchilarning tajribalariga suyangan holda dars tahlillarida ʻ ʻ qatnashishi, jamoadagi kasbdoshlari bilan uslub almashish yuqori samara beradi. Tarbiyaviy jarayonni mustahkamlash, yaxshilash, uni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun deyarli barcha qoidalarni, usullarni, g oyalarni ʻ qaytadan ko rib chiqish, bola shaxsiga e’tiborni qaratish, yillar davomida ʻ to plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarur. ʻ Hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi shaxsiga oddiy ta’sir ko rsatishi emas, balki tarbiyachilar va ʻ tarbiyalanuvchilarning aniq bir maqsadga qaratilgan, bir - biri bilan hamkorlikda qiladigan munosabatlari va o zaro ta’sir ko rsatishi ekanligi ʻ ʻ alohida ta’kidlanadi. O qituvchi yoshlarga ta’lim — tarbiya beruvchi insondir. O qituvchida ʻ ʻ o qituvchilik kasbiga xos layoqat, qobiliyat bo lmog i darkor. Avvalo u ʻ ʻ ʻ bolalarni sevishi, ijodkor, ishbilarmoi bo lishi, ma’naviy barkamol bo lishi, ʻ ʻ dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan bo lishi lozim. O qituvchi ʻ ʻ o quvchilarga ta’lim — tarbiya berar ekan, avvalo, uning o zida tarbiyaviy ʻ ʻ hislatlar tarkib topgan bo lishi darkor. O qituvchi odobli 6o lishi kerak. Uning ʻ ʻ ʻ odobi, madaniyati yuksak bo lsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli ʻ bo la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Buning uchun ochiq ko ngil, qat’iy ʻ ʻ 7 bog‘langan bo‘lishini, birining ikkinchisidan kelib chiqishini talab etadi. Har bir xususiy fikr umumiyroq fikr bilan asoslangan bo‘lishi kerak. 4. Selektivlik (lot. – tanlash, tanlanish) – ma’lum vaziyat uchun zarur bo‘lgan bilimlarni tanlash, barcha imkoniyatga ega bo‘lgan holatlarni chetlab o‘tgan holda ularni muammoni hal etishga safarbar qilish. 5. Antitsipatsiya (lat. – oldindan sezish) voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish, oldindan sezishni bildiradi. Inson voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish, ularning natijalarini bashorat qilish, muammo echimining ehtimolligi chizmasini tasavvur qilish qobiliyatiga ega. 6. Tafakkur refleksivligi . Fikrlovchi sub’ekt doimiy refleksiya holatida bo‘ladi, o‘z mulohazalarini aks ettiradi, ularni tanqidiy baholaydi, o‘zini baholash mezonlarini ishlab chiqadi. Refleksiya deb sub’ektning o‘zini aks ettirishi bilan birga muloqotda bo‘ladigan sheriklarini ham o‘zaro aks ettirishiga aytiladi. Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi. Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadi. Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa- hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini 24 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Buyuk alloma inson ruhiyatining muhandisi Abu ali Ibn Sino o zining ʻ “Tib qonunlari” asarida shunday fikr bayon qiladi: “O qituvchining barcha xatti - harakatlari ezgulikdan iborat bo lmog i ʻ ʻ ʻ lozim”. Ezgulik avvalo bola qalbiga yo l topishdan boshlanadi. U bilan g amxo r, ʻ ʻ ʻ hamnafas bo lish, beg ubor qalb egasini hurmat qilish, xohish - istaklariga ʻ ʻ befarq bo lmaslik, bir so z bilan aytganda bolajon bo lish zarur. ʻ ʻ ʻ Bola tafakkurini har tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashini shakllantirishda yangi zamonaviy bilimlarni keng ko lamli olib borilishi kerak. ʻ Chunki bolaning bilish, yangiliklarni qabul qilish doirasi keng, undan to g ri samarali foydalanish esa o qituvchilarning, tarbiyachilarning vazifasidir. ʻ ʻ ʻ O qituvchi pedagogik mahoratini oshirish uchun o z - ustida ishlashi, ʻ ʻ tinmay izlanish, zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida ish olib borishi lozim. Yangi metodik mahorat, bu yangi pedagogik texnologiya deganidir. 1 Kurs ishining maqsadi. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ʻ ko rgazmali obrazli tafakkurning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli ʻ xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ tafakkurning mohiyatini yoritib berish; ● Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ tafakkurning hozirgi holati va uni tahlil qilish; 1 2 ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Jahon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tahlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog’liqdir. Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi muhim jihatlarni ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’g’risida fikr yuritganda ham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki hodisa mohiyatini ochishga intiladi, oddiy turmush haqidagi umumiy qonuniyatni yaratishga harakat qiladi. Shubhasiz, inson tafakkuri hali izlanmagan, to’la foydalanilmagan zahira va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu zahirani to’la ochish fan-texnika rivojini intensivlashdan iborat. Chunki har qanday kashfiyot, yangilik, rivojlanish inson aql- zakovatining mahsulidir. SHu boisdan ham fan va texnikaning rivojlanishi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Insonlar fikrlash faoliyatidagi individual tafovutlar tafakkurning sinchkovlik, tafakkur kengligi, chuqurligi va mustaqilligi, fikrning eguluvchanligi, aqlning sertashabbusligi va tanqidiyligi, mantiqiylik, isbotlanganlik va ijodkorlik kabi sifatlarida ifodalanishi mumkin. Aqlning pishiqligi – u yoki bu hodisani ahamiyatga molik munosabatlarda har tomonlama bilishga intilish; tafakkur kengligi – bu savolni yaxlitligicha, shu bilan birga zarur bo‘lgan xususiyatlarni chetda qoldirmay qamrab olish qobiliyati. tafakkur kengligi inson dunyoqarashi va har bir hodisani boshqa hodisalar bilan turli aloqalarda ko‘rib chiqish qobiliyatida ifodalanadi. tafakkurning chuqurligi murakkab savollar mohiyatiga kirib borish, asosiy holatni ikkinchi darajalilardan, zaruriyatni tasodifiydan ajratish malakasida ifodalanadi. tafakkur chuqurligigiga qarama-qarshi sifat bo‘lib hukm va xulosalarning yuzasi hisoblanadi, bunda odam mayda-chuydalarga e’tibor qaratib, asosiysini ko‘rmaydi. tafakkurning mustaqilligi insonning yangi 28 Ilg or o qituvchiʻ ʻ - o qitish va tarbiyalash usullarini mukammal ʻ egallagan, dars jarayonida o quv dasturi. darslik va metodik qullanmalarni ʻ to liq amalga oshiradi. Darsga qo yilgan talablar, uning maqsad va vazifasini ʻ ʻ namunali bajaradigan o quvchilarga puxta bilim va tarbiya bera oladigan, ʻ bolalarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirib, eng yaxshi natijalarga erishuvchidir. Dars vaqtni to g ri taqsimlovchi, bir daqiqa vaqtning qadriga ʻ ʻ yetuvchi, dars jarayonida o quv dasturi qodalarini bajara oladigan qobiliyatga ʻ ega bo ladi. Maktabning hamma ishlarida ilg orlikka intiluvchan hisoblanadi. ʻ ʻ Fidoyi o qituvchi ʻ - kasbini sevgan, irodali, qiyinchiliklarga brdosh beradi, o quvchilar bilan ishlash qobiliyatini mukammal egallagan. U hech ʻ qachon nolimaydi, hech kimni yomon demaydi, tinch osoyishtalik bilan o tgan ʻ mazmunli kunllariga shukronalar aytadi. Bunday o qituvchi o quvchilarga ʻ ʻ namuna bo ladi. ʻ Oddiy o qituvchi ʻ madaniyati, ko rinishi ham, o quvchi va ʻ ʻ odamlar bilan muomalasi ham oddiy dars jarayonida o quv dasturi, darslik ʻ mazmunini oddiy va sodda holda tushuntirishga harakat qiluvchidir. Har qaysi o quvchi mavzuni yaxshi tushunayapti deb ishonuvchan, darsda vaqti - vaqti ʻ bilan "Tushundingizmi?", "Yaxshi" so zlarini ishlatuvchi, ishonuvchan shaxs. ʻ Ta’lim - tarbiya ishida kim nimani taklif etsa unga ishonib, bajarishga harakat qiluvchi, o zicha biror bir yangilik haqida o ylamaydi, yangicha takliflar ʻ ʻ aytmaydi, izlanmaydi, eshitgan o zi ko rgan tajribalar asosida dars ʻ ʻ o tkazaveradi. ʻ Insonning sog lom va baquvvat bo lib tarbiya topishida buyuk ʻ ʻ mutafakkirlarimizning o gitlari muhim o rin kasb etadi. Jumladan, Alisher ʻ ʻ Navoiy o qituvchining talabchan, xushmuomala bo lishiga undagani, amma har ʻ ʻ ikkalasida ham ma’lum me’yorni bilish zarurligini uqtiradi. Tarbiya haqida gapirar ekan, "Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik zulmdir va qobiliyatsizga tarbiya xayf. Uni tarbiya qilmaslik bilan nobud qilma, shunga tarbiyangni nobud qilma" deydi. 12 bo lishi, o zini tuta bilishi, bardoshli bo lishi kerak. Bolalarga nisbatanʻ ʻ ʻ talabchan bo lish bilan birga o z shaxsiga tanqidiy nuqtai nazardan qaray olishi ʻ ʻ kerak. O qituvchi pedagogik etikaning normalarini o zlashtirib olishi, tajribada ʻ ʻ qo llashi, o zining dunyoqarashi va ahloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim. ʻ ʻ Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko rish natijasida pedagogik etikaning ʻ qoidalari o qituvchining o z e’tiqodiga, intilishiga, o z axloqiy sifatiga ʻ ʻ ʻ aylanadi. Bu ahloqiy e’tiqod o qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy ʻ ishlarda, o quvchilar va boshqa kishilar bilan munosabatlarda, muomalasida, ʻ kundalik turmushda o zining shaxsiy namunasi bilan ahloqiy ta’sir o tkazishda ʻ ʻ ko zga tashlanadi. Muallim ahloqining natijalari uning yoshlarga ahloqiy ʻ ta’sirining samaradorligida namoyon bo ladi. Shaxs axloqining ʻ xarakterlaydigan belgilaridan biri ma’suliyatdir. O qituvchining ma’suliyati - ʻ ma’suliyat tushunchasining butun mazmunini saqlagan holda muallimning faoliyati va ta’lim — tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o z ichiga ʻ oladi. O qituvchi zimmasiga bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish ʻ ma’suliyati yuklanadi. Pedagogik odobga ega bo lgan o qituvchi o quvchilar orasida obro qozanadi. ʻ ʻ ʻ ʻ O qituvchi qanchalik ko proq obro qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan ʻ ʻ ʻ shunchalik muvaffaqiyatliroq bo ladi. ʻ O qituvchining asosiy maqsadi hamma o quvchilarning muvaffaqiyatli ʻ ʻ o qishiga erishishidir. Buning uchun o quvchilardan o z ustida ishlashi, o z - ʻ ʻ ʻ ʻ o zini tarbiyalashi talab etiladi. ʻ O z - o zini tarbiyalash o z faoliyatini tahlil qilishdan va o z shaxsini ʻ ʻ ʻ ʻ takomillashtirishdan boshlanadi. O quvchilarda shu hislatga ehtiyoj paydo ʻ bo lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo ladi. ʻ ʻ 8 1.2.Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkur vaʻ ʻ uning mohiyati Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir. Lekin alohida jismlar va real olam hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan uch ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu savollar: «yuaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu harakat natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat 3 . Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi. Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir bo‘ladi. Shunday qilib, tafakkur ni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks ettirish sifatida ta’riflash mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri umumlashtirish dan iboratligi kelib chiqadi. Voqelikni umumlashtirgan holda aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir. Bu tajriba til 3 14 shubhasizdir. Bundan tashqari, bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik (bilish) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega. Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm- farosat – abstraksiyalardan foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, tasniflash layoqati; aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-qarshiliklarini anglab etadi. Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma shaklida keltirish mumkin (10.1 rasm). 10.1 rasm. Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy xususiyatlari. 17 chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va qonunlar o‘rnatish usuli. Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni bilish. fikrlash jarayonida inson atrof-olamni o‘ziga xos aqliy opersiyalar vositasida o‘rganadi. Asosiy fikrlash operatsiyalariga analiz va sintez, taqqoslash, abstraksiya va umumlashtirish, aniqlashtirish, tasniflash va tizimlashtirish kiradi. Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar, munosabatlarga ajratish. Stolni, masalan, qopqog‘i, tirgaklari, g‘aladonlari va boshqalarga bo‘lish mumkin. Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy faoliyatga kiritilganida analiz amaliy , va nazariy holatda aqliy bo‘ladi. Sintez – bu qismlar, xossalar, harakatlarni fikran yaxlitlikka birlashtirish. Xuddi shunday, o‘quvchi biror mavzuni o‘rganishda matnning hammasini o‘qib chiqadi, so‘ngra esa alohida ma’noga ega bo‘lgan qismlarni ajratadi, ya’ni matnni tahlil qiladi. Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez operatsiyasi bo‘ladi. Taqqoslash – bu jism va hodisalar, yoki ularning alohida belgilari o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash. Taqqoslash bir tomonlama (chala) va ko‘p tomonlama (to‘liq); yuzaki va chuqur; bevosita va vositali bo‘lishi mumkin. Umumlashtirish – jism va hodisalarni ularning umumiy va ahamiyatli belgilari bo‘yicha fikran birlashtirish. Masalan, olma, nok, olxo‘ri, o‘rik va h.k.lardagi o‘xshash belgilar «mevalar» so‘zi bilan ifodalanadigan yagona tushunchada namoyon bo‘ladi. Sodda umumlashtirishlar ob’ektlarni alohida, tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat, majmuiy umumlashtirish murakkab bo‘lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko‘ra birlashtiriladi. 22 3. Metodik bilim va mahoratni oshirish. O qituvchining pedagogik mahoratini doimiy oshirib borish va uniʻ rivojlantirishda maktabdagi metod birlashmalar hamda kabinetlarning xizmati katta. Metod birlashmalarda o qituvchilar fikr almashadilar: o zaro kuzatilgan ʻ ʻ darslar muhokama qilinadi. Yosh va tajribasiz o qituvchilarga maslahatlar ʻ uyushtiriladi, ilg or tajribalarni keng ommalashtiradilar. ʻ - Pedagogik ijodkorlik manbayi — bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg or pedagogik tajriba deganda ʻ biz o qituvchining o z pedagogik vazifasiga ijodiy yondashishni, ʻ ʻ o quvchilarning ta’lim tarbiyasida yangi, samarali yo l va vositalarni qidirib ʻ ʻ topishini tushunamiz. - Ilg or pedagogik tajriba o qituvchi tomonidan qo llaniladigan ish vaqti ʻ ʻ ʻ va usullari, uslub va vositalaridir, Ular vositasida o quv — tarbiyaviy ishlarda ʻ eng yuqori natijalarga erishiladi. - Ilg or pedagogik tajribani o rganish, unga asoslanib yangi pedagogik ʻ ʻ hodisa va qonuniyatlarni ochish o quv tarbiya jarayoniga sifatli o zgarishlar ʻ ʻ kiritadi. O quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish, yangi ko rinishdagi ʻ ʻ o quv jarayonini modellashtirish muammolarini yechishga sabab bo ladi. ʻ ʻ Pedagogik mahoratni ilmiy - asosda tashkil etish mazmuni ancha keng tushuncha bo lib, unga avvalo, xodimlarning malakasi, qobiliyati va ʻ qiziqishlarini hisobga olgan holda ularni to g ri tanlash va joy - joyiga qo yish, ʻ ʻ ʻ qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishda qo llanilayotgan usullar ʻ tizimini uzluksiz takomillashtirish va ta’lim - tarbiya jarayoniga texnika vositalarini joriy etish masalalari kiradi. Ta’lim metodlaridan foydalanishning samaradorligi va muvaffaqiyati ular o quvchilar mustaqilligi va ijodiy faolligini rivojlantirishga qanchalik yordam ʻ berishiga bog liq. O qituvchi o quvchilarga mustaqillik ko rsatish uchun sharoit ʻ ʻ ʻ ʻ 5 II-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ tafakkurning xususiyatlari va analizi 2.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ tafakkurning xususiyatlari. Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli: tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi. Tushuncha – bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan va farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi. U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu jism yoki o‘xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday tushunchalarga shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir alohida belgi ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida jism sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi. 4 Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb, jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal ko‘li va boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga, bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Masalan, samolyot, davlat, korxona, institut va h.k. tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlari ga, tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa 4 20 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………..………..………2 I-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ tafakkurning tutgan o'rni va uning mohiyati...……....…….…. …………….....………..…..…4 1.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurning ʻ ʻ ahamiyati...………..…….….………………………………………..……..……4 1.2. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkur va ʻ ʻ uning mohiyati...……………….….…………………....………………...........14 II-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ tafakkurning xususiyatlari va analizi... ………………………………………………......…..21 2.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurning ʻ ʻ xususiyatlari..…….….…………………………………..………………….….21 2.2. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurning ʻ ʻ tahlili…………………..…..…...…….….…………………………………..…32 XULOSA…………………….………………..………………………..….…..39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………..…..… 40 1 I-BOB. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ tafakkurning tutgan o'rni va uning mohiyati 1.1. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli ʻ ʻ tafakkurning ahamiyati Pedagogik texnologiya pedagogik mahorat to g risidagi fan. Shunga ko ra ʻ ʻ ʻ pedagogik texnologiyada o qituvchining metodik mahorati muhim ahamiyat ʻ kasb etadi. 2 Zamonaviy pedagogik texnologiya o zining pedagogika va boshqa fan ʻ yutuqlari bilan bog liq xususiy nazariyasiga ega: ʻ O quv — tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda qurish o qitishning axborot ʻ ʻ vositalaridan va didaktik materiallardan, ta’limning faol metodlaridan keng foydalanishga asoslangan o qituvchi va o quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga ʻ ʻ zamin yaratadi. 1. Mahoratli o qituvchi davlat buyurtmasiga mos keladigan ta’lim — ʻ tarbiya maqsadini aniq va ravshan belgilashi kerakki, natijada ma’lum vaqt ichida unga erishishni ta’minlaydigan didaktik jarayonni tuzish va joriy etish to g risida xulosa qilishi mumkin bo lsin. ʻ ʻ ʻ 2. O qituvchi pedagogik tizimda belgilangan maqsadga to g ri keladigan ʻ ʻ ʻ o quv — tarbiyaviy jarayon mazmunini o quv dasturi bo yicha chuqur hollashi, ʻ ʻ ʻ muntazam ravishda o z pedagogik mahoratini ilmiy — texnikaviy taraqqiyot ʻ talablariga mos holda mustaqil ravishda kengaytirib borishi lozim. “O qituvchi o z bilim malakasini oshirish usullarini puxta egallamog i, ʻ ʻ ʻ mustaqil ishlashni o rganmog i lozim”,- degan edi Abduraxmon Jomiy. ʻ ʻ O z bilimlarini mustaqil oshirish uchun quyidagi bo limlardan iborat ʻ ʻ individual reja tuzib olishlari tavsiya etiladi. 1. G oyaviy — siyosiy saviyani oshirish. ʻ 2. Ilmiy — nazariy bilimni oshirish. 2 4 tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin. Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql- zakovati, bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi. Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi. 25 KURS ISHI Mavzu: Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ tafakkur undagi qiziquvchanlik, sinchkovlik susaya boshlaydi. Bolalarning savollariga javob berish qiyin, chunki ular o‘zlari hali mutlaqo tushunmaydigan narsalar va hodisalar haqida ham savol beraveradilar. Tarbiyachi bolalarning son-sanoqsiz savollariga ularning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda javob berishi va tushuntirishi lozim. Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushu- na olmaslik, biron narsadan taajjublanish, hayron qolish natijasida hosil bo‘ladi. Juda ko‘p ota- onalar va ayrim tarbiyachilar bolalar ortiqcharoq savol bersalar, ularni «Ko‘p mahmadona bo‘lma!», «Sen bunday gaplarni qayerdan o‘rganding?», deb jerkib tashlaydilar. Bola bir necha marta ana shunday pand yegandan so‘ng, kattalarga savol bermaydigan, ayrim murakkab narsalarni o‘z bilganicha yoki afsonalardagi kabi xato tushunadigan bo‘lib qoladi. Masalan, 7 yoshli bola «Yomg‘ir qayerdan yog‘adi?» degan savol berdi. Bu bolaga yomg‘irning yuzaga kelishi juda sodda va tushunarli qilib gapirib berildi (hatto sovuq oynaga issiq par bilan ta’sir qilganda suv zarrachalarining yuzaga kelishi misol qilib ko‘rsatildi). Bola biroz qarab turib, yo‘q unaqa emas deb javob berdi. Bo‘lmasa, qani sen tushuntirib ber, deb so‘raldi. Shunda bola: «Yomg‘ir osmonda yashaydi, uning uyi bulutlardan ham balandda. Bulutlar ochilib ketgan paytda yomg‘ir yiqilib ketadi...», — deb tushuntirdi. Bolaning ana shunday afsonaviy tushunchasidan voz kechib, to‘g‘ri, ilmiy tushunchani yuzaga keltirguncha ancha vaqt ketadi. Bolalarning beradigan savollari juda qiziq bo‘lishiga bir necha sabablar bor: 1) bolalar tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni qanday bo‘lsa, shundayligicha, ya’ni yaxlit holda, xuddi rasmdagidek aks ettiradilar; 2) narsa va hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlik va sababiylikni chuqur analiz va sintez qila olmaydilar; 33 oldiga qo‘yilgan masalani oldindan o‘ylab, uning rejasini tuzib oladilar. Bu ichki, ovozsiz nutq orqali amalga oshiriladi. Masalani og‘zaki yechadilar: Masalan: «Daraxtga 7 ta qushcha qo‘nib turibdi. Ulardan ikkitasi uchib ketdi, daraxtda nechta qushcha qoldi?» Demak, bola tafakkurini o‘stirishda turli xil ta’limiy mashg‘ulotlarning roli katta. Mashg‘ulotlar bola aqlini o‘stirishga, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Bolaning tafakkurini o‘stirish birinchi navbatda tushunchalar hosil qilishdan boshlanadi. Mashg‘ulotlar yordamida elementar matematik tasavvurlarni o‘stirish bolalarda taqqoslash qobiliyatini o‘stiradi: ularni xulosalar chiqarishga va sodda masalalarni yechishga o‘rgatib boradi. Kubiklar, doirachalar, kvadratlar va poloskalar yordamida bolalarni narsalarni taqqoslashga, o‘xshatish va farq tomonlarini ajrata olishga, ayrim narsalardan guruh tuzish va guruh orasidan bittasini ajratib olishga, narsalarni bir necha teng qismga, ya’ni 2 ga va 4 ga bo‘lishga o‘rgatish va ularni taqqoslashga o‘rgatib borish zarur. Tayyorlov guruhlariga borganda o‘n ichida tartib bilan sanashga va og‘zaki masalalar yechishga o‘rgatish bilan bola tafakkurini o‘stirish mumkin. Bolalarning ekskursiya va sayllar paytida kuzatuvchanligi ortadi, ular turli narsalarni taqqoslashga, analiz-sintez qilishga o‘rganadi. Masalan: boqqa ekskursiyaga chiqqan bolalar bog‘ning bir chekkasida yer kovlayotgan toshbaqaning oyoqlarini belkurakka o‘xshatsa, ikkinchi bola ekskavatorning kovushiga o‘xshatadi. Bunday taqqoslovchi mulohazalar bolalar tafakkurini o‘stirishda aktiv ta’sir etadi. Bolalar juda qiziquvchan bo‘ladilar. Ular hodisalarning sababini bilishga, hamma narsaning siridan xabardor bo‘lishga intiladi. Bu ularning bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan qiziqishlaridir. K.D. Ushinskiy aytganidek: «Qiziqish bu to‘la fikrlashdir». Bolalar tafakkurini o‘stirishda ana shu qiziqishlardan ham foydalanish lozim, chunki qiziqish bolaning bilimlarini chuqurlashtiradi. Demak, maktabgacha davrda yosh bolaning tafakkuri tez suratlar bilan o‘sib borar ekan, uni yanada taraqqiy ettirish va rivojlantirish hozirgi kunda bolalar muassasalari oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Kaykovus. Qobusnoma (Forschadan Muhammad- Rizo Ogahiy taijimasi).: S.Dolimov. - Т., O'qituvchi, 2020. - 208 b. 2. Коджаспирова Г.М. Теория и практика профессионального 3. Mahmudov N. М . O'qituvchining nutq madaniyati. Darslik. - Т .: O'zbekiston milliy kutubxonasi, 2021. - 185 b. 4. Мудрик А.В. Введение в социальную педагогик}'.- М.: Ин-т практ. психологии, 2022.- 368 с. 5. Musurmonova О. Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. - Т.: O'qituvchi, 2020. - 192 b. 6. Muhiddinov A.G. O'quv jarayonida nutq faoliyati. - Т.: O'qituvchi, 2020. 5. A.Navoiy. Mahbub ul-qulub. Asarlar 15-tom.- Т.: “Fan” 2022. 6. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. - Т . . Istiqlol, 2003. - 176 b. 7. Ochilov М ., Ochilova N. Ovqituvchi odobi. Saylanma. -Т.: О4 qituvchi, 1997. 8. Omonov H.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. - Т.: Iqtisodmoliya 2009. - 240 b. 9. Z. Nishanova, G. Alimova. Bolalar psixologiyasi va uni o‘qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. 2006. 10. Z. Nishanova va boshq. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi. Darslik. Toshkent. 11. 2017. 12. P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O‘qituvchi, 1993. 13. Дьяченко О.М. Особенности развития воображения умственно – одаренных детей. – М, 2005 г. 38 tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda ustun bo‘ladi. Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi, lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi. Shunday qilib, tushunchali va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq. Bu tafakkur odam biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon bo‘ladi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi. Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir. Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki sezgi kechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 19 2.2. Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ tafakkurning tahlili Tafakkur bolaning bog‘cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Bolalarda turmush tajribasining ko‘payishi, ikkinchidan, nutqning nisbatan o‘sganligi, bolalarining juda ko‘p erkin va mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari bunga sabab bo‘ladi. Bolalar o‘zlarining mustaqil harakatlari davomida atrofidagi turli xil narsalar bilan bevosita taqqoslash, analiz qilish va, nihoyat, umumlashtirish kabi fikr qilish jarayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi 5 . 3 yoshdan oshgan bolalarning tafakkuri ko‘rgazmali-obrazli xarakterga ega bo‘ladi. Ular o‘zlarining mulohazalarida mavhum tushunchalarga emas, balki ko‘z o‘ngidagi aniq narsalarga asoslanadilar. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur ko‘rgazmali-harakat tafakkuriga qaraganda nutq bilan ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Bu davrda ham bolalarning turli faoliyatlarida aniq obrazli tafakkur bilan nutq birga, ya’ni ketma-ket amalga oshiriladi. Bolalar ko‘z o‘ngidagi turli narsalar haqida mulohaza yuritganlarida bu narsalarning nomlarini ataydilar. Lekin bu yoshdagi ba’zi bolalarning mulohazalarida so‘zlarga nisbatan obrazlar katta o‘rin egallaydi. Ularning tafakkurida so‘zlar qandaydir ikkinchi darajali, yordamchi rolni o‘ynaydi, so‘zlardan erkin foydalana olmaydilar. Buni aniqlash uchun professor B.C. Muxina shunday misol keltiradi. 4-5 yoshli bolalarga ataylab buzilgan o‘yinchoqlar berilib, ularning buzilish sabablarini aniqlash va tuzatish talab qilingan. Ko‘pchilik bolalar buzilgan o‘yinchoqlarning buzilish sababini aniqlab, ularni tuzatganlar. Lekin qanday qilib tuzatganlarini so‘z bilan aytib bera olmaganlar. Ular o‘yinchoqlarning mana bu yerini unday qildik, mana bu yerini bunday qildik, deb aniq ravishda ko‘rsatish bilan cheklanganlar. Ana shu misoldan ko‘rinib turibdiki, aniq obrazli tafakkurda ham hali so‘z yetakchi rol o‘ynamaydi. 5 31 ● Psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazliʻ ʻ tafakkurni ko’rib chiqish; Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti psixologiyada ko rgazmali xarakat va ko rgazmali obrazli tafakkurni tahlil qilish bo’lib, ʻ ʻ predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi. Kurs ishining metodik asosi : ga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari, O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon ʻ va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi. ʻ Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 3 XULOSA Bayon etilgan ma’lumotlar asosida maktabgacha yoshdagi bola tafakkurining bir nechta ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin. Xuddi shunday, bola tafakkurining ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyati bolaning birinchi umumlashtirishi harakat bilan bog‘liqligidan iborat. bola harakatlanib, fikr yuritadi. Bola tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyat – tafakkur aniqligida namoyon bo‘ladigan ko‘rgazmaliligidir. Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining taraqqiyoti kuzatiladi. bu hodisa yosh o‘zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda, maktabda ta’lim olishda bola echishi zarur bo‘lgan intellektual masalalar bilan ham bog‘liqdir. tushunchalar hosil bo‘lish jarayonida fikrlash operatsiyalarining taraqqiyoti sodir bo‘ladi. maktab bolani tahlil qilishga, sintezlashga, umumlashtirishga o‘rgatadi, induksiya va deduksiyani rivojlantiradi. maktabni tugatganida odamda tafakkurni rivojlantirish imkoniyati saqlanib qoladi. lekin bunday rivojlanish dinamikasi, yo‘nalganligi uning faqat o‘zigagina bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratgan. amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va tajribaviy yo‘nalishlari mavjud. Filogenetik yo‘nalish insoniyat tarixiy rivojlanish jarayonida inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini o‘rganishni taqazo etadi. ontogenetik yo‘nalish bir odamning hayotiy jarayoni asosiy bosqichlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. O‘z navbatida, tajriba yo‘nalishi tafakkurni tajribada tadqiq etish muammolari va aqlning alohida, sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq. 37 vazifalarni ilgari surishi va boshqalarning yordamidan foydalanmasdan ularning echimini topish malakasi bilan xarakterlanadi. Fikrning egiluvchanligi masalalarni echishda avvaldan qo‘llanilib kelayotgan usullarning ta’siridan holi bo‘lishda, sharoit o‘zgarganda harakatlarni tezda o‘zgartirish malakasida ifodalanadi. tafakkurning tezligi – insonning yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik, o‘ylab olgan holda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyati. aqlning sertashabbusligini insonning o‘ylamasdan masalaning bir tomonini ushlab olib, qaror qilishga shoshishi, etarlicha o‘ylanmagan javoblar bildirishida ifodalanadigan shoshqaloqlikdan farqlash lozim. Aqlning tanqidiyligi – bu inson o‘zining va boshqalarning fikrlarini ob’ektiv baholashi,ilgari surilayotgan nizomlar va xulosalarni izchillik bilan har tomonlama tekshirib chiqish malakasi. tafakkurning mantiqiyligi – tadqiq etilayotgan ob’ektning barcha ahamiyatli tomonlarini hisobga olgan holda mulohazalarning qat’iy izchilligiga rioya qilish qobiliyati. tafakkurning isbotlanganligi – zarur vaqtda hukm va xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi dalillar, qonuniyatlardan foydalanish qobiliyati. aql ijodkorligi – ijodkorlik tafakkuriga bo‘lgan qobiliyat. tafakkurning salbiy sifati uning rigidligi – hodisa mohiyatiga nisbatan xolis bo‘lmagan munosabat, hissiy taassurotning oshirib yuborilishi, bir xil qolipdagi baholarga berilganlik hisoblanadi. Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar bilan bog‘lanmaganligi dir. Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi. Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining bosqichlarga bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson tafakkuri rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan bog‘liqligi ko‘rsatib o‘tiladi. Bunda bolaning birinchi umumlashtirishlari amaliy faoliyatdan ajralmasdir, bu bolaning o‘zaro o‘xshash jismlar bilan bajaradigan 29 bir xildagi harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bu intilish bola hayotining dastlabki yilining oxiriga kelib namoyon bo‘la boshlaydi. jismlarning alohida xossalarini bilgan holda ikki yoshli bola ma’lum amaliy masalalarni echa oladi. xuddi shunday, bir yoshu uch oylik bola narsalar solingan og‘ir qutini joyidan surish uchun narsalarning yarmini olib tashlaydi, so‘ngra zarur harakatni amalga oshiradi. Bola tafakkuri rivojlanishining keyingi bosqichi nutqni egallab borishi bilan bog‘liq. bola bilib olgan so‘zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi. ular tez orada bola uchun umumiy ma’noga ega bo‘lib, bir jismdan ikkinchisiga oson ko‘chiriladi. lekin ko‘p hollarda jism va hodisalarning qandaydir alohida belgilari bola o‘sha jismlarga nisbatan qo‘laydigan birinchi so‘zlar ma’nosini bildiradi. xuddi shunday, ko‘pincha «olma» so‘zi bolalar tomonidan barcha dumaloq shakldagi yoki qizil rangdagi jismlar bilan solishtiriladi. Bola tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir necha so‘zlar bilan atashi mumkin. bu hodisa bolada ikki yosh atrofida kuzatiladi va solishtirish tafakkur operatsiyasining shakllanishidan dalolat beradi. 30 berganligiga sabab shundaki, u o‘z tajribasida yong‘oqni suvga tashlab ko‘rgan. Bu bolalarda induktiv va deduktiv xulosa chiqa- rishning eng sodda shakllari yuzaga kela boshlaganini ko‘rsatadi. Bog‘cha yoshidagi bolalar tafakkurining xarakterli xususiyatlaridan biri ular tafakkurining hamon obrazli bo‘lishidir. Ular o‘zlarining mulohazalarida mavhum tushunchalarga emas, balki, aniq faktlarga asoslanadilar. Shuning uchun ular mavhum tusda berilgan oddiy vazifalarni hal qila olmaydilar. Biroq, katta guruh bolalarida, ayrim narsa va hodisalarning muhim belgilariga qarab, umumlashtirish qobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Masalan, bola olma, o‘rik, nok, olcha, olxo‘ri, uzum, anor, behi va anjirlarning rasmlarini to‘plab, meva deb ataydi. Ular endi meva degan umumiy tushunchadan o‘z nutqlarida erkin foydalana oladigan bo‘ladilar. Bolalar xilmaxil rasmli lotolar bilan o‘ynash jarayonida ana shunday umumlashtirishga o‘rgana boshlaydilar. Bunday o‘yinlarda ba’zan tarbiyachining aralashuvi va bolalarga umumlashtirish yuzasidan (masalan, hayvonlar, hasharotlar, gullar, qushlar, o‘yinchoqlar va hokazolar) berilgan topshiriqlarni bajarilishiga yordam beradi. Bola narsalarni bir-biriga taqqoslab, o‘xshash va farq tomonlarini ajrata boshlaydi. Masalan: «Kvadrat va to‘rtburchakni taqqoslab, kvadrat va to‘rtburchakni to‘rt tomoni bor, shuning ushun ular o‘xshash. Lekin farqi shundaki, kvadratni to‘rtala tomoni va to‘rt burchagi teng, to‘rtburchakning esa qarama-qarshi tomonlari teng». Bolalarning oddiy masalalarni yechish haqida fikr yuritishga va u haqida so‘zlab berishga imkoni bo‘ladi. To‘rt-besh yoshli bola masalani amaliy harakat bilan yechadi va u haqida nutqi orqali so‘zlab beradi. Masalan: 4 yoshli bola kuch bilan quvurga ilinib qolgan bayroqchali tayoqchani tortadi, lekin chiqara olmaydi. Shunda bola quvur ichiga yuqoridan qarab ta- yoqchani ehtiyotkorlik bilan aylantiradi va bayroqchani chiqarib oladi. Masala hal etildi. Demak, kichik guruh bolalari masalani amaliy harakat orqali yechadilar va bajarilgan ishga nutqlari bilan yakun yasaydilar. 5-6 yoshli bolalar 35 Abstraksiya – bu jism va hodisalarning muhim bo‘lgan xossa va belgilarini fikran ajratib, bir vaqtning o‘zida ahamiyatsiz belgilar va xossalardan ayro holatda ko‘rsatish. Xuddi shunday, mas’uliyatlilik hissi haqida so‘z yuritganimizda, biror-bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir insonning muhim xususiyati sifatida gapiramiz. Abstraklashtirish odatda tahlil natijasida amalga oshiriladi. Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik, kenglik, miqdor, narx va boshqa tushunchalar yuzaga kelgan. Aniqlashtirish – bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida vaziyatga fikran o‘tish. O‘quv faoliyatida aniqlashtirish – umumiy nazariy qonun, qoida, nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir. Jism va hodisalarni tizimlashtirish yoki tasniflash ularni bir-biriga o‘xshashlik yoki farqlari asosida guruhlarga bo‘lish. Masalan, o‘quvchilarni o‘zlashtirish, intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo‘yicha guruhlarga bo‘lish mumkin. Tafakkur quyidagi asosiy qonuniyatlar ga bo‘linadi: 1. Tafakkur muammo ni hal etish bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi; muammoli vaziyat yuzaga kelish sharoiti vazifasini o‘taydi, u boshlang‘ich ma’lumotning taqchilligi, sub’ektning aqliy faolligi yordamida engib o‘tish zarur bo‘lgan ma’lum bilish to‘siqlari, qiyinchiliklarning yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. 2. Tafakkurning asosiy mexanizmi, uning umumiy qonuniyati sintez orqali tahlil qilish : ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan taqqoslash vositasida unda yangi xossalarni ajratish hisoblanadi; shunday qilib, «ob’ektdan, yangi mazmun yig‘ib olinadi, u har safar o‘zining boshqa tomonlari bilan o‘girilgandek bo‘ladi, unda yanada yangi xossalar namoyon bo‘ladi» (s.l. rubinshteyn). 3. Tafakkurning asoslanganligi : har bir dalil, har bir hodisa o‘tmishdagi dalillar va hodisalar asosida tayyorlanadi. Hech bir narsa etarlicha asossiz sodir bo‘lmaydi. Etarlicha asoslash qonuni inson fikrining har bir mulohazada o‘zaro 23 Alisher Navoiy tarbiyada insonning o z - o zini tarbiyalashga xato vaʻ ʻ kamchiliklarining anglab tuzatishga e’tibor beradi. Yangilish va yangilishni anglab ogohlangan kishi baxtli kishidir deydi. Navoiy ta’lim tarbiya masalalariga alohida e’tibor berar ekan, tarbiyaviy jarayonlarni, vositalarni, talablarni ko rsatadi. U ta’limda ilmiylikka asoslangan, tarixiylik kabi talablarni ʻ asos qilib oladi. O z davridagi musulmon maktablarining yutuq va ʻ kamchiliklarini tahlil etadi. U o qituvchi haqida gapirar ekan, muallim o z ʻ ʻ shogirdlarini ham o zi ta’lim berayotgan fanni ham sevgan bo lishi zarur ʻ ʻ deydi. O ziga nisbatan ham, o quvchiga nisbatan ham talabchan bo lishni ʻ ʻ ʻ uqtiradi. 13 Uyquga ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi. Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz. Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon. Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat. Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi. Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi 16 INTERNET RESURSLARI: 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.ziyonet.uz 4. www.edu.uz 39 o zi uchun qanday qiyinchiliklar xarakterli ekanligining bilishi va ana shuʻ nuqtayi nazardan o z mehnatiga baho berishi muhimdir. ʻ O quvchining qobiliyatini o z kuchi bilan yuzaga chiqishiga ʻ ʻ yordamlashish zarur. O z - o zini baholash qiyin, lekin o quvchini bunga yetarli ʻ ʻ ʻ tayyorlash mumkin. Shu bois o quvchi irodali bo lishi, o z burchini tushunishi, ʻ ʻ ʻ tahlil va tarbiya olish uchun sabablar bo lishiga intilishi lozim. O quvchilar o z ʻ ʻ ʻ - o zini tarbiyalash bilan birga o z ustida ishlab boradi. O z ustida ishlash ʻ ʻ ʻ asosan o spirinlikdan boshlanadi. Bunda ularning nazariy tafakkurini ʻ shakllantirish to garak va fakultativ mashg ulotlar muhim ahamiyat kasb etadi. ʻ ʻ SHu bilan birga o quvchining badiiy asarlarni qo yishi va tushunishi orqali ʻ ʻ mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritishga va munozaraga o rganib boradi, Unda ʻ asta - sekin tabiat va jamiyat haqida o zining nuqtai nazari, e’tiqodi, qarashi ʻ shakllanadi. Bu esa unda mustaqil o ylashi, to g ri yo l va xulosa chiqarishi, ʻ ʻ ʻ ʻ qatiy qaror qila olish fazilatlarini o stiradi. ʻ O quvchilar o z ustilarida ishlash jarayonida ularning qobiliyati, iste’dodi ʻ ʻ rivojlanadi. Ularda o tiladigan darslar, laboratoriya ishlari va amaliy ʻ mashg ulotlar, referat, konspekt yozish kabi ta’limiy faoliyat turlari o zlari ʻ ʻ o zlashtirishi zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. Bu esa ʻ o z ustida ʻ ishlashning muhim omili sanaladi. O z-o zini nazorat qilish yosh o qituvchi pedagogik qobiliyatining tezroq ʻ ʻ ʻ rivojlanishiga, tajribali pedagoglar mahorati "sirlari"ni tezroq egallashga imkon beradi. O qituvchi o z faoliyatini o zi tahlil qilar ekan, u o zini boshqarish va ʻ ʻ ʻ ʻ takomillashtirishning eng kuchli quroliga ega bo ladi, muvaffaqiyatli ishlash ʻ usullarini egallaydi (diagnoz-prognoz). Bular esa o qituvchida o z mehnatidan ʻ ʻ qoniqish hosil qilish hislarini uyg otadi, unga ma’naviy quvvat, ijodiy ishtiyoq ʻ (entuziazm) bag ishlaydi. ʻ 10 Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish garovidir. Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning tezligi, turli hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga ham bog’liq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi. Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok qilgan talaba hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqqiyatsizlikka olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha, imtihonda hayajonlanib fikrlari ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg’onib, funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi mumkin. SHuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’g’ri baholashda 27 O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga, muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin. Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi. Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin, aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas. Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi. 26 yaratsa, o quvchilar bilimlarini bamisoli o zlari olayotgandek tuyulsa, mazkurʻ ʻ metod samarali bo ladi. ʻ Pedagogik odobini egallash o qituvchidan o z ustida puxta, o ylab ʻ ʻ ʻ ishlashni talab qiladi. O qituvchi o z hatti - harakatini doimo nazorat qilishi, ʻ ʻ qarashi, ishorasi bilan o quvchilar hatti - harakatiga o z munosabatini bildira ʻ ʻ bilish kerak. Ya’ni pedagoglik odobi o qituvchida o z tuyg ularini ifoda ʻ ʻ ʻ qilishning sof tashqi malakalari mavjud bo lishini ham nazarda tutadi. ʻ Malakalarning bunday majmui pedagoglik mahoratning tarkibiy qismi bo lib, u ʻ pedagoglik texnikasi deb ataladi. O qituvchining pedagoglik mahorati, uning ʻ intellekti va madaniyatiga jiddiy e’tibor beriladi va bu o rinda o qituvchi o z ʻ ʻ ʻ pedagoglik mahoratini, kasbga doir vazifalarni hal qilish qanchalik qo lidan ʻ kelishini doimo tekshirib borishi, bola ongi hamda qalbiga eng yaxshi yo llarni ʻ axtarishi talab etiladi. O qituvchi o quvchilarga o z xatti - harakati, turmush ʻ ʻ ʻ tarzi, o z qiyofasi va bilimi bilan ta’sir qiladi. Uning madaniyati, hakgo yligi va ʻ ʻ ma’naviy sifatlari o quvchilar tomonidan har xil tarzda qabul qilinadi. Shuning ʻ uchun ham o qituvchi u qaysi fanni olib borishidan qat’iy nazar, o quvchilar ʻ ʻ uchun ma’naviylik murabbiysi, taqlid uchun yuksak namuna, o rnak bo lishi ʻ ʻ kerak O qitish tizimida o z - o zini boshqarishning zarurligi, eng avvalo, ʻ ʻ ʻ butun o quv yurtlari tizimining samarali, puxta ishlab chiqilganligidan dalolat ʻ beradi. Chunki o z - o zini boshqarish tufayli o qitishdagi o zaro munosabat ʻ ʻ ʻ ʻ o qitishning borishini jadal boshqarish va kamchiliklarni o z vaqtida tuzatish ʻ ʻ keyingi darsga zamin va imkon yaratadi. O z - o zini boshqarishni biz mustaqil ʻ ʻ ish jarayonlarida turli xildagi tadbirlar uyushtirish va o tkazishda, tarbiyaviy ʻ soat darslarida ko rishimiz mumkin. O z - o zini boshqarish mohiyati ʻ ʻ ʻ o quvchilarda birinchi o rinda o zini mustaqil his qilishi va o zi ko proq darsni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qabul qilishidan iborat. Agar o qituvchi o quvchilarga ma’lum bir mavzuni ʻ ʻ o zlashtirishga qiziqtirib borsa o qituvchi mavqei nima bilan o lchanishini ʻ ʻ ʻ 6 Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat. Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik va voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi (10.2 rasm). 10.2 rasm. Tafakkur turlari. Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi. Nazariy tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa –ko‘rgazmali- obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi. Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan tafakkur. U yoki bu aqliy masalalarni echishda boshqa odamlar tomonidan aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor bilimlardan foydalanamiz. Obrazli tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir turi. Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi. Ko‘pincha 18 O qituvchi o zini-o zi axloqiy barkamollikka erishtirishga intilishi kasbʻ ʻ ʻ faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishining muhim shartidir. Bunday turtkining bo lmasligi ijodkorlikni pasayishiga, o z kasbidan, hatto o zidan ham ʻ ʻ ʻ norozilikni paydo bo lishiga sabab bo ladi. ʻ ʻ O qituvchi o zining darsini o zi tahlil qilayotganda, quyidagilarga ʻ ʻ ʻ e’tibor berishi tavsiya etiladi: - ko zlangan maqsad va dars natijasini taqqoslash; ʻ - o quvchilar bilimi, ko nikmasi va kamol topishidagi siljishlarni ʻ ʻ ko zlangan natijaga muvofiqligini aniqlash; ʻ - o quvchilar darsda ishtiyoq bilan ishlaganliklariga alohida e’tibor ʻ berish. O qituvchilarning toifalari ham har xil, ilmiy dunyoqarashlari, ʻ tajribasi ham turlicha bo ladi. Demak, yosh o kituvchilar mana shu har xil toifa ʻ ʻ o qituvchlarning tajribalaridan, uslublaridan unumli foydalanishlari mumkin. ʻ O qituvchilarni esa quyidagicha toifalashtirish maqsadga muvofiq: ʻ Ijodkor o qituvchi ʻ o z kasbini sevadi, qobiliyatli, mahorati yetarli, ʻ bilimdon, pedagogika va psixologiya fanlarining rivojiga hissa qo shuvchi, ʻ o quv dasturi, darsliklardan, ko rgazmali qurollardan unumli foydalanish bilan ʻ ʻ birga ularni takomillashtirish uchun yangi fikrlar bildirib boradi. O z tajribasi ʻ asosida maqolalar, metodik qo llanmalar, darsliklar yozadi, ijod qiladi, ʻ o ylanadi. Bunday o qituvchilarning darsi namunali, o quvchilari bilimli ʻ ʻ ʻ bo ladi. Ularning darslarini kuzatuvchilar esa juda katta ma’naviy ozuqa ʻ oladilar hamda o tilgan darslarni yuqori baholaydilar. ʻ Tashabbuskor o qituvchi ʻ - o quv dasturi, darslik va metodik ʻ qo llanmalarni talab darajasida amalga oshiradi. Ko rgazmali qurollar yasaydi, ʻ ʻ texnik vositalaridan, ilg or tajribalardan foydalanib, ularni hayotga tatbiq ʻ etishda tashabbus ko rsatadi. Maktabdagi ta’lim- tarbiya ishlarida o z ʻ ʻ tashabbusi bilan maktab rahbarligiga yordam beradi. U doimo izlanuvchan, yangiliklar yaratuvchi hisoblanadi. 11 faqatgina ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra ko‘proq umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi. Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi», inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish mumkin. Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm : «bu odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm : «ba’zi metallar suvdan og‘irroq». Umumiy hukm : «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi». Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta bo‘lishi mumkin. Chin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas». Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu moddaning yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin. Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan: «barcha metallar – elektr o‘tkazuvchi. Qalay – metall bo‘lgani uchun, qalay – elektr tokini o‘tkazadi». Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan foydalanadi. Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib 21 3) ularda turli tabiat va jamiyat hodisalariga doir ilmiy tu- shunchalar tarkib topmagan va yetilmagan bo‘ladi; 4) bolalarda ularning turmush tajribalari juda oz bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning beradigan savollaridan ular tafakkurining aniq obrazli xarakterga ega ekanligi ham ko‘rinib turadi. Masalan, katta bog‘cha yoshidagi bolalar quyidagi savollarni berishlari mumkin: Bulutlar nega yuradi? Osmon kattami, yer kattami? Yulduzlar nechta? Osmondagi yulduzlar nima uchun kunduzi ko‘rinmaydi? Daraxtlar nima yeb o‘sadi? Qorbobo odammi? Hozir qorbobo qaerda? Nima uchun qorbobo yozda kelmaydi? Elektr toki qayerdan keladi? Nega simda olov ko‘rinmaydi? Bolalarni tabiat va jamiyatdagi narsalarning sababiy bog‘liqligi hamda ichki taraqqiyot qonunlari emas, balki shu narsalarning o‘zi qiziqtiradi. Ular hamma narsani bilishga intiladilar. Katta guruh bolalarining gaplariga diqqat qilsak, ular shunday hodisalar haqida mulohaza yurgizishayotganining guvohi bo‘lamiz. ««Temir og‘ir narsa bo‘lgani uchun suvda cho‘kadi, yog‘och yengil, shuning uchun u oqadi», «Ichi bo‘sh banka yengil, shuning uchun u cho‘kmaydi», «Urug‘ni yerga eksa, ko‘karib chiqadi» va shu kabilar. Ayrim bolalar haddan tashqari ko‘p savol beradilar, boshqa bir bolalar esa deyarli hech savol bermaydilar. Bolalarning juda ko‘plab savollar berishlari ijobiy xarakterga ega bo‘lib, bu ularning qiziquvchanligi, faolligi va mustaqilligidan darak beradi. Odatda, juda passiv va tortinchoq bolalar savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg‘ulotlar va ekskursiyalar vaqtida tarbiyachining o‘zi savol berishi, shu bilan ularni faollashtirib borishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar fikr yuritish jarayonida ayni shu chog‘da idrok qilayotgan narsalargina emas, balki ilgari idrok qilgan narsalariga ham tayana oladilar. Masalan, bolaga ilgaridan ma’lum bo‘lgan biron topshiriq yoki savol berilsa, u o‘z tasavvuriga asoslanib, qiynalmay, darhol javob qaytaradi. Chunonchi 6 yoshli bir boladan «Yong‘oq suvda cho‘kadimi yoki oqadimi?» deb so‘ralganda, u «oqadi» deb javob bergan. Bolaning to‘g‘ri javob 34 O z - o zini tarbiyalash o quvchilarning o zini - o zi idora qilish organlariʻ ʻ ʻ ʻ ʻ faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavqini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O quvchilar o qishda, tarbiyada, dam olishda o zini tarbiyalash ʻ ʻ ʻ usullaridan foydalanadilar, o z - o zini tarbiyalash tashabbuskorlik va ʻ ʻ mustaqillikka undaydi. O z - o zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo lganda, u o zini ʻ ʻ ʻ ʻ shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarda mustaqillik ko rsata boshlagan ʻ vaqtda paydo bo ladi. O z - o zini tarbiyalashda maslahat va ko rsatmalar ʻ ʻ ʻ ʻ berilishi lozim. Bunda o quvchilarni o zlariga, hatti - harakatlarini tanqidiy ʻ ʻ ruhda munosabatda bo lishga o rgatish juda muhimdir. ʻ ʻ O qituvchi mehnatda, xulq - atvorda tirishqoqlik qilib, o z imkoniyatlarini ʻ ʻ ishga solishi, o ziga majburiyat olishi, o zini nazorat qilishi, o ziga - o zi hisob ʻ ʻ ʻ ʻ berishi, o ziga o zi baho berishi singari o z - o zini tarbiyalashning ʻ ʻ ʻ ʻ elementlarini shakllantirib borishi lozim. O qituvchi o zining pedagogik faoliyatida qanday qiyinchiliklarga duch keladi? ʻ ʻ Ulardan biri, masalan, mehnatga va uzluksiz ta’limga tayyorgarlikni shakllantirish va o qituvchilarning rivojlanish istiqbollarini ko ra bilish kabi ʻ ʻ umumiy tarbiyaviy vazifalarni qo yishni bilmaslik bilan bog liqdir. ʻ ʻ O z shaxsiy faoliyatini tahlil qilish va baholash o qituvchilar uchun eng ʻ ʻ katta qiyinchilik tug diradi. Ba’zan, hatto o z ishini umumiy nazariy asoslarini ʻ ʻ bilgan holda o qituvchi vaziyatning ichki psixologik ma’nosini va shuning ʻ uchun uni amaliy jihatdan boshqara olmaydi. Yoki o qituvchi o zining ʻ ʻ pedagogik ta’siri natijasini oldindan ko ra bilmaydi, oldindan taxmin qila ʻ olmaydi va shuning uchun ham noto g ri pedagogik xulosalarga keladi. Boshqa ʻ ʻ hollarda u sodir bo gan vaziyatga o zini moslaydi va uni o zgartirmaydi. Eng ʻ ʻ ʻ katta qiyinchiliklardan biri shundan iboratki, o qituvchi o zining pedagogik ʻ ʻ faoliyatini bir butunlikda ko ra olmaydi, o z faoliyatining vazifalarini, vositalari ʻ ʻ va natijalari orasidagi aloqalarni e’tibordan chetda qoldiradi. Har bir o qituvchi ʻ 9 4-5 yoshli bolalar nutqni jadallik bilan o‘zlashtiradilar. Bu yoshdagi bolalar sodda tarzda umumlashtirish, guruhlash qobiliyatiga ega bo‘la boshlaydilar. Bu davrni mantiqiy tafakkurni egallashga tayyorgarlik davri deyish mumkin. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 6- 7 yoshdagi bolalarda mantiqiy tafakkur taraqqiyotining barcha imkoniyatlari yuzaga kelgan bo‘ladi. Birinchidan, bu yoshdagi bolalarda nutq yetarli darajada rivojlangan, ikkinchidan, tushunchalar tarkib topa boshlagan. Bolalar obrazlardan, tasavvurlardan foydalanmay, mustaqil ravishda so‘zlar orqali tafakkur qila olishlari uchun ular voqelikdagi narsa va hodisalarning eng muhim xususiyatlarini aks ettiradigan tushunchalarni o‘zlashtirishlari kerak. Bolalarda avval so‘zlar bilan ifodalanadigan tasavvurlar tarkib topadi. Lekin bu tasavvurlar o‘z-o‘zidan tushunchaga aylanib qolmaydi. Tushunchalarni tarkib toptirishda bu tasavvurlardan foydalanish mumkin. Tushunchalar va ularga asoslangan mantiqiy tafakkur shakllari bolalarning turli sohalarga doir bilim asoslarini o‘zlashtirish jarayonida tarkib topa boshlaydi. Tushunchalarni izchil tarzda o‘zlashtirish maktabdagi ta’lim bilan bog‘liqdir. Bolalar ma’lum darajada tushunchalarni o‘zlashtirganlaridan so‘ng mantiqiy tafakkur qilish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bunda bolalar berilgan masalani aql bilan yecha oladigan bo‘ladilar. Bolaning maktabgacha yoshdagi davrida uning erkin harakat qilish maydoni kengayadi. Bu esa tafakkurning rivojlanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘z tajribalarida ancha narsalarni bilib olganlaridan so‘ng narsalarning ichki xususiyatlari bilan ham qiziqa boshlaydilar. Shu sababli ularda juda ko‘p savollar (Bu nima? Nega bunaqa? Kim qilgan? Qayerdan kelgan? Nima qiladi? kabi) paydo bo‘ladi. Bu tafakkurning aktiv va jadal rivojlanishi uchun zamin hozirlaydi. Bolalarning savollariga doimo ahamiyat bilan qarash kerak. Bola o‘z savoliga javob topa olmasa yoki katta odamlar uning savoliga ahamiyat bermasalar, 32

Sifatni qadirlaganlar uchun !

Купить