Pul emissiyasi va uni nazorat qilish

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	69.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Pul emissiyasi va uni nazorat qilish

O ’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ’ RTA MAXSUS TA LIM ʹ
VAZIRLIGI
TOS H KENT MOLIY A INSTITUTI
“Iqtisodiyot, boshqaruv, soliqlar, va sug ’ urta” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “ Pul emissiyasi va uni nazorat qilish ”
Bajardi: Iqtisodiyot fakulteti I-54-2 guruxi talabasi
Tekshirdi: _____________________________
RO ’ YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______202 2 й .
__________________ RO ’ YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______202 2 й .
__________________
Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“ ____ ” _______2022 й . Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“ ____ ” _______2022 й .
Kurs ishi himoyaga
qilingan sana
“____” _______20 2 2 y .
Baho “ ___ ” _______ ___________
(i mzo )
____________
( i mzo )
___________
( i mzo ) Komissiya a’zolariari :
__________________
__________________
__________________
Toshkent

Kirish
Pul hozirgi kundagi ko’rinishi, holati va darajasiga yetgunga qadar juda uzoq tarixiy
davrni boshidan kechirdi. Yer yuzida puldan ayirboshlash vositasi sifatida foydalanib
kelinayotganiga yetti ming yildan ortiq vaqt bo’ldi. Bu davr ichida dastlabki pullar tovar,
buyum, oddiy metall va qimmatbaho metallar ko’rinishidan hozirgi kunda keng foydalanib
kelinayotgan qog’oz va elektron pullar ko’rinishigacha yetib keldi.
Jamiyatda ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlar takomillashib va rivojlanib borgani sari pulning
shakli, pul ishlari va pul ishtirokidagi hisob – kitoblar ham doimiy ravishda takomillashib va
rivojlanib kelmoqda.
Pulning rivojlanishiga turtki bo’lgan asosiy omillar quyidagilar hisoblanadi. 1.Tovar
ishlab chiqarishning kengayishi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi. 2. Barcha
shakllardagi mulk qiymatlarining o’sishi. 3. Tovarlar oldi – sotdisi bo’yicha aylanmalar
hajmining ortishi.
Tanga pullarning rivojlanish tarixi. Mavjud iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki tanga
pullar Xitoy mamlakatida va qadimgi Lidiya xonligi davrida miloddan avvalgi VII asrda
paydo bo’lganligini ta'kidlaydi. Manbalarga ko’ra, birinchi oltin pullar bizning eramizgacha
bo’lgan VII asrda Lidiya shohi Gigesning buyrug’i bilan zarb etilgan. Oltinga o’zining
tasvirini tushirib zarb qilgan birinchi shox Aleksandr Makedonskiy hisoblanadi, o’sha davrda
oltinning qiymati uning probasi va og’irligi bilan o’lchanar edi.
AQShda monetalar 1793 yilda zarb etilgan, shu davrga qadar va undan keyin uzoq
muddat davomida mamlakatda xorijiy mamlakatlarning tangalari to’lov vositasi sifatida amal
qilgan. Mamlakatda ayrim xorijiy tangalar 1857 yilgacha to’lov vositasi sifatida muomalada
ishtirok etdi. Muomalada oltin tangalar to’lov vositasini bajarganda ular haqiqiy pul sifatida
o’zining sohibiga iqtisodiy zarar keltirmaydi va avtomatik ravishda boshqarilib turish
xususiyatiga ega bo’lgan. Ya'ni, ularni hozirgi paytdagi kabi qog’oz pullarni emissiyasi
orqali tartibga solib turishga ehtiyoj bo’lmagan. Agar oltin tangalarning hajmi ehtiyojdan
ortib ketadigan bo’lsa, ular boylik sifatida avtomatik tarzda jamg’armaga o’tadi, aksincha
bo’lganda esa to’lov vositasi sifatida muomalaga chiqadi. Shu bois ham oltin tangalar to’lov
vositasini bajargan paytda pul tizimini tartibga solish apparati va pul – kredit siyosatini
amalga oshirishga ehtiyoj bo’lmagan.
3

O’zbekiston hududida dastlabki metall tangalar miloddan ilgarigi VI asrda Ahmoniy
shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu metall tangalarning og’irligi 8,4 grammni tashkil
etgan bo’lib, “darik” deb nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O’sha vaqtlarda,
ya'ni miloddan ilgarigi VI – IV asrlarda hozirgi O’zbekistonning asosiy qismi, ya'ni Xorazm,
Sug’diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar Ahmoniylar davlati tarkibida bo’lganini
hisobga olsak, ushbu “darik”lar O’zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma'lum birinchi
tangalar bo’lgan desak xato qilmaymiz.
Miloddan avvalgi 330 – 327 yillarda makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar saltanatini
tor – mor qilib, hozirgi O’zbekiston zaminida joylashgan Baqtriya va Sug’diyonaga bostirib
kiradi. Makedoniyalik Iskandar surati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. bo’lgan kumush
draxma, vazni 8,2 g. bo’lgan kumush didraxma (ikki draxma) hamda vazni 16,4 g. bo’lgan
kumush tetradraxma (to’rt draxma)lar zarb qilinib, ular muomalada bo’lgani ma'lum.
Shuningdek, vazni 8,4 g. bo’lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo’lgan
kumush dekadraxma ham zarb qilingan.
Yunon – Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100 donaga yaqini
Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida topilgan. Ushbu davlat pul tizimi asosini o’sha
paytda draxma, didraxma, tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy
manbalardan ma'lum.
O’rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida sosoniylar tasarrufida
bo’lgan. Bu davrda hozirgi O’zbekiston xududida turli davrlarda zarb etilgan tangalar
muomalada bo’lgan. Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb
qilingan bo’lib, ularda sosoniy shohlariing suratlari bilan birga, turli hayvonlar va qushlar
aksi ham tushirilgan.
Hozirgi O’zbekistonning asosiy qismi V asrning ikkinchi yarmida Sirdaryoning
sharqiy sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va tarixda eftaliylar nomi bilan
qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi.
Eftaliylar davrida O’rta Osiyo asta sekin rivojlana boshlagan. Xalqaro savdo ham
rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Xindiston, Eron va Vizantiya (Rum) bilan amalga
oshirilgan.
4

Eftaliylar dastlabki paytlarda sasoniy hukmdorlari Bahrom va Perozning kumush
tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy sababi sifatida sosoniylar tomonidan
eftaliylarga o’lpon sifatida to’langan juda ko’p miqdordagi kumush tangalar xazinada
to’planganligiga bog’liq deb taxmin qilinadi.
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko’p miqdorda, ba'zi ma'lumotlarga qaraganda 200
dan ko’proq marta metall tangalar zarb qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram xudud
o’zi tanga zarb qilish huquqiga ega bo’lgan.
Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O’zbekiston hududiga shimol va sharq tomonlardan
turli ko’chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik qilib kirib kela boshlaydi. VIII asrning
o’rtalarida O’rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinib, o’lkada islom dini joriy etiladi va
qadimiy yurt Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada bo’lgan
metall tangalar ko’rinishida o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Asta – sekin tangalardan shoh
va hokimlarning suratlari o’rnini islom oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda
ma'lum bo’lgan tangalar davri boshlanadi.
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil etilgandan keyin xalifa
Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu
davrdan boshlab, yirik savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gramm bo’lgan
oltin dinor zarb etilgan. Maosh va soliqlar to’lovi uchun vazni 2,8 gramm bo’lgan kumush
drahmalar chiqariladi. Kundalik savdo – sotiq esa mis tangalar – fuluslar yordamida
(yunoncha «follis» hamyon ma'nosini anglatadi) amalga oshirila boshladi. Bu pul birliklari
Movarounnahrda ham o’sha davrda muomalada bo’lgan.
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga keladi. Somoniylar xalifa
hukmronligini rasman tan olishgan bo’lsada, ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar
davlatining poytaxti Buxoro shahri bo’lgan. Somoniylar davlati o’z tasarrufiga hozirgi
O’zbekistonning asosiy qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning Xuroson
viloyatini qamrab olgan, markazlashgan davlat edi. Bu davlat taxminan 120 yildan ko’proq
muddat davomida mavjud bo’ldi.
XII asrning o’rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm davlati kuchayib ketadi.
XII asr 80 – 90 yillariga kelib Xorazm o’ziga Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni
5

bo’ysundiradi. Xorazm davlati xorazmshoh Tekash (1172 – 1200 yillar) va uning o’g’li
Muhammad (1200 – 1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan.
Xorazmshohlar davlatida ham an'anaviy musulmon pul birliklari – oltin dinorlar,
kumush dirhamlar va mis fuluslari muomalada bo’lgan. Bu tangalarda ham an'ana tarzida
xalifa nomi qayd qilinib, undan so’ng xorazmshoh nomi bitilgan.
Mo’g’ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazmda va uning tobeligidagi xududlarda
vazni 1,8 – 1,9 gramm bo’lgan kumush dirhamlar muomalada bo’lgan. Mayda savdo – sotiq
uchun mis pullar chiqarilgan.
Qog’oz pullar kvadrat shaklda bo’lib, bir tomonida imperatorning nomi va
dinastisiyasi haqidagi ma'lumotlar, ikkinchi tomonida esa “G’aznachilik boshqaruvi
iltimosiga ko’ra qaror qilindi, hukumronlik qiluvchi imperator tomonidan tasdiqlangan va
ushbu yozuv bo’lgan bu qog’oz tanga qiymatga ega va haqiqiy kumush tanga qatorida
to’lovga qabul qilinishi shart. Ushbu tartibni buzgan har qanday shaxsning boshi kesiladi”
degan mazmundagi so’zlar bitilgan edi.
Xitoyda muomalaga chiqarilgan qog’oz pullarning hajmi ortib ketganligi va ularni tartibga
solish mexanizmlari mavjud bo’lmaganligi bois juda tez vaqt ichida qadrsizlanib ketadi.
Natijada 1500 yillarga kelib qog’oz pullarni muomalaga chiqarish bekor qilinadi.
Yevropada dastlabki qog’oz pullar Stokgolim banki tomonidan 1661 yilda emissiya qilingan.
Yevropada qog’oz pullar emissiyasining namoyandalaridan biri shotlandiyalik Djon Lo
(1671 – 1729) hisoblanadi. Uning ta'limotiga ko’ra, muomalaga chiqarilgan qog’oz pullar
ishlab chiqaruvchilar faolligini oshiradi va davlatning xazinasini to’ldirishda juda qulay
vosita hisoblandi. U o’zining ta'limotini 1716 – 1720 yillarda Fransiyada o’zi tashkil etgan
bank orqali amalga oshirishga erishdi. Biroq, muomalada qog’oz pullar haddan ortiq
ko’payib ketishi natijasida pullarning qadri tushib ketdi va uning ta'limoti inqirozga yuz
tutdi.
O’zbekistonda qog’oz pullar 1918 yildan boshlab dastlab Buxoro amirligida muomalaga
chiqarilgan. Muomalaga chiqarilgan nominali 20, 60, 100, 200, 300, 500, 1000, 2000, 3000,
5000, va 10000 qog’oz pullar tanga deb atalgan.
6

1920 yilda Buxoro Sho’ro qo’shinlari tomonidan bosib olinib, Buxoro amirligi o’rniga
Buxoro Sovet Xalq Respublikasi (BSXR) tashkil etiladi. Yangi BSXR da 1920 yilda Buxoro
amirligi tomonidan chiqarilgan metall va qog’oz tangalar muomalada bo’lib keladi, hamda
ularni bir oz o’zgartirilgan holda chiqarish, ya'ni sovet simvolikasi qo’yilgan holda tanga
nomi bilan qog’oz pullar muomalaga chiqarish davom etgan. 1921 yilda BSXR muomalaga
yangi, nominali rublda ko’rsatilgan qog’oz pullarni chiqara boshlaydi. Bu pullar 3000, 10000
va 20000 rubl nominalda muomalaga chiqarilgan.
1922 yilda BSXR tomonidan denominasiya amalga oshirilib, pullarning nominali yuzlab
marta kamaytirilgan va 1, 5, 10, 25, 100 rubllik yangi pullar muomalaga chiqarilgan. Ammo
ko’p o’tmasdan, kuchli inflyasiya natijasida past nominaldagi pul birliklari bozor
ehtiyojlarini qondira olmay qoladi va 1000, 2500 va 5000 rubllik pullar bosib chiqarila
boshlagan .
Xulosa qilib aytganda, pulning vujudga kelishi jamiyat ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarini
rivojlanishi va takomillashib borishi bilan bevosita bog’liq bo’lib, bularning ichida kishilar
o’rtasida mehnat taqsimotining paydo bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, biz
yashab istiqomat qilayotgan zaminda pullarning vujudga kelishi uning tarixi va sivilizasiyasi
juda boy va qadimiy ekanligidan dalolat beradi.
7

1. PUL EMISSIYASINING MOHIYATI VA AMALGA OSHIRILISHI
Emmisiya tizimi deganda, muomalaga pul belgilarini chiqarishning qonunda
belgilangan tartibi tushuniladi. Rivojlangan mamlakatlarda bank biletlari emissiyasi
Markaziy banklar tomonidan, xazina biletlari va tangalar esa qonunda belgilangan
emissiya xuquqiga asosan, xazina muassasalari tomonidan chiqariladi. Muomalaga pul
belgilarini chiqaruvchi bank emitent bank deyiladi.
Har bir mamlakatda pul muomalasini tartibga soluvchi davlat muassasi qonunda belgilab
qo`yiladi. Masalan, AQSH da 12 ta yirik banklarni birlashtiruvchi Federal Rezerv tizimi,
Pokistonda Davlat banki, Buyuk Britaniyada Angliya banki, Rossiyada Markaziy banklar
pul muomalasi bo`yicha mutlaq huquqga egadirlar. Bu banklar pul muomalasini tartibga
solishda quyidagilarni amalga oshiradilar:
 muomaladagi pul massasi strukturasi, ya`ni naqd pul va naqd pulsiz hisob- kitoblar
nisbatini belgilaydi;
 pul muomalasini prognozlash-rejalashtirish tartibini o`rnatadi;
 pul- kredit siyosatini boshqarish tartibini ishlab chiqadi;
 valyuta kursini belgilash tartibini aniqlaydi;
 naqd pul muomalasi bo`yicha xo`jaliklarda kassa intizomi tartibini joriy etadi.
O zbekiston pul tizimining tashkil topishi va rivojlanishiʻ
O zbekistonda pul tizimining tashkil topishi milliy valyuta
ʻ
So mning muomalaga joriy etilishi bilan bog liq. So mning muomalaga kiritilishi
ʻ ʻ ʻ
mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlashda muhim ijtimoiy – iqtisodiy rol o ynadi.
ʻ
8

Milliy valyuta So m muomalaga joriy etilgan davrlarni asos qilgan holda mamlakatimiz pulʻ
tizimini vujudga kelishini shartli ravishda uchta bosqichga guruhlash orqali o rganish
ʻ
maqsadga muvofiq.
Birinchi bosqichi. Pul tizimining birinchi bosqichi 1991-yil sentyabrdan 1993-yil noyabr
oyigacha bo lgan davrni o z ichiga oladi. Ushbu davrda O zbekiston pul tizimi Rossiya pul
ʻ ʻ ʻ
tizimiga bevosita bog liq edi.
ʻ
Chunki bu davrda mamlakatimiz milliy valyutasi muomalaga kiritilmagan, barcha hisob
kitoblar sobiq Ittifoq va Rossiya rubli bilan amalga oshirildi. Bu davrda pul – kredit tizimi
o z boshidan murakkab va og ir davrni kechirdi.
ʻ ʻ
“Mustaqillikning birinchi yillarida O zbekiston hukumati siyosiy va iqtisodiy islohatlarni
ʻ
amalga oshirish paytida ikki o zaro ziddiyatli, biri ikkinchisini inkor qiladigan holatga duch
ʻ
kelib qoldi: bir tomondan siyosiy mustaqillik, boshqa tomondan – yagona rubl, demak,
iqtisodiy qaram zonada turganlik holati edi. Bu holat nafaqat O zbekiston, balki sobiq
ʻ
Ittifoqning boshqa respublikalari uchun o ziga xos xususiyat edi” 26
ʻ
Buning natijasida mamlakatimiz pul tizimini tashkil topishining birinchi bosqichida quyidagi
muammolar mavjud edi:
– banklar orqali mijozlar va aholini naqd pul bilan ta minlashdagi muammolar. Dastlab
ʼ
Rossiya Davlat banki “rubl zonasida”gi mamlakatlarga berayotgan har bir rublini 25 foizi
miqdorida to lov belgilagan, ya ni o zi bergan 100 rublning 25 rublini qaytarib olib qolish
ʻ ʼ ʻ
sharti bilan mablag bergan bo lsa, asta sekin bu to lov miqdori oshib bordi. Rossiyada
ʻ ʻ ʻ
tovarlarga, jumladan, oziq – ovqat mollari va paxtaga ehtiyojning kuchayganligi sababli
o zidan olib kelayotgan mablag ni 100 foiz tovar bilan ta minlash shartini qo ydi. Ya ni
ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
O zbekiston o zi olib ketayogan qadrsizlangan qog oz pullar o rniga jahon bozorida qiymati
ʻ ʻ ʻ ʻ
oltin bilan o lchanadigan paxta tolasi berishga majbur bo layotgan edi27;
ʻ ʻ
– sobiq Ittifoq respublikalari o rtasida iqtisodiy munosabatlarning uzilishi bilan bog liq,
ʻ ʻ
shuningdek, hisob
– kitoblarni amalga oshirishda vujudga kelgan muammmolar. Sobiq Ittifoq barham topgan
bo lsada, uning tarkibiga kirgan respublikalar o rtasidagi mavjud iqtisodiy aloqalarni birdan
ʻ ʻ
9

to xtatib qo yishning imkoniyati mavjud emas edi. Bu o z navbatida pul mablag lari bilanʻ ʻ ʻ ʻ
bog liq hisob
ʻ
– kitoblarni tashkil etishni talab etardi. Biroq sobiq Ittifoq davrida amal qilgan rubllarning
keskin qadrsizlanishi, shu bilan birga, o zaro hisob
ʻ
– kitob ishlarining izdan chiqishi ushbu ishlarni amalga oshirishni qiyinlashtirib yubordi.
Shu bois ham, 1993-yil may oyidan mamlakatimiz Markaziy banki milliy valyutasini joriy
etgan MDH mamlakatlari va O zbekiston o rtasidagi tuzilgan bitimlarni qayta ko rib chiqib,
ʻ ʻ ʻ
tijorat banklariga Markaziy bank vakillik hisobvarag ini chetlab o tib, to g ridan – to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hisob
– kitoblarni olib borishi ta qiqlandi;
ʼ
– O zbekiston Respublikasi Markaziy banki mustaqil pul
ʻ
– kredit siyosatini amalga oshirishdagi muammolar. Pul tizimini tashkil topishining birinchi
bosqichida buning imkoniyati mavjud emas edi, chunki muomalaga chiqarilayotgan pullar
Rossiya Markaziy banki tomonidan amalga oshirilib, ularni tartibga solish imkoniyati
mavjud emas edi. Yuqorida qayd etilgan holatlar nafaqat mamlakatimiz bank tizimida, balki
barcha sobiq Ittifoq mamlakatlari bank tizimida ham qator ijtimoiy – iqtisodiy muammolar
vujduga kela boshladi. Natijada ular 1992-yilning may – iyun oylaridan boshlab o z milliy
ʻ
valyutalarini
muomalaga kirita boshladi.
Buning natijasida, o z milliy valyutasini joriy qilgan davlatlarda sobiq Ittifoqning
ʻ
1961 – 1992-yillar namunasidagi rubllar qadrini yo qotgan “oddiy qog oz” sifatida
ʻ ʻ
mamlakatimizga kirib kela boshladi, bu jarayon mamlakatimiz iste mol bozoridan tovar va
ʼ
mahsulotlar juda kata hajmda chetga oqib ketishi ro y berdi.
ʻ
Albatta, bunday sharoitda iste mol bozorini himoya qilishning yagona va eng to g ri
ʼ ʻ ʻ
yo li zudlik bilan muomalaga milliy valyutani kiritish edi. Lekin, jahon tarixidan ma lumki
ʻ ʼ
milliy pul birligini kiritish uchun zarur tashkiliy va iqtisodiy shart – sharoit mavjud bo lishini
ʻ
taqozo
etardi, to g rirog i esa ularni yaratish lozim edi. Bu esa o z o rnida ma lum vaqt talab qilardi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
10

Ammo, bu vaqt ichida iste mol bozorini qog ozga aylanib borayotgan rubllardanʼ ʻ
himoya qilib borish ham zurur edi. Aks holda, mamlakat iqtisodiyotini izdan chiqib ketish
xavfini oldini olib bo lmasdi. Shuning uchun, dastlabki vaqtlarda iste mol bozorini himoya
ʻ ʼ
qilish maqsadida qator tadbirlar amalga oshirildi.
Xususan, O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1993-yil 15-mayda “Pul
ʻ
muomalasini tartibga solish va respublika iste mol bozorini himoyalashni kuchaytirish
ʼ
to g risida” qaror qabul qildi. Mazkur qarorga ko ra aholining tovar sotib olishi va depozit
ʻ ʻ ʻ
operatsiyalarining bajarilishida pasport va kupon tizimi joriy etildi.
O zbekiston Respublikasi fuqarolari 1993-yil 10-maydan boshlab, banklarga
ʻ
qo yiladigan omonatlar pasport asosida qabul qilinishi joriy etildi, qiymati 25 ming rubldan
ʻ
yuqori bo lgan tovarlarni kuponlar asosida sotilishi belgilab qo yildi, 25 ming rubldan yuqori
ʻ ʻ
qiymatdagi tovarlar bank omonatchilarning topshirig iga ko ra, pul o tkazish yo li bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
amalga oshirilishi joriy etildi.
Ikkinchi bosqich 1993-yil noyabrdan 1994-yil iyun oyiga to g ri keladi. Ushbu davrda,
ʻ ʻ
ya ni 1993-yil 15-noyabrdan muomalaga oraliq “so m –kupon”lar kiritildi. 1993-yil 15-
ʼ ʻ
noyabrdan boshlab Rossiyaning nominali 5000 va 10000 bo lgan rubllari muomaladan
ʻ
chiqarildi. Bu pullar Jamg arma bank muassaslarigagina topshirilishi kerak edi. Shu bilan
ʻ
birga, bu kupyuralarni bank muassasalarida qiymati past bo lgan kupyuralarga almashtirish
ʻ
ta qiqlandi.
ʼ
Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 22-noyabrdagi “Iste mol
ʼ
bozorini himoyalash va respublikada pul muomalasini mustahkamlashga doir qo shimcha
ʻ
chora – tadbirlar to g risida”gi qaroriga muvofiq 1993-yil 1-dekabrdan boshlab sobiq SSSR
ʻ ʻ
Davlat bankining 1961 – 1992-yillar namunasidagi 200, 500 va 1000 rubllik pul biletlarining
muomalada to lov vositasi vazifasini bajarishi to xtatildi.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 11-aprelda qabul qilingan
ʻ
“Pul muomalasini mustahkamlash va “so m – kupon” xarid qobiliyatini oshirishning
ʻ
kechiktirib bo lmaydigan chora – tadbirlari to g risda”gi qarori pul muomalasini
ʻ ʻ ʻ
barqarorlashtirish, so mning xarid qobiliyatini oshirish uchun zarur shart – sharoitlarni
ʻ
yaratishda muhim tadbir bo ldi. Ushbu qarorga muvofiq, 1994-yil 15-apreldan boshlab
ʻ
11

O zbekiston Respublikasi hududida Rossiya banki banknotlarining muomaladaʻ
bo lishi hamda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan turli to lovlarga qabul qilinishi
ʻ ʻ
ta qiqlab qo yildi 29 Pul tizimining uchinchi bosqichi 1994-iyuldan to hozirgi kungacha
ʼ ʻ
bo lgan davrni o z ichiga oladi. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122 – moddasi
ʻ ʻ ʻ
va “O zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining asoslari to g risida”gi qonunning 11 –
ʻ ʻ ʻ
moddasi, shuningdek, O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1993-yil 3-sentyabrdagi
ʻ
952 – XI – sonli qaroriga muvofiq 1994-yil 1-iyuldan boshlab O zbekiston Respublikasi
ʻ
hududida qonuniy to lov vositasi bo lgan milliy valyuta “So m” muomalaga kiritildi.
ʻ ʻ ʻ
Bank muassasalari tomonidan 1994-yil 1-iyul holatiga ko ra mulkchilik shaklidan
ʻ
qat i nazar, respublika hududida ro yxatga olingan yuridik shaxslarning hisob – kitob va
ʼ ʻ
joriy hisobvaraqlaridagi barcha pul mablag larini, shuningdek, inventarlash va buxgalterlik
ʻ
hisobi ma lumotlari asosida 1000 so m – kupon – 1 so m nisbatida barcha asosiy va aylanma
ʼ ʻ ʻ
fondlarning balans qiymati, boshqa moddiy boyliklar, debitorlik va kreditorlik qarzdorliklari,
byudjetga qarzdorlik hamda bank balansi aktiv va passivlarining barcha qolgan moddalari,
respublika va mahalliy byudjetlar mablag lari qoldiqlari, shuningdek, tashkil topish
ʻ
manbalaridan qat i nazar, byudjetdan tashqari fondlarning mablag lari to lig icha qayta
ʼ ʻ ʻ ʻ
hisoblandi. Aholiga pulli to lovlar sifatida banklardan yangi pul belgilarini berish hamda
ʻ
hamda so m – kuponlarni bir oy mobaynida chakana savdo, xizmat ko rsatish sohasi orqali
ʻ ʻ
va omonatlarga jalb etib muomaladan chiqarildi. Shu bois, 1994-yil iyul oyi davomida
respublika hududida milliy valyuta “so m” va “so m – kupon”lar parallel ravishda
ʻ ʻ
muomalada bo ldi. Shu tarzda mamlakatimiz pul tizimining asosi bo lib hisoblanadigan
ʻ ʻ
milliy valyuta barcha hisob – kitoblar va to lovlar bo yicha yagona to lov vositasi sifatida
ʻ ʻ ʻ
amal qila boshladi. Bu o z navbatida, Markaziy bank va tijorat banklariga pul tizimini
ʻ
nafaqat siyosiy jihatdan, balki iqtisodiy jihatdan ham to liq mustaqil boshqarish imkoniyatini
ʻ
vujudga keltirdi.
Pul muomalasi - bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi, tashqi iqtisodiy
aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga, shuningdek, uy xo'jaligidagi
tovarsiz to'lovlarga xizmat ko'rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakUardagi harakatidir.
Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining obyektiv negizi bo'lib, undagi tovar olami
tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o'ziga va tovarpullarga bo'linadi. Naqd pullik va naqd
puisiz shakllardagi pullar yordamida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning
12

muomalasi jarayoni amalga oshiriladi. Shunday qilib, pul muomalasi jarayonlaridan pul
aylanishi tushun- , chasini ajratib olish mumkin. IPul aylanishi - naqd pullik va naqd pulsiz
shakllardagi pul belgilarining uzluksiz harakat jarayonidir. Qiymatning o'zidan ajralganlik
hozirgi pul aylanishining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozil'gi pul
aylanishi metall pullar muomalasi sharaitidagi kabi qiymatli emas, chunld pul belgisining
qiymati nominaldan ancha kam va uning ahamiyati bo'imasligi mumkin. Pul aylanishi pul
mablag'lari harakatining muayyan yo'llaridan tarkib topadi: 1) mablag'larning markaziy bank
bilan tijorat banklari o'rtasidagi harakati. Bunday harakat pul mablag'lari emissiyasi
jarayonlari va tijorat banklari mablag'larining O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
majburiy zaxiralash fondiga ko'chirilishi bilan bog'liq. Tijorat banklarining
kreditlashjarayonlari munosabati bilan pul mablag'larining ko'chirilishini ham shunga kiritish
mumkin; 2) pul mablag'larining tijorat banklari o'rtasidagi harakati. Bu holda ushbu
banklarning mijozlariga xizmat ko'rsatish bilan bog'liq pul ko'chirishlar yoki tijorat
banklarining o'zara kreditlashlari nazarda tutiladi; 3) firmalar va tashkilotlar o'rtasidagi
harakat. Pul rnablag'larining ushbu iqtisodiy subyektlar o'rtasidagi harakati tovarlar aylanishi
va bunday tovarlar aylanishidagi, shuningdek, o'zaro talablarni hisobga olishdagi haq to'lash
jarayonlari bilan bog'liq; 4) banklar, firmalar va tashkilotlar 0' rtasidagi harakat. Pul
mablag'larining ushbu subyektlar o'rtasidagi harakati asosan kreditlash va qarz
majburiyatlarini hisobga olish operatsiyalari, shuningdek, pul mablag'larini saqlash va
ko'chirishga doir operatsiyalar bilan bog'liq; 5) banklar va ahoH o'rtasidagi harakat. Pul
mablag'Iari iste'mo1chilik kreditini berish va pul mablag'larining aholining daromadlarini
saqlash hamda ko'paytirish maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli ko'chiriladi;
6) firmalar, tashkilotlar va aholi o'rtasidagi harakat. Pullar harakatining bu yo'Ii
mablag'larning tovar aylanishi operatsiyalariga haq to'lash va uy xo'jaliklarining xodimlar
mehnatiga haq to'lashi munosabati bilan ko'chib yurishidan iborat bo'ladi; 7) banklar va
moliya institutlari o'rtasidagi harakat. Pul mabIag'- Iarining ushbu iqtisodiy munosabatlar
subyektiari o'rtasidagi harakati o'zaro kreditlash operatsiyalari va iqtisodiy foyda olishga
yoki uchinchi subyektlarning muayyan operatsiyalarini rasmiylashtirishga yordam beruvchi
boshqa moliyaviy harakatlar doirasida amalga oshiriladi; 8) moliya institutlari va aholi
o'rtasidagi harakat. Pul mablag'- larining bu holdagi harakati aholining, odatda, o'z
daromadlarini ko'paytirish maqsadida muayyan moliya operatsiyalarini bajarishi bilan
13

bog'liq; 9) jismoniy shaxslar o'rtasidagi harakat. Pul mablag'lari harakatining bu yo'li eng
sezilmaydigan, Iekin pul mablag'Iarining qayta taqsimIanishi tizimidagi eng muhim
yo'llardan biri hisoblanadi, chunki u mablag'larning aholi o'rtasida ko'chib yurishidan iborat.
Odatda, bunday ko'chib yurishning maqsadi maishiy masalalarni hal etish va o'z oilasi
a'zolari farovonligining muayyan darajasini tutib turishdir. Pul mablag'lari harakatining har
biri bo'yicha muqobil harakat ham am alga oshiriladi. Boshqacha aytganda, pullarning
aylanishi ko'p yo'nalishli bo'ladi va xo'jalik faoliyati subyektlarini qamrab oladi. To'loy
aylanishi ushbu mamlakatda amal qiladigan to'lov vositalarining uzluksiz harakat qilish
jarayonidir. Boshqacha aytganda, pul aylanishi deganda to'loy vositalarining shaklidan qat'i
nazar bun day barcha yositalarning majmui tushuniladi. Bevosita pul mablag'Iarining
harakati va cheklar, depozit sertifikatlari ya veksellarning ko'chib yurishi shunga kiradi. Pui
aylanishi to'loy ayianishining bir qismidir. Pul aylanishi naqd pullik va naqd puisiz
shakllardagi pul belgilarining uzIuksiz harakat qilish jarayonidir. O'z navbatida pul aylanishi
to'lov vositalari muomalasining ikki shakliga: pul muomalasi (yoki naqd pullar aylanishi) va
pul-to'iov aylanishiga bo'linadi. Pul muomalasi pul aylanishining naqd pul mabIag'lari
muomalasi, pul belgilarining bir yuridik yokijismoniy shaxsiardan boshqa shaxslarga doimiy
tarzda o'tib yurishi bilan bog'liq qismidir. Boshqacha aytganda, bu iqtisodiy subyektiar
o'rtasidagi muomalada qatnashadigan bevosita naqd pul massasidir. Shu tufayli pul
muomalasini ba'zan naqd pullarning aylanishi deb ham atashadi. Pul-to'lov ayianishi pul
aylanishining bir qismi bo'lib, unda pullar qanday shaklda taqdim etilganidan qat'i nazar
to'lov vositasi sifatida faoliyat yuritadi. Boshqacha aytganda, bunday holda iqtisodiy
subyektlar o'rtasida naqd pullik va naqd pulsiz shaklda ayirboshlash vositasi sifatida amal
qiladigan pul mablag'lari ko'rib chiqiladi.
Shuni hisobga olish kerakki, iqtisodiyotda pul muomalasi umumiy pUl aylanishida
kam qismni egallashi kerak, lekin u katta ahamiyat kasb etadi, chunki aholi daromadlarining
katta qismining olinishi va sarflanishiga xizmat ko'rsatadi. Lekin shunga qaramasdan,
ishlarning bunday ahvoli faqat Rossiya iqtisodiyoti kabi o'tish yoki yetarli rivojlanmagan
iqtisodiyotlarda kuzatiladi. Bu shu bilan bog'liqki, rivojlangan iqtisodiyotlarda elektron
pullar tobora ko'proq ommalashgan bo'ladi. Bunday pul vositalari mijozlarning bank
muassasalaridagi hisobvaraqlari bo'yicha faqat texnik uskunalar yordamida ishlatish mumkin
bo'igan elektron uzatmalardagi yozuvlardir. Bunda ushbu yozuvlar tabiiy ravishda
14

$mijozlarning hisobvaraqlaridagi naqd pulsiz mablag'lar hisoblanadi. Plastik karta va axborotni o'qish hamda bank bo'limi bilan aloqa tizimi texnik vositalar hisoblanadi. Arnalda tovarlar va xizmatlar uchun haq to'lash vositasi sifatida plastik kartochkalarni qabul qilish va hisobga olish vositalarining ham rna joyda ommalashuvi iqtisodiyotdagi naqd pul mablag'lari hajmining kamayishiga va naqd pulsiz aylanish rolining yalpi oshishiga olib kelmoqda. Shunday qilib, bank xizmatlari bozori ravnaq topgan sharoitda bunday holat buziladi va naqd pullarning aylanishi asosiy omil bo'imay qoladi. Naqd pulsiz pul aylanishi - banklarda pul mablag'larini to'lovchilar va oluvchilarning hisobvaraqlari bo'yicha yozuvlar yordamida yoki o'zara talablarni hisobga olish yo'li bilan am alga oshiriladigan pul aylanishidir. Shunday qilib, naqd pulsiz pul aylanishi bevosita pul belgisining bo'lmasligini nazarda tutadi va naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishga, mos ravishda, naqd pulsiz aylanishni shakllantirishga imkon beradigan rivojlangan bank tizimi amal qilmay turib bunga erishib bo'lmaydi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyati iqtisodiyotda naqd pulsiz pul aylanishi amal qilishining zaruriy sharti hisoblanadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tamoyillari 1) ular mijozlarga mablag'larni saqlash va o'tkazish uchun ochiladigan bank hisobvaraqlari bo'yicha am alga oshiriladi; 2) hisobvaraqlardan to'lovlar banklar tomonidan hisobvaraqlar egalarining farmoyishi bo'yicha to'lovlaming ular belgilagan navbatliligi tartibida va hisobvaraqdagi mablag'larning oldig'i doirasida amalga oshirilishi lozim; 3) banklar mijozlarning shartnomali munosabatlariga aralashmaydi; 4) to'lovning shartnomalarda, MoHya vazirligi YO'riqnomalarida nazarda tutilgan muddatlar asosidagi muddatliligi; 5) to'lovning ta'minlanganligi, to'lovchida (yoki uning kafilida) pullami oh.lvc!1i oldidagi majburiyatlarni uzish uchun qo'l\anilishi mumkin likvidli mablag'larning mavjudligi. Shunday qdib, naqd pulsiz aylanish to'lovning ushbu tamoyillari va shartlarining bajarilishini nazarda tutadi. Iste'molchilar bilan sotuvchilar o'rtasida naqd pulsiz hisob- kitobning amal qilishiga ehti YQjning oshib borayotganligini qayd qilish kerak. Bu tovar aylanishi jarayonida tobora ko'proq qo'llanilayotgan naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining 15$ $qulayligini nisbatan xavfsizligi bilan bog'Jiqdir. Yana shunga ham e'tiborni qaratish kerakki, naqd pulsiz aylanishning o'zida ham ayrim o'zgarishlar yuz berdi va hozirgi vaqtda u nafaqat bank mijozlarinmg hisobvaraqlari bo'yicha yozuvlardan, shu bilan birga bankning kompyuterdagi ma'lumotlar bazasida u yoki boshqa hisobvaraqdagi holatga tegishli yozuvlardan ham iborat. Sunday evolutsiya naqd pulsiz aylanish shakli sifatidagi elektron pul vositalarining keng qo'l\anilishi bilan bog'liq. Bunday holda pullar aynan ma'ilimotiar bazasidan iborat bo'Jib. unga faqat texnik vositalar yordamida kirib olish mllmkin. Naqd pulsiz aylanish hozirgi vaqtda nafaqat korxonalar, shu bilan birga uy xo'jaliklari va davlatlarni ham qamrab olgan. Shunday qilib, aytish mumkinki. naqd pulsiz aylanish iqtisodiy munosabatlaming har qanday subyektining pul aylanishiga nisbatan yetakchi pozitsiyani egallaydi Naqd puIsi:: ay1an1shning to'laroq faoHyat yuritishi va rivojlanishi uchun quyidagi shartlarga rioya etish zarur: 1) ushbu operatsiyaning legitimliligi xususidagi qonuniy kafolatlarning mavjudJigi; 2) pul mablag'larini tez va xavfsiz o'tkazishga zaruriyatning bo'lishi (ya'ni, tovar munosabatlarning yetarli rivojlanganligi); 3) rivojlangan bank tizimining mavjud bo' lishi (banklar filiallarL bo'limlari va ular o'rtasidagi vakillik munosabatlarining mavjudligi); 4) xo'jalik sllbyektlarining o'z qarorlarini erkin qabul qilishi imkoniyati. Shunday qilib, naqd pulsiz pul aylanishi iqtisodiyotning muayyan rivojlanish darajasiga erishganligidan dalolat beradi va yanada ravnaq topish uchun qo'shimcha imkoniyatlarni taqdim etadi. Davlatning puJ aylanishiga ko'pJab omillar ta'sir kO'rsatadi. Pul aylanishi tuzilmasi turli belgilar bo'yicha belgilanadi: I) unda pUllarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu beJgiga qarab naqd pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari u yoki boshqa shaklga eg qo'llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag'lari qo'llanilishi chastotasining ko'payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tanibga solish asosiy uslublarining o'zgarishiga olib keladi. Pul nJuomalasining tezligi pul aylanishining muhim tavsifnomasi hisoblanadi. Bu shu bilan bog'liqki, muayyan vaqt davomida (masalan, yil davomida) har bir pul birligi aylanishining soni qanchalik ko'p bo'lsa, iqtisodiyotning normal faoliyat yuritishi uchun zarur bo'lgan pulmablag'larining miqdori shunchalik kam bo'ladi. Arnalda pul massasi muomalasining tezligi daromad muomalasining tezligini ko'rsatadi. Tijorat banki o'z mijozlariga turli xildagi xizmatlarni ko'rsatadi. Lekin baribir, 16$

agar har qanday tijorat banki o'z mijoziga ochmoqchi bo'lgan aniq hisobvaraqlar haqida
gapiriladigan bo'Isa, unda variantlar ro'yxati keskin kamayadi. Barcha bank hisobvaraqlari
besh tipga: muddatIi yoki depozitlar, talab qilib olinadigan hisobvaraqlar va yuridik
shaxslarning maxsus tijorat hisobvaraqlariga bo'linadi. Yuridik shaxslarning maxsus tijorat
hisobvaraqlari talab qilib olinadigan hiwbvaraqlar shaklida va ushbu hisobvaraq bo'yicha
hisob-kitoblarning maxsus shartlariga ega hisobvaraq $haklida ham bo'lishi mumkin. Lekin
baribir, hisobvaraqlarning asosiy ko'pchiligi depozitlar yoki talab qilib olinadigan
hisobvaraqlardan iborat. Mazkur bankda aniq muddat davomida, muayyan foiz bilan tutib
turiladigan va ushbu hisobvaraqdagi mablag'lardan foydalanish yuzasidan cheklanishlar amal
qiladigan hisobvaraqlar depozitlar deyiladi. Odatda, ushbu hisobvaraqning bankda saqlanishi
yuzasidan taxmin qiltnayotgan muddatga qarab bu omonat turi bo'yicha foizli stavka miqdori
belgilanadi. Biroq amalda hamisha ham shunday bo'lavermaydi. Ko'pincha banklar
muddatga mutanosib ravishda oshib boradigan foizlarni belgilashadi. Shunday qilib,
omonatlar turlari orasidagi tafovut yo'qoladi, chunki mijoz ayni bir xildagi muddat uchun
foiz sifatida bir xii miqdordagi daromadni oladi.
2. PUL EMISSIYASINING DAVLAT MONITAR SIYOSATIDI TUTGAN O’RNI
Davlat tomonidan emissiya qilingan qog’oz pullar bevosita va bilvosita ta'minlangan edi.
Bevosita ta'minlangani oltin tangalar bilan, davlatning soliqlarni va boshqa majburiy
to’lovlarni shu qog’oz pullarda qabul qilishi bilvosita ta'minlanganligi sifatida belgilab
qo’yildi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “emissiya qilish” va “muomalaga pul chiqarish” tarzidagi ma'nosi bir
– biriga yaqin bo’lgan iqtisodiy terminlarni uchratamiz. Biroq bu ikki iqtisodiy termin
ma'nosi va iqtisodiyotga ta'siri jihatidan bir – biridan tubdan farq qiladi.
Naqd pullarni muomalga emissiya qilinishi iqtisodiyotda pul massasining hajmini oshiradi.
Bu ishni mamlakat Markaziy banki amalga oshiradi. Muomalaga naqd pullarni chiqarish esa
mavjud pul massasi hajmini o’zgartirmagan holda tijorat banklari tomonidan amalga
oshiradi.
Mamlakatda iqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar va urushlar ro’y berganda davlatning
xarajatlari juda ortib ketardi. Ushbu xarajatlar davlatning topshirig’i bilan muomalaga
17

chiqariladigan qo’shimcha pul emissiyasi orqali hal etilar edi, bu o’z navbatida qog’oz
pullarning qadrsizlanishiga va pul muomalasining izdan chiqishiga olib kelardi.
Shuning uchun ham qog’oz pullar asl qiymatga ega bo’lmagan, o’rinbosar pullar hisoblanib,
ularni doimiy ravishda tartibga solib borish va tegishli nazoratni amalga oshirishni talab
etadi.
Pul massasi tijorat banklari tizimidagi pul bazasining oshishi natijasida vujudga keladi va
muomaladagi naqd pullardan hamda mijozlar hisobvaraqlaridagi pullar qoldiqlaridan iborat
bo'ladi. Bank multiplikatori pullaming bir tijorat bankidan boshqa tijorat bankiga harakati
davrida tijorat banklarining depozit hisobvaraqIaridagi puJlarning ko'payishijarayonidan
iborat. Pul massasini ko'paytirishning ushbu mexanizmi faqat ikki darajali bank tizimi
(marka.liy va tijorat banklari) amal qiladigan va to'liq faoliyat yuritadigan sharoitd3 ishlashi
mumkin. Bank multiplikatori mexanizmining amal qilishi jarayonida banklar mijozlarining
hisobvaraqlarida pul mablag'larining to'planishi yuz beradi. Ushbu mexanizmning amal
qilishi intensivligini hisob-kitob qilish uchun bank multiplikatori koeffitsientini hisob-kitob
qilish formulasi qo'llaniladi: l-R . 100% yoki pul massasi - R, bunda: R -- markaziy bank
belgilab qo 'ygan majburiy zaxi ralash me 'yori. Bank multiplikatori mexanizmi quyidagi
usulda faoliyat yuritadi: Markaziy bank qandaydir tijorat bankiga kredit beradi va o'z
navbatida ushbu tijorat banki o'zining mijoziga kredit beradi. Mijoz ushbu taxminan IOta
birlikdan iborat kreditdan o'z majburiyatlarini to'lash uchun foydalanadi. Pul mablag'lari
boshqa iqtisodiy subyektga borib tushadi va u bu mablag'larni o'zining tijorat bankidagi
depozitli hisobvarag'ida joylashtiradi. Bankning ikkinchi mijozining hisobva·· rag'ida 10 ta
birlik mavjud. Bank ushbu summadan majburiy zaxiralash fondiga muayyan foizni ajratadi.
Bankda, masaian, erkin mablag'- laming 8 ta birligi qoladi va u ushbu mablag'larni yana
kreditga beradi. Bu operatsiya faqat shunday farq bilan takrorlanadiki, to'rtinchi mijozning
hisobvarag'ida endi 8 ta birlik mavjud bo'ladi. Bunday operatsiya muayyan muddat
davomida takrorlanadi va natijada mijozlaming banklardagi hisobvaraqlarida Markaziy bank
birinchi marta 10 ta birlikdan oshadigan summa (10+8+ va hokazo) paydo bo'ladi. Shunday
qilib, mazkur mexanizm iqtisodiyotga taqdim etilgan pul massasini muayyan summagacha
naqd pulsiz shaklda ko'paytirishga imkon beradi, ushbu holatda belgiJab qo'yilgan majburiy
zaxiralash me'yori qanchalik yuqori bo'lsa, kreditning aylanishi shunchalik tez tugaydi va bu
mexanizmning amal qilishi natijasida qo'shimcha ravishda iqtisodiyotda shunchalik kam
18

miqdordagi pullar paydo bo' ladi. Pul massasi bilan pul bazasi o'rtasidagi nisbat pul
multiplikatori deb ataladi. Tijorat banklarining o'z mijozlariga (iqtisodiyotga) kreditlari bilan
Markaziy bankning tijorat banklariga kreditlari o'rtasidagi nisbat kredit multiplikatori deb
ataladi.
Muomaladagi pullar miqdorining o'sishi to'laligicha Markaziy bankning kredit
emissiyasi bilan oldindan belgilanadi va har qanday yo'nalish bo'yicha muqarrar tarzda pul
bazasining o'sishiga va multiplikatorning ta'sirida pul massasining ko'payishiga olib keladi.
Pul massasining ko'payishi inflatsiya sur'atlariga ta'sir ko'rsatadi. Naqd pul mablag'larining
emissiyasi emissiyaning naqd pulsiz shakldagi pullar emissiyasidan kelib chiqadigan
ikkilamchi turidir. Emissiyaning bu turi Markaziy bank tomonidan o'tkaziladi. Emissiyaning
ushbu shakli markazlashtirilmagan shaklda bo'ladi va mintaqaviy MTMlari orqali amalga
oshiriladi. Ushbu kassalar qabul qilgan mablag'larning ortiqcha hajmi, ya'ni MTM bergan
pullar miqdori tashkilotlar va banklarning MTMga qaytargan mablag'lar summasidan I ortiq
bo'lishi kerak. Naqd pullar depozit hisobvaraqlarida turgan naqd pulsiz shakldagi pul
mablag'laridan hosil bo'ladi va tijorat bankining bank multiplikatori mexanizmining amal
qilishi natijasida yaratgan pul massasining tarkibiy qismidan iborat bo'ladi.
Mamlakat iqtisodiyotini rag'batlantirishning ko'plab usullari mavjud. Bu erda ko'plab
omillarni hisobga olish va xato qilmaslik kerak. Eng samaralilaridan biri bu pul chiqarishdan
keladigan daromadni oshirishdir. Ushbu tartib yordamida nafaqat butun mamlakat bo’ylab
iqtisodiy vaziyatni yaxshilash, balki buzilgan banknotlarni almashtirib, yangi pul belgilarini
chiqarish ham mumkin bo’ladi.
Iqtisodiyotda juda ko'p pul bo'lishi mumkinmi? Ha. Misol uchun, bu iqtisodiy
agentlarning haddan tashqari optimizmi tufayli sodir bo'lishi mumkin: banklarga iqtisod
yuksalib borayotgandek tuyuladi va ular ko'proq kreditlar berishni boshlaydilar, qarz
oluvchilarga qo'yiladigan talablarni kamaytiradilar, odamlar kredit olib, ularni sarflashni
boshlaydilar. Aslida, iqtisodiyot mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishni ko'paytirishga
tayyor emas. Va keyin narxlar shunchaki ko'tariladi.
Agar ortiqcha miqdordagi pul inflyatsiyani tezlashtirishga tahdid solsa, CBR
aralashadi. U ko'taradi asosiy stavka, shundan so'ng jismoniy shaxslar va kompaniyalarga
19

berilgan kreditlar bo'yicha foiz stavkalari oshadi - kreditlarga talab kamayadi va kreditlash
sekinlashadi va inflyatsiya tezlashmaydi.
Bank tizimi milliy iqtisodiyotni ta'minlashi kerak naqd pulda uning normal ishlashi
uchun zarur bo'lgan miqdorda. Iqtisodiyotning milliy mahsulotning o'sishi, narxlar
darajasining oshishi yoki boshqa sabablarga ko'ra pulga bo'lgan ehtiyojining ortishi banklar
tomonidan pul massasining mos ravishda ko'payishi zarurligiga olib keladi, ya'ni. ularning
pul emissiyasida.
Pul masalasi qo'shimcha masala pullarning muomalaga kiritilishi, muomaladagi
pullarning ko'payishiga olib keladi pul massasi; barcha shakldagi banknotlarni muomalaga
chiqarishdir. Emitent organlar - bu banknotlarni chiqaradigan markaziy banklar va g'azna
qog'ozlarini chiqaradigan va tangalarni almashtiradigan g'aznalar.
Shuni ta'kidlash kerakki, "pul emissiyasi" va "pul emissiyasi" tushunchalari ekvivalent
emas. Pulning muomalaga chiqarilishi doimiy ravishda sodir bo'ladi. Naqd bo’lmagan pullar
tijorat banklari o’z mijozlariga kreditlar berganda muomalaga chiqariladi.
Naqd pullar banklar kassa operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida ularni
o'zlarining operatsion kassalaridan mijozlarga berganda muomalaga kiritiladi. Biroq, shu
bilan birga, mijozlar bank kreditlarini to'laydilar va naqd pul kiritadilar operatsion kassalar
banklar. Shu bilan birga, muomaladagi pul miqdori ortib ketmasligi mumkin.
Shunday qilib, biz shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, pul emissiyasidan farqli
o'laroq, emissiya har doim pul massasining ko'payishiga olib keladi, ya'ni. pul emissiyasini
pul massasini shakllantirish va to'ldirish jarayoni va pul massasiga tartibga soluvchi va
boshqaruvchi ta'sirlar sifatida tavsiflash mumkin. Pul emissiyasini, shuningdek, inflyatsiya
va pul taqchilligini pul muomalasi qonunining rasmiylashtirilgan ifodasi orqali aniqlash
mumkin:
Bunda muomaladagi pul massasi D, pul aylanish tezligi bilan og'irlikda bo'lgan C,
narxlar Z bilan o'lchangan T tovarlar massasi bilan muvozanatlanadi. Shu bilan birga, D pul
massasining o'sishini to'g'ridan-to'g'ri emissiya sifatida tavsiflash mumkin, va bilvosita
emissiya sifatida aylanma tezligining ortishi C. Biroq, pul chiqarishni talab qiladigan yoki
uni amalga oshirishning salbiy oqibatlarini oldindan belgilab beradigan omillar va sabablarni
aniqlash qiziqroq. Birinchi holda, emissiya, to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita, buzilgan
20

muvozanatni tiklaydi, ikkinchi holda, uning o'zi pul massasi hajmi va iqtisodiyotdan unga
bo'lgan ehtiyoj o'rtasidagi nomutanosiblikni keltirib chiqaradi, bu inflyatsiyada namoyon
bo'ladi.
Pul muomalasini belgilovchi omillarga quyidagilar kiradi:
birinchidan: tovar massasining ko'payishi va kengayishi, mayda ishlab chiqaruvchilar
sonining ko'payishi ta'sirida ishlab chiqarishning o'sishi, yirik sanoat tarmoqlarining bozorga
yo'naltirilganligi; faoliyat va savdoni tashkil etish, mahsulot taklifini oshirish va tovarlarning
shikastlanishi va yo'qotilishini kamaytirish; ilgari sotish taqiqlangan tovarlarni bozorga olib
chiqish orqali tovar bozori tarkibini kengaytirish va boshqalar;
ikkinchidan, narxlarning oshishi (birinchi navbatda, tovarlar va xizmatlarning xususiyatlari
va sifatining o'zgarishi bilan bog'liq emas), spekulyativ operatsiyalar; etarli emas soliq
siyosati narx belgilash uchun raqobatbardosh shartlar mavjud bo'lmaganda; ko'pincha
tovarlarni to'ldirish va harakatini amalga oshirmaydigan vositachilarning paydo bo'lishi;
monopoliya va jinoiy muhitning ta'sirini kuchaytirish, narxlarni sun'iy ravishda oshirish va
ularni pasaytirishga urinishlarning oldini olish va boshqalar;
uchinchidan, pul aylanmasi tezligining pasayishi: aholining pul massasi va jamg'armalari
tarkibida naqd pul ulushining oshishi; savdoning yomon tashkil etilishi, mahsulot taklifi
assortimentining taqchilligi va mos kelmasligi, tovar va shunga mos ravishda pul
muomalasining sekinlashishi; jamg'armalardan foydalanishni cheklaydigan siyosiy va
ma'muriy cheklovlar; umumiy xavflar va boshqalar.
Bularning ta'sirida shakllanadigan shart-sharoitlar va boshqa bir qator omillar deyarli har
doim pul emissiyasini keltirib chiqaradi.
Har bir treyder bozorlarda ro'y berayotgan asosiy tendentsiyalarni tushunish uchun
asosiy makroiqtisodiy tushunchalarni bilishi kerak, uning davomida shartlar bilan ishlash
oson. kasbiy faoliyat va boshqarishda shaxsiy kapital. Iqtisodiyotning moliya sektorining
asosiy elementlaridan biri pul emissiyasidir. Pul emissiyasi - bu naqd, naqd bo'lmagan
pullarning chiqarilishi, bu esa mamlakatdagi pul massasini oshiradi. Bu vazifa markaziy
bank va g’aznachilik zimmasiga yuklatilgan. Pul ishlab chiqarish uzluksiz amalga oshiriladi,
lekin mamlakatda aylanma mablag'lar miqdori bir xil bo'lib qoladi, chunki naqd pul emissiya
21

bilan bir vaqtda banklarga topshiriladi. Pul emissiyasi faqat tangalar, banknotalar ishlab
chiqarish emas, balki davlatdagi pul massasining ortishidir.
Banknotlarni muomalaga chiqarish huquqi Markaziy bankka tegishli. Rossiya
qonunchiligiga ko'ra, boshqa hech qanday tashkilot vakolatga ega emas pul ishlab chiqarish.
Bunday tizim M0 moliyaviy agregati - banklardan tashqarida bir vaqtning o'zida muomalada
bo'lgan banknotlarning shakllanishini aniq nazorat qilish va samarali boshqarishga yordam
beradi. Pul emissiyasi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatuvchi omil
hisoblanadi.
Rossiyada emissiya quyidagi printsiplarga asoslanadi:
Milliy valyuta va har qanday qimmatbaho metallar o'rtasida rasmiy nisbatning yo'qligi.
Pul muomalasiga monopoliya huquqi yagona organ – Markaziy bankka ega.
Rubl bizning davlatimizda qonunchilik darajasida tasdiqlangan yagona rasmiy to'lov
vositasidir. Boshqa valyutalarni chiqarish va muomalaga chiqarish Rossiya Federatsiyasi
Konstitutsiyasi bilan taqiqlangan.
Miqdorlar bo'yicha cheklovlarsiz erkin ayirboshlash printsipi.
Pul muomalasi naqd va naqdsiz shaklda amalga oshiriladi.
Pul muomalasini huquqiy tartibga solish Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan.
Pul emissiyasining xususiyatlari
Pul emissiyasi Markaziy bank tomonidan boshqariladigan jarayondir. Markaziy bank
emissiya hajmini belgilaydi va Rossiya Federatsiyasining ta'sis sub'ektlari o'rtasida
mablag'larning teng taqsimlanishini amalga oshiradi. Bank hisobvaraqlari o'rtasidagi naqd va
naqdsiz pul o'tkazmalari sub'ektlar va banklar o'rtasida uzluksiz harakatda bo'ladi.
Banknotlarni chop etish va tangalarni zarb qilish Sankt-Peterburg va Moskva zarbxonalarida
amalga oshiriladi. Xuddi shu korxonalar ko'krak nishonlari, medallar, ordenlar ishlab
chiqaradi. Banknotlar qimmatli qog'ozlar va boshqa muhim hujjatlar bir vaqtning o'zida
chiqarilgan maxsus bosmaxonalarda bosiladi, bu esa firibgarlikdan himoyalanish darajasini
oshirishni talab qiladi. Emissiya hajmi banklarning so'rovlari bilan belgilanadi. Ikkinchisi o'z
22

$ehtiyojlarini fuqarolar va ularning mijozlari bo'lgan tashkilotlarning talabidan kelib chiqib shakllantiradi. Mablag'larni chiqarish Markaziy bankka, davlatning turli hududlarida joylashgan kassa hisob-kitob markazlariga yuklangan. 3. PUL TAKLIFI VA PUL AGREGATLARI Pul agregatlari pul massasini o'lchovchilardan (ko'rsatkichlaridan) iborat. Pul agregatlari statistikada pullar harakatining muayyan sanaga bo'lgan yoki muayyan vaqt davridagi o'zgarishini tahlil etish uchun qo 'l1an iladi. Pul agregatlarini qurish uchun moddiy ne'matlarning likvidliligi darajasiga qarab ularning bosqichma-bosqich joylashtirilishi asos qilib olingan. Moddiy ne'matlarning likvidliligi deganda ushbu ne'matlarning tez va unchalik ko'p zararlarsiz pulga aylanish qobiliyati tushuniladi. Moddiy ne'matlarning likvidliligi vaqt bilan o'lchanadi. Moddiy ne'matni pulga aylantirish uchun qanchalik kam vaqt talab qilinsa, uning likvidliligi shunchalik yuqori bo'ladi. Naqd pullar mutloq Iikvidlilikka ega, chunki ularni pulga aylantirish uchun zarur bo'ladigan vaqt no'\ga tengdir. Muomaladagi naqd pullar Mo agregatmi tashkil etadi. Naqd pullar banknotalar, xazina pattalari (biletlari) (agar mamlakatda ikkita emissiya markazi mavjud bo'lsa) va metal! t:mgalardan iborat bo'ladi. Metall tangalar naqd pullarning juda. Pul massasi alohida elementlardan iborat bo'lib, 23$

bunday clementlar pul massasining holatini baholashjarayonida qo'llaniladi va uni tartibga
sol ish uslublari va hajmlarini birmuncha aniqroq tanlashga imkon beradi. Ushbu pul
agregatlari asosan to'lovning turli shakllarda ifodalangan u yoki boshqa vositalarini hisobga
olish asosida ajratiladi. Odatda, har bir agregat nominal raqamga ega bo'ladi. Raqamning
o'sib borishi bilan ushbu agregat yordamida hisobga olinadigan vositalar soni ham oshadi.
Shunday qilib, katta sonli koeffitsientli agregat kichik indeksli (raqamli) agregatlarda
hisobga olingan barcha pul mablag'larini o'z ichiga oladi. Faqat muomalada bo'lgan naqd pul
mablag'larini hisobga oladigan Mo pul agregati o'z ma'nosi va mohiyatiga ko'ra birinchi
bo'Jib hisoblanadi. Ml - muomaladagi naqd pul mablag'lari (ya'ni. Mo agregati),
korxonalarning hisob-kitob, joriy va maxsus hisobvaraqlaridagi mablag'lari, sug'urta
kompaniyalari mablag'lari, aholining tijorat banklaridagi «talab qilib olingungacha»
hisobvaraqlaridagi depozitlari. M2 - Ml agregati + aholining bankiardagi muddatli
omonatlari. M3 - M2 agregati + davlat zayomlarining sertifikatlari va obligatsiyalari . M4 -
M3 agregati + xorijiy valutadagi depozitlar. Shuni hisobga olish kerakld, bunday
agrcgatlarning belgilanishi turIi mamlakatlarda turlicha amalga oshiriladi. Ushbu agregatlar
o'z holicha mamlakat to'lov oboroti sohasida yuz beradigan jarayonlar, jamg'armalar
hajmlari, shuningdek, ushbu jamg'armani amalga oshirishda qo'Uanilgan vositalarning sonli
ifodasi vositalari hisoblanadi. Ular iqtisodiyotning joriy holatini belgilashga imkon beradi va
keyingi vaziyatni prognoz qilishda kO'maklashadi. Pul massasi agregatiari, iqtisodiyot
monetizatsiyasi koeffitsicntini hisobga olish yordamidagi hisob-kitob eng namunali hisob-
kitobdir. Monetizatsiya koeffitsienti iqtisodiyotning pullar bilan ta'minlanishi darajasi yoki
tovar aylanishining to'lov vositalari biJan ta"mll11anishi darajasini aks ettiradi. Bunday
koeffitsient M2 pul agregati summasi va ushbu iqtisodiyotda mavjud bo'lgan xorijiy
valutadagi depozitlarning YAMI hajmiga o'zaro nisbati sifatida hisoblab chiqiladi. U~hbu
koeffitsientni hisob-kitob qilishda suratga birdaniga M2 agregatini va xorijiy valutadagi
depozitlarni o'z ichiga oladigan M4 pul agregatini qo'yish qulayroq bo'ladi. Ushbu
koeffitsient mohiyati idealda birga teng bo'ladi. Shunga qaramasdan, 0,7 yoki 0,8
darajasidagi natijalar yo'l qo'yilishi mumkin mohiyatlar deb hisoblanadi. Naqd pullar
emissiyasi. Pul multiplikatori. Pullar markaziy emissiya banki faoliyati natijasida yaratiladi.
Pullarni yaratish jarayoni ikki bosqichdan iborat bo'ladi. Pullarni yaratish jarayonining
birinchi bosqichida markaziy emissiya banki asosiy yo'nali~hlar bo'yicha, shu jumladan,
24

hukumatga, tijorat banklari, chet mamlakatlar, alohida korxonalarga bevosita kreditlarni
berish yo'li bilan (agar amaldagi qonunlarda shunday tartib nazarda tutilgan bo'lsa),
shuningdek, rasmiy oltin va valuta zaxiralarini ko'paytirish orqali o'z aktivlarini ko'paytiradi.
Markaziy emissiya banki aktivlarining ko'paytirilishi ayni bir vaqtda uning passivlarining
ham mos ravishda o'sishini anglatadi, ya'ni pul bazasining tashkil etilishiga olib keladi. Pul
bazasi muomaladagi naqd pullardan, ~huningdek, tijorat banklarining mamlakat Markaziy
bankidagi majburiy va majburiy bo'lmagan (ixtiyoriy va ortiqcha) zaxiralaridan iborat
bo'ladi. Umuman olganda, tijorat banklarining zaxiralari deganda, mabodo bank
omonatchilari to'satdan katta miqdordagi to'lov talablarini qo'ygani holda, uning tezkorlik
bilan muomalaga kiritadigan aktivlari tushuniladi. Tijorat banklarining Markaziy bankdagi
zaxiralari majburiy va majburiy bo'imagan (ixtiyoriy va ortiqcha) zaxiralardan tarkib topadi.
Majburiy zaxiralar deganda tijorat banklarining Markaziy bankdagi omonatlari
(depozitlari)ning qonuniy tartibda belgilab qo'yiladigan eng kam me'yori tushuniladi.
Majburiy bo'lmagan (ixtiyoriy, ortiqcha) zaxiralar deganda tijorat banklarining Markaziy
bankdagi vakillik hisobvaraqlarida majburiy zaxiralarning belgilangan me'yoridan ortiq
miqdorda saqlanayotgan mablag'lari tushuniladi. Tijorat banklari majburiy bo'lmagan
zaxiralar miqdorlarini o'z xohishiga ko'ra o'zgartirishi mumkin. Shu munosabat bilan e'ton
qilinadigan statistikada pul bazasini belgilashda bunday zaxiralarni muomaladagi naqd pullar
tarkibida yuribdi deb hisoblab, ular ajratib ko'rsatilmaydi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi
Markaziy banki pul bazasining quyidagicha ta'rifini beradi: Pul bazasi O'zbekiston
Respublikasi Markaziy banki muomalaga chiqargan naqd pullar va tijorat banklarining
majburiy zaxiralarini o'z ichiga oladi. Pullarni yaratish jarayonining ikkinchi bosqichida
tijorat banklari o'z mijozlari - korxonalar, tashkilotlar, aholini kreditlash uchun
Pul-kredit siyosati – bu pullarga bo’lgan talab va pullar taklifini tartibga solish va nazorat
qilishga qaratilgan chora-tadbirlar yig’indisidir.
 Restriktsion pul-kredit siyosati
 Ekspansionistik pul-kredit siyosati
 Pul-kredit siyosatining ikki asosiy turi mavjud:
Pul-kredit siyosatining strategik maqsadlari
25

Restriktsion pul-kredit siyosati deganda, odatda, muomaladagi pul massasining o’sish
sur’atlarini jilovlashga qaratilgan pul-kredit siyosati tushuniladi. Ekspansionistik pul-kredit
siyosati deganda muomaladagi pul massasining multiplikativ kengayishini ta’minlash
asosida to’lovga qobil talabni rag’batlantirishga qaratilgan pul-kredit siyosati tushuniladi.
Restriktsion pul-kredit siyosatini amalga oshirishda Markaziy bank quyidagi usullardan
foydalanadi:
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalarining darajasi oshiriladi;
– tijorat banklariga qimmatli qog’ozlar Markaziy bank tomonidan qayta sotib olish
sharti bilan sotiladi;
– Markaziy bank tomonidan hukumatga va tijorat banklariga tegishli bo’lgan
vaqtinchalik bo’sh pul mablag’lari depozit hisobraqamlariga jalb etiladi;
– Markaziy bank valuta siyosati doirasida milliy valutadagi pul mablag’lari hajmining
o’sish sur’atlarini cheklashga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
 Ekspansionistik pul-kredit siyosatini amalga oshirishda Markaziy bank quyidagi
usullardan foydalanadi:
– Markaziy bank qayta moliyalash stavkalarini pasaytiradi va tijorat banklariga
beriladigan markazlashgan kreditlarning hajmini oshiradi;
– tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan Markaziy bank tomonidan belgilangan
limitlar hajmi oshiriladi, ya’ni banklarga kreditlar miqdorini oshirishga imkoniyat yaratiladi.
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalari pasaytiriladi;
– tijorat banklariga qimmatli qog’ozlar Markaziy bank tomonidan qayta sotish sharti bilan
sotib olinadi;
– Markaziy bank valuta siyosati doirasida milliy valutadagi pul mablag’lari hajmining o’sish
sur’atlarini oshirishga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
Pul massasi
Yuridik va jismoniy shaxslarga hamda davlatga tegishli bo’lgan naqd va naqdsiz
ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir.
Pul massasini miqdoriy o’lchashga nisbatan 2 xil yondashuv mavjud:
26

 Transaksion yondashuv- Bunda pullarning to’lov vositasi va muomala vositasi sifatida
harakatlanishi ko’zda tutiladi. Shu sababli transaksion yondashuvda pul massasining
aktiv qismi e’tiborga olinadi.
 Likvidli yondashuv – Bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida tan olinadi.
Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi:
 Ana shunday muhim omillardan biri pul-tovar munosabatlarining mavjudligi
hisoblanadi.
 Yana bir omil pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi hisoblanadi.
 Pul muomlasining meyoriy huquqiy asoslarining mavjudligi.
 Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir.
Pul taklifi jarayonida 3 ta asosiy subyektlari mavjud:
 Markaziy bank-hukumat vakili hisoblanib, bank tizimini nazorat qilishga va monetar
siyosatni tashkil etishga javobgar; AQShda Federal Zaxira Tizimi.
 Banklar (depozitariy institutlar)- aholi va tashkilotlardan deposit qabul qiluvchi va
qarz beruvchi tashkilotlar: tijorat banklari, kredit assotsiatsiyalari, maxsus jamg’arma
banklar va kredit uyushmalari.
 Depozitorlar-banklarga depozit qo’ygan yuridik va jismoniy shaxslar.
4. O’ZBEKISTONDA PUL EMISSIYASI JARAYONI VA PUL TAKLIFINING
TAHLILI
Markaziy bank raqamli valyutasi: xorij tajribasi tahlili va amaliyotga joriy etish
imkoniyatlari Pul to’rtta asosiy xususiyati bo’yicha tasniflanadi: emitenti (Markaziy bank
yoki boshqa), shakli (elektron yoki jismoniy), mavjudligi (universal yoki cheklangan) va
uzatish mexanizmi (markazlashgan yoki markazlashmagan). Yuqoridagi xususiyatlarga
ko’ra, Markaziy banklarning raqamli valyutalari (keyingi o’rinlarda MBRV) (CBDC –
Central bank digital currency) operatsiyalar markazlashmagan shaklda, ya'ni to’lovchi va
qabul qiluvchi o’rtasida moliyaviy vositachi ishtirokisiz to’g’ridan-to’g’ri amalga
oshiriladigan elektron shakldagi Markaziy bank valyutasi sifatida ta'riflanadi. Shu xususiyati
MBRVni boshqa mavjud pul shakllaridan ajratib turadi. MBRVning yana bir o’ziga xos
27

xususiyati uning ommabopligi bo’lib, bu hozirgi vaqtda Markaziy bank emissiya qiladigan
valyutalarning faqat bitta shakli – naqd pulga xosdir.
Pulning elektron shakli naqd va naqd bo’lmagan pullarning xususiyatlari va afzalliklarini
birlashtiradi. Biroq ba'zi farqli jihatlari mavjud:
 Naqd puldan farqli ravishda elektron pul yuqori darajada bo’linish va ko’chuvchanlik
imkoniyatiga, emissiya qilish, yetkazish va saqlash xarajatining juda kichikligi, kam
eskirish va yuqori xavfsizlik xususiyatlariga ega;
 Shaxsiy ma'lumotlar majburiy bo’lgan naqdsiz pul muomalasidan farqli ravishda
elektron pullar bilan hisob-kitoblarda pul qabul qiluvchining rekvizitlarini bilish
kifoya, bu esa operatsiyalar anonimligini ta'minlaydi.
Davlat va xususiy elektron pullarni farqlash lozim. Davlat elektron pullari – davlat to’lov
tizimining ajralmas qismi bo’lib, uning emissiyasi va muomalasi milliy qonunchilik asosida
amalga oshiriladi. Xususiy elektron pullar – bu emissiyasi va muomalasini o’z qoidalariga
ko’ra tartibga soluvchi nodavlat to’lov tizimlari valyutasidir. Ko’pincha ular milliy yoki
xorijiy valyutaga yoki oltin narxiga bog’liq, lekin davlatlar xususiy elektron pullarning
ishonchliligi va likvidligini kafolatlamaydilar.
Bugungi kunda xususiy elektron pullarning kriptovalyutalar deb ataladigan turi, ayniqsa,
ommalashmoqda. Markaziy banklar tomonidan raqamli valyutalarni chiqarish
imkoniyatlaridan biri blokcheyn texnologiyasidan (yoki Distributed Ledger Technology –
tarqatilgan reestr texnologiyasi) foydalanishdadir.
Kriptovalyutalardan farqli ravishda MBRV markazlashgan holda Markaziy banklar
tomonidan emissiya qilinadi va kafolatlanadi, bu esa kamroq tebranuvchanlik va yuqoriroq
xavfsizlikni ta'minlaydi. MBRVning quyidagi ehtimoliy ikki shakli keng tarqalgan: Chakana
shakldagi raqamli valyuta (retail) – jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan keng
qo’llaniladigan yangi shakldagi Markaziy bank valyutasi bo’lib, naqd pulning o’rnini
bosuvchi (yoki to’ldiruvchi) va bank depozitlariga muqobil variant sifatida xizmat qiladi.
Ammo foiz daromadlarini hisoblash ko’zda tutilmaydi. Markaziy bank raqamli valyutasining
bu shakli naqd pul kabi anonimlikni ta'minlaydi, lekin raqamli ko’rinishda bo’ladi.
Raqamli valyutalarning ulgurji shakli (wholesale) – bu Markaziy banklar tomonidan
boshqariladigan to’lov tizimi bo’lib, u faqat tor doiradagi foydalanuvchilar (pul
28

mablag’larini Markaziy bank hisobvaraqlarida saqlaydigan moliya institutlari va professional
bozor ishtirokchilari) tomonidan foydalaniladi. Ulgurji raqamli valyutalarning analoglari
vakillik hisobvaraqlari va Markaziy banklardagi bank depozitlari hisoblanadi. Ushbu tizim
doirasida operatsiyalar bo’yicha ma'lumotlar Markaziy bankda ko’rinadi va anonimlik
ta'minlanmaydi, lekin bu hisob-kitoblar samaradorligini oshirishga va xarajatlarni
kamaytirishga yordam beradi. 2020 yilda Xalqaro hisob-kitoblar banki (BIS)
11 tomonidan dunyo aholisining 75 foiz qismini o’zida jamlab, jahon iqtisodiyotining
90 foizini ishlab chiqaradigan 66 ta mamlakatlarning Markaziy banklari ishtirokida
o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra, regulyatorlarning 80 foizdan ko’pi raqamli valyutalar
ustida ish olib bormoqda, 40 foizi esa nazariy tadqiqotlardan amaliy tajribalarga o’tgan. Shu
jumladan, 36 ta Markaziy banklar, xususan, Rossiya banki 12 ham raqamli valyutalar
bo’yicha tahliliy tadqiqotlarini e'lon qildi.
Uch mamlakat raqamli valyutani sinovdan o’tkazdi (Urugvay, Ukraina, Ekvador), yana
oltitasi (Bagam orollari, Kambodja, Xitoy, Sharqiy Karib valyuta ittifoqi, Janubiy Koreya,
Shvesiya) pilot loyihalarni amalga oshirmoqda.
O zbekiston pul tizimining elementlariʻ
O`zbekistonning mustaqil davlat sifatida tanilishi uning mustaqil pul tizimiga ega
bo`lishini taqozo etdi. Mustaqil pul tizimi tashkil topishining I-bosqichi 1993 yildan boshlab,
muomalaga «so`m-kupon»larning chiqarilishi, II-bosqichi esa 1994 yil 1 iyuldan boshlab
muomalaga milliy valyuta «so`m»ning kiritilishi hisoblanadi. Hozir O`zbekiston
Respublikasi pul tizimi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 1995 yil 21 dekabrda
qabul kilingan «O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida»gi, 1996 yil 25 aprelda
qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to`g`risida»gi qonunlariga muvofiq amal
qilmoqda.
O`zbekiston Respublikasining pul birligi – so`m, 1 so`m = 100 tiyin. So`m
O`zbekistonda yagona cheklanmagan va qonuniy to`lov vositasi hisoblanadi.
29

O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga banknot va tangalar chiqarishda
mutlaq huquqqa ega bo`lib, mamlakatda pul muomalasi holatiga javobgardir. Markaziy bank
banknot va tangalarning yangi namunalarini tasdiqlaydi, ularning tasvirini ommaviy axborot
vositalari orqali e`lon qiladi.
Hozirda muomalada 1,3,5,10,25,50,100,200,500, va 1000 so`mlik banknotlar,
1,10,25,50 so`mlik va 1,3,5,10,20,50 tiyinlik tangalar amal qilmoqda.
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul, kredit va valyuta boshqaruvi, naqd
pulsiz hisob-kitoblar va xalqaro hisob- kitoblarni amalga oshirish, milliy valyutani chet el
valyutasiga almashtirish tartib- qoidalarini va boshqalarni ishlab chiqadi, hamda joriy etadi.
XULOSA
Shunday qilib, pul emissiyasi Markaziy bank mablag'larining asosiy manbai bo'lib,
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun foydalaniladi. Pul
muomalasi Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan tasdiqlangan miqdorda amalga
oshiriladi va belgilangan maqsadlarga muvofiq taqsimlanadi, u ikki shaklda amalga
oshiriladi:
tijorat banklariga kredit berishda bank aylanma pullari;
naqd pul bilan ta'minlash naqd pul operatsiyalari texnik xizmat ko'rsatish Milliy
iqtisodiyot va byudjet.
Pul massasining shakllanishi juda murakkab va noaniq jarayon bo'lib, ko'plab omillar,
30

shu jumladan pul-kredit organlariga bevosita bog'liq bo'lmagan omillar bilan
belgilanadi. Biroq, ehtiyojga mos ravishda pul massasini prognozlash va tartibga solish
real sektor va bank tizimi - ehtimol har qanday markaziy bankning asosiy vazifasidir.
Bugungi kunga kelib pul emissiyasi, to g rirog i, uning mohiyati va optimalligiʻ ʻ ʻ
masalasi pul-kredit siyosatining asosiy masalalaridan biri bo lib, bu borada
ʻ
iqtisodchilarning qarashlari birligi yo q. Har qanday davlat iqtisodiyotida emissiya juda
ʻ
muhim va ba'zan qarama-qarshi rol o'ynaydi. Bu, bir tomondan, tijorat banklarining
kredit ekspansiyasini rag'batlantiradi, iqtisodiyotni pul bilan to'ldiradi, ishbilarmonlik
faolligini oshirishga yordam beradi va pirovardida, qisqa muddatda real ishlab chiqarish
hajmining oshishiga olib keladi. Boshqa tomondan, va bu bilan, ehtimol, ko'pchilik
iqtisodchilarning fikriga ko'ra, asossiz pul emissiyasi muqarrar ravishda inflyatsiyaga
olib keladi va natijada iqtisodiyotdagi nomutanosiblik va boshqa o'ta istalmagan salbiy
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun pul emissiyasi muammolarini
hal qilish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
Bozor munosabatlarida pul doimiy ravishda iqtisodiy muomalada bo'ladi. Iqtisodiy
muomalaga yangi pullar banklardan kelib tushadi va ularni kredit operatsiyalari
natijasida vujudga keltiradi. Shuning uchun ham pul muomalasining kredit xarakteri har
qanday davlat pul tizimini tashkil etishning eng muhim tamoyillaridan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 . Normativ huquqiy hujjatlar:
1. Pul. Kredit. Banklar: Darslik / Ed. G.N. Beloglazova. - M.: Yurayt, 2005;
2. Pul. Kredit. Banklar: Universitetlar uchun darslik / Ed. E.F. Jukov. - M.:
Birlik-Dana, 2006;
3. Pul. Kredit. Banklar: Darslik / Ed. O.I. Lavrushin. - M: Knorus, 2004;
4. Litovskix A.M., Shevchenko I.K. Moliya, pul muomalasi va kredit
Qo'llanma Taganrog: TRTU, 2003;
5. Miller R.L., Van Huz D.D. Zamonaviy pul. - M.: INFRA-M, 2005 yil.
6. Sloman J. Iqtisodiyot. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2006 yil;
31

7. Tarasov V.I. Pul. Kredit. Banklar: Darslik. - Minsk: Misanta, 2003 yil;
8. Usov V.V. Pul. Pul aylanmasi. Inflyatsiya. Qo'llanma. - M.: UNITI, 1999;
9. Moliya, pul muomalasi va kredit. Darslik / Ed. Senchagova V.K.,
Arkhipova A.I. - M.: Prospekt, 2000;
10. Moliya, pul, kredit. Darslik / Ed. Sokolova O.V. - M.: Advokat, 2000;
11. Iqtisodiyot. Darslik / Ed. Bulatova A.S.-M.: UNITI, 2000.
3 . Internet saytlari:
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston_Respublikasi_Markaziy_bank
2. https://finlit.uz/uz/articles/financial-market/central-bank/
3. https://cbu.uz/uz/monetary-policy/trend/
4. https://cbu.uz/uz/about/functions/
5. https://lex.uz/ru/docs/-4811025
6. https://www.lex.uz/ru/docs/-821528?ONDATE=29.08.2019
32

Pul emissiyasi va uni nazorat qilish

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Pul emissiyasi va uni nazorat qilish

O'xshash dokumentlar