Pul haqidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	359.9KB
Xaridlar	32
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Pul haqidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS
TA`LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI «IQTISODIYOT» KAFEDRASI
«IQTISODIYOT NAZARIYASI» FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Pul haqidagi turli xil nazariyalar va
hozirgi zamon pulining tabiati

Reja:
Kirish
1. Pulning kelib chiqishi
Ro’xatga olish № ________
“__”_____________2023 y. Bajardi:
Talaba______________________
Qabul qildi__________________
Tavsiya etildi (Tavsiya etilmaydi )
“__”_____________2023 y.
Imzo:________________ Baxo:__________ball
Komissiya a’zolari:
_____________________ ______
_____________________ ______

2. Pul haqida turli xil nazariyalar
3. O’zbekiston Respublikasida pul tizimi va amalga oshirilgan pul isloxotlari
4. Pulning qadrini mustahkamlashga qaratilgan chora tadbirlar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Biz bu kurs ishida pulning kelib chiqishi va vazifalari, pul haqida turli xil
nazariyalar va uning turlar, pulga talab va taklif,
O’zbekiston Respublikasida pul tizimi va amalga oshirilgan pul isloxotlari ,
p ulning qadrini mustahkamlashga qaratilgan chora tadbirlar xaqida malumot
berdik.
Pul-bu shund а y maxsus tov а rki, u b о shq а t о v а rl а r uchun umumiy ekviv а lent
v а zif а sini b а j а r а di . Pul umumiy t о v а rl а rni а yirb о shl а shd а а s о siy vazif а sini
b а j а r а di. Q а dimd а pul v а zif а sini turli xil t о v а rl а r b а j а rg а n, m а s а lan, ch о rv а
m о ll а ri, m о l teril а ri, b о lt а v а b о shq а l а r. Keyinch а lik pul v а zif а sini qimm а tb а h о
met а ll а r b а j а rg а n, chunki ul а r о ’zini sif а tini y о ’q о tm а ydi v а pul о ’rnini
b о sishd а jud а q о ’l kelg а n. Pul о ddiy m а hsul о t b о ’lib q о lm а y h а mm а t о v а rl а rni
h а rid etish v о sit а si b о ’lib xizm а t qil а di.
Pul bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Biz
bilamizki bozor ishtirokchilarining hammasi puldan foydalanadi. Resurslarni
sotganda, firmalar tovar sotib olganda, davlat soliq undirganda puldan
foydalaniladi Shu puldan xonadonlar bozoridan istemol tovarlari sotib olinadi,
firmalar resurslar oladi, soliq, badal va qarz kabi majburiyatlarni pul orqali
to’lanadi. Xullas, pulsiz xech bir ish bitmaydi, hech kimning hojati chiqmaydi.
Pul moliyaviy aktivlardan biri, boshqasi esa aksiya, obligatsiya va sertifikatlar.
Biroq pul shunday aktivki, unga to’lov vositasi sifatida hamma vaqt xoxlagan
tovarlarni va xizmatlarni sotib olish mumkun. Boshqa aktivlar vositasida esa bu
ishni bajarib bo'lmaydi.
O`zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy
valyuta muomalaga kiritilgandan so`ng shakllandi. Chunki milliy valyuta har
qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. O`zbekiston
Respublikasi Markaziy banki to`g’risidagi qaroriga muvofiq O`zbekiston
Respublikasi Markaziy banki pul massasining o`sishini nazorat qiladi.
Respublikada milliy valutani mustahkamlash ishida so’mning xarid quvvatini
oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi.

Bunga bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyojlar
hosil qilish orqali erishiladi. So’mning barqarorligini ta’minlashda undan
ehtiyotkorona va tejab, tergab foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan
mablag’ larning eng ko’ p samara berishiga, olingan kreditlarning o’ z vaqtida
qaytarilishiga erishish muhim o’ rin tutadi.
Pul – bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir.
Shuning uchun ham pulning kelib chiqishi, mazmuni, tabiatini o’rganish,
vazifalarini tadqiq etish, pul nazariyalarini tahlil qilish ham nazariy, ham amaliy
ahamiyatga ega. O’z evolyutsiyasi jarayonida pul maxsus tovar shaklida bosib
o’tgan yo’li, shakllari odamlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar rivojlanishini
namoyon etadi va turli tarixiy davrlarda mazkur munosabatlar qay darajada
bo’lganligini ifodalab beradi.
So'nggi ellik yillikda pul shakllarining jadal rivojlanishi kuzatildi. To'lov
tizimlari ishtirokchilarining bir tomondan to'lovlarni boshqarish tizimini
ratsionalizatsiya qilish istagi va XX asrning 70-yillari o'rtalarida boshlangan
elektron hisoblash mashinalarining kredit tashkilotlari faoliyatiga jadal joriy
etilishi, boshqa tomondan, naqd pulsiz qog'oz kredit pullarini naqd pulsiz
elektron kredit pullari yani bank depozitlari, plastik kartalar bilan almashtirish
jarayonining boshlanishiga yordam berdi.
Pul ko'pincha bozor tili deb ataladi, chunki ular orqali tovarlar va resurslar
aylanishi amalga oshiriladi. Iste'molchilar bozorda ishlab chiqaruvchilar
tomonidan sotiladigan mahsulotlarni sotib olishadi, bu esa o'z navbatida
aholidan
olingan resurslar uchun pul to'laydi. To'g'ri tashkil etilgan va aniq faoliyat
ko'rsatayotgan pul tizimi milliy ishlab chiqarish barqarorligini ta'minlash,
narxlarning to'liq bandligi va barqarorligini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Bundan tashqari, pul tizimining qanday ishlashi mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishining barqarorligiga bog'liq.

Natijada, hozirgi bosqichda pul funksiyalarini aniqlash va rivojlantirish
muammosi o'z ahamiyatini yo'qotmaydi, chunki ko'pchilik uchun ular asosiy
qiymat o'lchovidir. Pul har doim boshqa har qanday mahsulot, xizmat, ish,
moddiy bo'lmagan tovarlar uchun almashtirilishi mumkin bo'lgan umumiy
ekvivalentdir va bozor almashinuvi jarayonini qulay holga keltiradigan vositachi
sifatida ishlatiladi.
Zamonaviy sharoitda odamlar kundalik hayotida, korxonalar, davlat va
boshqa organlar faoliyatida, iqtisodiy faoliyatning turli sohalarida puldan
quyidagi maqsadlarda foydalanadilar.
-tovarlar va xizmatlar narxini aniqlash va sotish
-ishlab chiqarish xarajatlarini va foyda miqdorini aniqlash
-ish haqi
-byudjetlarni tuzish va ijro etish
-kredit va hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish
-qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish
-jamg'arma va mablag ' sifatida to'plash
-ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan narsalar resurslarhajmini baholash
.

1
Pulning kelib chiqishi
Pul kelib chiqishining evоlyutsiоn kоntseptsiyasiga ko’ra ular ijtimоiy
mehnat taqsimоti, ayirbоshlash, tоvar ishlab chiqarishning rivоjlanishi
natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirbоshlash rivоjlanishining
tariхiy jarayonini tadqiq qilish оrqali tоvarlar umumiy оlami ichidan pul
rоlini bajaruvchi alоhida tоvarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir
tоvarning qiymati uni bоshqa bir tоvarga ayirbоshlash оrqali aniqlanadi. Bir
qarashda ayirbоshlash bitimida har ikkala tоvar ham bir хil rоl
o’ynaydigandek ko’rinadi. Aslida esa ularning rоli turlichadir. Bir tоvar o’z
qiymatini bоshqa tоvarga nisbatan ifоdalaydi. Ikkinchi tоvar esa birinchi
tоvarning qiymatini o’zida ifоdalab, ekvivalent rоlini bajaradi, ya’ni
qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Хuddi mana shu erda pulning
dastlabki kurtagi paydо bo’ladi.
Pulning paydо bo’lishi va rivоjlanishida qiymat shakllarining rivоjlanish
bоsqichlari muhim o’rin tutadi. Umuman оlganda qiymatning оddiy yoki
tasоdifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirbоshlash jarayonining tariхan uzоq davоm etgan davri mоbaynida
ekvivalent rоlini o’ynоvchi ko’plab tоvarlar ichidan ba’zi birlari o’zining
barcha tоmоnidan tan оlinishi tufayli ajralib chiqa bоshladi. Masalan, chоrva,
jun, tamaki, tuz ana shunday ekvivalent vazifasini bajargan. Chunki,
ekvivalent rоlini o’ynоvchi tоvarlarning barchasi ham ayirbоshlash
jarayonida muоmala vоsitasi vazifasini bir хilda muvaffaqiyatli bajara оlmas
edi. Natijada, barcha tоvarlarning qiymatini bir хil tоvar qiymati оrqali
taqqоslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi.
Universal hisоb-kitоb ekvivalentiga bo’lgan ehtiyoj eramizdan avvalgi VIII
asrdayoq kafоlatlangan vaznli va tarkibli standartlashtirilgan yombilar paydо
bo’lishiga оlib keldi. Birmuncha keyingi davrlardagi yombilarning ayrim
turlari ularni bo’laklarga bo’lishda qulay bo’lishi uchun belgili kertiklar bilan
yasalgan. Birоq bunday takоmillashtirishlar baribir savdоgarlarni hisоb-
1

Sh. Shodmonov, M.T. Yaxshiyeva, R.A. Yusupov pul nazariyasi

kitоblarni amalga оshirishda yombilar va ularning bo’laklarini tоrtib ko’rish
zaruratidan хalоs etmagan.
Tоvar ishlab chiqarishning o’sishi va tоvar ayirbоshlashning kengayishi,
bunday jarayonlarga ko’p sоnli hunarmandlar va bоshqa qatnashchilarning
jalb etilishi metall pullarning keyingi standartlashtirilishiga va ular miqdоr-
larining chakana savdо ehtiyojlariga mоslashtirilishiga оlib keldi
Pullarning yombilarda bo’lmagan yangi sifatlari hisоb-kitоblarni amalga
оshirishda ularni shunchaki оddiy qayta hisоblashga va vaqti kelib ularni
tоrtib
ko’rishdan vоz kechishga imkоniyat yaratdi. Belgilar va yozuvlar shunday
sifat belgilari bo’lib, ular оldiniga pul birliklarining bir tоmоniga,
keyinchalik ikkala tоmоniga ham bоsilgan. Eramizdan оldingi V asrdan
bоshlab esa ularning majburiy atributlari tusini оlgan.
Muоmalaga kirgan pullar ‘ mоneta’ yani ‘ tanga’ degan nоmni Yunоnaning
nоmlaridan biri Juno Moneta – Оgоhlantiruvchi Yunоna sharafiga qabul
qilingan bo’lib, uning Rimdagi Kapitоliy tepaligidagi Yunоna sarоyida ushbu
antik davlatning yangi zarbхоnasi jоylashgan bo’lgan. Tangalarning paydо
bo’lishi tоvar-pul munоsabatlarining rivоjlanishi bilan bоғliq edi. Metall
pulning eng muhim хususiyatlaridan biri – qiymat ana shu vоqeada o’z aksini
tоpgan. Ular muоmala uchun yombilarga qaraganda ancha qulay bo’lib,
qisqa davr ichida butun dunyoda keng оmmalashib ketdi.
Tanganing ko’p asrlik tariхida uning turlari ko’p marta o’zgardi, har bir davr
unda o’z tamg’asini qоldirdi. Masalan eramizdan ilgarigi V asrdan bоshlab
ularda shaharlar nоmlarining bоshlanғich harflari, keyinrоq–shaharlar
nоmlari va hukmdоrlar ismlarining qisqacha nоmlari paydо bo’ldi.
Antik Eginaning ilk kumush draхmalarida tоshbaqalar, fоrs shоhi
Dоrоning оltin tangalarida esa yoydan o’q uzayotgan shоh tasvirlangan.
QadimgiRim tangalarida majusiylar хudоlari, qahramоnlari vaimperatоrlari
aks ettirilgan.

Keyingi davrlar ularning o’rniga qirоllar, shоhlar va cherkоv ierarхlari
suratlari tasvirlangan. Burjua respublikalari tangalarida pоdshоlar va avliyolar
tasvirlari o’rniga davlat gerblari, turli belgilar va yangi tariхiy hоdisalar
manzaralari aks ettirilgan.
Zamоnaviy O’zbekistоn hududidagi pullar ko’p asrlik tariхga ega. Bu hudud
tоvar-pul munоsabatlari rivоjlangan juda qadimgi davlatlar dоirasiga kiradi.
Pul bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Biz
bilamizki bozor ishtirokchilarining hammasi puldan foydalanadi. Resurslarni
sotganda, firmalar tovar sotib olganda, davlat soliq undirganda puldan
foydalaniladi Shu puldan xonadonlar bozoridan istemol tovarlari sotib olinadi,
firmalar resurslar oladi, soliq, badal va qarz kabi majburiyatlarni pul orqali
to’lanadi. Xullas, pulsiz xech bir ish bitmaydi, hech kimning hojati chiqmaydi.
Pul moliyaviy aktivlardan biri, boshqasi esa aksiya, obligatsiya va sertifikatlar.
Biroq pul shunday aktivki, unga to’lov vositasi sifatida hamma vaqt xoxlagan
tovarlarni va xizmatlarni sotib olish mumkun. Boshqa aktivlar vositasida esa bu
ishni bajarib bo'lmaydi.
Pul tizimi. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari
Pul tizimi – bu davlat tomonidan qonuniy tartibda o’ rnatilgan pul muomalasini
tashkil qilish shakli va unga xizmat qiluvchi kredit muassasalaridir. Pul
tizimining tarkibiy qismlari. 2
Pul emissiya qilish tartibi muomaladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat
muassasalari.
Naqd pulsiz hisob-kitobni amalga oshirish tartibi va milliy valyutani chet el
valyutasiga almashtirish tartibi
Pul muomalasi - bu tovarlar aylanishiga hamda notovar tavsifidagi to’lovlar va
hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning
harakati.
2
A. O’lmasov va A. Vahobov iqtisodoyot nazariyasi

Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar xizmat qiladi. Naqd
pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to’lov
talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul
agregati deb yurutiladi.
Likvidlik – bu turli moliyaviy va moddiy aktivlarning har xil to’lovlarga
zaruriyat bo’lganda naqd pullarga aylana olish layoqatidir. Pul mutloq likvidlik
xususiyatiga ega. Boshqa barcha aktivlar kam yoki ko’p darajada bunday
xususiyatga ega bo’ladi. Moliyaviy aktivlar likvidligi qancha kam bo’lsa, uning
egasi uchun o’z ixtiyoridagi pulni zarur vaqtda olish imkoniyati bilan
bog’liq yo’qotish tahlikasi shuncha yuqori bo’ladi.
Yuqori inflyatsiya sharoitida pulning mutloq likvidligi ustuvorlikka ega
Bo’lishdan to’xtaydi. Bunday sharoitda yuqori likvidli aktiv barqaror chet el
valyutalari va ko’chmas mulklar bo’lib qoladi.
Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Uning eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va
shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta’minlash uchun
zarur bo’lgan pul miqdori quyidagilarga bog’liq.

1. Muayyan davrda, sotilishi lozim bo’lgan tovarlar narxi summasiga. Tovarlar
qancha ko’p va narxi baland bo’lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha
ko’p pul birligi talab qilinadi.
2. Pul birligining aylanish tezligiga. Pul bir xil bo’lmagan tezlik bilan aylanadi.
Bu ko’p omillarga, jumladan ular ayriboshlanishiga xizmat qilayotgan tovarlar
3. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori puldan to’lov vositasi sifatida
foydalanishga ham bog’liq.
Iqtisodiy fonda pul muomalasi to’g’risida bir qator nazariyalar mavjud.
Ularning asosiylari quyidagilar:
Klassik nazariya-bu muomala uchun zarur pul miqdori sotishga chiqariladigan
tovarlarning qiymat miqdori va ularning oltin asosiga teng kelishi g’oyasini
ilgari suradi
Miqdoriylik nazariyasi-bu nazariyaga ko’ra muomaladagi pul miqdorining
o’zgarishi tovarlar narxining o’zgarishiga olib keladi va bu o’z navbatida
pulning sotib olish layoqatini o’zgartiradi
Fisher yondashuvi-bunda pulning qadr-qiymati esa uning miqdoriga teskari
mutanosiblikda bog’liq bo’lishini ko’rsatadi.
Sh. Shodmonov va U. G’ulomov iqtisodiyot nazariyasi kitobidan
Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma’lum. Pulning kelib chiqishi turli
nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan
bog'liq holda tushuntiriladi.
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud
bo'lib, ular orasida ratsionalistik va evolyutsion konsepsiyalar muhim o'rin
tutadi. -Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o'rtasidagi
bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni
ayirboshlash chog'ida qiymatlaming harakatlanishi uchun maxsus vositalar
zaniriigiga amin bo'lishiga asoslanadi.

-Evolyutsion konsepsiyasiga ko'ra, ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash,
tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat
shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali
tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib
chiqishini tushunish mumkin.
Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi.
Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkalа tovar ham bir xil rol o'ynaydi-
gandek ko’rinadi. Aslida esa, ularning roli turlichadir. Bir tovar o'z qiymatini
boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa, birinchi tovarning
qiymatini o'zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya'ni qiymatning ekvivalent
shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo
bo'ladi. Pulning paydo bo'lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish
bosqichlari muhim o'rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki
tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud. Ayirboshlash
jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida ekvivalent rolini
o'ynovchi ko'plab tovarlar ichidan ba’zi birlari o'zining barcha tomonidan tan
olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Chunki ekvivalent rolini o'ynovchi
tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir
xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini
bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin bo'lgan qiymatning umumiy
shakli vujudga keldi. Keyinchalik umumiy ekvivalent rolini o'ynovchi tovarlar
ichidan maxsus tovar - pul ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtda pul rolini o'zining
qator xususiyatlariga ko'ra, mazkur vazifani nisbatan muvaffaqiyatli bajara
oluvchi oltin va kumush metallar bajara boshladi. Bu qiymatning pul shakli
vujudga kelganini anglatar edi.

Pul xaqidagi turli xil nazariyalar
Pul bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Biz
bilamizki bozor ishtirokchilarining hammasi puldan foydalanadi. Resurslarni
sotganda, firmalar tovar sotib olganda, davlat soliq undirganda puldan
foydalaniladi Shu puldan xonadonlar bozoridan istemol tovarlari sotib olinadi,
firmalar resurslar oladi, soliq, badal va qarz kabi majburiyatlarni pul orqali
to’lanadi. Xullas, pulsiz xech bir ish bitmaydi, hech kimning hojati chiqmaydi.
Pul moliyaviy aktivlardan biri, boshqasi esa aksiya, obligatsiya va sertifikatlar.
Biroq pul shunday aktivki, unga to’lov vositasi sifatida hamma vaqt xoxlagan
tovarlarni va xizmatlarni sotib olish mumkun. Boshqa aktivlar vositasida esa bu
ishni bajarib bo'lmaydi.
Pul turlari
Dunyoda nechta mamlakat bo'lsa, shuncha milliy pullar bor. Ularning nomida
o'xshashlik bo'lsa-da, ular farqlanadi.
Milliy pul — bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to'Iov
vositasi, deb qabul qilingan puldir.
Milliy pullar turlicha bo'ladi. Ulardan biri tovar shaklidagi puldir. Shunday
tovarlar borki, ularning ichki qadr-qiymati bo'ladi, ya’ni ular mehnat sarflab
ishlab chiqariladi, lekin boshqa tovarlarga ayirboshlanish xususiyatiga ega
bo'ladi. Bunday pulga misol qilib oltinni olish mumkin. Uning ichki qadr-
qiymati bor, u qazib va eritib olinadiva u sanoatda ishlatiladi. Undan zargarlik
buyumlari, elektronika uchun butlovchl qismlar tayyorlanadi. Garchi hozir oltin
tanga pullar ishlatilmasda oltin yuksak likvidli tovar sifatida tovar puli bo'lishi
mumkin. 3
Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul qo'llanilmaydi deyisli mumkin.
Ularning o'rniga qog'oz pullar ishlatiladi. Qog’oz pullar dekretlangan, y a’ni
davlat tomon idan pul, deb e ’lon qilingan maxsus belgilari bor qog'ozlardir.
3
A. O’lmasov va A. Vahobov iqtisodoyot nazariyasi

Qog'oz pullar davlat tomonidan muayyan mamlakatdagi yagona to'lov vositasi
sifatida kiritiladi va bu haqida pulning o'ziga yozib qo'yiladi. Qog'oz pullar
kupyura shakliga ega, ular har xil qiymatli bo'lib chiqariladi.
Milliy pullar tangalar shaklida ham zarb etiladi. Ular yirik va mayda pullarga
ajratiladi. Yirik pul qog'oz shaklida, mayda pul tanga va chaqa shaklida bo'ladi.
Milliy pul quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi: u mamlakatdagi yagona to'lov
vositasi hisoblanadi, u himoya belgilariga ega, uni qalbakilashtirish qiyin bo'la-
di. Milliy pulning o'z ko'rinishi bor, uni boshqa puldan farqlantirib tanib olish
mumkin.
Pul o'z shakli jihatidan qog'oz, tanga va chaqa pullardan tashkil topsa,
muomala qilish jihatidan naqd va naqd bo'lmagan pullarga ajratiladi.
Naqd pullar — bu aniq m oddiy shakldagi qog'oz va tanga pullar bo'lib, ular
qo'ldan qo'lga o'tib yuradi. Bu eng ko'p tarqalgan to'lov vositasidir. Biroq oldi-
berdi aloqalariga naqd bo’lmagan pullar ham xizmat qiladi. Bu pul aniq moddiy
shaklga ega emas, u hayoliy pul, ya’ni uning bor-yo'qligini qo'l bilan ushlab va
ko’z bilan ko'rib bo’lmaydi, balki xayolan tasavvur etiladi. Naqd bo'lmagan pul
bu bankdagi ayrim fuqarolar, firmalar yoki davlat tashkilotlari nomiga yozilgan
puldir. Naqd bo'lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda
o’sib boradi.
Naqd bo'lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham
to'lovlarda qoplaniladi. Tolov yuz berganda pul bir hisob varaqdan boshqasiga
otkaziladi yoki chek yozib beriladi, chek esa tolovga qabul ailinadi.
Aholi naqd pul yoki chekdan tashqari plastik kartochkalardan ham foydalana-
di. Biroq ularning o'zini pul deb bo'lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi
vositadir. Asl pul kartochkaning o'zi emas, balki borligi unda qayd etilgan, lekin
bank-dagi pul egasining hisobvarag'ida yozilgan puldir.
Pul qanday shaklda bo'lishidan qat’iy nazar iqtisodiyotda har xil xizmat qi-
ladi. Shu jihatdan aktiv va passiv pullar mavjud. Aktiv pul bu amalda harakatda

bo'lgan, ya’ni iqtisodiyotdagi oldi-berdi munosabatlarida to'lov vositasi sifatida
ishlab turgan puldir.
Passiv pul bu iqtisodiy oborotda ishtirok etmay turgan puldir, u jamg'arma,
pul rezervlari va kassa qoldiqlaridan iborat puldir. U odatda muhlatli depozitlar
va bank omonatlarida saqlangan pul bo'lib, vaqtinchalik egasi tomonidan
ishlatil-may turadi.
Barcha pul turlari iqtisodiyotda pul massasini tashkil etadi. Pul massasi muay-
yan mamlakatda, muayyan paytda muomalada yuruvchi barcha pul turlarining
miqdoridir. Pul massasi uning agregatlaridan iborat bo'ladi.
Pul agregati — bu pulning likvidligi jihatidan turli guruhlarga ajralishidir. Eng
oldingi agregatga likvidligi yuqori pullar kiritiladi. Ammo eng so'nggi agregatlar
likvidligi pastroq pullardan iborat bo'ladi.
Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham bo'ladi, bu xalqaro miqyosda, ya’ni
mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat qiluvchi puldir.
Pul muomalasi
Pul muomalasi — bu pulning qo’ldan qo’lga o’tib, doimiy harakatda
bolishidir.
Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlal tashkilotlari kas-
sasiga kelib tushadi. Bu yerdan pul ishlovchilar va nafaqaho’rlar qo'liga o’tadi.
Ular tovar va xizmatlarni tirikchilik uchun xarid etgach, davlat va nodavlat
tashkilotlar resurs yoki iste’mol tovarni olgach, pul yana qayta bankka keladi.
Tovarlar xarididan ortib qolgan pul bankka omonatlar sifatida qo'yiladi. Pulning
bunday harakati uzluksiz takrorlanib turadi. Mana shu pul oboroti deb yuritiladi.
Iqtisodiyotning pul bilan naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish
darajasi, deb yuritiladi. Monetizatsiya darajasi turli mamlakatlarda har xil
bo'ladi, chunki pulga talab bir xil emas.

Pul muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor
iqtisodiyotining nuihim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul
zarur bo'lishini belgilab beradi.
Pul muomalasi qonuni shunaay iqtisodiy qonundirki, unga binoan
muomaladagi pul miqdori sotiladigan tovar va xizm atlar narxining umumiy
summasiga to'g'ri mutanosiblikda, pul harakatining tezligiga teskari
mutanosihlikda bo'ladi.
Pulga talab va pul taklif
Pulga talab pul miqdorini belgilaydi, shunga binoan muomalaga pul
chiqarilganda tovarpul muvozanati hosil bo'ladi.
Pul emissiyasi — bu pulning davlat tomonidan Markaziy bank orqali
muomalaga chiqarilishidir.
Pul emissiyasi unga bo’lgan talabni qondirishga qaratiladi. Pulga talabni esa
quyidagi omillar yuzaga keltiradi:
-Tovar va xizmatlarni xarid etish ehtiyoji, buni transaksion, ya’ni oldi-sotdi
bitimlari yuzaga keltiradigan ehtiyoj, deb yuritiladi.
-Spekulyatsiya qilish ehtiyoji. Bu biijalarda tovarlar va moliyaviy aktivlarni
olib-sotish uchun zarur bo'lgan pulga talab chaqiradi
- Har ehtimolga qarshi pulni qo’ lda saqlab turish zarurati. Iqtisodiyot
ishtirokchilari kutilmagan to'lov ishlariga duch kelganda puldan qiynalib
qolmaslik uchun unga ega bo'ladilar.
- Pulning aylanish tezligi. Bu pulni qanday vaqtda qo'ldan qo'lga o'tib
turishini bildiradi. Agar pul tez aylansa, u kam talab qilinadi va aksincha. Hisob-
kitob ishlarini elektron vositalarida va avtomatik tarzda bajarilishi kam pul bilan
ko'p ishlarni amalga oshirilishini bildiradi.
Pulga talab tez o'zgaradi. Shunga binoan pul taklill ham o'zgaradi. Talabni
hisobga olib pulni bir ozaytirib, bir ko'paytirib turadilar.

Bu ishda turli usullar qo'llaniladi:
a) Davlat qarz olganda pul kamayadi, qarzni to'laganda pul ko'payadi.
b) Pul rezervlarining hosil bo’lishi. Bunda naqd bo'lmagan pullarning bir qismi
zaxiraga aylanadi.
Pul bozori -moliyaviy bozorning tarkibiy qismi bo’lib, unda pul va unga
tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar harakati ularga bo’lgan talab va taklif ta’
sirida uyg’ unlashtiriladi.
Pul bozori turlari
1. Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari bozori.
2. Kredit resurslari bozori.
3. Banklararo depozitlar bozori.
Pul massasi – bu naqd va naqdsiz shaklda mavjud bo’lgan, belgilangan
vazifalarni bajaruvchi barcha pul vositalari yig’indisidir. Yalpi pul taklifi
iqtisodiyotdagi mavjud barcha pullar miqdori bilan aniqlanadi. 4

Pulga talab va pul taklif
Pulga Transaktsion talab – tovar va xizmatlarni sotib olishga xizmat qilishi
sababli, u bitimlar uchun pulga talab ham deyiladi. Pulga bo’lgan umumiy talab
– bitimlar uchun va aktivlar tomonidan pulga talabni o’ z ichiga oladi. 5

Oltin va qog’oz pulning o’zaro bog’liqligi
Qog'oz pullar bozor iqtisodiyoti yoki unga o'tish davrida oldingi maz-
munini tark etmagani holda, ya’ni maxsus tovarsifatida, umumiy ekvivalentlik
mazmunini saqlab qolgani holda, yangi mazmun kasb etadi. Bu davrda uning
tabiati, tarkibi yanada murakkablashib boradi. Agar oddiy tovar va xizmatlar
4
Sh. Shodmonov va U. G’ulomov ning iqtisodiyot nazariyasi kitobidan
5
T.T.Jo’rayev iqtisodiyot nazariyasi

ayirboshlanishi, ya’ni oldi-sotdi bo'lishida pulga tovar sotib olishdan asosiy
maqsad biron-bir naflilikni iste’mol qilish uchun sotib olish, o'zlarining shax-
siy ehtiyojini qondirish bo'lsa, bozoriqtisodiyoti yoki unga o'tish davrida
puldan faqatgina shaxsiy ehtiyojni qondirish maqsadida emas, balki daromad,
foyda olish maqsadida foydalaniladi.
Puldan uni bankka qo'yib foiz olish, ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi sotib olib, ishlab chiqarishni tashkil etish yoki tijorat faoliyatini olib
borib, foyda olib, dividend daromadlari olish maqsadlarida foydalaniladi. Pul
endi o'z egasining qo'lida foyda. daromad olish vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Buning natijasida qog'oz pullar ikkita tarkibiy qismga ajraladi: naqd pullar va
kredit
O ’zbekiston Respublikasida pul tizimi va amalga oshirilgan pul isloxotlari
O`zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy
valyuta muomalaga kiritilgandan so`ng shakllandi.
Chunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining asosiy
elementi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g’risidagi
qaroriga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul massasining
o`sishini nazorat qiladi.
O`zbekistonda pul tizimi to`g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilin-
gan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me`yoriy huquqiy asoslarida
bo`ladi. So`ngi yillarda milliy valutaning qadrsizlanish suratini ya`ni
devalvatsiya su`rati yuqori ekanligi kuzatilmoqda. 2003-yilda so`mning AQSH
dollariga nisbatan qadrsizlanishsu`rati 11% foizni tashkil etdi. Milliy valutaning
real almashinuvkursining oshishi mamlakat eksportini qimmatlashishiga sabab
bo`ladi. 6
O`zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish
muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga
bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi
6
Abdullayev A. J, Qayimova Z. A, Boltayev.SH.SH, Narziyeva D. M pul va banklar

bilan iqtisodiy faollik o`rtasida uzviy aloqadorlik mavjud.
Naqd pullarga bo`lgan talabni qisqartirish maqsadida respublikada plastic
kartochkalar muomalasini rivojlantirishga ustuvor yo`nalish deb qaralmoqda.
Muomaladagi milliy pul birliklarining barchasi banknotalar hisoblanadi.
O`zbekiston Respublikasi moliya vazirligi pul emissiyasi sohasida hech qanday
vakolatga ega emas. «Milliy val-yuta–milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning
ramzi, suveren davlatga xos belgidir.
Pulning barqarorligi deganda, pulning, sotib olish qiymatining o`zgar-masligi
va valyuta doimiyligi tushuniladi. Pulning sotib olish qobili-yati shu pul
birligiga to`g’ri keluvchi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi.
Agar tovar va xizmatlar bahosi barqaror bo`lsa, pulning sotib olish qobiliyati
ham barqaror bo`ladi. Agar pul o`zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan
bo`lsa, bu holpulning sotib olish qobiliyati tushganini ko`rsatadi va aksincha,
tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini
oshganligidan dalolat beradi.
Pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional – narx
pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pulning qadri tushadi.
Pulning barqarorligini ta`minlashning asosiy yo`nalishlaridan yana biri byudjet
taqchilligining bo`lmasligidir. Davlat byudjeti xarajat-larining daromadlaridan
oshib ketishi natijasida yuzaga keladigan byudjet taqchilligi muomalaga tovarlar
bilan ta`minlangan pullar chiqarish hisobidan qoplanadi.
O`zbekiston Respublikasida mustaqil pul tizimining joriy
qilinishi.
O`zbekistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul
tizimiga ega bo`lishini taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi
joriy qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab «so`mkupon» larning
muomalaga chiqarilishi hisoblanadi.
O`zbekiston pul tizimini qurishning II bosqichi – 1994 yil iyuldan boshlab
milliy valyuta–«so`m »ning muomalaga chiqarilgan.

Pul taqchilligi davom qilayotgan va Rossiya rubllari barqaror bo`l-magan
sharoitda pul taqchilligini yo`qotish maqsadida ko`pgina respublikalar,
jumladan, O`zbekistonda ham mustaqillikning birin-chi yillarida pul tizimini
shakllantirish loyihasi tuzildi. Va O`zbekiston o`zining milliy valyutasini
muomalaga chiqardi.
Pulning qadrini mustahkamlashga qaratilgan chora tadbirlar
Respublikada milliy valutani mustahkamlash ishida so’mning xarid quvvatini
oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi.
Bunga bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyojlar
hosil qilish orqali erishiladi. So’mning barqarorligini ta’minlashda undan
ehtiyotkorona va tejab, tergab foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan
mablag’ larning eng ko’ p samara berishiga, olingan kreditlarning o’ z vaqtida
qaytarilishiga erishish muhim o’ rin tutadi. 7
Inflatsiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valutani mus-
tahkamlashning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflatsiya
darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsiz-
lanish darajasi ustidan qat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali
tadbirlar qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning
qadrsizlanishida maqbul sur’atni tanlashga erishiladi.
Valuta birjalarida valuta operatsiyalarining barcha turlari uchun talab va
taklif natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini belgilash, valuta
kursi barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir. Milliy valuta kursi
barqarorligini ta’minlashning navbatdagi sharti dastlabki bosqichda valutani
naqd pulsiz almashtirish hajmini ko’paytirishga ustunlik berishdir
Pulning quvvatini oshirishga qaratilgan davlat dasturlari: • ichki bozorni
iste’mol mollari bilan to’ldirish; • davlat xarajatlarini keskin qisqartirish,
qat’iy moliya, bank-kredit siyosatini o’tkazish; • eksport imkoniyatlarini
7
Sh.R. Qobilov va Abdullayev A.J. Qayimova. Z.A, Boltayev
SH.SH, Narziyeva D. Mning pul va banklar kitobidan

keskin kuchaytirish; ortiqcha pul emissiyasiga, ya’ni pul bilan
ta’minlanmagan ortiqcha pul muomalada bo’lishiga yo’l qo’ymaslik.
Pulning qadrini mustahkamlashni ta’minlashning vositalari: •
mamlakatning oltin zaxirasi bilan;
• mamlakatning butun boyligi bilan;
• tovar massasining hajmi va tarkibi orqali;
• talab va taklif o’rtasidagi nisbatni tartibga solish orqali;
• narx-navoni tartiblash orqali;
• pul muomalasi qonunidan foydalanish orqali.
2021- Yanvar dekabr oylaridagi iqtisodiy o’zgarishlar. Axolining real
umumiy daromadi 100.5% dan 112.1% ga ortdi, yalpi ichki maxsulot 101.9%
dan 107.4% ga, narx indeksi 111.1% dan 110% ga, sanoatda ishlab chiqarish
100.9% dan 108.7% ga, bozor xizmatlari hajmi 103% dan 119.2% ga, tashqi
savdo aylanmasi 86.8% dan 116% ga, chakana savdo aylanmasi 105.7% dan
112% ga o’zgardi

2022- yilning yanvar oyida O zbekiston Respublikasi sanoat sohasi 2021-yilgaʻ
nisbatan 98.8% dan 108.5% ga, istemol narxlari indeksi 101% dan 100.9 %
ga, chakana savdo tovarlari aylanmasi 101.4% dan 115.8% ga, korxona va
tashkilotlar soni 511390 tadan 563442 taga, ishchilar soni esa 481509 tadan
533427 taga o’zgargan
2023- O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligining
ma’lumotlariga ko’ra O’ zbekiston Respublikasining 2023 yil 1-aprel holatiga
doimiy aholisi soni 36.197,8 ming kishini tashkil etdi . Aholining real umumiy
daromadlari o’sish sur’ati 110,8 foizni tashkil etdi. Narxlar indeksi (o’tgan
yilning dekabriga nisbatan) 102,4 foizni tashkil etdi. Yalpi ichki mahsulot
hajmining o’sish sur’ati 105,5 foizni tashkil etdi .

Xulosa
Pulning vazifasi ilgari har xil tovarlar bajargan. Masalan chorva mollari, ho’jalik
buyumlari va boshqalar. Pul yaratilganidan so’ng ayirboshlash jarayoni ancha
osonlashib iqtisotni rivojlanishiga katta xissa qo’shdi. Chuni pul bozor
tizimidagi universal va eng likvidli iqtisodiy vositasi sifatida muomala vazifasini
bajaradi.
Hozirgi vaqtda naqt pullar bilan birgalikda elektron pullar yani plastik
kartochkalaridan ham keng foydalanilayapti. Chunki elektron pullardan
foydalanish foydalanish qulay va yo’qotib qo’yish xafi kam, agar yo’qolib qolsa
ham uni bloklash mumkun
Milliy pul bu mamlakat ichidagi yagona to'lov vositasi hisoblanadi,
O’zbekistonda milliy pul so’m hisoblanadi. O’zbekistonda pul islohotlari 1993
va 1994-yillarda bo’lib o’tgan yani rossiyaning rublidan oldin so’m kupon keyin
so’mga o’tgan.
Davlatdagi pulga bo’lgan talabni qondirish uchun markaziy bank
tomonidan pul emissiyalari o’tkaziladi. Ammo pul miqdori keragidan ortib
ketishi inflatsiya paydo bo’lishi mukun, bu narx-larning muqim oshib borishi
natijasida milliy pul birligining qadrsizlanishidir. Inflatsiyaning sabablari
qo'shimcha pul emissiyasi, ishlab chiqarish qisqarib ketishi, xarajatlarning
oshib ketishi, chet el valutasi zaxiralarining qadrsizlanishi kabilardan
iboratdir.
Shunday qilib, pul - bu hamma tovarlar va xizmatlarni sotish va sotib olish
mumkin bo'lgan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir.

Foydalanilgan adabiyotlar
1 Sh.R. Qobilov va Abdullayev A.J. Qayimova. Z. A, Boltayev
SH.SH, Narziyeva D.M n pul va banklar
2 Sh. Shodmonov va U. G’ulomov iqtisodiyot nazariyasi
3 T.T. Jo’rayev iqtisodiyot nazariyasi
4 A. O’lmasov va A . Vahobov iqtisodoyot nazariyasi
5 Sh. Shodmonov, M.T. Yaxshiyeva, R. A. Yusupov pul nazariyas i
Foydalanilgan saytlar
1 AIM.uz
2 uz.rancholaorquidea.com
3 uz.wikipedia.org
4 uz.mgwiki.top
5 uz.tierient.com

Pul haqidagi turli xil nazariyalar va hozirgi zamon pulining tabiati

Sotib olish