Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 69.9KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 07 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Pul emissiyasi va uni nazorat qilish

Sotib olish
O ’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ’ RTA MAXSUS TA LIM ʹ
VAZIRLIGI
TOS H KENT MOLIY A  INSTITUTI
“Iqtisodiyot, boshqaruv, soliqlar, va sug ’ urta” KAFEDRASI 
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “ Pul emissiyasi va uni nazorat qilish ”
Bajardi: Iqtisodiyot fakulteti I-54-2 guruxi talabasi
Tekshirdi: _____________________________
RO ’ YXATGA   OLINDI
“ ____ ”  _______202 2  й .
__________________ RO ’ YXATGA OLINDI
“ ____ ”  _______202 2 й .
__________________
Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“ ____ ”  _______2022 й . Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“ ____ ”  _______2022  й .
Kurs ishi himoyaga
qilingan sana
“____” _______20 2 2 y .
Baho  “ ___ ”  _______ ___________
(i mzo )
____________
( i mzo )
___________
( i mzo ) Komissiya a’zolariari  :
__________________
__________________
__________________
Toshkent   Mavzu:  “   Pul emissiyasi va uni nazorat qilish ”
Reja
Kirish.
1. Pul emissiyasining mohiyati va amalga oshirilishi.
2. Pul emissiyasining davlat monitar siyosatidi tutgan o’rni.
3. Pul taklifi va pul agregatlari.
4. O’zbekistonda pul emissiyasi jarayoni va pul taklifining tahlili.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar .
2 Kirish
Pul  hozirgi  kundagi  ko’rinishi,  holati  va darajasiga  yetgunga  qadar  juda  uzoq tarixiy
davrni   boshidan   kechirdi.   Yer   yuzida   puldan   ayirboshlash   vositasi   sifatida   foydalanib
kelinayotganiga   yetti   ming   yildan   ortiq   vaqt   bo’ldi.   Bu   davr   ichida   dastlabki   pullar   tovar,
buyum, oddiy metall  va qimmatbaho metallar  ko’rinishidan hozirgi  kunda keng foydalanib
kelinayotgan qog’oz va elektron pullar ko’rinishigacha yetib keldi. 
Jamiyatda   ijtimoiy   –   iqtisodiy   jarayonlar   takomillashib   va   rivojlanib   borgani   sari   pulning
shakli, pul ishlari va pul ishtirokidagi hisob – kitoblar ham doimiy ravishda takomillashib va
rivojlanib kelmoqda.
Pulning   rivojlanishiga   turtki   bo’lgan   asosiy   omillar   quyidagilar   hisoblanadi.   1.Tovar
ishlab   chiqarishning   kengayishi   va   mehnat   taqsimotining   chuqurlashuvi.   2.   Barcha
shakllardagi   mulk   qiymatlarining   o’sishi.   3.   Tovarlar   oldi   –   sotdisi   bo’yicha   aylanmalar
hajmining ortishi.  
Tanga   pullarning   rivojlanish   tarixi.   Mavjud   iqtisodiy   adabiyotlarda   dastlabki   tanga
pullar   Xitoy   mamlakatida   va   qadimgi   Lidiya   xonligi   davrida   miloddan   avvalgi   VII   asrda
paydo bo’lganligini ta'kidlaydi. Manbalarga ko’ra, birinchi oltin pullar bizning eramizgacha
bo’lgan   VII   asrda   Lidiya   shohi   Gigesning   buyrug’i   bilan   zarb   etilgan.   Oltinga   o’zining
tasvirini tushirib zarb qilgan birinchi shox Aleksandr Makedonskiy hisoblanadi, o’sha davrda
oltinning qiymati uning probasi va og’irligi bilan o’lchanar edi.
AQShda   monetalar   1793   yilda   zarb   etilgan,   shu   davrga   qadar   va   undan   keyin   uzoq
muddat davomida mamlakatda xorijiy mamlakatlarning tangalari to’lov vositasi sifatida amal
qilgan. Mamlakatda ayrim xorijiy tangalar 1857 yilgacha to’lov vositasi sifatida muomalada
ishtirok etdi. Muomalada oltin tangalar to’lov vositasini bajarganda ular haqiqiy pul sifatida
o’zining   sohibiga   iqtisodiy   zarar   keltirmaydi   va   avtomatik   ravishda   boshqarilib   turish
xususiyatiga   ega   bo’lgan.   Ya'ni,   ularni   hozirgi   paytdagi   kabi   qog’oz   pullarni   emissiyasi
orqali   tartibga   solib   turishga   ehtiyoj   bo’lmagan.   Agar   oltin   tangalarning   hajmi   ehtiyojdan
ortib   ketadigan   bo’lsa,   ular   boylik   sifatida   avtomatik   tarzda   jamg’armaga   o’tadi,   aksincha
bo’lganda esa to’lov vositasi sifatida muomalaga chiqadi. Shu bois ham oltin tangalar to’lov
vositasini   bajargan   paytda   pul   tizimini   tartibga   solish   apparati   va   pul   –   kredit   siyosatini
amalga oshirishga ehtiyoj bo’lmagan.
3 O’zbekiston   hududida   dastlabki   metall   tangalar   miloddan   ilgarigi   VI   asrda   Ahmoniy
shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu metall tangalarning og’irligi 8,4 grammni tashkil
etgan bo’lib, “darik” deb nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O’sha vaqtlarda,
ya'ni miloddan ilgarigi VI – IV asrlarda hozirgi O’zbekistonning asosiy qismi, ya'ni Xorazm,
Sug’diyona   va   Sak   qabilalari   yashagan   hududlar   Ahmoniylar   davlati   tarkibida   bo’lganini
hisobga   olsak,   ushbu   “darik”lar   O’zbekiston   zaminida   amal   qilgan   bizga   ma'lum   birinchi
tangalar bo’lgan desak xato qilmaymiz.
Miloddan avvalgi 330 – 327 yillarda makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar saltanatini
tor – mor qilib, hozirgi O’zbekiston zaminida joylashgan Baqtriya va Sug’diyonaga bostirib
kiradi.   Makedoniyalik   Iskandar   surati   tushirilgan   tangalardan   vazni   4,1   g.   bo’lgan   kumush
draxma, vazni 8,2 g. bo’lgan kumush didraxma (ikki draxma) hamda vazni 16,4 g. bo’lgan
kumush   tetradraxma   (to’rt   draxma)lar   zarb   qilinib,   ular   muomalada   bo’lgani   ma'lum.
Shuningdek,   vazni   8,4   g.   bo’lgan   oltin   tanga   (starer)   va   vazni   40   grammdan   ortiq   bo’lgan
kumush dekadraxma ham zarb qilingan.
Yunon   –   Baqtriya   davlati   tomonidan   zarb   etilgan   tangalardan   100   donaga   yaqini
Qashqadaryo   viloyatining   Kitob   tumanida   topilgan.   Ushbu   davlat   pul   tizimi   asosini   o’sha
paytda   draxma,   didraxma,   tetradraxma   va   dekadraxmalar   tashkil   etganligi   tarixiy
manbalardan ma'lum.
O’rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida sosoniylar tasarrufida
bo’lgan.   Bu   davrda   hozirgi   O’zbekiston   xududida   turli   davrlarda   zarb   etilgan   tangalar
muomalada bo’lgan. Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb
qilingan   bo’lib,   ularda   sosoniy   shohlariing   suratlari   bilan   birga,   turli   hayvonlar   va   qushlar
aksi ham tushirilgan.
Hozirgi   O’zbekistonning   asosiy   qismi   V   asrning   ikkinchi   yarmida   Sirdaryoning
sharqiy   sohilidan   kirib   kelgan   deb   taxmin   qilinayotgan   va   tarixda   eftaliylar   nomi   bilan
qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi.
Eftaliylar   davrida   O’rta   Osiyo   asta   sekin   rivojlana   boshlagan.   Xalqaro   savdo   ham
rivojlangan. Tashqi  savdo asosan  Xitoy, Xindiston,  Eron va Vizantiya (Rum)  bilan amalga
oshirilgan.
4 Eftaliylar   dastlabki   paytlarda   sasoniy   hukmdorlari   Bahrom   va   Perozning   kumush
tangalaridan   keng   foydalanishgan.   Buning   asosiy   sababi   sifatida   sosoniylar   tomonidan
eftaliylarga   o’lpon   sifatida   to’langan   juda   ko’p   miqdordagi   kumush   tangalar   xazinada
to’planganligiga bog’liq deb taxmin qilinadi.
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko’p miqdorda, ba'zi ma'lumotlarga qaraganda 200
dan ko’proq marta metall tangalar zarb qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram xudud
o’zi tanga zarb qilish huquqiga ega bo’lgan.
Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O’zbekiston hududiga shimol va sharq tomonlardan
turli   ko’chmanchi   xalqlar   tinimsiz   bosqinchilik   qilib   kirib   kela   boshlaydi.   VIII   asrning
o’rtalarida   O’rta   Osiyo   arablar   tomonidan   bosib   olinib,   o’lkada   islom   dini   joriy   etiladi   va
qadimiy yurt Movarounnahr  deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada bo’lgan
metall tangalar ko’rinishida o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Asta – sekin tangalardan shoh
va hokimlarning suratlari o’rnini islom oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda
ma'lum bo’lgan tangalar davri boshlanadi.
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil etilgandan keyin xalifa
Abdumalik   696   yilda   imperiyaning   butun   hududida   yagona   pul   tizimini   joriy   etdi.   Shu
davrdan   boshlab,   yirik   savdo   bitimlarini   amalga   oshirish   uchun   vazni   4,3   gramm   bo’lgan
oltin dinor  zarb etilgan. Maosh  va soliqlar  to’lovi uchun vazni  2,8 gramm bo’lgan kumush
drahmalar   chiqariladi.   Kundalik   savdo   –   sotiq   esa   mis   tangalar   –   fuluslar   yordamida
(yunoncha  «follis»  hamyon ma'nosini  anglatadi)   amalga oshirila  boshladi.  Bu  pul  birliklari
Movarounnahrda ham o’sha davrda muomalada bo’lgan.
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga keladi. Somoniylar xalifa
hukmronligini   rasman   tan   olishgan   bo’lsada,   ular   amalda   mustaqil   edilar.   Somoniylar
davlatining   poytaxti   Buxoro   shahri   bo’lgan.   Somoniylar   davlati   o’z   tasarrufiga   hozirgi
O’zbekistonning   asosiy   qismi,   Turkmaniston   va   Tojikiston   hamda   Eronning   Xuroson
viloyatini qamrab olgan, markazlashgan davlat edi. Bu davlat taxminan 120 yildan ko’proq
muddat davomida mavjud bo’ldi.
XII   asrning   o’rtalarida,   xorazmshoh   Otsiz   davriga   kelib,   Xorazm   davlati   kuchayib   ketadi.
XII   asr   80   –   90   yillariga   kelib   Xorazm   o’ziga   Movarrounnahr,   Eron,   Forsiy   Iroqni
5 bo’ysundiradi.   Xorazm   davlati   xorazmshoh   Tekash   (1172   –   1200   yillar)   va   uning   o’g’li
Muhammad (1200 – 1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan.
Xorazmshohlar   davlatida   ham   an'anaviy   musulmon   pul   birliklari   –   oltin   dinorlar,
kumush   dirhamlar   va   mis   fuluslari   muomalada   bo’lgan.   Bu   tangalarda   ham   an'ana   tarzida
xalifa nomi qayd qilinib, undan so’ng xorazmshoh nomi bitilgan.
Mo’g’ullar   istilosi   davrida   (1220   yil   yozidan)   Xorazmda   va   uning   tobeligidagi   xududlarda
vazni 1,8 – 1,9 gramm bo’lgan kumush dirhamlar muomalada bo’lgan. Mayda savdo – sotiq
uchun mis pullar chiqarilgan.
Qog’oz   pullar   kvadrat   shaklda   bo’lib,   bir   tomonida   imperatorning   nomi   va
dinastisiyasi   haqidagi   ma'lumotlar,   ikkinchi   tomonida   esa   “G’aznachilik   boshqaruvi
iltimosiga   ko’ra   qaror   qilindi,   hukumronlik   qiluvchi   imperator   tomonidan   tasdiqlangan   va
ushbu   yozuv   bo’lgan   bu   qog’oz   tanga   qiymatga   ega   va   haqiqiy   kumush   tanga   qatorida
to’lovga   qabul   qilinishi   shart.   Ushbu   tartibni   buzgan   har   qanday   shaxsning   boshi   kesiladi”
degan mazmundagi so’zlar bitilgan edi. 
Xitoyda  muomalaga   chiqarilgan  qog’oz   pullarning   hajmi   ortib  ketganligi   va  ularni   tartibga
solish   mexanizmlari   mavjud   bo’lmaganligi   bois   juda   tez   vaqt   ichida   qadrsizlanib   ketadi.
Natijada 1500 yillarga kelib qog’oz pullarni muomalaga chiqarish bekor qilinadi. 
Yevropada dastlabki qog’oz pullar Stokgolim banki tomonidan 1661 yilda emissiya qilingan.
Yevropada   qog’oz   pullar   emissiyasining   namoyandalaridan   biri   shotlandiyalik   Djon   Lo
(1671   –   1729)   hisoblanadi.   Uning   ta'limotiga   ko’ra,   muomalaga   chiqarilgan   qog’oz   pullar
ishlab   chiqaruvchilar   faolligini   oshiradi   va   davlatning   xazinasini   to’ldirishda   juda   qulay
vosita hisoblandi. U o’zining ta'limotini  1716 – 1720 yillarda Fransiyada  o’zi tashkil  etgan
bank   orqali   amalga   oshirishga   erishdi.   Biroq,   muomalada   qog’oz   pullar   haddan   ortiq
ko’payib   ketishi   natijasida   pullarning   qadri   tushib   ketdi   va   uning   ta'limoti   inqirozga   yuz
tutdi.
O’zbekistonda   qog’oz   pullar   1918   yildan   boshlab   dastlab   Buxoro   amirligida   muomalaga
chiqarilgan. Muomalaga chiqarilgan nominali 20, 60, 100, 200, 300, 500, 1000, 2000, 3000,
5000, va 10000 qog’oz pullar tanga deb atalgan. 
6 1920   yilda   Buxoro   Sho’ro   qo’shinlari   tomonidan   bosib   olinib,   Buxoro   amirligi   o’rniga
Buxoro Sovet Xalq Respublikasi (BSXR) tashkil etiladi. Yangi BSXR da 1920 yilda Buxoro
amirligi  tomonidan  chiqarilgan  metall   va  qog’oz  tangalar   muomalada  bo’lib  keladi,   hamda
ularni   bir   oz   o’zgartirilgan   holda   chiqarish,   ya'ni   sovet   simvolikasi   qo’yilgan   holda   tanga
nomi bilan qog’oz pullar muomalaga chiqarish davom etgan. 1921 yilda BSXR muomalaga
yangi, nominali rublda ko’rsatilgan qog’oz pullarni chiqara boshlaydi. Bu pullar 3000, 10000
va 20000 rubl nominalda muomalaga chiqarilgan.
1922   yilda   BSXR   tomonidan   denominasiya   amalga   oshirilib,   pullarning   nominali   yuzlab
marta kamaytirilgan va 1, 5, 10, 25, 100 rubllik yangi pullar muomalaga chiqarilgan. Ammo
ko’p   o’tmasdan,   kuchli   inflyasiya   natijasida   past   nominaldagi   pul   birliklari   bozor
ehtiyojlarini   qondira   olmay   qoladi   va   1000,   2500   va   5000   rubllik   pullar   bosib   chiqarila
boshlagan .
Xulosa qilib aytganda, pulning vujudga kelishi jamiyat ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarini
rivojlanishi  va takomillashib borishi  bilan bevosita  bog’liq bo’lib, bularning ichida kishilar
o’rtasida mehnat taqsimotining paydo bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, biz
yashab istiqomat qilayotgan zaminda pullarning vujudga kelishi uning tarixi va sivilizasiyasi
juda boy va qadimiy ekanligidan dalolat beradi.
7 1. PUL EMISSIYASINING MOHIYATI VA AMALGA OSHIRILISHI
Emmisiya   tizimi   deganda,   muomalaga   pul   belgilarini   chiqarishning   qonunda
belgilangan   tartibi   tushuniladi.   Rivojlangan   mamlakatlarda   bank   biletlari   emissiyasi
Markaziy   banklar   tomonidan,   xazina   biletlari   va   tangalar   esa   qonunda   belgilangan
emissiya   xuquqiga   asosan,   xazina   muassasalari   tomonidan   chiqariladi.   Muomalaga   pul
belgilarini chiqaruvchi bank emitent bank deyiladi.
Har bir mamlakatda pul muomalasini tartibga soluvchi davlat muassasi qonunda belgilab
qo`yiladi. Masalan, AQSH da 12 ta yirik banklarni birlashtiruvchi Federal Rezerv tizimi,
Pokistonda Davlat banki, Buyuk Britaniyada Angliya banki, Rossiyada Markaziy banklar
pul muomalasi bo`yicha mutlaq huquqga egadirlar. Bu banklar pul muomalasini tartibga
solishda quyidagilarni amalga oshiradilar:
 muomaladagi pul massasi strukturasi, ya`ni naqd pul va naqd pulsiz hisob- kitoblar
nisbatini belgilaydi;
 pul muomalasini prognozlash-rejalashtirish tartibini o`rnatadi;
 pul- kredit siyosatini boshqarish tartibini ishlab chiqadi;
 valyuta kursini belgilash tartibini aniqlaydi;
 naqd pul muomalasi bo`yicha xo`jaliklarda kassa intizomi tartibini joriy etadi.
O zbekiston pul tizimining tashkil topishi va rivojlanishiʻ
O zbekistonda pul tizimining tashkil topishi milliy valyuta
ʻ
So mning   muomalaga   joriy   etilishi   bilan   bog liq.   So mning   muomalaga   kiritilishi
ʻ ʻ ʻ
mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlashda muhim ijtimoiy – iqtisodiy rol o ynadi.	
ʻ
8 Milliy valyuta So m muomalaga joriy etilgan davrlarni asos qilgan holda mamlakatimiz pulʻ
tizimini   vujudga   kelishini   shartli   ravishda   uchta   bosqichga   guruhlash   orqali   o rganish	
ʻ
maqsadga muvofiq.
Birinchi   bosqichi.   Pul   tizimining   birinchi   bosqichi   1991-yil   sentyabrdan   1993-yil   noyabr
oyigacha bo lgan davrni o z ichiga oladi. Ushbu davrda O zbekiston pul tizimi Rossiya pul	
ʻ ʻ ʻ
tizimiga bevosita bog liq edi.	
ʻ
Chunki   bu   davrda   mamlakatimiz   milliy   valyutasi   muomalaga   kiritilmagan,   barcha   hisob
kitoblar  sobiq Ittifoq va Rossiya  rubli bilan amalga oshirildi. Bu davrda pul  – kredit tizimi
o z boshidan murakkab va og ir davrni kechirdi.	
ʻ ʻ
“Mustaqillikning   birinchi   yillarida   O zbekiston   hukumati   siyosiy   va   iqtisodiy   islohatlarni	
ʻ
amalga oshirish paytida ikki o zaro ziddiyatli, biri ikkinchisini inkor qiladigan holatga duch	
ʻ
kelib   qoldi:   bir   tomondan   siyosiy   mustaqillik,   boshqa   tomondan   –   yagona   rubl,   demak,
iqtisodiy   qaram   zonada   turganlik   holati   edi.   Bu   holat   nafaqat   O zbekiston,   balki   sobiq	
ʻ
Ittifoqning boshqa respublikalari uchun o ziga xos xususiyat edi” 26 	
ʻ
Buning natijasida mamlakatimiz pul tizimini tashkil topishining birinchi bosqichida quyidagi
muammolar mavjud edi:
–   banklar   orqali   mijozlar   va   aholini   naqd   pul   bilan   ta minlashdagi   muammolar.   Dastlab	
ʼ
Rossiya   Davlat   banki   “rubl   zonasida”gi   mamlakatlarga   berayotgan   har   bir   rublini   25   foizi
miqdorida  to lov  belgilagan,  ya ni   o zi  bergan  100  rublning  25  rublini   qaytarib  olib  qolish	
ʻ ʼ ʻ
sharti   bilan   mablag   bergan   bo lsa,   asta   sekin   bu   to lov   miqdori   oshib   bordi.   Rossiyada	
ʻ ʻ ʻ
tovarlarga,   jumladan,   oziq   –   ovqat   mollari   va   paxtaga   ehtiyojning   kuchayganligi   sababli
o zidan   olib   kelayotgan   mablag ni   100   foiz   tovar   bilan   ta minlash   shartini   qo ydi.   Ya ni	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
O zbekiston o zi olib ketayogan qadrsizlangan qog oz pullar o rniga jahon bozorida qiymati
ʻ ʻ ʻ ʻ
oltin bilan o lchanadigan paxta tolasi berishga majbur bo layotgan edi27;	
ʻ ʻ
–   sobiq   Ittifoq   respublikalari   o rtasida   iqtisodiy   munosabatlarning   uzilishi   bilan   bog liq,	
ʻ ʻ
shuningdek, hisob 
–   kitoblarni   amalga   oshirishda   vujudga   kelgan   muammmolar.   Sobiq   Ittifoq   barham   topgan
bo lsada, uning tarkibiga kirgan respublikalar o rtasidagi mavjud iqtisodiy aloqalarni birdan	
ʻ ʻ
9 to xtatib   qo yishning   imkoniyati   mavjud   emas   edi.   Bu   o z   navbatida   pul   mablag lari   bilanʻ ʻ ʻ ʻ
bog liq hisob 	
ʻ
–  kitoblarni   tashkil   etishni   talab   etardi.   Biroq  sobiq   Ittifoq   davrida   amal   qilgan  rubllarning
keskin qadrsizlanishi, shu bilan birga, o zaro hisob 	
ʻ
–   kitob   ishlarining   izdan   chiqishi   ushbu   ishlarni   amalga   oshirishni   qiyinlashtirib   yubordi.
Shu bois  ham,  1993-yil   may oyidan  mamlakatimiz Markaziy  banki   milliy  valyutasini   joriy
etgan MDH mamlakatlari va O zbekiston o rtasidagi tuzilgan bitimlarni qayta ko rib chiqib,	
ʻ ʻ ʻ
tijorat   banklariga   Markaziy   bank   vakillik   hisobvarag ini   chetlab   o tib,   to g ridan   –   to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hisob
– kitoblarni olib borishi ta qiqlandi;	
ʼ
– O zbekiston Respublikasi Markaziy banki mustaqil pul 	
ʻ
– kredit siyosatini amalga oshirishdagi muammolar. Pul tizimini tashkil topishining birinchi
bosqichida   buning   imkoniyati   mavjud   emas   edi,   chunki   muomalaga   chiqarilayotgan   pullar
Rossiya   Markaziy   banki   tomonidan   amalga   oshirilib,   ularni   tartibga   solish   imkoniyati
mavjud emas edi. Yuqorida qayd etilgan holatlar nafaqat mamlakatimiz bank tizimida, balki
barcha sobiq Ittifoq mamlakatlari bank tizimida ham  qator ijtimoiy – iqtisodiy muammolar
vujduga kela boshladi. Natijada ular 1992-yilning may – iyun oylaridan boshlab o z milliy	
ʻ
valyutalarini
muomalaga kirita boshladi.
Buning   natijasida,   o z   milliy   valyutasini   joriy   qilgan   davlatlarda   sobiq   Ittifoqning	
ʻ
1961   –   1992-yillar   namunasidagi   rubllar   qadrini   yo qotgan   “oddiy   qog oz”   sifatida	
ʻ ʻ
mamlakatimizga kirib kela  boshladi, bu jarayon mamlakatimiz iste mol  bozoridan tovar  va	
ʼ
mahsulotlar juda kata hajmda chetga oqib ketishi ro y berdi.	
ʻ
Albatta,  bunday   sharoitda   iste mol   bozorini   himoya   qilishning   yagona  va   eng   to g ri	
ʼ ʻ ʻ
yo li zudlik bilan muomalaga milliy valyutani kiritish edi. Lekin, jahon tarixidan ma lumki	
ʻ ʼ
milliy pul birligini kiritish uchun zarur tashkiliy va iqtisodiy shart – sharoit mavjud bo lishini	
ʻ
taqozo
etardi, to g rirog i esa ularni yaratish lozim edi. Bu esa o z o rnida ma lum vaqt talab qilardi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
10 Ammo,   bu   vaqt   ichida   iste mol   bozorini   qog ozga   aylanib   borayotgan   rubllardanʼ ʻ
himoya  qilib  borish   ham   zurur   edi.  Aks   holda,  mamlakat   iqtisodiyotini   izdan  chiqib  ketish
xavfini  oldini  olib bo lmasdi. Shuning uchun, dastlabki  vaqtlarda iste mol  bozorini himoya	
ʻ ʼ
qilish maqsadida qator tadbirlar amalga oshirildi.
Xususan,   O zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   1993-yil   15-mayda   “Pul	
ʻ
muomalasini   tartibga   solish   va   respublika   iste mol   bozorini   himoyalashni   kuchaytirish	
ʼ
to g risida”  qaror qabul  qildi. Mazkur  qarorga ko ra aholining tovar  sotib olishi  va depozit	
ʻ ʻ ʻ
operatsiyalarining bajarilishida pasport va kupon tizimi joriy etildi.
O zbekiston   Respublikasi   fuqarolari   1993-yil   10-maydan   boshlab,   banklarga	
ʻ
qo yiladigan omonatlar pasport asosida qabul qilinishi joriy etildi, qiymati 25 ming rubldan	
ʻ
yuqori bo lgan tovarlarni kuponlar asosida sotilishi belgilab qo yildi, 25 ming rubldan yuqori	
ʻ ʻ
qiymatdagi   tovarlar   bank   omonatchilarning   topshirig iga   ko ra,   pul   o tkazish   yo li   bilan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
amalga oshirilishi joriy etildi.
Ikkinchi bosqich 1993-yil noyabrdan 1994-yil iyun oyiga to g ri keladi. Ushbu davrda,	
ʻ ʻ
ya ni   1993-yil   15-noyabrdan   muomalaga   oraliq   “so m   –kupon”lar   kiritildi.   1993-yil   15-	
ʼ ʻ
noyabrdan   boshlab   Rossiyaning   nominali   5000   va   10000   bo lgan   rubllari   muomaladan	
ʻ
chiqarildi.   Bu   pullar   Jamg arma   bank   muassaslarigagina   topshirilishi   kerak   edi.   Shu   bilan	
ʻ
birga, bu kupyuralarni bank muassasalarida  qiymati past  bo lgan kupyuralarga almashtirish	
ʻ
ta qiqlandi.	
ʼ
Uzbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   1993-yil   22-noyabrdagi   “Iste mol	
ʼ
bozorini   himoyalash   va   respublikada   pul   muomalasini   mustahkamlashga   doir   qo shimcha	
ʻ
chora – tadbirlar to g risida”gi qaroriga muvofiq 1993-yil 1-dekabrdan boshlab sobiq SSSR	
ʻ ʻ
Davlat bankining 1961 – 1992-yillar namunasidagi 200, 500 va 1000 rubllik pul biletlarining
muomalada to lov vositasi vazifasini bajarishi to xtatildi.	
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 11-aprelda qabul qilingan	
ʻ
“Pul   muomalasini   mustahkamlash   va   “so m   –   kupon”   xarid   qobiliyatini   oshirishning	
ʻ
kechiktirib   bo lmaydigan   chora   –   tadbirlari   to g risda”gi   qarori   pul   muomalasini	
ʻ ʻ ʻ
barqarorlashtirish,   so mning   xarid   qobiliyatini   oshirish   uchun   zarur   shart   –   sharoitlarni	
ʻ
yaratishda muhim tadbir bo ldi. Ushbu qarorga muvofiq, 1994-yil 15-apreldan boshlab 	
ʻ
11 O zbekiston   Respublikasi   hududida   Rossiya   banki   banknotlarining   muomaladaʻ
bo lishi   hamda   yuridik   va   jismoniy   shaxslar   tomonidan   turli   to lovlarga   qabul   qilinishi	
ʻ ʻ
ta qiqlab   qo yildi   29   Pul   tizimining   uchinchi   bosqichi   1994-iyuldan   to   hozirgi   kungacha
ʼ ʻ
bo lgan davrni o z ichiga oladi. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122 – moddasi
ʻ ʻ ʻ
va “O zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining asoslari to g risida”gi qonunning 11 –	
ʻ ʻ ʻ
moddasi,   shuningdek,   O zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisining   1993-yil   3-sentyabrdagi	
ʻ
952   –   XI   –   sonli   qaroriga   muvofiq   1994-yil   1-iyuldan   boshlab   O zbekiston   Respublikasi	
ʻ
hududida qonuniy to lov vositasi bo lgan milliy valyuta “So m” muomalaga kiritildi.	
ʻ ʻ ʻ
Bank   muassasalari   tomonidan   1994-yil   1-iyul   holatiga   ko ra   mulkchilik   shaklidan	
ʻ
qat i   nazar,   respublika   hududida   ro yxatga   olingan   yuridik   shaxslarning   hisob   –   kitob   va	
ʼ ʻ
joriy   hisobvaraqlaridagi   barcha   pul   mablag larini,   shuningdek,   inventarlash   va   buxgalterlik	
ʻ
hisobi ma lumotlari asosida 1000 so m – kupon – 1 so m nisbatida barcha asosiy va aylanma	
ʼ ʻ ʻ
fondlarning balans qiymati, boshqa moddiy boyliklar, debitorlik va kreditorlik qarzdorliklari,
byudjetga  qarzdorlik  hamda   bank   balansi   aktiv  va   passivlarining   barcha   qolgan  moddalari,
respublika   va   mahalliy   byudjetlar   mablag lari   qoldiqlari,   shuningdek,   tashkil   topish	
ʻ
manbalaridan   qat i   nazar,   byudjetdan   tashqari   fondlarning   mablag lari   to lig icha   qayta	
ʼ ʻ ʻ ʻ
hisoblandi.   Aholiga   pulli   to lovlar   sifatida   banklardan   yangi   pul   belgilarini   berish   hamda	
ʻ
hamda so m – kuponlarni bir oy mobaynida chakana savdo, xizmat ko rsatish sohasi orqali	
ʻ ʻ
va   omonatlarga   jalb   etib   muomaladan   chiqarildi.   Shu   bois,   1994-yil   iyul   oyi   davomida
respublika   hududida   milliy   valyuta   “so m”   va   “so m   –   kupon”lar   parallel   ravishda	
ʻ ʻ
muomalada   bo ldi.   Shu   tarzda   mamlakatimiz   pul   tizimining   asosi   bo lib   hisoblanadigan	
ʻ ʻ
milliy   valyuta   barcha   hisob   –   kitoblar   va   to lovlar   bo yicha   yagona   to lov   vositasi   sifatida	
ʻ ʻ ʻ
amal   qila   boshladi.   Bu   o z   navbatida,   Markaziy   bank   va   tijorat   banklariga   pul   tizimini	
ʻ
nafaqat siyosiy jihatdan, balki iqtisodiy jihatdan ham to liq mustaqil boshqarish imkoniyatini	
ʻ
vujudga keltirdi.
Pul muomalasi - bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi, tashqi iqtisodiy
aloqalar   tizimidagi,   tovarlar   va   xizmatlarning   sotilishiga,   shuningdek,   uy   xo'jaligidagi
tovarsiz to'lovlarga xizmat ko'rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakUardagi harakatidir.
Tovar   ishlab   chiqarish   pul   muomalasining   obyektiv   negizi   bo'lib,   undagi   tovar   olami
tovarlarning ikki turiga: tovarlarning o'ziga va tovarpullarga bo'linadi. Naqd pullik va naqd
puisiz   shakllardagi   pullar   yordamida   tovarlar,   shuningdek,   ssuda   va   fiktiv   kapitallarning
12 muomalasi   jarayoni   amalga   oshiriladi.   Shunday   qilib,   pul   muomalasi   jarayonlaridan   pul
aylanishi tushun- , chasini ajratib olish mumkin. IPul aylanishi - naqd pullik va naqd pulsiz
shakllardagi   pul   belgilarining   uzluksiz   harakat   jarayonidir.   Qiymatning   o'zidan   ajralganlik
hozirgi pul aylanishining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozil'gi pul
aylanishi   metall   pullar   muomalasi   sharaitidagi   kabi   qiymatli   emas,   chunld   pul   belgisining
qiymati   nominaldan   ancha   kam   va   uning   ahamiyati   bo'imasligi   mumkin.   Pul   aylanishi   pul
mablag'lari harakatining muayyan yo'llaridan tarkib topadi: 1) mablag'larning markaziy bank
bilan   tijorat   banklari   o'rtasidagi   harakati.   Bunday   harakat   pul   mablag'lari   emissiyasi
jarayonlari va tijorat banklari mablag'larining O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
majburiy   zaxiralash   fondiga   ko'chirilishi   bilan   bog'liq.   Tijorat   banklarining
kreditlashjarayonlari munosabati bilan pul mablag'larining ko'chirilishini ham shunga kiritish
mumkin;   2)   pul   mablag'larining   tijorat   banklari   o'rtasidagi   harakati.   Bu   holda   ushbu
banklarning   mijozlariga   xizmat   ko'rsatish   bilan   bog'liq   pul   ko'chirishlar   yoki   tijorat
banklarining   o'zara   kreditlashlari   nazarda   tutiladi;   3)   firmalar   va   tashkilotlar   o'rtasidagi
harakat. Pul rnablag'larining ushbu iqtisodiy subyektlar o'rtasidagi harakati tovarlar aylanishi
va bunday tovarlar aylanishidagi, shuningdek, o'zaro talablarni hisobga olishdagi haq to'lash
jarayonlari   bilan   bog'liq;   4)   banklar,   firmalar   va   tashkilotlar   0'   rtasidagi   harakat.   Pul
mablag'larining   ushbu   subyektlar   o'rtasidagi   harakati   asosan   kreditlash   va   qarz
majburiyatlarini   hisobga   olish   operatsiyalari,   shuningdek,   pul   mablag'larini   saqlash   va
ko'chirishga   doir   operatsiyalar   bilan   bog'liq;   5)   banklar   va   ahoH   o'rtasidagi   harakat.   Pul
mablag'Iari   iste'mo1chilik   kreditini   berish   va   pul   mablag'larining   aholining   daromadlarini
saqlash hamda ko'paytirish maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli  ko'chiriladi;
6)   firmalar,   tashkilotlar   va   aholi   o'rtasidagi   harakat.   Pullar   harakatining   bu   yo'Ii
mablag'larning   tovar   aylanishi   operatsiyalariga   haq   to'lash   va   uy   xo'jaliklarining   xodimlar
mehnatiga   haq   to'lashi   munosabati   bilan   ko'chib   yurishidan   iborat   bo'ladi;   7)   banklar   va
moliya   institutlari   o'rtasidagi   harakat.   Pul   mabIag'-   Iarining   ushbu   iqtisodiy   munosabatlar
subyektiari   o'rtasidagi   harakati   o'zaro   kreditlash   operatsiyalari   va   iqtisodiy   foyda   olishga
yoki uchinchi  subyektlarning muayyan operatsiyalarini  rasmiylashtirishga  yordam  beruvchi
boshqa   moliyaviy   harakatlar   doirasida   amalga   oshiriladi;   8)   moliya   institutlari   va   aholi
o'rtasidagi   harakat.   Pul   mablag'-   larining   bu   holdagi   harakati   aholining,   odatda,   o'z
daromadlarini   ko'paytirish   maqsadida   muayyan   moliya   operatsiyalarini   bajarishi   bilan
13 bog'liq;   9)   jismoniy   shaxslar   o'rtasidagi   harakat.   Pul   mablag'lari   harakatining   bu   yo'li   eng
sezilmaydigan,   Iekin   pul   mablag'Iarining   qayta   taqsimIanishi   tizimidagi   eng   muhim
yo'llardan biri hisoblanadi, chunki u mablag'larning aholi o'rtasida ko'chib yurishidan iborat.
Odatda,   bunday   ko'chib   yurishning   maqsadi   maishiy   masalalarni   hal   etish   va   o'z   oilasi
a'zolari  farovonligining muayyan darajasini  tutib turishdir. Pul  mablag'lari  harakatining har
biri   bo'yicha   muqobil   harakat   ham   am   alga   oshiriladi.   Boshqacha   aytganda,   pullarning
aylanishi   ko'p   yo'nalishli   bo'ladi   va   xo'jalik   faoliyati   subyektlarini   qamrab   oladi.   To'loy
aylanishi   ushbu   mamlakatda   amal   qiladigan   to'lov   vositalarining   uzluksiz   harakat   qilish
jarayonidir. Boshqacha aytganda, pul aylanishi deganda to'loy vositalarining shaklidan qat'i
nazar   bun   day   barcha   yositalarning   majmui   tushuniladi.   Bevosita   pul   mablag'Iarining
harakati va cheklar, depozit sertifikatlari ya veksellarning ko'chib yurishi shunga kiradi. Pui
aylanishi   to'loy   ayianishining   bir   qismidir.   Pul   aylanishi   naqd   pullik   va   naqd   puisiz
shakllardagi pul belgilarining uzIuksiz harakat qilish jarayonidir. O'z navbatida pul aylanishi
to'lov vositalari muomalasining ikki shakliga: pul muomalasi (yoki naqd pullar aylanishi) va
pul-to'iov   aylanishiga   bo'linadi.   Pul   muomalasi   pul   aylanishining   naqd   pul   mabIag'lari
muomalasi, pul belgilarining bir yuridik yokijismoniy shaxsiardan boshqa shaxslarga doimiy
tarzda   o'tib   yurishi   bilan   bog'liq   qismidir.   Boshqacha   aytganda,   bu   iqtisodiy   subyektiar
o'rtasidagi   muomalada   qatnashadigan   bevosita   naqd   pul   massasidir.   Shu   tufayli   pul
muomalasini   ba'zan   naqd   pullarning   aylanishi   deb   ham   atashadi.   Pul-to'lov   ayianishi   pul
aylanishining   bir   qismi   bo'lib,   unda   pullar   qanday   shaklda   taqdim   etilganidan   qat'i   nazar
to'lov   vositasi   sifatida   faoliyat   yuritadi.   Boshqacha   aytganda,   bunday   holda   iqtisodiy
subyektlar   o'rtasida   naqd   pullik   va   naqd   pulsiz   shaklda   ayirboshlash   vositasi   sifatida   amal
qiladigan pul mablag'lari ko'rib chiqiladi. 
Shuni   hisobga   olish   kerakki,   iqtisodiyotda   pul   muomalasi   umumiy   pUl   aylanishida
kam qismni egallashi kerak, lekin u katta ahamiyat kasb etadi, chunki aholi daromadlarining
katta   qismining   olinishi   va   sarflanishiga   xizmat   ko'rsatadi.   Lekin   shunga   qaramasdan,
ishlarning   bunday   ahvoli   faqat   Rossiya   iqtisodiyoti   kabi   o'tish   yoki   yetarli   rivojlanmagan
iqtisodiyotlarda   kuzatiladi.   Bu   shu   bilan   bog'liqki,   rivojlangan   iqtisodiyotlarda   elektron
pullar   tobora   ko'proq   ommalashgan   bo'ladi.   Bunday   pul   vositalari   mijozlarning   bank
muassasalaridagi hisobvaraqlari bo'yicha faqat texnik uskunalar yordamida ishlatish mumkin
bo'igan   elektron   uzatmalardagi   yozuvlardir.   Bunda   ushbu   yozuvlar   tabiiy   ravishda
14 mijozlarning   hisobvaraqlaridagi   naqd   pulsiz   mablag'lar   hisoblanadi.   Plastik   karta   va
axborotni o'qish hamda bank bo'limi bilan aloqa tizimi texnik vositalar hisoblanadi. Arnalda
tovarlar va xizmatlar uchun haq to'lash vositasi sifatida plastik kartochkalarni qabul qilish va
hisobga olish vositalarining ham rna joyda ommalashuvi iqtisodiyotdagi naqd pul mablag'lari
hajmining   kamayishiga   va   naqd   pulsiz   aylanish   rolining   yalpi   oshishiga   olib   kelmoqda.
Shunday qilib, bank xizmatlari bozori ravnaq topgan sharoitda bunday holat buziladi va naqd
pullarning   aylanishi   asosiy   omil   bo'imay   qoladi.   Naqd   pulsiz   pul   aylanishi   -   banklarda   pul
mablag'larini to'lovchilar va oluvchilarning hisobvaraqlari bo'yicha yozuvlar yordamida yoki
o'zara   talablarni   hisobga   olish   yo'li   bilan   am   alga   oshiriladigan   pul   aylanishidir.   Shunday
qilib, naqd pulsiz pul aylanishi bevosita pul belgisining bo'lmasligini nazarda tutadi va naqd
pulsiz   hisob-kitoblarni   amalga   oshirishga,   mos   ravishda,   naqd   pulsiz   aylanishni
shakllantirishga   imkon   beradigan   rivojlangan   bank   tizimi   amal   qilmay   turib   bunga   erishib
bo'lmaydi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyati iqtisodiyotda naqd pulsiz
pul aylanishi amal qilishining zaruriy sharti hisoblanadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga
oshirish tamoyillari
1)   ular   mijozlarga   mablag'larni   saqlash   va   o'tkazish   uchun   ochiladigan   bank
hisobvaraqlari bo'yicha am alga oshiriladi; 
2) hisobvaraqlardan to'lovlar banklar tomonidan hisobvaraqlar egalarining farmoyishi
bo'yicha   to'lovlaming   ular   belgilagan   navbatliligi   tartibida   va   hisobvaraqdagi
mablag'larning oldig'i doirasida amalga oshirilishi lozim; 
3) banklar mijozlarning shartnomali munosabatlariga aralashmaydi; 
4)   to'lovning   shartnomalarda,   MoHya   vazirligi   YO'riqnomalarida   nazarda   tutilgan
muddatlar asosidagi muddatliligi; 
5)   to'lovning   ta'minlanganligi,   to'lovchida   (yoki   uning   kafilida)   pullami   oh.lvc!1i
oldidagi   majburiyatlarni   uzish   uchun   qo'l\anilishi   mumkin   likvidli   mablag'larning
mavjudligi.
Shunday   qdib,   naqd   pulsiz   aylanish   to'lovning   ushbu   tamoyillari   va   shartlarining
bajarilishini   nazarda   tutadi.   Iste'molchilar   bilan   sotuvchilar   o'rtasida   naqd   pulsiz   hisob-
kitobning   amal   qilishiga   ehti   YQjning   oshib   borayotganligini   qayd   qilish   kerak.   Bu   tovar
aylanishi   jarayonida   tobora   ko'proq   qo'llanilayotgan   naqd   pulsiz   hisob-kitob   shakllarining
15 qulayligini nisbatan xavfsizligi bilan bog'Jiqdir. Yana shunga ham e'tiborni qaratish kerakki,
naqd pulsiz aylanishning o'zida ham ayrim o'zgarishlar yuz berdi va hozirgi vaqtda u nafaqat
bank   mijozlarinmg   hisobvaraqlari   bo'yicha   yozuvlardan,   shu   bilan   birga   bankning
kompyuterdagi   ma'lumotlar   bazasida   u   yoki   boshqa   hisobvaraqdagi   holatga   tegishli
yozuvlardan   ham   iborat.   Sunday   evolutsiya   naqd   pulsiz   aylanish   shakli   sifatidagi   elektron
pul   vositalarining   keng   qo'l\anilishi   bilan   bog'liq.   Bunday   holda   pullar   aynan   ma'ilimotiar
bazasidan   iborat   bo'Jib.   unga   faqat   texnik   vositalar   yordamida   kirib   olish   mllmkin.   Naqd
pulsiz   aylanish   hozirgi   vaqtda   nafaqat   korxonalar,   shu   bilan   birga   uy   xo'jaliklari   va
davlatlarni   ham   qamrab   olgan.   Shunday   qilib,   aytish   mumkinki.   naqd   pulsiz   aylanish
iqtisodiy   munosabatlaming   har   qanday   subyektining   pul   aylanishiga   nisbatan   yetakchi
pozitsiyani   egallaydi   Naqd   puIsi::   ay1an1shning   to'laroq   faoHyat   yuritishi   va   rivojlanishi
uchun quyidagi shartlarga rioya etish zarur: 1) ushbu operatsiyaning legitimliligi xususidagi
qonuniy   kafolatlarning   mavjudJigi;   2)   pul   mablag'larini   tez   va   xavfsiz   o'tkazishga
zaruriyatning   bo'lishi   (ya'ni,   tovar   munosabatlarning   yetarli   rivojlanganligi);   3)   rivojlangan
bank   tizimining   mavjud   bo'   lishi   (banklar   filiallarL   bo'limlari   va   ular   o'rtasidagi   vakillik
munosabatlarining mavjudligi); 4) xo'jalik sllbyektlarining o'z qarorlarini erkin qabul qilishi
imkoniyati.
Shunday  qilib,  naqd  pulsiz  pul  aylanishi   iqtisodiyotning   muayyan  rivojlanish   darajasiga
erishganligidan   dalolat   beradi   va   yanada   ravnaq   topish   uchun   qo'shimcha   imkoniyatlarni
taqdim   etadi.   Davlatning   puJ   aylanishiga   ko'pJab   omillar   ta'sir   kO'rsatadi.   Pul   aylanishi
tuzilmasi   turli   belgilar   bo'yicha   belgilanadi:   I)   unda   pUllarning   faoliyat   yuritishi   shakliga
qarab.   Ushbu   beJgiga   qarab   naqd   pulsiz   va   naqd   pullik   pul   aylanishini   ajratish   mumkin,
chunki barcha pul belgilari u yoki boshqa shaklga eg qo'llanilishining oshishiga olib keladi.
Naqd   pulsiz   pul   mablag'lari   qo'llanilishi   chastotasining   ko'payishi   pul   muomalasining
umumiy tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tanibga solish
asosiy   uslublarining   o'zgarishiga   olib   keladi.   Pul   nJuomalasining   tezligi   pul   aylanishining
muhim tavsifnomasi hisoblanadi. Bu shu bilan bog'liqki, muayyan vaqt davomida (masalan,
yil   davomida)   har   bir   pul   birligi   aylanishining   soni   qanchalik   ko'p   bo'lsa,   iqtisodiyotning
normal   faoliyat   yuritishi   uchun   zarur   bo'lgan   pulmablag'larining   miqdori   shunchalik   kam
bo'ladi.   Arnalda   pul   massasi   muomalasining   tezligi   daromad   muomalasining   tezligini
ko'rsatadi.   Tijorat   banki   o'z   mijozlariga   turli   xildagi   xizmatlarni   ko'rsatadi.   Lekin   baribir,
16 agar   har   qanday   tijorat   banki   o'z   mijoziga   ochmoqchi   bo'lgan   aniq   hisobvaraqlar   haqida
gapiriladigan   bo'Isa,   unda   variantlar   ro'yxati   keskin   kamayadi.   Barcha   bank   hisobvaraqlari
besh   tipga:   muddatIi   yoki   depozitlar,   talab   qilib   olinadigan   hisobvaraqlar   va   yuridik
shaxslarning   maxsus   tijorat   hisobvaraqlariga   bo'linadi.   Yuridik   shaxslarning   maxsus   tijorat
hisobvaraqlari   talab   qilib   olinadigan   hiwbvaraqlar   shaklida   va   ushbu   hisobvaraq   bo'yicha
hisob-kitoblarning maxsus shartlariga ega hisobvaraq $haklida ham bo'lishi mumkin. Lekin
baribir,   hisobvaraqlarning   asosiy   ko'pchiligi   depozitlar   yoki   talab   qilib   olinadigan
hisobvaraqlardan   iborat.   Mazkur   bankda   aniq   muddat   davomida,   muayyan   foiz   bilan   tutib
turiladigan va ushbu hisobvaraqdagi mablag'lardan foydalanish yuzasidan cheklanishlar amal
qiladigan hisobvaraqlar depozitlar deyiladi. Odatda, ushbu hisobvaraqning bankda saqlanishi
yuzasidan taxmin qiltnayotgan muddatga qarab bu omonat turi bo'yicha foizli stavka miqdori
belgilanadi.   Biroq   amalda   hamisha   ham   shunday   bo'lavermaydi.   Ko'pincha   banklar
muddatga   mutanosib   ravishda   oshib   boradigan   foizlarni   belgilashadi.   Shunday   qilib,
omonatlar   turlari   orasidagi   tafovut   yo'qoladi,   chunki   mijoz   ayni   bir   xildagi   muddat   uchun
foiz sifatida bir xii miqdordagi daromadni oladi. 
2. PUL EMISSIYASINING DAVLAT MONITAR SIYOSATIDI TUTGAN O’RNI
Davlat tomonidan emissiya qilingan qog’oz pullar bevosita va bilvosita ta'minlangan edi.
Bevosita   ta'minlangani   oltin   tangalar   bilan,   davlatning   soliqlarni   va   boshqa   majburiy
to’lovlarni   shu   qog’oz   pullarda   qabul   qilishi   bilvosita   ta'minlanganligi   sifatida   belgilab
qo’yildi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “emissiya qilish” va “muomalaga pul chiqarish” tarzidagi ma'nosi bir
–   biriga   yaqin   bo’lgan   iqtisodiy   terminlarni   uchratamiz.   Biroq   bu   ikki   iqtisodiy   termin
ma'nosi va iqtisodiyotga ta'siri jihatidan bir – biridan tubdan farq qiladi.
Naqd  pullarni   muomalga  emissiya   qilinishi  iqtisodiyotda  pul  massasining   hajmini   oshiradi.
Bu ishni mamlakat Markaziy banki amalga oshiradi. Muomalaga naqd pullarni chiqarish esa
mavjud   pul   massasi   hajmini   o’zgartirmagan   holda   tijorat   banklari   tomonidan   amalga
oshiradi. 
Mamlakatda   iqtisodiy   inqirozlar,   tabiiy   ofatlar   va   urushlar   ro’y   berganda   davlatning
xarajatlari   juda   ortib   ketardi.   Ushbu   xarajatlar   davlatning   topshirig’i   bilan   muomalaga
17 chiqariladigan   qo’shimcha   pul   emissiyasi   orqali   hal   etilar   edi,   bu   o’z   navbatida   qog’oz
pullarning qadrsizlanishiga va pul muomalasining izdan chiqishiga olib kelardi.  
Shuning uchun ham qog’oz pullar asl qiymatga ega bo’lmagan, o’rinbosar pullar hisoblanib,
ularni   doimiy   ravishda   tartibga   solib   borish   va   tegishli   nazoratni   amalga   oshirishni   talab
etadi.
Pul   massasi   tijorat   banklari   tizimidagi   pul   bazasining   oshishi   natijasida   vujudga   keladi   va
muomaladagi naqd pullardan hamda mijozlar hisobvaraqlaridagi  pullar  qoldiqlaridan iborat
bo'ladi.   Bank   multiplikatori   pullaming   bir   tijorat   bankidan   boshqa   tijorat   bankiga   harakati
davrida   tijorat   banklarining   depozit   hisobvaraqIaridagi   puJlarning   ko'payishijarayonidan
iborat.   Pul   massasini   ko'paytirishning   ushbu   mexanizmi   faqat   ikki   darajali   bank   tizimi
(marka.liy va tijorat banklari) amal qiladigan va to'liq faoliyat yuritadigan sharoitd3 ishlashi
mumkin.  Bank   multiplikatori   mexanizmining  amal   qilishi   jarayonida   banklar   mijozlarining
hisobvaraqlarida   pul   mablag'larining   to'planishi   yuz   beradi.   Ushbu   mexanizmning   amal
qilishi intensivligini  hisob-kitob qilish uchun bank multiplikatori koeffitsientini  hisob-kitob
qilish   formulasi   qo'llaniladi:   l-R   .   100%   yoki   pul   massasi   -   R,   bunda:   R   --   markaziy   bank
belgilab   qo   'ygan   majburiy   zaxi   ralash   me   'yori.   Bank   multiplikatori   mexanizmi   quyidagi
usulda   faoliyat   yuritadi:   Markaziy   bank   qandaydir   tijorat   bankiga   kredit   beradi   va   o'z
navbatida   ushbu   tijorat   banki   o'zining   mijoziga   kredit   beradi.   Mijoz   ushbu   taxminan   IOta
birlikdan   iborat   kreditdan   o'z   majburiyatlarini   to'lash   uchun   foydalanadi.   Pul   mablag'lari
boshqa   iqtisodiy   subyektga   borib   tushadi   va   u   bu   mablag'larni   o'zining   tijorat   bankidagi
depozitli   hisobvarag'ida   joylashtiradi.   Bankning   ikkinchi   mijozining   hisobva··   rag'ida   10   ta
birlik mavjud. Bank ushbu summadan majburiy zaxiralash fondiga muayyan foizni ajratadi.
Bankda,   masaian,   erkin   mablag'-   laming   8   ta   birligi   qoladi   va   u   ushbu   mablag'larni   yana
kreditga   beradi.   Bu   operatsiya   faqat   shunday   farq   bilan   takrorlanadiki,   to'rtinchi   mijozning
hisobvarag'ida   endi   8   ta   birlik   mavjud   bo'ladi.   Bunday   operatsiya   muayyan   muddat
davomida takrorlanadi va natijada mijozlaming banklardagi hisobvaraqlarida Markaziy bank
birinchi marta 10 ta birlikdan oshadigan summa (10+8+ va hokazo) paydo bo'ladi. Shunday
qilib,   mazkur   mexanizm   iqtisodiyotga   taqdim   etilgan   pul   massasini   muayyan   summagacha
naqd pulsiz shaklda ko'paytirishga imkon beradi, ushbu holatda belgiJab qo'yilgan majburiy
zaxiralash me'yori qanchalik yuqori bo'lsa, kreditning aylanishi shunchalik tez tugaydi va bu
mexanizmning   amal   qilishi   natijasida   qo'shimcha   ravishda   iqtisodiyotda   shunchalik   kam
18 miqdordagi   pullar   paydo   bo'   ladi.   Pul   massasi   bilan   pul   bazasi   o'rtasidagi   nisbat   pul
multiplikatori deb ataladi. Tijorat banklarining o'z mijozlariga (iqtisodiyotga) kreditlari bilan
Markaziy   bankning   tijorat   banklariga   kreditlari   o'rtasidagi   nisbat   kredit   multiplikatori   deb
ataladi.
Muomaladagi   pullar   miqdorining   o'sishi   to'laligicha   Markaziy   bankning   kredit
emissiyasi  bilan oldindan belgilanadi  va  har  qanday  yo'nalish bo'yicha  muqarrar  tarzda pul
bazasining o'sishiga  va multiplikatorning ta'sirida pul massasining  ko'payishiga olib keladi.
Pul   massasining   ko'payishi   inflatsiya   sur'atlariga   ta'sir   ko'rsatadi.   Naqd   pul   mablag'larining
emissiyasi   emissiyaning   naqd   pulsiz   shakldagi   pullar   emissiyasidan   kelib   chiqadigan
ikkilamchi turidir. Emissiyaning bu turi Markaziy bank tomonidan o'tkaziladi. Emissiyaning
ushbu   shakli   markazlashtirilmagan   shaklda   bo'ladi   va   mintaqaviy   MTMlari   orqali   amalga
oshiriladi.   Ushbu   kassalar   qabul   qilgan   mablag'larning   ortiqcha   hajmi,   ya'ni   MTM   bergan
pullar miqdori tashkilotlar va banklarning MTMga qaytargan mablag'lar summasidan I ortiq
bo'lishi   kerak.   Naqd   pullar   depozit   hisobvaraqlarida   turgan   naqd   pulsiz   shakldagi   pul
mablag'laridan   hosil   bo'ladi   va   tijorat   bankining   bank   multiplikatori   mexanizmining   amal
qilishi natijasida yaratgan pul massasining tarkibiy qismidan iborat bo'ladi.
Mamlakat  iqtisodiyotini rag'batlantirishning ko'plab usullari mavjud. Bu erda ko'plab
omillarni hisobga olish va xato qilmaslik kerak. Eng samaralilaridan biri bu pul chiqarishdan
keladigan   daromadni   oshirishdir.   Ushbu   tartib   yordamida   nafaqat   butun   mamlakat   bo’ylab
iqtisodiy vaziyatni yaxshilash, balki buzilgan banknotlarni almashtirib, yangi pul belgilarini
chiqarish ham mumkin bo’ladi.
Iqtisodiyotda   juda   ko'p   pul   bo'lishi   mumkinmi?   Ha.   Misol   uchun,   bu   iqtisodiy
agentlarning   haddan   tashqari   optimizmi   tufayli   sodir   bo'lishi   mumkin:   banklarga   iqtisod
yuksalib   borayotgandek   tuyuladi   va   ular   ko'proq   kreditlar   berishni   boshlaydilar,   qarz
oluvchilarga   qo'yiladigan   talablarni   kamaytiradilar,   odamlar   kredit   olib,   ularni   sarflashni
boshlaydilar.   Aslida,   iqtisodiyot   mahsulot   va   xizmatlar   ishlab   chiqarishni   ko'paytirishga
tayyor emas. Va keyin narxlar shunchaki ko'tariladi.
Agar   ortiqcha   miqdordagi   pul   inflyatsiyani   tezlashtirishga   tahdid   solsa,   CBR
aralashadi.   U   ko'taradi   asosiy   stavka,   shundan   so'ng   jismoniy   shaxslar   va   kompaniyalarga
19 berilgan   kreditlar   bo'yicha  foiz  stavkalari  oshadi   -  kreditlarga  talab  kamayadi  va   kreditlash
sekinlashadi va inflyatsiya tezlashmaydi.
Bank   tizimi   milliy   iqtisodiyotni   ta'minlashi   kerak   naqd   pulda   uning   normal   ishlashi
uchun   zarur   bo'lgan   miqdorda.   Iqtisodiyotning   milliy   mahsulotning   o'sishi,   narxlar
darajasining oshishi yoki boshqa sabablarga ko'ra pulga bo'lgan ehtiyojining ortishi banklar
tomonidan   pul   massasining   mos   ravishda   ko'payishi   zarurligiga   olib   keladi,   ya'ni.   ularning
pul emissiyasida.
Pul   masalasi   qo'shimcha   masala   pullarning   muomalaga   kiritilishi,   muomaladagi
pullarning   ko'payishiga   olib   keladi   pul   massasi;   barcha   shakldagi   banknotlarni   muomalaga
chiqarishdir.   Emitent   organlar   -   bu   banknotlarni   chiqaradigan   markaziy   banklar   va   g'azna
qog'ozlarini chiqaradigan va tangalarni almashtiradigan g'aznalar.
Shuni ta'kidlash kerakki, "pul emissiyasi" va "pul emissiyasi" tushunchalari ekvivalent
emas. Pulning muomalaga chiqarilishi doimiy ravishda sodir bo'ladi. Naqd bo’lmagan pullar
tijorat banklari o’z mijozlariga kreditlar berganda muomalaga chiqariladi.
Naqd   pullar   banklar   kassa   operatsiyalarini   amalga   oshirish   jarayonida   ularni
o'zlarining   operatsion   kassalaridan   mijozlarga   berganda   muomalaga   kiritiladi.   Biroq,   shu
bilan birga, mijozlar  bank kreditlarini  to'laydilar va naqd pul  kiritadilar operatsion kassalar
banklar. Shu bilan birga, muomaladagi pul miqdori ortib ketmasligi mumkin.
Shunday   qilib,   biz   shunday   xulosaga   kelishimiz   mumkinki,   pul   emissiyasidan   farqli
o'laroq, emissiya har doim pul massasining ko'payishiga olib keladi, ya'ni. pul emissiyasini
pul   massasini   shakllantirish   va   to'ldirish   jarayoni   va   pul   massasiga   tartibga   soluvchi   va
boshqaruvchi   ta'sirlar   sifatida   tavsiflash   mumkin.   Pul   emissiyasini,   shuningdek,   inflyatsiya
va   pul   taqchilligini   pul   muomalasi   qonunining   rasmiylashtirilgan   ifodasi   orqali   aniqlash
mumkin:
Bunda   muomaladagi   pul   massasi   D,   pul   aylanish   tezligi   bilan   og'irlikda   bo'lgan   C,
narxlar Z bilan o'lchangan T tovarlar massasi bilan muvozanatlanadi. Shu bilan birga, D pul
massasining   o'sishini   to'g'ridan-to'g'ri   emissiya   sifatida   tavsiflash   mumkin,   va   bilvosita
emissiya   sifatida   aylanma   tezligining   ortishi   C.   Biroq,   pul   chiqarishni   talab   qiladigan   yoki
uni amalga oshirishning salbiy oqibatlarini oldindan belgilab beradigan omillar va sabablarni
aniqlash   qiziqroq.   Birinchi   holda,   emissiya,   to'g'ridan-to'g'ri   yoki   bilvosita,   buzilgan
20 muvozanatni   tiklaydi,   ikkinchi   holda,   uning   o'zi   pul   massasi   hajmi   va   iqtisodiyotdan   unga
bo'lgan   ehtiyoj   o'rtasidagi   nomutanosiblikni   keltirib   chiqaradi,   bu   inflyatsiyada   namoyon
bo'ladi.
Pul muomalasini belgilovchi omillarga quyidagilar kiradi:
birinchidan:   tovar   massasining   ko'payishi   va   kengayishi,   mayda   ishlab   chiqaruvchilar
sonining ko'payishi ta'sirida ishlab chiqarishning o'sishi, yirik sanoat tarmoqlarining bozorga
yo'naltirilganligi; faoliyat va savdoni tashkil etish, mahsulot taklifini oshirish va tovarlarning
shikastlanishi  va yo'qotilishini kamaytirish; ilgari sotish taqiqlangan tovarlarni bozorga olib
chiqish orqali tovar bozori tarkibini kengaytirish va boshqalar;
ikkinchidan,   narxlarning   oshishi   (birinchi   navbatda,   tovarlar   va   xizmatlarning   xususiyatlari
va   sifatining   o'zgarishi   bilan   bog'liq   emas),   spekulyativ   operatsiyalar;   etarli   emas   soliq
siyosati   narx   belgilash   uchun   raqobatbardosh   shartlar   mavjud   bo'lmaganda;   ko'pincha
tovarlarni   to'ldirish   va   harakatini   amalga   oshirmaydigan   vositachilarning   paydo   bo'lishi;
monopoliya  va  jinoiy  muhitning  ta'sirini  kuchaytirish,   narxlarni   sun'iy   ravishda   oshirish  va
ularni pasaytirishga urinishlarning oldini olish va boshqalar;
uchinchidan,   pul   aylanmasi   tezligining   pasayishi:   aholining   pul   massasi   va   jamg'armalari
tarkibida   naqd   pul   ulushining   oshishi;   savdoning   yomon   tashkil   etilishi,   mahsulot   taklifi
assortimentining   taqchilligi   va   mos   kelmasligi,   tovar   va   shunga   mos   ravishda   pul
muomalasining   sekinlashishi;   jamg'armalardan   foydalanishni   cheklaydigan   siyosiy   va
ma'muriy cheklovlar; umumiy xavflar va boshqalar.
Bularning   ta'sirida   shakllanadigan   shart-sharoitlar   va   boshqa   bir   qator   omillar   deyarli   har
doim pul emissiyasini keltirib chiqaradi.
Har   bir   treyder   bozorlarda   ro'y   berayotgan   asosiy   tendentsiyalarni   tushunish   uchun
asosiy   makroiqtisodiy   tushunchalarni   bilishi   kerak,   uning   davomida   shartlar   bilan   ishlash
oson.   kasbiy   faoliyat   va   boshqarishda   shaxsiy   kapital.   Iqtisodiyotning   moliya   sektorining
asosiy   elementlaridan   biri   pul   emissiyasidir.   Pul   emissiyasi   -   bu   naqd,   naqd   bo'lmagan
pullarning   chiqarilishi,   bu   esa   mamlakatdagi   pul   massasini   oshiradi.   Bu   vazifa   markaziy
bank va g’aznachilik zimmasiga yuklatilgan. Pul ishlab chiqarish uzluksiz amalga oshiriladi,
lekin mamlakatda aylanma mablag'lar miqdori bir xil bo'lib qoladi, chunki naqd pul emissiya
21 bilan   bir   vaqtda   banklarga   topshiriladi.   Pul   emissiyasi   faqat   tangalar,   banknotalar   ishlab
chiqarish emas, balki davlatdagi pul massasining ortishidir.
Banknotlarni   muomalaga   chiqarish   huquqi   Markaziy   bankka   tegishli.   Rossiya
qonunchiligiga ko'ra, boshqa hech qanday tashkilot vakolatga ega emas pul ishlab chiqarish.
Bunday tizim M0 moliyaviy agregati - banklardan tashqarida bir vaqtning o'zida muomalada
bo'lgan   banknotlarning   shakllanishini   aniq   nazorat   qilish   va   samarali   boshqarishga   yordam
beradi. Pul emissiyasi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatuvchi omil
hisoblanadi.
Rossiyada emissiya quyidagi printsiplarga asoslanadi: 
Milliy valyuta va har qanday qimmatbaho metallar o'rtasida rasmiy nisbatning yo'qligi.
Pul muomalasiga monopoliya huquqi yagona organ – Markaziy bankka ega.
Rubl   bizning   davlatimizda   qonunchilik   darajasida   tasdiqlangan   yagona   rasmiy   to'lov
vositasidir.   Boshqa   valyutalarni   chiqarish   va   muomalaga   chiqarish   Rossiya   Federatsiyasi
Konstitutsiyasi bilan taqiqlangan.
Miqdorlar bo'yicha cheklovlarsiz erkin ayirboshlash printsipi.
Pul muomalasi naqd va naqdsiz shaklda amalga oshiriladi.
Pul muomalasini huquqiy tartibga solish Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan.
Pul emissiyasining xususiyatlari
Pul   emissiyasi   Markaziy   bank   tomonidan   boshqariladigan   jarayondir.   Markaziy   bank
emissiya   hajmini   belgilaydi   va   Rossiya   Federatsiyasining   ta'sis   sub'ektlari   o'rtasida
mablag'larning teng taqsimlanishini amalga oshiradi. Bank hisobvaraqlari o'rtasidagi naqd va
naqdsiz   pul   o'tkazmalari   sub'ektlar   va   banklar   o'rtasida   uzluksiz   harakatda   bo'ladi.
Banknotlarni chop etish va tangalarni zarb qilish Sankt-Peterburg va Moskva zarbxonalarida
amalga   oshiriladi.   Xuddi   shu   korxonalar   ko'krak   nishonlari,   medallar,   ordenlar   ishlab
chiqaradi.   Banknotlar   qimmatli   qog'ozlar   va   boshqa   muhim   hujjatlar   bir   vaqtning   o'zida
chiqarilgan   maxsus   bosmaxonalarda  bosiladi,   bu  esa   firibgarlikdan  himoyalanish   darajasini
oshirishni talab qiladi. Emissiya hajmi banklarning so'rovlari bilan belgilanadi. Ikkinchisi o'z
22 ehtiyojlarini   fuqarolar   va   ularning   mijozlari   bo'lgan   tashkilotlarning   talabidan   kelib   chiqib
shakllantiradi.   Mablag'larni   chiqarish   Markaziy   bankka,   davlatning   turli   hududlarida
joylashgan kassa hisob-kitob markazlariga yuklangan.
3. PUL TAKLIFI VA PUL AGREGATLARI
Pul agregatlari pul massasini  o'lchovchilardan (ko'rsatkichlaridan) iborat. Pul agregatlari
statistikada   pullar   harakatining   muayyan   sanaga   bo'lgan   yoki   muayyan   vaqt   davridagi
o'zgarishini   tahlil   etish   uchun   qo   'l1an   iladi.   Pul   agregatlarini   qurish   uchun   moddiy
ne'matlarning   likvidliligi   darajasiga   qarab   ularning   bosqichma-bosqich   joylashtirilishi   asos
qilib olingan. Moddiy ne'matlarning likvidliligi deganda ushbu ne'matlarning tez va unchalik
ko'p zararlarsiz pulga aylanish qobiliyati tushuniladi. Moddiy ne'matlarning likvidliligi vaqt
bilan o'lchanadi. Moddiy ne'matni pulga aylantirish uchun qanchalik kam vaqt talab qilinsa,
uning   likvidliligi   shunchalik   yuqori   bo'ladi.   Naqd   pullar   mutloq   Iikvidlilikka   ega,   chunki
ularni pulga aylantirish uchun zarur bo'ladigan vaqt no'\ga tengdir. Muomaladagi naqd pullar
Mo   agregatmi   tashkil   etadi.   Naqd   pullar   banknotalar,   xazina   pattalari   (biletlari)   (agar
mamlakatda   ikkita   emissiya   markazi   mavjud   bo'lsa)   va   metal!   t:mgalardan   iborat   bo'ladi.
Metall   tangalar   naqd   pullarning   juda.   Pul   massasi   alohida   elementlardan   iborat   bo'lib,
23 bunday   clementlar   pul   massasining   holatini   baholashjarayonida   qo'llaniladi   va   uni   tartibga
sol   ish   uslublari   va   hajmlarini   birmuncha   aniqroq   tanlashga   imkon   beradi.   Ushbu   pul
agregatlari asosan to'lovning turli shakllarda ifodalangan u yoki boshqa vositalarini hisobga
olish   asosida   ajratiladi.   Odatda,   har   bir   agregat   nominal   raqamga   ega   bo'ladi.   Raqamning
o'sib   borishi   bilan   ushbu   agregat   yordamida   hisobga   olinadigan   vositalar   soni   ham   oshadi.
Shunday   qilib,   katta   sonli   koeffitsientli   agregat   kichik   indeksli   (raqamli)   agregatlarda
hisobga olingan barcha pul mablag'larini o'z ichiga oladi. Faqat muomalada bo'lgan naqd pul
mablag'larini   hisobga   oladigan   Mo   pul   agregati   o'z   ma'nosi   va   mohiyatiga   ko'ra   birinchi
bo'Jib   hisoblanadi.   Ml   -   muomaladagi   naqd   pul   mablag'lari   (ya'ni.   Mo   agregati),
korxonalarning   hisob-kitob,   joriy   va   maxsus   hisobvaraqlaridagi   mablag'lari,   sug'urta
kompaniyalari   mablag'lari,   aholining   tijorat   banklaridagi   «talab   qilib   olingungacha»
hisobvaraqlaridagi   depozitlari.   M2   -   Ml   agregati   +   aholining   bankiardagi   muddatli
omonatlari. M3 - M2 agregati + davlat zayomlarining sertifikatlari va obligatsiyalari . M4 -
M3   agregati   +   xorijiy   valutadagi   depozitlar.   Shuni   hisobga   olish   kerakld,   bunday
agrcgatlarning belgilanishi  turIi mamlakatlarda turlicha amalga oshiriladi. Ushbu agregatlar
o'z   holicha   mamlakat   to'lov   oboroti   sohasida   yuz   beradigan   jarayonlar,   jamg'armalar
hajmlari, shuningdek, ushbu jamg'armani amalga oshirishda qo'Uanilgan vositalarning sonli
ifodasi vositalari hisoblanadi. Ular iqtisodiyotning joriy holatini belgilashga imkon beradi va
keyingi   vaziyatni   prognoz   qilishda   kO'maklashadi.   Pul   massasi   agregatiari,   iqtisodiyot
monetizatsiyasi   koeffitsicntini   hisobga   olish   yordamidagi   hisob-kitob   eng   namunali   hisob-
kitobdir.   Monetizatsiya   koeffitsienti   iqtisodiyotning   pullar   bilan   ta'minlanishi   darajasi   yoki
tovar   aylanishining   to'lov   vositalari   biJan   ta"mll11anishi   darajasini   aks   ettiradi.   Bunday
koeffitsient   M2   pul   agregati   summasi   va   ushbu   iqtisodiyotda   mavjud   bo'lgan   xorijiy
valutadagi   depozitlarning   YAMI   hajmiga   o'zaro   nisbati   sifatida   hisoblab   chiqiladi.   U~hbu
koeffitsientni   hisob-kitob   qilishda   suratga   birdaniga   M2   agregatini   va   xorijiy   valutadagi
depozitlarni   o'z   ichiga   oladigan   M4   pul   agregatini   qo'yish   qulayroq   bo'ladi.   Ushbu
koeffitsient   mohiyati   idealda   birga   teng   bo'ladi.   Shunga   qaramasdan,   0,7   yoki   0,8
darajasidagi   natijalar   yo'l   qo'yilishi   mumkin   mohiyatlar   deb   hisoblanadi.   Naqd   pullar
emissiyasi. Pul multiplikatori. Pullar markaziy emissiya banki faoliyati natijasida yaratiladi.
Pullarni   yaratish   jarayoni   ikki   bosqichdan   iborat   bo'ladi.   Pullarni   yaratish   jarayonining
birinchi   bosqichida   markaziy   emissiya   banki   asosiy   yo'nali~hlar   bo'yicha,   shu   jumladan,
24 hukumatga,   tijorat   banklari,   chet   mamlakatlar,   alohida   korxonalarga   bevosita   kreditlarni
berish   yo'li   bilan   (agar   amaldagi   qonunlarda   shunday   tartib   nazarda   tutilgan   bo'lsa),
shuningdek, rasmiy oltin va valuta zaxiralarini ko'paytirish orqali o'z aktivlarini ko'paytiradi.
Markaziy   emissiya   banki   aktivlarining   ko'paytirilishi   ayni   bir   vaqtda   uning   passivlarining
ham mos ravishda o'sishini  anglatadi, ya'ni pul bazasining tashkil etilishiga olib keladi. Pul
bazasi   muomaladagi   naqd   pullardan,   ~huningdek,   tijorat   banklarining   mamlakat   Markaziy
bankidagi   majburiy   va   majburiy   bo'lmagan   (ixtiyoriy   va   ortiqcha)   zaxiralaridan   iborat
bo'ladi.   Umuman   olganda,   tijorat   banklarining   zaxiralari   deganda,   mabodo   bank
omonatchilari   to'satdan   katta   miqdordagi   to'lov   talablarini   qo'ygani   holda,   uning   tezkorlik
bilan   muomalaga   kiritadigan   aktivlari   tushuniladi.   Tijorat   banklarining   Markaziy   bankdagi
zaxiralari majburiy va majburiy bo'imagan (ixtiyoriy va ortiqcha) zaxiralardan tarkib topadi.
Majburiy   zaxiralar   deganda   tijorat   banklarining   Markaziy   bankdagi   omonatlari
(depozitlari)ning   qonuniy   tartibda   belgilab   qo'yiladigan   eng   kam   me'yori   tushuniladi.
Majburiy   bo'lmagan   (ixtiyoriy,   ortiqcha)   zaxiralar   deganda   tijorat   banklarining   Markaziy
bankdagi   vakillik   hisobvaraqlarida   majburiy   zaxiralarning   belgilangan   me'yoridan   ortiq
miqdorda   saqlanayotgan   mablag'lari   tushuniladi.   Tijorat   banklari   majburiy   bo'lmagan
zaxiralar   miqdorlarini   o'z   xohishiga   ko'ra   o'zgartirishi   mumkin.   Shu   munosabat   bilan   e'ton
qilinadigan statistikada pul bazasini belgilashda bunday zaxiralarni muomaladagi naqd pullar
tarkibida yuribdi deb hisoblab, ular ajratib ko'rsatilmaydi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi
Markaziy   banki   pul   bazasining   quyidagicha   ta'rifini   beradi:   Pul   bazasi   O'zbekiston
Respublikasi   Markaziy   banki   muomalaga   chiqargan   naqd   pullar   va   tijorat   banklarining
majburiy   zaxiralarini   o'z   ichiga   oladi.   Pullarni   yaratish   jarayonining   ikkinchi   bosqichida
tijorat banklari o'z mijozlari - korxonalar, tashkilotlar, aholini kreditlash uchun
Pul-kredit siyosati –   bu pullarga bo’lgan talab va pullar taklifini tartibga solish va nazorat
qilishga qaratilgan chora-tadbirlar yig’indisidir.
 Restriktsion pul-kredit siyosati
 Ekspansionistik pul-kredit siyosati
 Pul-kredit siyosatining ikki asosiy turi mavjud:
Pul-kredit siyosatining strategik maqsadlari
25 Restriktsion   pul-kredit   siyosati   deganda,   odatda,   muomaladagi   pul   massasining   o’sish
sur’atlarini   jilovlashga   qaratilgan   pul-kredit   siyosati   tushuniladi.   Ekspansionistik   pul-kredit
siyosati   deganda   muomaladagi   pul   massasining   multiplikativ   kengayishini   ta’minlash
asosida to’lovga qobil talabni rag’batlantirishga qaratilgan pul-kredit siyosati tushuniladi.
Restriktsion   pul-kredit   siyosatini   amalga   oshirishda   Markaziy   bank   quyidagi   usullardan
foydalanadi:
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalarining darajasi oshiriladi;
– tijorat   banklariga   qimmatli   qog’ozlar   Markaziy   bank   tomonidan   qayta   sotib   olish
sharti bilan sotiladi;
– Markaziy   bank   tomonidan   hukumatga   va   tijorat   banklariga   tegishli   bo’lgan
vaqtinchalik bo’sh pul mablag’lari depozit hisobraqamlariga jalb etiladi;
– Markaziy   bank   valuta   siyosati   doirasida   milliy   valutadagi   pul   mablag’lari   hajmining
o’sish sur’atlarini cheklashga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
 Ekspansionistik   pul-kredit   siyosatini   amalga   oshirishda   Markaziy   bank   quyidagi
usullardan foydalanadi:
– Markaziy   bank   qayta   moliyalash   stavkalarini   pasaytiradi   va   tijorat   banklariga
beriladigan markazlashgan kreditlarning hajmini oshiradi;
–   tijorat   banklarining   kreditlash   hajmiga   nisbatan   Markaziy   bank   tomonidan   belgilangan
limitlar hajmi oshiriladi, ya’ni banklarga kreditlar miqdorini oshirishga imkoniyat yaratiladi.
– Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalari pasaytiriladi;
–   tijorat   banklariga   qimmatli   qog’ozlar   Markaziy   bank   tomonidan   qayta   sotish   sharti   bilan
sotib olinadi;
– Markaziy bank valuta siyosati doirasida milliy valutadagi pul mablag’lari hajmining o’sish
sur’atlarini oshirishga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshiradi.
Pul massasi
Yuridik   va   jismoniy   shaxslarga   hamda   davlatga   tegishli   bo’lgan   naqd   va   naqdsiz
ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir.
Pul massasini miqdoriy o’lchashga nisbatan 2 xil yondashuv mavjud:
26  Transaksion yondashuv- Bunda pullarning to’lov vositasi va muomala vositasi sifatida
harakatlanishi   ko’zda   tutiladi.   Shu   sababli   transaksion   yondashuvda   pul   massasining
aktiv qismi e’tiborga olinadi.
 Likvidli yondashuv – Bunda pullar eng yuqori likvidli aktiv sifatida tan olinadi.
Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga asoslanadi:
 Ana   shunday   muhim   omillardan   biri   pul-tovar   munosabatlarining   mavjudligi
hisoblanadi.
 Yana bir omil pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi hisoblanadi.
 Pul muomlasining meyoriy huquqiy asoslarining mavjudligi.
 Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning mavjudligidir.
Pul taklifi jarayonida 3 ta asosiy subyektlari mavjud:
 Markaziy bank-hukumat  vakili hisoblanib, bank tizimini nazorat  qilishga  va monetar
siyosatni tashkil etishga javobgar; AQShda Federal Zaxira Tizimi.
 Banklar   (depozitariy   institutlar)-   aholi   va   tashkilotlardan   deposit   qabul   qiluvchi   va
qarz beruvchi tashkilotlar: tijorat banklari, kredit assotsiatsiyalari, maxsus jamg’arma
banklar va kredit uyushmalari.
 Depozitorlar-banklarga depozit qo’ygan yuridik va jismoniy shaxslar.
4. O’ZBEKISTONDA PUL EMISSIYASI JARAYONI VA PUL TAKLIFINING
TAHLILI
Markaziy   bank   raqamli   valyutasi:   xorij   tajribasi   tahlili   va   amaliyotga   joriy   etish
imkoniyatlari   Pul   to’rtta   asosiy   xususiyati   bo’yicha   tasniflanadi:   emitenti   (Markaziy   bank
yoki   boshqa),   shakli   (elektron   yoki   jismoniy),   mavjudligi   (universal   yoki   cheklangan)   va
uzatish   mexanizmi   (markazlashgan   yoki   markazlashmagan).   Yuqoridagi   xususiyatlarga
ko’ra,   Markaziy   banklarning   raqamli   valyutalari   (keyingi   o’rinlarda   MBRV)   (CBDC   –
Central   bank   digital   currency)   operatsiyalar   markazlashmagan   shaklda,   ya'ni   to’lovchi   va
qabul   qiluvchi   o’rtasida   moliyaviy   vositachi   ishtirokisiz   to’g’ridan-to’g’ri   amalga
oshiriladigan elektron shakldagi Markaziy bank valyutasi sifatida ta'riflanadi. Shu xususiyati
MBRVni   boshqa   mavjud   pul   shakllaridan   ajratib   turadi.   MBRVning   yana   bir   o’ziga   xos
27 xususiyati   uning  ommabopligi  bo’lib,  bu  hozirgi  vaqtda   Markaziy  bank  emissiya  qiladigan
valyutalarning faqat bitta shakli – naqd pulga xosdir.
Pulning   elektron   shakli   naqd   va   naqd   bo’lmagan   pullarning   xususiyatlari   va   afzalliklarini
birlashtiradi. Biroq ba'zi farqli jihatlari mavjud:
 Naqd puldan farqli ravishda elektron pul yuqori darajada bo’linish va ko’chuvchanlik
imkoniyatiga,   emissiya   qilish,   yetkazish   va   saqlash   xarajatining   juda   kichikligi,   kam
eskirish va yuqori xavfsizlik xususiyatlariga ega;
 Shaxsiy   ma'lumotlar   majburiy   bo’lgan   naqdsiz   pul   muomalasidan   farqli   ravishda
elektron   pullar   bilan   hisob-kitoblarda   pul   qabul   qiluvchining   rekvizitlarini   bilish
kifoya, bu esa operatsiyalar anonimligini ta'minlaydi.
Davlat   va   xususiy   elektron   pullarni   farqlash   lozim.   Davlat   elektron   pullari   –   davlat   to’lov
tizimining ajralmas qismi bo’lib, uning emissiyasi va muomalasi milliy qonunchilik asosida
amalga   oshiriladi.   Xususiy   elektron   pullar   –   bu   emissiyasi   va   muomalasini   o’z   qoidalariga
ko’ra   tartibga   soluvchi   nodavlat   to’lov   tizimlari   valyutasidir.   Ko’pincha   ular   milliy   yoki
xorijiy   valyutaga   yoki   oltin   narxiga   bog’liq,   lekin   davlatlar   xususiy   elektron   pullarning
ishonchliligi va likvidligini kafolatlamaydilar.
Bugungi   kunda   xususiy   elektron   pullarning   kriptovalyutalar   deb   ataladigan   turi,   ayniqsa,
ommalashmoqda.   Markaziy   banklar   tomonidan   raqamli   valyutalarni   chiqarish
imkoniyatlaridan   biri   blokcheyn   texnologiyasidan   (yoki   Distributed   Ledger   Technology   –
tarqatilgan reestr texnologiyasi) foydalanishdadir.
Kriptovalyutalardan   farqli   ravishda   MBRV   markazlashgan   holda   Markaziy   banklar
tomonidan emissiya  qilinadi va kafolatlanadi, bu esa kamroq tebranuvchanlik va yuqoriroq
xavfsizlikni ta'minlaydi. MBRVning quyidagi ehtimoliy ikki shakli keng tarqalgan: Chakana
shakldagi   raqamli   valyuta   (retail)   –   jismoniy   va   yuridik   shaxslar   tomonidan   keng
qo’llaniladigan   yangi   shakldagi   Markaziy   bank   valyutasi   bo’lib,   naqd   pulning   o’rnini
bosuvchi   (yoki   to’ldiruvchi)   va   bank   depozitlariga   muqobil   variant   sifatida   xizmat   qiladi.
Ammo foiz daromadlarini hisoblash ko’zda tutilmaydi. Markaziy bank raqamli valyutasining
bu shakli naqd pul kabi anonimlikni ta'minlaydi, lekin raqamli ko’rinishda bo’ladi.
Raqamli   valyutalarning   ulgurji   shakli   (wholesale)   –   bu   Markaziy   banklar   tomonidan
boshqariladigan   to’lov   tizimi   bo’lib,   u   faqat   tor   doiradagi   foydalanuvchilar   (pul
28 mablag’larini Markaziy bank hisobvaraqlarida saqlaydigan moliya institutlari va professional
bozor   ishtirokchilari)   tomonidan   foydalaniladi.   Ulgurji   raqamli   valyutalarning   analoglari
vakillik   hisobvaraqlari   va   Markaziy   banklardagi   bank   depozitlari   hisoblanadi.   Ushbu   tizim
doirasida   operatsiyalar   bo’yicha   ma'lumotlar   Markaziy   bankda   ko’rinadi   va   anonimlik
ta'minlanmaydi,   lekin   bu   hisob-kitoblar   samaradorligini   oshirishga   va   xarajatlarni
kamaytirishga yordam beradi. 2020 yilda Xalqaro hisob-kitoblar banki (BIS)
11 tomonidan dunyo aholisining 75 foiz qismini o’zida jamlab, jahon iqtisodiyotining 
90   foizini   ishlab   chiqaradigan   66   ta   mamlakatlarning   Markaziy   banklari   ishtirokida
o’tkazilgan   so’rov   natijalariga   ko’ra,   regulyatorlarning   80   foizdan   ko’pi   raqamli   valyutalar
ustida ish olib bormoqda, 40 foizi esa nazariy tadqiqotlardan amaliy tajribalarga o’tgan. Shu
jumladan,   36   ta   Markaziy   banklar,   xususan,   Rossiya   banki   12   ham   raqamli   valyutalar
bo’yicha tahliliy tadqiqotlarini e'lon qildi. 
Uch   mamlakat   raqamli   valyutani   sinovdan   o’tkazdi   (Urugvay,   Ukraina,   Ekvador),   yana
oltitasi   (Bagam   orollari,   Kambodja,   Xitoy,   Sharqiy   Karib   valyuta   ittifoqi,   Janubiy   Koreya,
Shvesiya) pilot loyihalarni amalga oshirmoqda.
O zbekiston pul tizimining elementlariʻ
O`zbekistonning   mustaqil   davlat   sifatida   tanilishi   uning   mustaqil   pul   tizimiga   ega
bo`lishini taqozo etdi. Mustaqil pul tizimi tashkil topishining I-bosqichi 1993 yildan boshlab,
muomalaga   «so`m-kupon»larning   chiqarilishi,   II-bosqichi   esa   1994   yil   1   iyuldan   boshlab
muomalaga   milliy   valyuta   «so`m»ning   kiritilishi   hisoblanadi.   Hozir   O`zbekiston
Respublikasi   pul   tizimi   O`zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi,   1995   yil   21   dekabrda
qabul kilingan «O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida»gi, 1996 yil 25 aprelda
qabul   qilingan   «Banklar   va   bank   faoliyati   to`g`risida»gi   qonunlariga   muvofiq   amal
qilmoqda.
O`zbekiston   Respublikasining   pul   birligi   –   so`m,   1   so`m   =   100   tiyin.   So`m
O`zbekistonda yagona cheklanmagan va qonuniy to`lov vositasi hisoblanadi.
29 O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga banknot va tangalar chiqarishda
mutlaq huquqqa ega bo`lib, mamlakatda pul muomalasi holatiga javobgardir. Markaziy bank
banknot va tangalarning yangi namunalarini tasdiqlaydi, ularning tasvirini ommaviy axborot
vositalari orqali e`lon qiladi.
Hozirda   muomalada   1,3,5,10,25,50,100,200,500,   va   1000   so`mlik   banknotlar,
1,10,25,50 so`mlik va 1,3,5,10,20,50 tiyinlik tangalar amal qilmoqda.
O`zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki   pul,   kredit   va   valyuta   boshqaruvi,   naqd
pulsiz   hisob-kitoblar   va   xalqaro   hisob-   kitoblarni   amalga   oshirish,   milliy   valyutani   chet   el
valyutasiga almashtirish tartib- qoidalarini va boshqalarni ishlab chiqadi, hamda joriy etadi.
XULOSA
Shunday   qilib,   pul   emissiyasi   Markaziy   bank   mablag'larining   asosiy   manbai   bo'lib,
kengaytirilgan   takror   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish   uchun   foydalaniladi.   Pul
muomalasi   Rossiya   Federatsiyasi   hukumati   tomonidan   tasdiqlangan   miqdorda   amalga
oshiriladi   va   belgilangan   maqsadlarga   muvofiq   taqsimlanadi,   u   ikki   shaklda   amalga
oshiriladi:
tijorat banklariga kredit berishda bank aylanma pullari;
naqd   pul   bilan   ta'minlash   naqd   pul   operatsiyalari   texnik   xizmat   ko'rsatish   Milliy
iqtisodiyot va byudjet.
Pul massasining  shakllanishi  juda murakkab va noaniq jarayon bo'lib, ko'plab omillar,
30 shu   jumladan   pul-kredit   organlariga   bevosita   bog'liq   bo'lmagan   omillar   bilan
belgilanadi. Biroq, ehtiyojga mos ravishda pul massasini prognozlash va tartibga solish
real sektor va bank tizimi - ehtimol har qanday markaziy bankning asosiy vazifasidir.
Bugungi   kunga   kelib   pul   emissiyasi,   to g rirog i,   uning   mohiyati   va   optimalligiʻ ʻ ʻ
masalasi   pul-kredit   siyosatining   asosiy   masalalaridan   biri   bo lib,   bu   borada	
ʻ
iqtisodchilarning qarashlari birligi yo q. Har qanday davlat iqtisodiyotida emissiya juda	
ʻ
muhim   va   ba'zan   qarama-qarshi   rol   o'ynaydi.   Bu,   bir   tomondan,   tijorat   banklarining
kredit   ekspansiyasini   rag'batlantiradi,   iqtisodiyotni   pul   bilan   to'ldiradi,   ishbilarmonlik
faolligini oshirishga yordam beradi va pirovardida, qisqa muddatda real ishlab chiqarish
hajmining   oshishiga   olib   keladi.   Boshqa   tomondan,   va   bu   bilan,   ehtimol,   ko'pchilik
iqtisodchilarning   fikriga   ko'ra,   asossiz   pul   emissiyasi   muqarrar   ravishda   inflyatsiyaga
olib keladi va natijada iqtisodiyotdagi nomutanosiblik va boshqa o'ta istalmagan salbiy
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun pul emissiyasi muammolarini
hal qilish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
Bozor   munosabatlarida   pul   doimiy   ravishda   iqtisodiy   muomalada   bo'ladi.   Iqtisodiy
muomalaga   yangi   pullar   banklardan   kelib   tushadi   va   ularni   kredit   operatsiyalari
natijasida vujudga keltiradi. Shuning uchun ham pul muomalasining kredit xarakteri har
qanday davlat pul tizimini tashkil etishning eng muhim tamoyillaridan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 .  Normativ huquqiy hujjatlar:
1. Pul. Kredit. Banklar: Darslik / Ed. G.N. Beloglazova. - M.: Yurayt, 2005;
2. Pul. Kredit. Banklar: Universitetlar uchun darslik / Ed. E.F. Jukov. - M.: 
Birlik-Dana, 2006;
3. Pul. Kredit. Banklar: Darslik / Ed. O.I. Lavrushin. - M: Knorus, 2004;
4. Litovskix A.M., Shevchenko I.K. Moliya, pul muomalasi va kredit 
Qo'llanma Taganrog: TRTU, 2003;
5. Miller R.L., Van Huz D.D. Zamonaviy pul. - M.: INFRA-M, 2005 yil.
6. Sloman J. Iqtisodiyot. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 2006 yil;
31 7. Tarasov V.I. Pul. Kredit. Banklar: Darslik. - Minsk: Misanta, 2003 yil;
8. Usov V.V. Pul. Pul aylanmasi. Inflyatsiya. Qo'llanma. - M.: UNITI, 1999;
9. Moliya, pul muomalasi va kredit. Darslik / Ed. Senchagova V.K., 
Arkhipova A.I. - M.: Prospekt, 2000;
10. Moliya, pul, kredit. Darslik / Ed. Sokolova O.V. - M.: Advokat, 2000;
11. Iqtisodiyot. Darslik / Ed. Bulatova A.S.-M.: UNITI, 2000.
3 . Internet saytlari:
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston_Respublikasi_Markaziy_bank
2. https://finlit.uz/uz/articles/financial-market/central-bank/   
3. https://cbu.uz/uz/monetary-policy/trend/   
4. https://cbu.uz/uz/about/functions/   
5. https://lex.uz/ru/docs/-4811025   
6. https://www.lex.uz/ru/docs/-821528?ONDATE=29.08.2019
32

Pul emissiyasi va uni nazorat qilish

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский