Pul-kredit siyosati. O’zbekistonda inflyatsiya targetlash amaliyoti - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	59.3KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Pul-kredit siyosati. O’zbekistonda inflyatsiya targetlash amaliyoti

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Pul-kredit siyosati. O’zbekistonda inflyatsiya targetlash
amaliyoti
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon

Reja :
Kirish………………………………………………………………………………..3
1. Pul -kredit siyosati tushunchasi va uning taxlili ahamiyati……………………….5
2. Pul kredit soxasini tahlil qilish…………………………………………………..11
3. Bozor iqtisodiyotiga õtayotgan mamlakatlarning pul kredit tahlili…………….. 28
4. O`zbekistonda ishtimoyiy iqtisodiy mubozanati takomalashishi pul kiridet
tahlil……………………………………………………………………………...33
Xulosa ……………………………………………………………………………..38
Foydalanilgan adabiyotlar…………..…….….…………………….…………….40
2

Kirish
Pul-kredit siyosatining takomillashtirilishi hamda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va Markaziy banki tomonidan
muvofiqlashtirilgan harakatlarning amalga oshirilishi iqtisodiyotda narxlar
barqarorligiga va inflatsiyaning 5 foizlik darajasi bo‘yicha uzoq muddatli
maqsadga erishishni ta’minlaydi.
Narxlar barqarorligi aholining turmush darajasi, ishchanlik faolligiga, ularning
milliy valyutaga bo‘lgan ishonchining mustahkamlanishiga, iqtisodiyotda
dollarlashuv darajasining pasayishiga, milliy iqtisodiyotga ichki va tashqi
investitsiyalarning o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, ko‘rsatilgan chora-tadbirlarning samarali amalga
oshirilishi iqtisodiyot agentlarining O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosatiga bo‘lgan ishonchining
oshishiga xizmat qiladi va bu, o‘z navbatida, inflatsion kutilmalarni sezilarli
darajada pasaytirish imkonini beradi.
Barqarorlikni, shuningdek, iqtisodiy siyosat shaffofligi va oldindan ko‘ra
bilinishini ta’minlash mamlakatning investitsion jozibadorligini oshiradi,
kreditlashning tashqi manbalari bo‘yicha tavakkalchilik mukofotini
kamaytirish omili bo‘lib xizmat qiladi Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti tizimida,
yangi xo’jalik yuritish mexanizmi sharoitida hamma uchun majburiy, bir xil
andozaviy boshqaruv usullari bo’lmaydi. CHunki bozor muhitining
favquloddagi o’zgaruvchan vaziyatlari mavjudki, unda faoliyat ko’rsatish yoki
xo’jalik yuritish uchun cheklangan miqdordagi uslublarni qo’llash yarmaydi.
Bozor iqtisodiyotiga xos tizimda bozor sub’ektlarining faoliyatlari va undagi
boshqaruv doimiy izlanishlar asosidagi yangiliklarni joriy etishga
yo’naltirilgan bo’lmog’i maqsadga muvofiqdir.
3

Talabalarda ana shunday muhit bilan bog’liq boshqaruvchilik
qobiliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu fan bo’yicha
berilgan nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun kurs ishi belgilangan bo’lib,
uni bajarilishi talaba tomonidan mustaqil ravishda amalga oshirilishi lozim..
Binobarin, alohida hol uchun boshqaruv usulini qo’llashda uning
tavakkalchilik bilan bog’liq jihatlari ham mutaxassis tomonidan o’rganilgan
bo’lishi lozim. Boshqacha aytganda, boshqaruvni tashkil etishda
tavakkalchilikni qo’llash yoki uni kamaytirish va minimal darajaga tushirish
imkoniyatlarini o’zining amaliyotida qo’llay olishi kerak.
Kafedrasi professor-o’qituvchilari tomonidan mazkur fan bo’yicha
talabalar bilimini baholashda, ularning nazariy olgan bilimlarini kurs ishini
bajarish jarayonida ko’rsata olganligini baholab, tegishli maslahatlar berib
boriladi, uni bajarilishidagi yutuq hamda kamchiliklarini talabalarning
o’zlariga tushuntirib, ularni bilimini yanada kengayishiga imkon yaratib
boriladi.
4

1. Pul -kredit siyosati tushunchasi va uning taxlili ahamiyati.
Moliya tizimining tarkibi. Pul-kredit tizimi statistikasi asosida hisobga olish
tamoyillari. Pul-kredit tizimini boshqarish idoralari. Pul-depozit banklari. Pul-kredit
shar х i asosiy makroiqtisodiy hisoblar orasida pul-kredit hisoblari bir qancha
sabablarga ko‘ra muhim rol o‘ynaydi.
Birinchidan, asosida pul yotgan bozor iqtisodiyotida moliyaviy tizim
sektorlararo resurslar oqib o‘tadigan vositachi vazifasini bajaradi. Pul-kredit sektori
iqtisodiyotdagi barcha moliyaviy oqimlar bo‘yicha hisob-kitob markazi hisoblanib,
ushbu sektorning hisoblarida moddiy resurslarni sektorlararo harakatini
ifodalaydigan oqimlar dinamikasini aks etadi.
Ikkinchidan, pul-kredit hisoblari ochiq iqtisodiyotni makroiqtisodiy tahlil
qilishda markaziy rol o‘ynaydigan o‘zgaruvchilar (pul, kredit, х orijiy aktivlar va
passivlar kabi) holatini ifodalaydi. Bu o‘zgaruvchilarning daromadlar, nar х lar va
TBning holatiga ta’sir me х anizmini tushuntirishi uchun bir qancha turli klassik va
hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalari ishlab chiqilgan. Ushbu mavzuda TBga
monetar yondashish uchun asos bo‘lgan pul-kredit sohasidagi hisobga olish
kategoriyalari ko‘rib chiqilgan. Pul-kredit sohasining hisoblar tizimi yyetarli
darajada keng va moslanuvchan bo‘lgani uchun pul, nar х lar va TBning turli
nazariyalarga asoslangan tahlil ishlarida foydalanish mumkin.
Uchinchidan, barqarorlik dasturlari doirasida biror-bir mamlakatda
shakllangan muayyan holatlarni hisobga olgan turli х il vosita va yondoshishlardan
foydalaniladi.
Ushbu dasturlar nazariy asoslarining markaziy elementi bo‘lib pul-kredit
agregatlari va soliq-budjet operatsiyalari orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar (albatta,
TBning yakuniy holatini hisobga olgan holda) hisoblanadi. Shu sababli, pul-kredit
sektori hisoblarining tarkibi va holati to‘g‘risida aniq tushunchaga ega bo‘lish,
5

barqarorlashtirish dasturining asosi hisoblanmish pul-kredit tahlilida juda
muhimdir.
Va nihoyat, to‘rtinchidan, pul-kredit hisoblari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni odatda
minimal xarajatlar bilan olish mumkin. Hattoki, rivojlanayotgan va bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ham iqtisodiyotning holatini aks ettiruvchi
ma’lumotlar yetishmasligiiga qaramasdan, pul-kredit sektori bo‘yicha ma’lumotlar
makroiqtisodiy statistikaning eng ishonchli qismi ekanligi, mamlakatdagi joriy
holatni kuzatishda iqtisodiy siyosat olib boradigan idoralar uchun katta ahamiyatga
egadir. Shunga ko‘ra, barqarorlashtirish dasturlarini amalga oshirish jarayonida
umumlashtiruvchi moliyaviy ko‘rsatkichlar ko‘pincha bazis mo‘ljallari va
me’yorlari bo‘lib х izmat qiladi.
Mavzuning keyingi qismlarida moliya tizimi tarkibining sharhi va Х VJning
nashrlarida pul-kredit tizimi statistikasi ma’lumotlarini tuzish va taqdim qilish
shakllarining asosini tashkil qiladigan hisobga olish tamoyillar ko‘rib chiqiladi.
So‘ngra pul-kredit boshqaruv idoralari va depozit banklari balanslari tahlil qilinadi.
Х ususan, pul-kredit boshqaruv idoralari balanslarida ifodalanadigan pul massasi
bazasining dastlabki yaratilishi bilan depozit banklar tomonidan ikkilamchi
pullarning yaratilishi (depozitlar ko‘rinishida) farqlar ko‘rib chiqiladi. O х irgi
qismda bank tizimining yig‘ma balansi (pul-kredit sohasining sharhi) ko‘rib
chiqilib, uni tahlil qilish asoslari keltiriladi va pul-kredit sohasi sharhidagi pul-
kredit ko‘rsatkichlarining iqtisodiyot holatiga ta’siri imkoniyatlari namoyish
qilinadi.
Moliya tizimining tarkibi. Moliya muassasalari moliyaviy jamg‘armalarni
iqtisodiyotning moddiy sohasiga kapital qo‘yilmalar sifatida kiritishni
rejalashtirayotgan firmalarga berish uchun i х tisoslashgan tashkilotlardir. Ular
moliviy mablag‘larni davlat muassasalariga ham berishlari mumkin. Ushbu jarayon
moliyaviy vositachilik deb nomlanib, moliyaviy aktivlarni to‘lash muddatlarining
tarkibidagi o‘zgarishlar bilan birgalikda sodir bo‘ladi. Qarz oluvchilar uchinchi
6

tomonda jamg‘arma shaklida bank tizimi hisoblarida hosil bo‘lgan ortiqcha
resurslarni turli х il kredit vositalari, х ususan, aksiyalar, obligatsiyalar, tijorat
veksellari, ipoteka va pay fondlari ko‘rinishida foydalanish imkoniyatlariga ega
bo‘ladilar.
Moliya tizimi bank tizimi va sug‘urta kompaniyalari, pay fondlari, nafaqa fondlari
va pul bozori fondlari kabi nobank moliya muassasalaridan tashkil topadi.
Ko‘pchilik mamlakatlarda bundan tashqari, umumiy moliya tizimining muhim
qismini tashkil qilishi mumkin bo‘lgan uchinchi norasmiy moliya sektori mavjud.
Bank tizimi pul-kredit boshqaruv idoralari (PKBI) va pul-depozit banklaridan
(PDB) iborat bo‘lib, iqtisodiyotni naqd pullar va talab qilib olguncha depozit singari
to‘lov vositalari bilan ta’minlaydi.
Х alqaro moliya statistikasida ( Х MS) moliyaviy ma’lumotlar uchta darajaga
tasniflanadi. Birinchi daraja – PKBI va PDBlarining ayrim balanslaridan tashkil
topadi. Ikkinchi darajada PKBI va PDB ma’lumotlari konsolidatsiya (birlashtirish)
qilinib, pul-kredit sharhi (PKSh) ishlab chiqiladi va natijada iqtisodiyotdagi
pulkredit statistikasi ko‘rsatkichlari olinadi. Uchinchi darajada PKSh boshqa
moliyaviy muassasalarning (BMM) balanslari bilan konsolidatsiya qilinishi
natijasida moliya sohasining sharhi (MSSh) olinadi.
Ushbu mavzuning markazida umumiy moliya tizimi emas, faqat bank tizimi turadi.
Buni uchta holat bilan tushuntirish mumkin.
Birinchidan, empirik ma’lumotlarga ko‘ra, bank sektorining pul majburiyatlari
iqtisodiyotning yalpi nominal pul xarajatlariga kuchli ta’sir ko‘rsatib, iqtisodiy
siyosatning iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflatsiya va TBning holati kabi pirovard
maqsadli ko‘rsatkichlarida aks etadi.
Ikkinchidan, bank sektorining ma’lumotlari odatda rivojlanayotgan va bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda ham ishonchli, ham ularni olishda deyarli
7

qiyinchiliklar bo‘lmaganligi sababli, moliyaviy siyosatni tahlil qilishda katta
ahamiyatga ega.
Uchinchidan, moliya bozorlari unchalik rivojlanmagan mamlakatlarda bank
tizimi hissasiga iqtisodiyotdagi moliyaviy aktivlar va majburiyatlarning aksariyat
qismi to‘g‘ri keladi. . Pul-kredit statistikasi balans ma’lumotlariga asoslanganligi
uchun, ular zahiralar, ya’ni statistika ma’lumotlari ma’lum vaqt holatiga
to‘lanmagan aktivlar va majburiyatlar miqdori ko‘rinishida tuziladi. Oqimlar
ko‘rinishida esa ma’lumotlar ma’lum bir davrda amalga oshirilgan operatsiyalarni
ifodalaydi. Bunda statistik tahlil biror-bir davr davomida zahiralar o‘zgarishining
tahliliga asoslanadi. Yil boshidagi to‘lanmagan majburiyatlarga nisbatan
zahiralarning qanchalik o‘zgarishiga baho berishda ham zahiralar, ham oqimlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar talab qilinadi.
Kassa va o‘tkazish (nachislenie) usullari . Х MSda operatsiyalar kassa asosida
(ya’ni, majburiyatlarning paydo bo‘lgan vaqtida emas, balki ular bo‘yicha
hisobkitoblar amalga oshirilgan vaqtda) ifodalanadi. Ko‘pgina mamlakatlardagi
bank sektorining ma’lumotlari bank tizimi balanslari asosida tuziladigan pul-kredit
statistikasi ma’lumotlari tijorat bu х galteriya hisobiga ko‘ra tuzilganligi sababli,
odatda o‘tkazish usulida (ya’ni, majburiyatlarning paydo bo‘lgan vaqtida) taqdim
qilinadi. Rivojlangan mamlakatlarda bank operatsiyalarining asosiy qismi odatda
kassa vositalaridan foydalanib, o‘sha zahoti amalga oshirilgani uchun, kassa va
o‘tkazish usullarida hisoblangan ma’lumotlar bir-biridan unchalik farq qilmaydi.
Valyuta. Pul-kredit sohasining hisoblari mamlakatning milliy valyutasida
ifodalanadi. Х orijiy valyutada ifodalangan barcha moddalar balans tuzilgan kundagi
(odatda davr o х iridagi) almashuv kursi bo‘yicha milliy valyutaga konvertasiya
qilinadi va balansning agregat ma’lumotlari zahira ko‘rinishida bo‘ladi. Ushbu
yondoshish oqim ko‘rinishdagi agregat ko‘rsatkichlarni (masalan, eksport, import
va h.k.) konvertatsiya qilishdan keskin farq qiladi. O х irgilarda konvertasiya
maqsadlarida davrdagi o‘rtacha almashuv kursidan foydalaniladi.
8

Konsolidatsiyalash. Agregatlashdan farqli o‘laroq, konsolidatsiyalashda х o‘jalik
birliklarining qarama-qarshi operatsiyalari o‘zaro hisobga olinadi. Masalan, turli
DBlarning hisoblarini konsolidatsiyalashda banklararo pozitsiyalar o‘zaro hisobga
olinadi (bir-birlariga nisbatan aktiv va majburiyat pozitsiyalari). PKShni tuzish
uchun konsolidatsiyalash ikki darajada amalga oshiriladi. Dastavval barcha
DBlarning balanslari konsolidatsiyalanadi, so‘ngra esa PKBI bilan DBlarinig
balanslari konsolidatsiyalanadi va natijada PKSh hosil bo‘ladi.
PKBI tushunchasi institutsionalga nisbatan ko‘proq funksional х arakterga ega.
Ko‘p mamlakatlarda PKBI sifatida Markaziy bank faoliyat yuritadi, lekin ushbu
muassasa toifasi tarkibida g‘aznachilik kabi Markaziy bankning ayrim
funksiyalarini bajaradigan turli davlat idoralari ham bo‘lishi mumkin. PKBI naqd
pullarni chiqarish, valyuta zahiralarini saqlash, TBni moliyalashtirish uchun qarz
olish operatsiyalarini bajarib, davlat idoralarining banki hisoblanadi va pul-kredit
tizimini umumiy nazorat qiladi va bank tizimi uchun o х irgi bosqichdagi
(instansiyadagi) kreditor vazifasini bajaradi. Ko‘pchilik mamlakatlarning
g‘aznachiligi tangalarni chiqarish bilan shug‘ullansa, ba’zi mamlakatlarda
davlatning rasmiy zahiralari g‘aznachilik muassasasida yoki g‘aznachilik nazorati
ostida bo‘lgan barqarorlashtirish fondi kabi boshqa tashkilotda saqlanadi. Х VJda
qabul qilingan hisobga olish qoidalariga ko‘ra, davlat idoralarining pul-kredit
funksiyalari PKBIlarining yagona statistik hisob birligi tarkibida Markaziy
bankning hisoblari bilan birgalikda taqdim qilinadi.
Yuqorida qayd qilinganidek, PKBIlarining eng muhim funksiyalaridan biri – bank
tizimi uchun o х irgi bosqichdagi kreditor funksiyasidir. Bank tizimiga moliyaviy
vahima xavf solsa, PKBI investorlarning tizimga ishonchini tiklash va banklardan
ommaviy tarzda mablag‘larni olib qo‘yilishini oldini olish maqsadida kechiktirib
bo‘lmaydigan choralarni ko‘rishlari lozim. Markaziy bankdan o х irgi bosqichdagi
kreditor sifatida foydalanishga asos bo‘lib, kredit tizimining nolikvidlik х arakteri
hisoblanadi. Ayrim olingan vaqt momentida qarzdorlar o‘z qarzlarini uzishlari
9

mumkin, lekin bu ishni qarzdorlar kreditorning talabi bilan har qanday momentda
bajarishga qodir emaslar.
Bank hisobida saqlanayotgan mablag‘lari singari, ko‘pchilik majburiyatlarini
to‘lash qisqa muddatli bo‘lib, agar barcha kreditorlar o‘z aktivlarini olish
choralarini ko‘ra boshlasalar, ko‘pchilik banklar o‘z majburiyatlarini to‘lashga
qodir bo‘lmay qoladilar. Agar bitta DB kerakli to‘lovlarni bajarishda
qiyinchiliklarga duchor bo‘lib qolsa, barcha bank tizimi likvidligidan ayirilib
qolishi mumkin, chunki tizimda turli darajadagi kreditlar va vositachilik
munosabatlari mavjudki, ko‘pincha bank o‘z majburiyatlarini nima sababdan bajara
olmayotganligini aniqlash imkoniyati bo‘lmaydi. Bunday noaniqlikning natijasi –
kreditlarni ”muzlatishga” olib keladigan bank tizimiga ishonchsizlikdir.
Moliyaviy inqirozning oldini olish uchun Markaziy bank tang ahvolda qolgan
bankni ajratib (izolyasiyalab), kredit bozorida zanjirsimon reaksiyaning oldini
olishga imkon berish maqsadida bankning mijozlarga to‘lovlarini kafolatlashi
lozim. Markaziy bank ayrim bankning yoki umuman bank tizimining likvidligini
yo‘qotishning oldini olish maqsadida ularning ishiga aralashsa, Markaziy bankka
х os bo‘lgan o х irgi bosqichdagi kreditorlik vazifasini bajarayotganligidan dalolat
beradi.
10

2. Pul-kredit sohasini tahlil qilish.
Pul bozoridagi muvozanat. Pul multiplikatori konsepsiyasi. Pul-kredit
tahlilining ayrim masalalari.
Bank tizimining balansi hisoblanmish PKSh, mamlakatning tashqi pozitsiyalari
bilan bank tizimidagi sof aktivlar, hamda davlat boshqaruv idoralarining hisoblari
bilan bank tizimi tomonidan davlatni moliyalashtirish orasidagi muhim aloqalarni
aniqlashga imkon beradi. Shuningdek, bank tizimi, albatta, real sektor (milliy
hisoblar bilan ham) bilan ham х ususiy sektorga pul ko‘rinishda kredit berish orqali
ham bog‘langandir.
TB bilan aloqalar. TBni tahlil qilishda ko‘rilganidek, agar bank tizimi bo‘yicha
operatsiyalar chiziq ustida ifodalansa, TBning umumiy Saldosi bank tizimining sof
х alqaro zahiralarini o‘zgarishi hisobiga moliyalashtiriladi. Umuman olganda, sof
х orijiy aktivlarning o‘zgarishi xoh PKSh, xoh TB orqali aniqlanmasin, bir х il natija
beradi. Shuning uchun ushbu o‘zgarish PKSHda PKBI balansi ma’lumotlarining
favqulodda muhimligi sababli, ular pul tahlilida markaziy rol o‘ynaydi. Faqat
PKBIga х os bo‘lgan funksiyalardan biri “yuqori samarali pullar”ni yaratishdir
(zahira pullari yoki pul massasi bazasi). PKBI iqtisodiyotdagi pul massasini
boshqarish va emission daromad olishda iqtisodiyotdagi “yuqori samarali pullar”
summasini nazorat qilish usulidan foydalanadi. Markaziy bank har doim aktivlarni
sotib olish va majburiyatlarni to‘lash orqali zahira pullarini yaratgani uchun, uning
balansini tahlili pul yaratish jarayonini tushunish uchun juda muhim hisoblanadi.
Ochiq bozorda davlat qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish yoki sotish, davlat va
DBlarni kreditlash, shuningdek valyuta intervensiyasi deb nomlanadigan х orijiy
valyutalarni oldi-sotdi kabi PKBIlarining barcha operatsiyalari iqtisodiyotdagi
zahira pullarining miqdoriga ta’sir o‘tkazadi. PKBI zahira pullarini yaratishda
monopolistligi, ularga pul-kredit siyosati va umuman mamlakatdagi pul sohasidagi
masalalarga shubhasiz qozilik (arbitrlik) qilish vakolatini beradi.
11

PKBIning balansi
Quyida PKBIlarining tipik balansi keltirilgan
Aktivlar Passivlar
Хorijiy aktivlar
Oltin
Хorijiy valyuta
ХVFdagi zahira pozitsiyalari
SDRdagi avuarlar
Х orijiy korrespondent-
banklardagi hisoblar
Хorijiy investitsiyalar Zahiradagi pullar
Bankdan tashqaridagi naqd pullar
DBlarning kassalari
DBlarining depozitlari
Х ususiy sektorning so‘rab olinguncha
hisoblari
Boshqaruv idoralaridan tashqari
davlat sektorining hisoblari
Pul-kredit bo‘lmagan moliyaviy
muassasalarning hisoblari
Davlat boshqaruv idoralariga
talablar
Qisqa muddatli g‘aznachilik
obligatsiyalari
Ssuda va bo‘naklar
Boshqa talablar Muddatli, jamg‘arma va valyuta
hisoblari
Obligatsiyalar
Nomoliyaviy davlat
kor х onalariga talablar
Ssuda va avanslar
Veksel va qimmatbaho
qog‘ozlar
Boshqa talablar Import bo‘yicha hisoblar va boshqa
cheklangan hisoblar
Markaziy bankning hisoblari
Svoplar me х anzmlari
Х VJ kreditlaridan foydalanish
Boshqa tashqi qarzlar
12

Davlat boshqaruv idoralarining
hisoblari
Хususiy sektorga
talablar Kapital bilan operatsiyalar
hisoblari
Kapital
Zahiralar
Pul-depozit
banklariga talablar
Ssuda va overdraftlar
Boshqa talablar Tasniflanmaydigan majburiyatlar
Pul-kredit bo‘lmagan moliyaviy
muassasalarga
talablar
qayta hisoblash va ta’minlangan
bo‘naklar
Ssuda va overdraftlar
Boshqa talablar
Tasniflanmaydigan aktivlar

PKBIning tahliliy balansi
Aktivlar Passivlar
Sof хorijiy aktivlar ( NFA ) Zahira pullari (RM)
Sof ichki aktivlar ( NDA ) Chiqarilgan naqd pullar (CY*)
Banklarda Banklardan tashqarida ( CY )
13

Pul-kredit banklarining depozitlari
Sof ichki kreditlar (NDC) Davlat
idoralariga sof talablar ( NDC ) g
Pul-kredit banklariga talablar ( NDC )
b
Iqtisodiyotning boshqa ichki sektorlariga
talablar ( NDC )
r
Boshqa moddalar (sof) (OIN)

Sof хorijiy aktivlar. Ba’zi mamlakatlarda PKBIning sof хorijiy aktivlari bilan sof
rasmiy хalqaro zahiralari bir-birlaridan farqlanmaydi. Aslida, sof х orijiy aktivlar
tushunchasi sof rasmiy zahiralar tushunchasiga nisbatan kengroqdir. Masalan, ba’zi
bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda sof х orijiy aktivlarga TBdagi
muammolar paydo bo‘lgan paytlarda kamomadni qoplash uchun ishlatilishi
mumkin bo‘lgan PKBIlarining х orijiy aktivlar ko‘rinishidagi avuarlari ham
kiritiladi (ya’ni bu mablag‘lar sof х alqaro zahiralar tarkibiga kiritilmasligi kerak).
Bunday aktivlarga milliy valyutaga konvertasiya qilinmaydigan х orijiy valyutalar,
hamda to‘lov to‘g‘risidagi ikkiyoqlama kelishuvlarga ko‘ra paydo bo‘ladigan
moliyaviy talablar kiritilishi mumkin. Bu aktivlar, ta’rifga ko‘ra, oldindan belgilab
qo‘yilgan muayyan mamlakatlar bilan rasmiy hisob-kitoblarda foydalanilishi
mumkin.
Davlat boshqaruv idoralariga talablar (sof). Ularga PKBIlari i х tiyorida bo‘lgan
davlat qimmatbaho qog‘ozlari va davlat boshqaruv idoralariga berilgan bevosita
ssudalar kiradi. Ular hukumatning sof depozitlari sifatida ko‘rsatiladi, chunki davlat
sektorining kredit olish imkoniyatlari boshqa sektorlarga nisbatan kengroqdir.
Natijada hukumatning xarajatlari ularning i х tiyorida bo‘lgan hisoblardagi
14

mablag‘lar va pul qoldiqlari bilan chegaralanmaydi. Bundan tashqari, PKBIlariga
aynan sof kreditlar zahira pullarining yaratilishiga mos keladi.
Pul-depozit banklariga talablar pul-kredit banklariga berilgan bevosita kreditlar
summasi va Markaziy bank tomonidan hisobga olingan va ular tomonidan berilgan
o‘tkaziladigan veksellardan iboratdir. Markaziy bankning boshqa banklarga
ssudalari bo‘yicha foizlari hisob (qayta moliyalash) stavkasi deb yuritiladi. Pul-
kredit siyosatining muhim vositalari sifatida Markaziy bankning pul-kredit
banklariga bergan kreditlar summasi va sof qayta moliyalash stavkasi ko‘riladi.
Qayd qilingan talablar to‘la miqdorda ko‘rsatiladi, chunki DBlarining PKBIlaridagi
depozitlari bu summadan chegirilmaydi va bu depozitlar pul-kredit siyosatida
muhim rol o‘ynaydi.
Х ususiy sektorga talablar. Odatda bu talablar kichkina miqyosda bo‘ladi. An’anaga
ko‘ra, jismoniy sha х slar va kor х onalarga ssudalarni berish Markaziy bank
tomonidan emas, pul-depozit banklari tomonidan amalga oshiriladi. Lekin, ushbu
kategoriyaga PKBIlarining boshqa moliya muassasalari va davlat kor х onalariga
nisbatan talablari kiritilishini aytib o‘tish lozim.
Boshqa moddalar (sof). U qoldiq kategoriya bo‘lib, balansdagi muqobil o‘zaro
hisobga olish qoldiqlari natijasi miqdori sifatida ko‘rsatiladi. Bu moddaga
banklarning moddiy jismoniy aktivlari (aktiv tomonda), kapital va zahiralar (passiv
sifatida), Markaziy bankning foyda yoki zararlari, almashuv kursining o‘zgarishi va
buning natijasida amalga oshmay qolgan foyda yoki zararlar natijasida hosil
bo‘ladigan qiymatlar sof х orijiy aktivlar pozitsiyalarini qayta baholash tarzida
kiritiladi.
Zahira pullari (RM). Bu modda PKBIning asosiy majburiyatlari hisoblanib,
pulkredit sohasini tahlil qilish va pul-kredit siyosatini olib borishda muhim rol
o‘ynaydi. Zahira pullar tarkibiga asosan muomalaga chiqarilgan naqd pullar
(banklar va banklardan tashqarida muomalada bo‘lgan) hamda banklar va bank
bo‘lmagan muassasalarning PKBIdagi hisob raqamlarida mavjud bo‘lgan
15

mablag‘lar kiradi. Ushbu kategoriyaga davlat idoralari va norezidentlarning PKBI
hisoblaridagi mablag‘lar kiritilmaydi, chunki bu mablag‘lar davlat idoralariga
nisbatan moliyaviy majburiyatlar va х orijiy aktivlar bilan mos ravishda o‘zaro
hisob-kitob qilinadi
(vzaimozachet). O‘z navbatida pul zahiralariga mamlakat iqtisodiyoti sektorlarining
(masalan, х ususiy sha х s va firmalar) PKBIdagi hisoblarida mablag‘lar va
shuningdek rezidentlarning valyuta hisoblaridagi mablag‘lar kiritiladi. Ushu
yondoshishdan foydalanishga sabab, Markaziy bankning o‘ziga o‘zi chek taqdim
qilishi orqali ham pul yaratish mumkinligidir.
Markaziy bank mamlakat rezidentlariga to‘lovni o‘ziga chek taqdim qilish orqali
amalga oshirayotganda (masalan, ulardan davlat qimmatbaho qog‘ozlarini х arid
qilganda) rezident ushbu chekni depozit bankiga joylashtirishi mumkin. Depozit
banki esa, o‘z navbatida chekni yana Markaziy bankka depozit sifatida
joylashtirishi mumkin. Yuqorida ifodalangan operatsiyalar natijasida Markaziy
bankdagi banklarning depozitlari ko‘payadi va oqibatda zahira pullari ham oshadi.
Iqtisodiyotda bunday imkoniyatga ega boshqa birorta muassasa yo‘qdir. Zahira
pullarining miqdoriga ta’sir ko‘rsatadigan omillar
 Sof хorijiy aktivlar ( NFA*).
 Davlat boshqaruv idoralariga sof talablar ( NCg* ).
 Depozit banklariga talablar ( Sb* ).
 Х ususiy sektorga talablar ( Cp* ).
 Boshqa sof moddalar ( OIN* ).
Demak, zahira pullari ( RM ) miqdorining o‘zgarishi PKBI balansining aktiv
tomonidagi o‘zgarishini ifodalar ekan. Masalan, TBning umumiy Saldosini musbat
(manfiy) bo‘lishi PKBIdagi sof xalqaro zahiralar ko‘payadi (kamayadi) va agar
ichki kredit yoki boshqa sof aktivlarda o‘zgarishlar mavjud bo‘lmasa, zahira
pullarining miqdori oshadi (kamayadi). Х uddi shunga o‘ х shash, agar PKBI o‘z
16

ichki aktivlarini davlat qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish (sotish) yoki depozit
banklari ssudalar berish (ssudalarni qaytarib olish) hisobiga oshirsalar
(kamaytirsalar), boshqa moddalarda o‘zgarishlar sodir bo‘lmasa, oqibatda zahira
pullarining miqdori ko‘payadi (kamayadi).
PKBIlarining balansini quyidagi shaklda ifodalash mumkin:
RM = NFA* + NCg* + Cb* + Cp* + OIN* .
Yuqoridagi tenglamani oqimlar (zahiralarning o‘zgarishi) tarzida ham ifodalash
mumkin:
∆RM = ∆NFA* + ∆NCg* + ∆Cb* + ∆Cp* + ∆OIN* .
Odatda, pul-kredit boshqaruvi idoralari iqtisodiyotdagi zahira pullari miqdori
ustidan to‘la nazorat qila olmaydilar. Masalan, TBning holatini ifodalaydigan sof
х orijiy aktivlar miqdorining o‘zgarishini iqtisodiy siyosat orqali to‘la nazorat qilish
ancha mushkul hisoblanadi. Bundan tashqari, ko‘pchilik mamlakatlarda hukumatga
bo‘lgan talabning o‘zgarishi, ayniqsa Markaziy bank mustaqil bo‘lmagan
mamlakatlarda, davlat budjetiga passiv tarzda moslashuv natijasida sodir bo‘ladi.
Markaziy bank biror-bir darajada TBga tashqi omillar ta’sirini qoplashi va budjet
kamomadini monetizatsiyalashga qarshilik ko‘rsatishiga qaramasdan, amalda eng
ya х shi nazoratni tijorat banklari ustidan olib borishi mumkin.
PKBI balansidagi o‘zgarishlar izohi. PKBI pul sohasidagi vaziyatga zahira
pullarining miqdorini o‘zgartirish orqali ta’sir o‘tkazadi. Ular i х tiyorida zahira
pullari miqdoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazuvchi 5 ta vosita mavjud: valyuta
intervensiyasi, ochiq bozordagi operatsiyalar, budjet kamomadini moliyalash, qayta
moliyalash foizi siyosati va majburiy zahiralar me’yorlari.
Valyuta intervensiyasi. PKBI almashuv kursini ushlab turish va х alqaro
zahiralarni yyetarli darajaga yetkazish kabi maqsadlarda х orijiy valyuta bozorida
intervensiya qilishi mumkin. Bunday intervensiya zahira pullari miqdoriga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazadi va shuning uchun mamlakat iqtisodiyotidagi
17

umumiy likvid mablag‘lar miqdori va pul-kredit siyosatining qattiq yoki
liberalligiga ta’sir qiladi. Masalan, Markaziy bank mamlakat rezidentlaridan х orijiy
valyutalarni harid qilib, o‘ziga o‘zi chek yozish orqali ushbu operatsiyani to‘lasa
(bu qo‘shimcha pul emissiyasi bilan bir х il natija beradi), mamlakat iqtisodiyotidagi
zahira pullarining miqdori oshadi. Markaziy bankning balansida tashqi aktivlarning
ko‘payishi ham mos ravishda zahira pullari miqdorining ko‘payishiga olib keladi.
Agar Markaziy bank х orijiy valyutalarni sotsa, tashqi aktivlar miqdori va
mos ravishda iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdori kamayadi.
Ochiq bozordagi operatsiyalar. Ushbu operatsiyalar pul bazasi miqdoriga
ta’sir qiluvchi eng ya х shi va keng qo‘llaniladigan vosita hisoblanadi. Unda
ikkilamchi bozorda davlat sektorining vositalari, х ususan davlatning qimmatbaho
qog‘ozlari sotiladi yoki sotib olinadi. Masalan, Markaziy bank aholi va
kor х onalardan davlat qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olsa, uning qimmatbaho
qog‘ozlar ko‘rinishidagi avuarlari ko‘payadi (aktivlar ko‘payadi) va mos ravishda
uning majburiyatlari (zahira pullari) ham naqd pul ko‘rinishida (agar davlat
qimmatbaho qog‘ozlarini yangi pullarni emissiya qilish hisobiga amalga oshirilsa)
yoki tijorat banklarining Markaziy bankdagi depozitlarini ko‘payishi hisobiga (agar
Markaziy bank o‘ziga chek yozib bersa) oshadi. Agar Markaziy bank davlat
qimmatbaho qog‘ozlarini aholi va kor х onalarga sotsa, uning avuarlari kamayadi va
natijada zahira pullarining miqdori kamayadi.
Davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish. Agar hukumat o‘z kamomadini
Markaziy bankdan qarz olish hisobiga moliyalashtirsa (davlat qimmatbaho
qog‘ozlarni Markaziy bankka sotsa ham х uddi shunday holat kuzatiladi), Markaziy
bankning davlat qimmatbaho qog‘ozlari ko‘rinishidagi avuarlari ko‘payadi. Davlat
Markaziy bankdan ssuda olgan hollarda Markaziy bankning davlatga nisbatan
talablari va davlatning Markaziy bankdagi depozitlari oshadi va natijada Markaziy
bankning davlatga nisbatan sof talablari o‘zgarmay qoladi. Biroq, agar davlat qarz
ko‘rininshida olingan pullardan х ususiy sektorga to‘lovlarni amalga oshirsa,
18

davlatni Markaziy bank hisoblaridagi mablag‘larining kamayishi hisobiga zahira
pullarining miqdori ko‘payadi va natijada Markaziy bankning davlatga bergan sof
kredit miqdori oshadi.
Shunday qilib, davlat budjeti kamomadining Markaziy bankdan olingan qarz
hisobiga moliyalanishi proporsional ravishda zahira pullarining ko‘payishiga olib
kelar ekan. Shu sababli budjet kamomadini Markaziy bankdan olingan qarzlar
hisobiga moliyalashtirilishi pul emissiyasi hisobiga moliyalashtirish bilan
tenglashtiriladi (ko‘pincha ushbu holatni pulni bosib chiqarish hisobiga kamomadni
moliyalashtirish yoki kamomadni monetizasiyalash deb yurtiladi). Demak,
Markaziy bankning erkinligiga baho beruvchi me’yorlardan biri - davlatga ssuda
berishdan bosh tortish hisobiga zahira pullari miqdorini nazorat qilish imkoniyatiga
ega bo‘lish ekan.
Qayta moliyalash stavkasi. Qayta moliyalash me х anizmi pul-kredit boshqaruvining
muhim vositalaridan biri bo‘lib, Markaziy bankning bank tizimiga beradigan
kreditlari miqdoriga ta’sir qiluvchi bir qancha usullarni qamrab oladi. Eng muhim
vositalardan biri - beriladigan kreditlarning foiz stavkasi hisoblanadi. Markaziy
bank iqtisodiyotdagi zahira pullari miqdoriga summani va o‘z kreditlarini berish
sharoitlarini o‘zgartirishi hisobiga ta’sir o‘tkazishi mumkin. Markaziy bankning
tijorat banklariga beradigan krediti amalda bevosita uning nazoratida bo‘ladigan
zahira pullarining manbaidir. Moliyaviy bozori rivojlangan ko‘pchilik
mamlakatlarda ushbu turdagi kreditlar faqat banklarning likvid mablag‘lar va
inqiroz holatlarini oldini olish maqsadida qisqa muddatli talablarini qondirish bilan
chegaralanadi. Markaziy bank kreditlari foiz stavkalarning oshishi (qayta
moliyalash stavkasining) pul-kredit bozorida qattiqroq sharoitlar yaratishga
intilishni anglatadi. Kreditlar qiymatining oshishi natijasida banklar Markaziy
bankdan qarz olishini qisqartirishadi va bir vaqtning o‘zida bu holat tijorat
banklarining ortiqcha zahiralarini oshirishga majbur qiladi. Ushbu chora natijasida
Markaziy bankning aktivlari kamayadi va oqibatda zahira pullari miqdori ham
19

kamayadi. Agar Markaziy bank qayta moliyalash foiz stavkasini pasaytirsa, ushbu
holat tijorat banklarining Markaziy bankdan qarz olishini rag‘batlantiradi va
shuning uchun iqtisodiyotdagi zahira pullarining miqdori ko‘payadi.
Majburiy zahiralar me’yori. Markaziy bank iqtisodiyotdagi zahira pullarining
miqdoriga Markaziy bankda saqlanadigan majburiy zahiralar miqdoriga oddiy
o‘zgartirishlar kiritish orqali ta’sir o‘tkazishi mumkin. Masalan, majburiy zahiralar
me’yorining oshirilishi bank tizimini belgilangan depozit darajasini saqlab turish
uchun ko‘proq zahiralar ushlab turishga majbur qiladi va natijada zahira pullarining
miqdori ko‘payadi. Shu bilan bir vaqtda bank tizimining pul yaratish bobidagi
salohiyati ham qisqaradi.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan har bir vosita PKBIning balansiga ta’sir ko‘rsatishi
sababli, zahira pullarining o‘sish sur’atlarini quyidagicha aniqlash mumkin:

yoki

Boshqacha aytganda,
Zahira pullarining o‘sish sur’ati = = aktivlar alohida moddalari o‘sish
sur’atlarining tortilgan summasi.
Ushbu tenglamada vazn sifatida har bir aktivning o‘tgan yildagi salmog‘i olinadi.
Pul-depozit banklari (PDB). PDBga barcha banklar va shunday funksiyani
bajaradigan katta miqdorda depozit shaklidagi majburiyatlarga (talab qilinganda
to‘lanadigan) ega bo‘lgan moliya tashkilotlari kiradi. Majburiyatlar cheklar yoki
boshqa to‘lov usullarida amalga oshirilishi mumkin.
PDB 4 ta iqtisodiy funksiyani bajarishadi.
20

Birinchidan, va dastavval, ular bir tomondan jamg‘arlarga ega bo‘lgan х o‘jalik
yurituvchi subyektlar bilan va ikkinchi tomondan, investorlar o‘rtasida vositachilik
vazifasini bajaradilar. Ushbu jarayonda moliyaviy aktivlarni to‘lash muddatlari
o‘zgaradi. PDBning muhim roli uzoq muddatli ssudalar uchun qisqa muddatli
depozitlarni taqdim qilishdir.
Ikkinchidan, PDB iqtisodiyotda depozit pullarini asosiy yaratuvchilaridir. Ushbu
vazifa kreditlar berish orqali amalga oshiriladi. PDB qisman zahira qoplash
sharoitlarida iqtisodiyotda pul yaratilishiga ham hissa qo‘shadilar.
Uchinchidan, PDBning depozitlarni qabul qilish va kreditlarni berish siyosatidagi
hulqi iqtisodiyotdagi pul massasining miqdori va likvid mablag‘lar miqdoriga ta’sir
o‘tkazadi.
To‘rtinchidan, PKBI tomonidan belgilangan chegaralarda o‘z faoliyatini olib borib,
PDB PKBIning pul-kredit siyosati orqali iqtisodiyotning qolgan qismiga ta’sirini
o‘tkazishga ko‘mak beradi. Boshqa moliyaviy tashkilotlardan farqli o‘laroq, PDB
ushbu vazifani bajarish qudratiga ega, chunki ularning depozitlar bo‘yicha
majburiyatlari to‘lov vositasi vazifasini bajaradi, ya’ni hisoblardagi pullar pul
egalarining majburiyatlarini to‘lashlari uchun foydalaniladi.
PDBning ta’rifi ushbu moliya muassasa turiga mansublik me’yorlari boshqa moliya
muassasalariga nisbatan ancha erkinroq ekanligini ko‘rsatadi, chunki ular
muassasalarning х arakteriga emas, balki depozitlarning miqdori va tarkibiga
asoslangandir.
Pul-kredit sohasini tahlil qilishda yuqoridagi erkinlikka e’tibor berish zarur, chunki
banklarning likvidlik darajasi ancha murakkab va bir х il ma’no bermaydigan
kategoriyadir.
Yuqoridagi moddalarning ko‘p qismi qo‘shimcha izohlarni talab qilmaydi. Lekin
shunga qaramay quyidagi uchta holatga e’tibor berish zarur.
21

1. PDBlari tashqi savdo operatsiyalarini moliyalashtirishda qatnashganligi
sababli, ular odatda ma’lum miqdorda хorijiy aktivlarga ega bo‘ladilar. Ushbu
zahiralarni mamlakatning rasmiy zahiralariga qo‘shish masalasi har bir mamlakatda
bu zahiralar PKBIlari tomonidan qanchalik nazorat qilinishiga qarab hal qilinadi.
2. Aktivlardan farqli o‘laroq, PDBlarning majburiyalari qaysi sektorga
mansubligiga qarab emas, balki vositalarning turiga, хususan likvidlik darajasiga
ko‘ra tasniflanadi. Bunday tasniflash PDBlarning qaysi majburiyatlari pul
massasiga
(tor ma’noda) likvidlik darajasini belgilovchi majburiyatlarni uzish muddatiga ko‘ra
kiritilishi mumkinligidan kelib chiqadi.
3. PDBlari PKBIlarida qonunda belgilangan miqdorda o‘z aktivlarining bir
qismini zahira ko‘rinishida saqlaydilar. Bunday meхanizm zahiralarni qisman
qoplash tizimi deb yuritiladi. PKBI PDBdan qisman mijozlarga naqd pul kerak
bo‘lib qolgan taqdirda, ularni pul bilan ta’minlash va qisman pul massasini
boshqarish maqsadlarida o‘z depozitlarining bir qismini naqd pul ko‘rinishda
saqlab turishni talab qiladilar. Ba’zan PDB qo‘shimcha himoyalanish choralari
sifatida ortiqcha zahiralarni ham saqlab turadilar
Quyida PDBlarining namunaviy balansi kelitirilgan
Akti Passi
zahiralar; kassa (ma х sus joylarda
saqlanadigan naqd pullar);
PKBIdagi
hisoblar; х orijiiy
aktivlar;
norezident banklarga
talablar; norezident nobank
muassasalarga talablar;
davlat boshqaruv idoralariga talablar;
g‘aznachilik veksellari;
boshqa davlat qimmatbaho
qog‘ozlari;
ssuda va bo‘naklar; talab qilib olinguncha
hisoblar; oddiy talab qilib
olinguncha hisoblar; chek
hisoblari; muddatli,
jamg‘arma va valyuta
depozitlari; muddatli
depozitlar; jamg‘arma
depozitlari; valyuta
depozitlari; pul bozori
vositalari;
depozit sertifikatlari;
oddiy veksellar;
boshqa vositalar;
obligatsiyalar;
chegaralangan depozitlar;
22

boshqa talablar;
nomoliyaviy davlat kor х onalariga
talablar;
х ususiy sektorga talablar;
hisob operatsiyalari;
ssuda va
bo‘naklar;
ipoteka;
investitsiyal
ar;
overdraftlar
; boshqa
talablar;
pul-kredit bo‘lmagan moliyaviy
muassasalarga talablar; importni oldinday to‘lash;
depozit akkreditivlari
bo‘yicha depozitlar; boshqa
chegaralangan depozitlar;
х orijiy majburiyatlar;
norezident banklar;
norezident nobank
muassasalari; davlat
boshqaruv idoralarining
hisoblari; kapital bilan
operatsiyalar hisoblari;
tasniflanmagan
majburiyatlar;
PDBlarining tahliliy balansi
Aktivl
a
r
: Passivl
a
r
:
sof хorijiy aktivlar;
zahiralar; majburiy zahiralar;
ortiqcha zahiralar; ichki kredit;
davlat boshqaruv idoralariga
talablar (netto); ichki
iqtisodiyotning boshqa sektorlariga
talablar;
boshqa moddalar (netto); depozitlar; talab qilib
olinguncha (DD);
muddatli va
jamg‘arma (TD);
valyuta (FC);
PKBIga nisbatan majburiyatlar;
boshqa likvidlik darajasi pastroq
majburiyatlar;

PDB qo‘yilmalar bo‘yicha o‘zlariga naqd pul berish majburiyatlarini olganliklari
uchun, ma’lum miqdorda zahiralarni saqlab turishlari shart. Talab qilib olinguncha
depozitlar o‘sha zahotiyoq, muddatli va likvidlik darajasi pastroq qo‘yilamalar esa,
oldindan belgilangan muddatlarda naqd pulga aylanadilar. Albatta, barcha mijozlar
bir vaqtning o‘zida banklardagi qo‘yilmalarini baravar talab qilishlari ehtimoli juda
past. Agar PDBlarining zahiralari yyetarli bo‘lmasa, ular PKBIdan Markaziy
bankning qayta moliyalash stavkasida ssuda olishlari mumkin.
23

Shunday qilib, PDBlarining zahiralarga talabi iqtisodiyotdagi zahira pullarining
miqdori va pul massasini belgilovchi muhim omil hisoblanar ekan. Zahiralarning
o‘zgarishi PDBlarini depozitlar bo‘yicha majburiyatlarining zahiralar miqdoriga
nisbatan martalab oshishi yoki kamayishini ta’minlashi mumkin. PDB ssudalarni
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi bo‘yicha jalb qilishilari sababli,
ularning avuarlari miqdori ushbu foiz stakalaridan qisman bog‘liq bo‘ladi.
Zahiralarga PDBlarining talabini belgilashda yana bir muhim omil sifatida to‘lov
tizimining samaradorligini ko‘rsatish mumkin. Ushbu omil, ayniqsa bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, katta ahamiyatga ega. Pul-kredit shar х i
(PKSh).
PKSh barcha bank tizimining yig‘ma balansi hisoblanib, unda PDB va PKBI
balanslari konsolidatsiyalashgan bo‘ladi. PKShning aktiv va passivlari barcha bank
tizimining aktiv va majburiyatlarini ifodalaydi. Pul-kredit sohasining PKShni
tuzishdagi eng muhim vazifalardan biri bo‘lib, bank tizimi bo‘yicha umuman pul va
kredit ko‘rsatkichlarining dinamikasini o‘z vaqtida taqdim qilishdir. Bu esa o‘z
navbatida, ushbu ko‘rsatkichlar dinamikasini kuzatish orqali zarur bo‘lgan hollarda
pul-kredit siyosatiga ma’lum o‘zgartirishlar kiritishga imkon beradi.
Quyida PKSh ning namunaviy shakli keltirilgan
Aktivlar Passivlar
Sof хorijiy aktivlar
( NFA )
Sof ichki aktivlar
( NDA )
Cof kreditlar ( NDC )
Davlatga sof kreditlar Keng ma’nodagi pul massasi ( M2 )
Tor ma’nodagi pul massasi ( M1 )
Muomaladagi naqd pullar ( CY )
Bank tizimining
talab qilib olinguncha hisoblaridagi
mablag‘lar( DD )
Kvazi pullar ( QM )
24

( NDC )
g
Iqtisodiyotga
kreditlar ( NDC )
r
Boshqa sof moddalar
( OIN )

PKShning passiv qismi iqtisodiyotdagi likvid mablag‘lar miqdorini ifodalaydi.
Unga ko‘ra pul massasi bank tizimi yaratgan muomaladagi pullardir.
Moliyaviy vosita sifatida ”pul” tushunchasini aniqlashda iqtisodchilar bir qancha
me’yorlarni qo‘llaydilar. Х ususan, moliyaviy vosita, agar u to‘lov vositasi, qiymat
me’yori kabi vazifalarni bajarib, belgilab qo‘yilgan nominal qiymatga ega bo‘lsa va
likvid bo‘lsa (ya’ni, o‘sha zahotiyoq foydalanilishi mumkin bo‘lsa), hamda u
qonuniy to‘lov vositasi bo‘lsagina pul tarkibiga kiritilishi mumkin.
Tor ma’noda pul massasi bankdan tashqaridagi naqd pullar (CY) bilan bank
tizimidagi talab qilib olinguncha hisoblardagi mablag‘larning yig‘indisiga teng. Tor
ma’nodagi pul massasi iqtisodiy adabiyotlarda M1 deb belgilanadi. Muomaladagi
naqd pullar deganda barcha bosib chiqarilgan naqd pullar emas, balki bank
tizimidan tashqarida bo‘lgan naqd pullar nazarda tutiladi.
Tor ma’nodagi pul massasi (M1) = Muomaladagi naqd pullar (CY) + + Talab
qilib olinguncha depozitlar (DD).
Kengroq ma’nodagi pul tushunchasi M1dan tashqari kvazipullarni ( QM ) ham
qamrab oladi. Kvazipullar tarkibiga bank tizimining muddatli va jamg‘arma
hisoblaridagi mablag‘lar kiradi. Keng ma’nodagi pul massasi (M2) kategoriyasi
bank tizimining majburiyatlariga mos keladi. Х ususan, unga rezidentlarning valyuta
25

hisoblaridagi mablag‘lar, depozit sertifikatlari va qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha
REPO bitimlari kiradi.
Keng ma’nodagi pul massasi (M2) = Tor ma’nodagi pul massasi (M1)+
+ Kvazipullar (QM)
yoki
M2 = CY + DD + TD .
Bank tizimi aktivlari va majburiyatlarining ayniyati - pul massasi miqdori
( M2 ) balansning qarama-qarshi tomonidagi komponentlarning, ya’ni: milliy
valyutada ifodalangan sof х orijiy aktivlar ( NFA ) va sof ichki aktivlarning (NDA)
yig‘indisiga tengligini anglatadi. Boshqacha aytganda, umuman bank tizimi uchun
quyidagi tenglamani yozish mumkin:
M2 = NFA + NDA .

Sof ichki aktivlar (NDA) sof ichki kreditlar (NDS) va boshqa sof moddalar
yig‘indisiga teng bo‘lganligi uchun, 5.6 tenglamani quyidagicha ifodalash mumkin:
M2 = NFA + NDC + OIN
yoki oqimlar
ko‘rinishida:
DM2 = DNFA + DNDC + DOIN .
Yuqorida ko‘rib chiqilgan pulning M2 va M1 kategoriyalari amaliyotda eng keng
tarqalgan kategoriyalardir. Ko‘pchilik mamlakatlarda mamlakat iqtisodiyoti
erkinlashtirilganidan so‘ng pul massasining M3, M4 va L kabi kengroq
ko‘rsatkichlari ham qo‘llanila boshlandi.
Har bir mamlakatda M3ning х ususiy muayyan ta’rifi berilishiga qaramasdan,
odatda ushbu agregat M2 va qo‘shimcha pul vositalarining kengroq spektorlari va
26

emitent muassasalarini qamrab oladi. Pul massasining bu agregatiga yo‘l cheklari
va turli tijorat qog‘ozlari (pul bozorining pay fondlarida qatnashish sertifikatlari,
pul vaucherlari) kiradi.
M4 agregati M3 agregati va likvid davlat qimmatbaho qog‘ozlari, erkin
muomaladagi obligatsiyalar va boshqa moliyaviy vositachilarning majburiyatlarini
qamrab oladi. Ba’zan, shuningdek “likvid mablag‘lar” (L) deb nomlanadigan
yanada kengroq pul kategoriyasidan ham foydalaniladi. Ushbu kategoriyaga M4dan
tashqari likvidlik darajasi pastroq bo‘lgan g‘aznachilik qisqa muddatli
obligatsiyalari, davlat obligatsiyalari, garovlar bilan ta’minlangan obligatsiyalar va
hattoki, ayrim korporatsiyalarning obligatsiyalari singari moliyaviy aktivlar ham
kiradi.
27

3. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit tahlili
Moliya bozoridagi yangiliklar pullar bilan o‘z tavsiflariga ko‘ra, pullarga
yaqin bo‘lgan boshqa aktivlar orasidagi chegaralarni yo‘qotib bormoqda. Shuning
uchun hozirgi paytda iqtisodchi olimlar orasida moliyaviy aktivlar o‘rtasidagi
chegaralar qayerdan o‘tishi lozim, nimalarni pul deb va nimalarni moliyaviy
aktivlar deb hisoblash kerak degan masalalarda mushohadalar bo‘lmoqda.
Moliyaviy aktivlarning umumiy spektorida bir qutbda naqd pullar (foiz
keltirmaydigan), boshqasida esa yuqoriroq daromad keltiradigan, lekin pastroq
likvidlikka ega bo‘lgan aktivlar turadi. Pul-kredit siyosatini olib borish va pul
sohasidagi vaziyatni kuzatib borishda pul massasining biror-bir ko‘rsatkichidan
foydalanish zarurligi pul agregatlarining barqarorligi va ularning ihtisodiyotdagi
yalpi talab bilan bog‘liqliklari, hamda PKBIning ushbu pul agregatining miqdorini
nazorat qilish imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Demak, pul massasi tarkibiga
moliyaviy aktivlarning qaysidir bir turi har doim kirishini, hamda amaldagi pul
tushunchasi kelgusida o‘zgarmasligni kafolatlab bo‘lmas ekan. Qaysi aktivlarning
pul massasi tarkibiga kirishi empirik usulda amalga oshiriladi va shu sababli, pul
agregatlarining bir nechta turlarini tahlil qilib borish lozim.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarning pul-kredit sohasini tadqiqot
qiluvchi muta х assislari biror-bir mamlakatga х os bo‘lgan tizimiy va institutsional
х arakterga ega bo‘lgan muayyan muammolarga duch kelishadi.
Pul aylanish tezligining tez-tez o‘zgarib turishi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan
mamlakatlarda yuqori va tez-tez o‘zgarib turuvchi inflatsion jarayonlar pul aylanish
tezligining tezlashuvi bilan birgalikda sodir bo‘ladi. Pul aylanishining tezlashuvi
muttasil bo‘lmasdan, diskret hollarda sakrab turgan. Ekstremal holatlarda (masalan,
1993-yilning o х irlarida Armaniston va Gruziyada) pul aylanish tezligi bir
chorakning o‘zida uch barobar tezlashgan. Dastlabki pul aylanish tezligining yuqori
28

darajada tezlashuv tendensiyasining teskari yo‘nalishda o‘zgarishi yoki pasayishi
birdaniga sodir bo‘lmasdan, buning uchun ancha uzoq vaqt talab qilinadi. Bu
holatga erishish uchun real pul qoldiqlari uzoq vaqt davomida past darajada saqlab
turilishi lozim.
Yuqori darajadagi inflatsiya mavjud bo‘lgan mamlakatlarda real pul qoldiqlari
operatsiyalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan minimal darajada sekin-asta
barqarorlashadi. Avval sodir bo‘lgan giperinflatsiya sharoitlaridan kelib chiqib, real
pul qoldiqlari bir qancha vaqt mobaynida inflatsiya boshlanguncha bo‘lgan
davrdagi darajaga real pul qoldiqlariga talab keskin pasaygan taqdirda ham
yaqinlashmaydi, degan х ulosa chiqarish mumkin.
Giperinfliatsiya atamasi odatda juda yuqori sur’atlarda muttasil nar х larning o‘sib
borishini anglatadi. Filipp Kagan tomonidan taklif qilingan ta’rifga ko‘ra,
giperinflatsiya holatlari oylik inflatsiya darajasi bir necha oy mobaynida 50 foizdan
kam bo‘lmagan vaqtlarda sodir bo‘ladi. Ilgari I va II jahon urushlaridan keyingi
Germaniyadagi, ushbu urushlar oraligida Avstriya, Vengriya va Lotin Amerikasi
mamlakatlaridagi giperinflatsiya holatlari yuqori sur’atlarda pul massasi o‘sishining
inflatsiyaga ta’sirini o‘rganish uchun laboratoriya tajribasi deb hisoblanishi
mumkin.
Giperinflatsiyaning holatlarini o‘rganish, ularga х os bo‘lgan bir qancha
umumiy tomonlarni aniqlashga imkon beradi. Birinchidan, pulga real talab keskin
pasayib ketadi. XX asrning 20-yillariga kelib, Germaniyadagi real pulga talab ikki
yil oldingi darajaning 1/30 qismigacha pasayib ketgan. Ikkinchidan, nisbiy nar х lar
juda ham nobarqaror holatga kelib qoladi. Germaniyada real ish haqining darajasi
past va yuqoriga har oyda 1/3 darajaga tebranib turgan. Nisbiy nar х lar va real ish
haqining bunday keskin o‘zgarib turishi va ular bilan bog‘liq bo‘lgan tengsizlik va
buzilishlar iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka katta ziyon yetkazdi. Uchinchidan,
yuqori sur’atli inflatsiya sharoitlarida, odatda katta tebranishlar sodir bo‘ladi. 1921-
1923-yillarda Germaniyada oylik inflatsiya sur’atlari noldan 500 foizgacha o‘zgarib
29

turgan. Bunday sharoitlarda nominal foiz stavkalaridan ushbu stavkalar bo‘yicha
kreditlash jarayoniga barham berilishi sababli, pullarni saqlashning muqobil
xarajatlari me’yori sifatida foydalanib bo‘lmaydi. Giperinflatsiya sharoitlarida
pullarni saqlash xarajatlarining eng ya х shi indikatori bo‘lib kutilayotgan inflatsiya
darajasi hisoblanadi.
Ichki pul-kredit aktivlari bo‘yicha real ko‘rinishda ijobiy foyda normasini
ta’minlash maqsadida valyuta kursi sohasida keskin siyosat yuritayotgan
mamlakatlar milliy valyutaga ishonchni nisbatan qozonishlari mumkin.
Tijorat banklari orasida raqobatning yo‘qligi. Tijorat banklari orasida raqobatning
yo‘qligi pul-kredit nazoratining bilvosita usullaridan foydalanishni qiyinlashtiradi.
Tijorat banklari o‘z foydalarini maksimallashtirish uchun faoliyatni
boshlamaganliklari uchun bank zahiralariga talab foiz stavkalariga nisbatan sezgir
bo‘lmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan ko‘pchilik mamlakatlar
pul qoldiqlarini pul bozorida zahiralarni qayta taqsimlash uchun auksionlar
o‘tkazish orqali Markaziy bankning kreditlarini nar х lar bilan bog‘liq bo‘lmagan
normallashtirish usulidan foydalanganlar. Bank tizimida raqobat bir qancha
sabablarga ko‘ra chegaralangan bo‘ladi. Ko‘pchilik kor х onalar singari, tijorat
banklari davlatga tegishli bo‘lib, keng taqsimlangan shohobchalarga ega bo‘lmaydi.
Banklar hamon Markaziy bank mablag‘lari, yirik miqdorda imtiyozli kreditlar va
kreditlashning yuqori chegaralariga bog‘liq holda faoliyat yuritadilar. Ko‘pchilik
banklar Markaziy bankning qayta moliyalashiga bog‘liq bo‘lishi natijasida,
markazlashgan rejalashtirish davridan davom yetib kelayotgan kreditlarning
depozitlardan oshib ketish holatlariga barham berilmagan. Oqibatda mablag‘lardan
qayta foydalanishga mo‘ljallangan banklararo bozor shakllanmasdan va
ssudalarning salmoqli qismi subsidiyalanib qolmoqda.
Kor х onalarning o‘zaro qarzdorligi. Agar mamlakatda kor х onalardan o‘z
individual xarajatlarini qat’i chegaralash talab qilinmasdan qattiq kredit siyosati
olib borilsa, oqibatda vositachilarning moliyaviy х izmatlaridan foydalanishdan voz
30

kechiladi yoki mablag‘lar bank tizimidan tashqariga oqib keta boshlaydi. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlardagi kor х onalar bank kreditlari o‘rniga o‘zaro
qarzdorlikdan foydalanishga harakat qiladilar. Ayrim mamlakatlar tajribasi,
х ususan Ruminiya tajribasi, uzoq muddatli davrda o‘zaro qarzdorlikni yechish
uchun bank kreditlarida foydalanish, masalani yechilishiga olib kelmasligini yaqqol
ko‘rsatdi. Masalani hal qilish uchun kor х onalarda qat’i budjet chegirmalari
belgilanishi lozim.
Yangitdan o‘zaro qarzdorlikning paydo bo‘lmasligi uchun ijobiy real foiz
stavkalarini ta’minlash, to‘lov tizimini takomillashtirish, boshqaruvchilarning
yuqori darajada hisobot berishlari va bankrotlik to‘g‘risidagi qonunchilikning
samarali ishlashi, hamda kor х onalarda tizimiy islohotlar o‘tkazish va kerak bo‘lsa,
ularni х ususiylashtirish talab qilinadi.
Pul va moliya bozorlarining mavjud emasligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning
dastlabki bosqichlarida bunday bozorlarning yyetarli darajada rivojlanmaganligi
ochiq bozordagi operatsiyalarni pul-kredit nazoratining vositasi sifatida
foydalanilishiga to‘sqinlik qiladi. Muammo banklararo kliring tizimining mavjud
emasligi va banklararo operatsiyalarning kreditlash qobiliyatiga ishonchning
pastligi sababli yanada murakkablashadi.
Foiz stavkalari sohasidagi muammolar. Uzoq muddatlarga past darajada
belgilangan foiz stavkalari bo‘yicha beriladigan katta miqdordagi ssudalar
(masalan, uy-joy uchun ssudalar) foiz stavkalarini erkinlashtirish jarayonini
murakkablashtiradi.
Undan tashqari, moliya tartibining bo‘shligi, odatda, foiz stavkalari rolini buzib
yuboradi. Masalan, agar kor х onalarga banklardan olingan kreditlar uchun foizlarni
uzish uchun qarz olishga ru х sat berilsa, yuqoriroq foiz stavkalari muntazam tarzda
pul massasining o‘sish sur’atlarini oshib borishiga olib kelishi mumkin (natijada
inflatsiyani ham).
31

Depozit va kredit stavkalari orasidagi katta farq. Banklar turli xarajatlarini o‘z
mijozlari zimmasiga yuklashlari sababli ushbu farq katta darajada saqlanib turish
tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bu xarajatlar katta miqdorda ishlamaydigan
ssudalarning mavjudligi, imtiyozli stavklarda beriladigan kreditlar salmog‘ining
yuqoriligi, hamda islohotlarning dastlabki yillarida Markaziy bank foizsiz zahira
talablariga ko‘proq e’tibor berganligi natijasida bank aktivlari bo‘yicha foyda
normasining pasayishi, tizimning samarasizligi natijasida yuqori darajadagi
ma’muriy xarajatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Banklar orasida raqobatning sustligi
sababli banklar eski tizimdan meros bo‘lib qolgan nar х larni belgilash tamoyilidan,
ya’ni “xarajatlar plyus ustama” usulidan voz kechishga shoshilmaydilar.
Davlat sektorining moliyalashtirishga katta ehtiyojlari. Pul-kredit siyosatini
shakllantirish siyosiy jarayonlardan ajratilmagan holatlarda PKBI ko‘pincha o‘z
maqsadlarini hukumatni moliyalashtirish ehtiyojlariga moslashtirishga majbur
bo‘ladilar. Katta budjet kamomadi va cheklangan ichki nobank moliyalashtirish
manbalariga ega bo‘lgan mamlakatlarda ushbu holat, odatda yuqori darajadagi
inflatsiyaga olib keladi.
32

4. O`zbekistonda ishtimoyiy iqtisodiy mubozanati takomalashishi pul kiridet
tahlil
Inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish jarayonida samarali pul-kredit siyosatini
amalga oshirish, o‘z navbatida, pul-kredit siyosati instrumentlari ta’sirini cheklovchi
omillarni aniqlash va bartaraf qilishni talab etadi.Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini
ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosati instrumentlari samaradorligiga hamda uning
transmission mexanizmini ko‘rilayotgan choralarni iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlariga o‘z vaqtida va to‘liq o‘tkazish imkoniyatiga bog‘liq.Pul-kredit
siyosatini rivojlantirishning hozirgi bosqichida zamonaviy pul-kredit
instrumentlarini joriy etish, amaldagilarini takomillashtirish va ularning ta’sir
mexanizmini mustahkamlash, shuningdek ichki iqtisodiy cheklovlarni bartaraf etish
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishga ustuvor ravishda e’tibor
qaratiladi.Yangi iqtisodiy voqelikda pul-kredit instrumentlaridan foydalanish
samaradorligini oshirish chora-tadbirlari kompleksida majburiy zaxira talablarini
takomillashtirish ham ko‘zda tutilgan. Bunda, amaldagi majburiy zaxiralash tartibi
banklarning likvidligiga qo‘yilgan prudensial talablarni hisobga olgan holda
zaxiralash me’yorlari, valyutasi va hisoblash bazalarini optimallashtirish orqali
takomillashtiriladi.Majburiy zaxiralashning amaldagi tartibiga muvofiq, zaxiralash
valyutasi tijorat banklari tomonidan mustaqil tanlanadi. Mazkur amaliyot banklarga
valyuta aktivlarini majburiy zaxiraga yo‘naltirish orqali saqlash va buning natijasida
bo‘shaydigan milliy valyutadagi mablag‘lardan foydalanish imkoniyatini
yaratmoqda.Bugungi kunda tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy
zaxiralari tarkibida xorijiy valyutaning ulushi umumiy summaning 90 foizidan
ziyodini tashkil etayotganligi ushbu instrumentning so‘m likvidligini tartibga solish
samaradorligini pasaytirmoqda.Natijada tijorat banklari milliy valyutadagi
qo‘shimcha moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi pul-kredit siyosati instrumentlari
ta’sirchanligining kamayishiga hamda bank tizimi likvidligini boshqarishdagi
majburiy zaxiralash instrumenti samaradorligining pasayishiga olib
33

kelmoqda.Xalqaro tajribani o‘rganish natijalari mazkur instrument samaradorligini
oshirish va qo‘llanilayotgan me’yorlarning bank tizimi likvidligiga ta’sirini aniq
baholash maqsadlarida tijorat banklari tomonidan zaxiralash valyutasini erkin
tanlash imkoniyatini chegaralash maqsadga muvofiqligini ko‘rsatmoqda.Majburiy
zaxiralar shakllantiriladigan majburiyatlar ro‘yxatini qayta ko‘rib chiqilishi,
jumladan, ro‘yxatga jismoniy shaxslar depozitlari va boshqa moliyaviy resurs
manbalarining kiritilishi zaxiralash tartibidagi mavjud tafovut va
nomutanosibliklarni kamaytirish imkonini beradi.Depozit va kreditlarlarning
umumiy hajmida xorijiy valyutadagi depozit va kreditlar ulushining yuqoriligi pul-
kredit siyosati instrumentlarining samaradorligini cheklovchi yana bir omil
hisoblanib, amaldagi majburiy zaxiralash tartibining takomillashtirilishini taqozo
qiladi.Shu bilan birga, Bazel III qoidalarida ko‘zda tutilgan talablardan tashqari
banklar likvidligiga qo‘shimcha prudensial talablarning o‘rnatilishi majburiy
zaxiralash me’yorlarining aniq ta’siriga baho berishni qiyinlashtiradi.Bu borada
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan takrorlanishlarning oldini olish maqsadida
zaxiralash talablariga tegishli tuzatishlar kiritilishi talab etiladi.Majburiy zaxiralash
tartibini takomillashtirish va talablarning maqsadli darajalarini belgilashda bank
tizimidagi likvidlik hajmi va tijorat banklarining moliyaviy holati hisobga
olinadi.Shuningdek, iqtisodiyotdagi inflyatsion xatarlarning pasayib borishini va
bank tizimidagi mavjud vaziyatni hisobga olgan holda majburiy zaxira talablarini
o‘rtachalash tartibini joriy etish masalasi ko‘rib chiqiladi. Bu esa, o‘z navbatida,
banklarning moliyaviy holatini mustahkamlashga va moliyaviy resurslarning
qiymatini maqbullashtirishga xizmat qiladi.Inflyatsion targetlash rejimida pul-kredit
siyosatining foiz instrumentlaridan foydalanishda asosiy e’tibor tijorat banklarining
likvidligini boshqarish maqsadlariga qaratiladi. Bunda bozor instrumentlarini
qo‘llashni faollashtirish vazifalaridan kelib chiqib, Markaziy bank foiz
instrumentlarining samaradorligi oshirib boriladi.Xususan, ularning ta’sirini oshirish
maqsadida likvidlik taqdim etish va tijorat banklarining mablag‘larini Markaziy
bank depozitlariga jalb qilish operatsiyalarining turlari va hajmlarini kengaytirish
34

nazarda tutilgan.Pul-kredit siyosatining asosiy mo‘ljali sifatida monetar
operatsiyalar bo‘yicha asosiy stavka va foiz koridori joriy qilinishi Markaziy
bankning foiz instrumentlari ta’sirchanligini oshirish imkonini yaratadi.Bundan
tashqari, xalqaro tajribani hisobga olgan holda, pul-kredit siyosatining operatsion
parametrlari qaytadan ko‘rib chiqiladi.Kelajakda Markaziy bankning garov asosida
kreditlash operatsiyalari muddatlari qayta ko‘rib chiqilib, ularning turlari
optimallashtirilib umumlashtiriladi. Shu bilan birga, tijorat banklariga milliy
valyutadagi ortiqcha zaxiralarni joylashtirish imkonini beruvchi depozit sxemalari
joriy qilinib, bu foiz koridorining pastki chegarasini saqlab qolinishini
ta’minlaydi.Shu bilan birga, tijorat banklari likvidligini qo‘llab-quvvatlash
maqsadida garov ta’minoti turlari va tartibini kengaytirish orqali likvidlik berish
mexanizmini takomillashtirish ko‘zda tutilmoqda.Bank tizimidagi qisqa muddatli
likvidlikni sifatli prognozlash masalasi pul-kredit siyosatining foiz
instrumentlaridan samarali foydalanishda katta ahamiyat ega. Mazkur yo‘nalishda
Markaziy bankning prognoz-tahlil imkoniyatlarini kuchaytiriladi, bu borada Moliya
vazirligi va boshqa manfaatdor tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik va axborot
almashinuvi yanada mustahkamlanadi.Markaziy bank tomonidan bank tizimidagi
likvidlikni tartibga solishning asosiy bozor instrumentlaridan biri ochiq bozor
operatsiyalari hisoblanadi.Pul-kredit siyosatining faol bosqichga o‘tish sharoitida
bank tizimidagi likvidlikning maqsadli operatsion ko‘rsatkichlarga mosligini
ta’minlashda ochiq bozor operatsiyalarini doimiy ravishda o‘tkazib borish ko‘zda
tutilmoqda. Ochiq bozor operatsiyalari strategiyasini ishlab chiqishda quyidagilarga
ustuvor ravishda e’tibor qaratiladi:
 operatsion maqsadlarga erishish;
 likvidlik oqimlarining keskin tebranishlarini qisqartirish;
 pul bozoridagi foiz stavkalarini Markaziy bank foiz stavkasiga yaqin darajada
shakllanishini ta’minlash;
 instrumentlarning harajat va foydaliligining maqbul nisbatiga erishish;
 bozorni yanada rivojlantirish va boshqalar.
35

Bunda, ochiq bozor operatsiyalarida foydalaniladigan instrument turlarini Markaziy
bank tomonidan bosqichma-bosqich ko‘paytirilib boriladi.
Xususan, Markaziy bank iqtisodiyotdagi va bank tizimidagi holatdan kelib
chiqib, ochiq bozor operatsiyalari turlari va hajmlarini belgilaydi, ular
qatoriga:
 o‘zgarmas va o‘zgaruvchan stavkada cheklangan hajmdagi kimoshdi
savdolari;
 garov ta’minoti asosida milliy valyutada kreditlar berish;
 davlat qarz majburiyatlari chiqarilishi bilan ular bo‘yicha RYePO
operatsiyalari;
 milliy valyutadagi muddatli depozitlar va boshqalar kiradi.
Ochiq bozor operatsiyalarini o‘tkazishda asosiy e’tibor o‘tkaziladigan operatsiya
muddatlarining likvidlik maqsadli darajasi bilan muvofiqlashtirish, bozorni yanada
rivojlantirish, operatsiyalarni amalga oshirish jarayonlarining ishonchliligi va
shaffofligini ta’minlash qabi vazifalarga qaratiladi.Qayd etish lozimki,
respublikamizda 1996 yildan 2011 yilgacha davlat qimmatli qog‘ozlari muomalaga
chiqarilib ular tijorat banklari o‘rtasida joylashtirilgan. 2012 yilga kelib davlat
qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarilishi to‘xtatilgan.Davlat qimmatli
qog‘ozlarini muomalaga chiqarish, joylashtirish va ularga xizmat ko‘rsatish
bo‘yicha barcha imkoniyatlar mavjud bo‘lib, bu borada yetarlicha tajriba
shakllangan.Xalqaro amaliyotda davlat qimmatli qog‘ozlarining doimiy muomalada
bo‘lishi nafaqat davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning maqbul yo‘li, balki
mamlakat moliya bozorini rivojlantirishning muhim instrumenti bo‘lib
hisoblanadi.O‘z navbatida, Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini
faollashtirish maqsadida 2018 yilda davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga
chiqarish borasida Moliya vazirligi bilan tegishli tadbirlarni amalga oshiradi.Shu
36

bilan birga, Markaziy bank operatsiyalarini takomillashtirishga oid normativ-
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish ishlari davom ettiriladi.
37

Xulosa
Asosiy makroiqtisodiy hisoblar orasida pul-kredit hisoblari bir qancha
sabablarga ko‘ra muhim rol o‘ynaydi.
Birinchidan, asosida pul yotgan bozor iqtisodiyotida moliyaviy tizim
sektorlararo resurslar oqib o‘tadigan vositachi vazifasini bajaradi. Pul-kredit sektori
iqtisodiyotdagi barcha moliyaviy oqimlar bo‘yicha hisob-kitob markazi hisoblanib,
ushbu sektorning hisoblarida moddiy resurslarni sektorlararo harakatini
ifodalaydigan oqimlar dinamikasini aks etadi.
Pul, pul aylanishi, pul tizimi iqtis о diyotning eng as о siy markaziy muamm о lari
dan biri, ya’ni «q о n t о miri» his о blanadi. Pul tizimining to`g`ri fa о liyati dar о m
adlar va х arajatlarning d о iraviy aylanishiga hayotiy kuch b е radi. Ayni vaqtda
yagona elektron platforma Markaziy bankning bozor operatsiyalari orqali qisqa
muddatli foiz stavkalariga tezkor ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytiradi va
pul-kredit siyosati uzatish mexanizmining foiz kanali ta’sirini
kuchaytiradi.Inflyatsion targetlash rejimida pul-kredit sohasida amalga oshiriladigan
choralar shaffofligini oshirishga va asossiz inflyatsion kutilmalarning oldini olishga
qaratilgan kommunikatsion kanalining amal qilishi muhim ahamiyat kasb
etadi.Shundan kelib chiqqan holda, Markaziy bank qabul qilinayotgan qarorlar
sabablari hamda mohiyatini elektron va bosma ommaviy axborot vositalari orqali
aholi va biznes hamjamiyatiga tushuntirish bo‘yicha faol ish olib boradi.Pul-kredit
siyosati sohasida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar va kutilayotgan natijalarni keng
jamoatchilikka yetkazish va ular tomonidan ma’lumotlarni to‘g‘ri qabul qilinishini
ta’minlash maqsadida e’lon qilinadigan axborotlarda soha mutaxassisi bo‘lmaganlar
uchun tushunarli bo‘lgan til va atamalardan foydalaniladi.Shu bilan birga, aholining
moliyaviy savodxonligini oshirish borasida olib borilayotgan ishlar ko‘lami
kengaytirib boriladi Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasini
ishlab chiqish va uning instrumentlaridan samarali foydalanish vazifasi ko‘p
jihatdan Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan tahlil va prognozlar
sifatiga bog‘liq.Puxta ishlab chiqilgan makroiqtisodiy prognozlarga asoslangan pul-
38

kredit siyosati ichki moliya bozorlaridagi noaniqliklarni kamaytiradi, qabul
qilinayotgan qarorlar mohiyatini tushuntirishni yengillashtiradi va uning
yo‘nalishlarini oldindan aniqlash imkonini yaratadi.Bugungi kunda Markaziy bank
xalqaro amaliyotlar asosida prognozlash ishlarini tashkil etishning boshlang‘ich
bosqichida turibdi. Bunda inflyatsiya darajasini prognozlashning dastlabki
modellarini tuzish borasida ilk qadamlar tashlangan.Xususan, ARIMA
(avtoregressiya – suzuvchi o‘rtachaning integrallashgan modeli) modelida iste’mol
narxlarining guruhlashtirilgan indeksini qo‘llash va sinovdan o‘tkazish
boshlandi.Shu bilan birga, OLS (eng kichkina kvadratlar usuli) i VAR (vektorli
avtoregressiya) modellari ham qo‘llanmoqda.2018-2021 yillarda inflyatsiya va bank
tizimidagi likvidlilikni omillar bo‘yicha tahlil qilish, to‘lov balansi statistikasini
zamonaviy usullar asosida tuzish, asosiy makroiqtisodiy hamda pul-kredit
ko‘rsatkichlarini prognozlash va modellashtirish instrumentlarini takomillashtirish
bo‘yicha ishlar yanada kuchaytiriladi. Zaruriy ma’lumotlar bazasini shakllantirish
bilan bir qatorda yarimtarkibiy va tarkibiy modellar asosida qo‘llaniladigan
modellar ro‘yxatini kengaytirish ko‘zda tutilmoqda.Shu bilan birga, Markaziy bank
tomonidan 2018 yildan boshlab iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarni aniqlash
borasida o‘tkazilayotgan so‘rovlar va kuzatuvlar inflyatsion xatarlarni chuqur
o‘rganish, pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va samarali amalga oshirishda ko‘mak
beradi.Markaziy bank xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar markaziy
banklari bilan ham hamkorlikni sifat jihatdan yangi darajada davom ettiradi.Pul-
kredit siyosatini takomillashtirish va uning instrumentlari rolini kuchaytirish, bank
tizimi likvidligini tahlil qilish va prognozlash hamda pul bozoridagi operatsiyalar
samaradorligini oshirish maqsadida 2018-2021 yillarda Xalqaro valyuta
jamg‘armasining maxsus texnik missiyalarini jalb qilish, xorijiy mamlakatlar
markaziy banklari ilg‘or tajribasini o‘rganish va o‘zaro tajriba almashish amaliyotini
kengaytirish ko‘zda tutilmoqda.
39

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.:O‘zbekiston, 201 9 y
2. O‘zbekiston Respublikaning Mehnat kodeksi:Rasmiy nashr – O‘zbekiston
Respublikasi Adl i ya vazirligi. T.:Adolat, 201 8 y
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi 24 - yanvar 2020yil
Internet saytlari
1. www.lex.uz
2. www.gov.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.tsbu.uz
40

Pul-kredit siyosati. O’zbekistonda inflyatsiya targetlash amaliyoti

Sotib olish