Pul-kredit va byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19900UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Pul-kredit va byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri

Sotib olish

Mavzu: Pul-kredit va byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 1
I BOB. Pul-kredit siyosati va uning nazariy asoslar ....................................................................................... 3
1.1. Pul-kredit siyosati va uning elementlari ................................................................................................ 3
1.2. Samarali pul-kredit siyosati yuritishning shart-sharoitlari ..................................................................... 7
Samarali pul-kredit siyosati yuritishning shart-sharoitlari .................................................................... 8
1.3. Pul-kredit siyosatining asosiy tamoyillari ............................................................................................ 11
II BOB. Byudjet –soliq siyosati .................................................................................................................... 14
2.1. Byudjet –soliq siyosatining mohiyati va usullari .................................................................................. 14
2.2.O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining davlat byudjetini barqarorlashtirishdagi roli. .................. 18
2.3.O’zbekiston Respublikasida soliq siyosatini tashkil etishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari. ........ 25
Davlat budjetiga resurs soliqlari tushumining o’sishi, (mlrd. so’m) ........................................................... 29
III BOB. Tо‘lov balansi va pul-kredit,byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri ................................ 31
3.1. To`lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi. ..................................................................................... 31
3.2. О‘zbekiston Respublikasi tо‘lov balansi tahlillari ................................................................................ 39
3.3.To`lov balansini makroiktisodiy tartibga solish vositalari va usullari ................................................... 42
Xulosa ........................................................................................................................................................ 45
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 46
Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitlarida
investitsion jarayonlar milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirishga,
hududlarda va korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi
lozim. Ularning amalga oshirilishi yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan
o‘sishini, aholi bandligini va farovonligini oshirishni ta’minlaydi.
Shuning uchun 2022 - 2026 yillarda O’zbekiston Respublikasi Taraqqiyoti
strategiyasining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar
1

uzoq vaqtga mo‘ljallangan fundamental maqsadlarni o‘rtaga qo‘yish bilan bir
qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo‘llarini belgilashni ham o‘z ichiga
olmoqda. Bular orasida ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar negiziga
ko‘chirish va samaradorligini to‘xtovsiz oshirib borish eng ahamiyatlidir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni modernizatsiyalash,
eng
avvalo, real investitsion jarayonlarga tayanadi va katta miqdordagi investitsiya
resurslarini talab etadi. Bunda investitsiyalarni moliyalashtirishning ichki va tashqi
manbalaridan unumli hamda uyg‘un ravishda foydalanish, shu bilan birga, xo‘jalik
yurituvchi sub’yektlar va tadbirkorlarning investitsion faolligini har tomonlama
ta’minlash zarur bo‘ladi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning barcha sohalariga real
investitsiyalarni kengaytirish yuzasidan faol siyosat yuritilishi va salmoqli
tadbirlarning amalga oshirilishi bu borada ijobiy natijalar bermoqda.
Hozirgi kunda yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o‘sishi va
yuksak makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosan jiddiy tarkibiy o‘zgarishlar va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish evaziga ta’minlanishi talab etilmoqda.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy strategiya uzoq vaqtga mo‘ljallangan
fundamental maqsadlarni o‘rtaga qo‘yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga
erishish vositalari, yo‘llarini belgilashni ham o‘z ichiga oladi. Bular orasida ishlab
chiqarishni zamonaviy texnologiyalar negiziga ko‘chirish va samaradorligini
to‘xtovsiz oshirib borish eng ahamiyatlidir.
Davlat innovatsion muhitni vujudga keltirar ekan, huquqiy asoslarni hamda
innovatsion faoliyatni amalga oshirish me’yorlarini belgilaydi. Qulay innovatsion
muhitni yaratish innovatsion jarayon qatnashchilari uchun ma’lum imtiyozlar
belgilab qo‘yilishini, yangi texnika va texnologiyani o‘zlashtirish vaqtidagi
ortiqcha
xarajatlarni qisman qoplab berilishini, innovatsion-investitsion loyihalarni amalga
oshirish uchun imtiyozli kreditlarni, innovatsion xatarlarni sug‘urtalash tizimini
o‘z ichiga qamrab oladi. Chunonchi 2022 yilda mikrofirma va kichik korxonalar
uchun soliq to‘lovlari stavkalarining kamaytirilishi xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar
2

investitsiya faoliyatining kengayishiga xizmat qiladi. Buning natijasida
mablag‘larni, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni texnologik yangilash va
zamonaviy texnikani joriy etishga yo‘naltirish imkoni yanada kengaydi .
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Pul-kredit va byujet-soliq siyosatining
tо‘lov balansiga ta’sirini o’rganish va tahlil qilish.O’zbekiston Respublikasining
tashqi iqtisodiy aloqalarini kengroq o’rganish, tadqiq va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Pul-kredit siyosati va uning makroiqtisodiy
tahlillari. Byudjet –soliq siyosatining mohiyati va usullari . Tо‘lov balansi va pul-
kredit,byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri. . To`lov balansini
makroiqtisodiy tartibga solish vositalari va usullari.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, uchta bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
I BOB. Pul-kredit siyosati va uning nazariy asoslar
1.1. Pul-kredit siyosati va uning elementlari
Pul - kredit siyosati - hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib
boradigan bosh yo li va mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini va uning samaraliʻ
faoliyatini ta minlashga, pul tizimini lozim darajada mustahkam saqlab turishga
ʼ
qaratilgan chora-tadbirlari.
3

Pul-kredit siyosati davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo lib, odatda,ʻ
uni Markaziy bank amalga oshiradi. Pul-kredit siyosati orqali muomaladagi
ortiqcha pul massasi qisqartiriladi yoki ko paytiriladi, inflyasiyani pasaytirish
ʻ
chora-tadbirlari ko riladi. Markaziy bank Pul-kredit siyosatini olib borishda pul
ʻ
bozoriga to g ridan-to g ri o zining boshqaruv vakolatlari yordamida va pul
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
emissiyasi orqali ta sir o tkazishi mumkin. Hozirgi kunda pul-kredit siyosati bir
ʼ ʻ
qator yangiliklar olib borilmoqda bulardan, inflayatsiyasi pasaytirish uchun chora
tadbirlar, ochiq bozor operatsiyalari va boshqalar. 1

Pul-kredit siyosati va uning elementlari haqida gapiradigan bо‘lsak
avvalambor bazaviy inflyatsiya haqida gapirsak mavsadga muvofiq bо‘ladi.
Bazaviy inflyatsiya – bu inflyatsiyaning bir qismi bо‘lgan va о‘zida ma’muriy
hamda mavsumiy omillarning narxlardagi ta’sirini hisobga olmagan holda tovar va
xizmatlar narxlarining erkin о‘zgarishini (dinamikasini) aks ettiruvchi
kо‘rsatkichdir. Ushbu kо‘rsatkich mamlakatdagi inflyatsiya darajasini ma’lum bir
davr uchun yaqqolroq ifoda etadi.
Qо‘shimcha ravishda Bazaviy inflyatsiya iste’mol savatidagi mavsumiy;
qisqa muddatlarda narx-navosi tez-tez о‘zgarib turuvchi; narx-navosi davlat
tomonidan tartibga solinadigan ayrim tovar va xizmatlarning narxlarini inobat
olmaydi.
Masalan; meva-sabzavot tovarlari, suv, gaz, elektr-energiya kabi tovar va
xizmat turlari. Bozor iqtisodiyotida tovar va xizmatlar narxi talab va taklifdan
kelib chiqib shakllanadi. Ammo shunday tovar va xizmat turlari mavjudki,
ularning narxlari davlat tomonidan о‘rnatiladi va tartibga solinadi. Iste’mol
savatidagi ayrim tovar va xizmatlar narxlari tartibga solinishi tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri
umumiy inflyatsiya darajasiga ta’sir etgani uchun bunday tovar va xizmatlar
narxlaridagi о‘zgarishlar bazaviy inflyatsiyani hisoblashda qо‘llanilmaydi. Shu
bilan, bazaviy inflyatsiyani hisoblash maqsadida iste’mol narxlari indeksiga
tuzatishlar kiritiladi. Bu holatni tahlil qiladigan bо‘lsak tabiiyki bizda: “nega ba’zi
1
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2022 yil 19 noyabrdagi 27/5-sonli qarori bilan
tasdiqlangan.
4

tovar va xizmatlar bazaviy inflayatsiyaga kiritilmaydi?”, degan savol tug‘ilishi
tabiiy. Bu savolga esa quyidagicha javob beramiz: Yuqorida ta’kidlanganidek,
narx-navosi tartibga solinadigan, qisqa muddatlarda о‘zgaruvchan hamda
mavsumiy tovar va xizmat narxlaridagi о‘zgarishlar bazaviy inflyatsiyani
hisoblashda inobatga olinmaydi. Bunday tovar va xizmatlarning bazaviy
inflyatsiyaga kiritilishi, yaqqol (sof) inflyatsiya darajasiga mutanosib ravishda aks
etmasligi, shuningdek, pul-kredit siyosati borasida olib borilgan choralarning
ta’sirchanligini baholashga imkon yaratmasligi mumkin. Aynan bu tovar va
xizmatlarni bazaviy inflyatsiyadan chiqarib tashlash, narxlari shok ta’sirida
о‘zgaruvchi tovar va xizmatlarning dinamikasiga chalg‘imasdan pul-kredit siyosati
choralarini umumiy narxlarga ta’sirini ajratib olishda qо‘l keladi. Bazaviy
inflyatsiyani hisoblashda bu kabi tovar va xizmatlar narxlaridagi о‘zgarishlarning
kiritilmasligiga asosiy sabablar quyidagilar hisoblanadi:
- tovar va xizmatlarning (uzum, shakar va shu kabilar) mavsum davomida
narxi keskin о‘zgarishi;
-tovar va xizmatlarning (masalan, import tovarlari) narx-navosi qisqa
muddatlarda tez-tez о‘zgarib turishi iqtisodiyotda shok ta’sirga egaligi;
- davlat tomonidan narx-navosi о‘rnatiladigan va tartibga solinadigan ayrim
tovar va xizmatlar (masalan, bug‘doy, paxta yog‘i)ning inflyatsiya darajasiga
tо‘g‘ridantо‘g‘ri ta’sir kо‘rsatishi.
Ochiq bozor operatsiyalari. Bunday operatsiyalar deganda nimani nazarda
tutamiz? Inglizcha ochiq bozordagi operatsiyalar “ Open market operations” jahon
amaliyotida pul muomalasini tartibga solishning asosiy vositalaridan biri
hisoblanib, mamlakatdagi pul taklifi ustidan nazoratning eng moslashuvchan usuli
hisoblanadi.
Bunda, Markaziy bank o z mablag lari hisobidan ochiq bozorda qimmatliʼ ʼ
qog ozlarni sotib olishi va sotishi mumkin.
ʼ
Ochiq bozorda amalga oshiriladigan operatsiyalarda katta miqdordagi xilma-
xil qimmatli qog ozlar ishtirok etadi. Ochiq bozordagi operatsiyalar iqtisodiyoti
ʼ
rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Angliya, Germaniya, Kanada va boshqalar)da
5

XX asrning 40-yillarida davlat obligatsiyalari bozorining nihoyatda kengayishi va
ularning markaziy banklar tomonidan faol sotib olinishi orqali pul-kredit
siyosatining asosiy instrumentiga aylangan bо‘lib, ushbu amaliyot bugungi kunda,
iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlar markaziy banklari tomonidan ham pul
mablag‘lariga bо‘lgan taklifni nazorat qilish hamda tartibga solib turishda eng
muhim dastakka aylandi. 2
Markaziy bank tijorat banklaridan qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish, ya’ni
sotib olish orqali bank tizimi likvidligi miqdori oshiradi.Aksincha, qimmatli
qog‘ozlar sotish esa teskari tasirga ega bо‘lib, bu tijorat banklari likvidligini
qisqarishiga olib keladi. Ushbu operatsiyalar Markaziy bank hamda tijorat banklari
о‘rtasida kechadi.
Markaziy bankning asosiy stavkasi haqida gaplashadigan bо‘lsak, asosiy
stavka darajasi Markaziy bankboshqaruvi majlislarida pul-kredit siyosati
sharoitlari, joriy va kutilayotgan inflyatsiya darajasi hamda makroiqtisodiy holatni
inobatga olgan holda belgilanadi. Odatda, agar inflyatsiya darajasi kо‘tarilsa,
Markaziy bank ham asosiy stavkani kо‘taradi. Agar inflyatsiya darajasi pasaysa,
bunda Markaziy bank asosiy stavkani pasaytiradi.
Agar iqtisodiyotda inflyatsiya darajasining о‘sish sur’ati jiddiy tezlashsa va
Markaziy bank asosiy stavkani kо‘tarsa, ushbu holat banklar tomonidan depozit va
kreditlar bо‘yicha foiz stavkalarini oshirish ehtimolini yuzaga keltiradi. Bu esa,
banklararo (joriy likvidlikni ta’minlash maqsadida banklar bir-birlariga pul
mablag‘larini ma’lum bir foiz evaziga taqdim etadigan bozor) va umuman olganda
pul bozorida mablag‘larni jalb etish bilan bog‘liq xarajatlarni oshishiga olib keladi.
Inflyatsiya darajasi hamda asosiy stavkaning pasayishi banklararo pul
bozorida pul mablag‘larini jalb etish arzonlashishiga, bu esa, yuqori bо‘lmagan
foiz stavkalarida kreditlar ajratish orqali aholi va tadbirkorlar uchun moliyaviy
manbalarning maqbullashishiga sabab bо‘ladi.
Inflyatsion targetlash bu hozirgi kunda pul kredit siyosatini olib borishning
eng ommabop usullaridan biri bо‘lib, ushbu usul jahondagi 40 dan ortiq
2
Michael F. Bleaney. «Macroeconomic stability, investment and growth in developing countries». Journal of
Development Economics.
6

mamlakatlarda qо‘llanilmoqda. Inflyatsiyaning maqsadli kо‘rsatkichi (targeti)ga
erishish uchun pulkredit siyosati mexanizmlari bosqichma-bosqich ushbu rejimga
о‘tkazilib, inflyatsiyani pasaytirishda samarali instrument sifatida foydalaniladi.
О‘z navbatida, ushbu rejimning qо‘llanilishi narxlar barqarorligini ta’minlash
orqali о‘rta muddatli istiqbolda mustahkam va barqaror iqtisodiy о‘sish uchun
qо‘shimcha sharoitlar yaratishi mumkin.
1.2. Samarali pul-kredit siyosati yuritishning shart-sharoitlari
Keyingi yilda ham Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosatini yuritishda
asosiy e’tibor, iqtisodiyotdagi narxlar va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga
qaratiladi . Pul-kredit sharoitlarini belgilashda, birinchi navbatda, inflyatsiya
prognozi va inflyatsion kutilmalardan kelib chiqiladi.
Iqtisodiyotda 2023 yilda ham turli xarakterdagi inflyatsion bosimlarning
saqlanib qolishini, tashqi vaziyatning о ‘tkazma ta’sirlarini inobatga olib pul-kredit
sharoitlari “nisbatan qat’iy” darajada saqlab qolinadi.
2024 yilning ikkinchi yarmidan inflyatsiyaning maqsadli k о ‘rsatkichi – 5
foizlik targetga erishish asoslarining yuzaga kelishi va inflyatsiyaning doimiy
target doirasida shakllanishi b о ‘yicha ishonchning paydo b о ‘lishi bilan pul-kredit
sharoitlari “neytral” fazaga о ‘tkazilishi mumkin.
Bunda, pul-kredit siyosati instrumentlari t о ‘plamini q о ‘llash orqali
banklararo pul bozoridagi foiz stavka – UZONIA darajasini 2023 yilda real
hisobda (kelgusi 6 oy uchun inflyatsiya prognozi asosida) 3-4 foiz doirasida
b о ‘lishi ta’minlanadi .
2024-2025 yillarda pul-kredit sharoitlari “neytral” fazaga о ‘tishi bilan
UZONIA stavkasini 1-2 foizlik ijobiy darajada shakllanishiga zamin yaratib
boriladi. 3
3
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, 2022 yil
7

Asosiy ssenariy shartlariga k о ‘ra
Inflyatsiya darajasi 2023 yilda inflyatsiya 8,5-9,5 foiz atrofida b о ‘lishi
prognoz qilinmoqda. 2024 yil s о ‘ngida inflyatsiya
target darajasiga - 5 foizgacha pasayadi
Pul-kredit siyosati choralari
Pul-kredit sharoitlari Iqtisodiyotda inflyatsion bosimlarni inobatga olib
2023 yil davomida "nisbatan qat’iy" darajada
saqlanadi va 2024 yilning ikkinchi yarmida
inflyatsion targetga erishish bо‘yicha asoslar yuzaga
kelganda
"neytral" fazaga о‘tiladi
Pul-bozoridagi foiz
stavkalari 2023 yilda Uzonia stavkasi real hisobda 3-4 foizlik
darajada, 2024 yilning ikkinchi yarmidan 1-2 foizlik
darajada bо‘lishi ta’minlanadi
2023-2024 yillarda amalga oshiriladigan pul-kredit operatsiyalari ustuvor
ravishda likvidlikni jalb etish va samarali tartibga solish maqsadlariga qaratiladi.
Likvidlikni jalb qilish operatsiyalari (obligatsiyalar va depozit operatsiyalari)
b о ‘yicha parametrlar yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqib о ‘zgartirilishi
mumkin .
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan barcha choralar inflyatsiya
darajasini 2024 yilning ikkinchi yarmida 5 foizgacha pasaytirishga qaratiladi
hamda ushbu tadbirlar soliq-byudjet va boshqa iqtisodiy siyosat dastaklari bilan
muvofiqlashgan holda olib boriladi.
Samarali pul-kredit siyosati yuritishning shart-sharoitlari
Kelgusi yillarda pul-kredit siyosati samaradorligini oshirish masalasi
iqtisodiyotning turli sohalarida amalga oshiriladigan quyidagi choralar bilan
chambarchas bog‘liq b о ‘ladi.
Iste’mol bozorlarida raqobat muhitining rivojlanishi Ushbu y о ‘nalishda:
8

tadbirkorlik subyektlarini q о ‘llab-quvvatlash b о ‘yicha ishlab chiqilgan qaror va
farmonlar hamda mexanizmlarni xalqaro konsalting kompaniyalar bilan birgalikda
inventarizatsiyadan о ‘tkazish va bozor mexanizmlariga hamda raqobat muhitiga
zid b о ‘lgan normalarni bekor
qilish;
iste’mol tovarlari importida tarif va notarif cheklovlarni kamaytirish, sohani
yetarli darajada liberallashtirish, iste’mol va investitsion tovarlar tashqi savdosida
monopol holatlarga chek q о ‘yish, importyorlar sonini oshirish, import
geografiyasini kengaytirish va muqobil yangi marshrutlarni ishlab chiqish;
temir y о ‘l va havo transporti xizmatlari sohalariga xususiy korxonalarni jalb
etish, mazkur xizmatlar bozorida erkin raqobat sharoitlarini yaratish orqali tashish
va transport xarajatlarining mahsulotlar tannarxiga ta’sirini pasaytirish;
monopol xarakterga ega korxonalar tovar va xizmatlari narxlarini
shakllantirish mexanizmlarining shaffofligini ta’minlash;
xalqaro savdo tashkilotiga a’zo b о ‘lish ishlarini tezlashtirish va mintaqaviy
transport koridorlarining muhim b о ‘lagiga aylanish b о ‘yicha choralar k о ‘rish
kelgusi yillarda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xufyona iqtisodiyotning qisqartirilishi
Mamlakatimizda xufyona iqtisodiyotni qisqartirish b о ‘yicha strategik
y о ‘nalishlarni belgilash va bunda, barcha manfaatdor vazirlik va idoralarni safarbar
etgan holda, quyidagi y о ‘nalishlarda choralarni amalga oshirish:
2023-2024 yillarda alohida korxona yoki tarmoqlarga berilgan imtiyozlarni
t о ‘liq tanqidiy xatlovdan о ‘tkazish va bekor qilish orqali barcha bozor
ishtirokchilari uchun teng imkoniyatlarni hamda sog‘lom raqobat muhitini
yaratish;
import tovarlarining ichki bozordagi ulgurji savdosini faqat naqd pulsiz
hisob-kitob shaklida amalga oshirilishini t о ‘liq ta’minlash va buni nazorat qilish
uchun import mahsulotlari harakati b о ‘yicha yagona axborot tizimini ishlab
chiqish va amaliyotga joriy etish;
9

soliqdan qochish holatlarida jazoning muqarrarligini ta’minlash, rasmiy
iqtisodiyotda ishlashni yashirin iqtisodiyotda faoliyat yuritishdan k о ‘ra manfaatli
qilish, bu boradagi t о ‘siqlarni bartaraf etish, barcha axborot vositalari orqali
tushuntirish ishlari k о ‘lamini kengaytirish;
yuridik shaxslar tomonidan jismoniy shaxslarning bank hisobvaraqlariga
moliyaviy yordam va qarz sifatida y о ‘naltirilayotgan mablag‘larga nisbatan
jismoniy shaxslarning daromad solig‘iga tortish amaliyotini joriy etish, mablag‘lar
t о ‘liq qaytarilganda ushbu tushumlarni soliq bazasidan chiqarish; jinoiy
faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirishga
qarshi kurashish tizimi doirasida shubhali mijozlar va operatsiyalarni oldindan
aniqlash indikatorlarini joriy etish va monitoringini kuchaytirish asosiy
vazifalaridan hisoblanadi.
Bank tizimida transformatsiya va xususiylashtirish jarayonlarining
jadallashtirilishi 4

2023 yilda davlat ulushi yuqori b о ‘lgan yirik banklarni xususiylashtirish
jarayonini mantiqiy yakuniga yetkazish , xususan davlat ulushi mavjud banklar
(Qishloq qurilish bank, Xalq banki, Mikrokreditbank, Aloqa bank, Agro bank va
Milliy bankni) aksiyalarini ommaviy ochiq savdolarga (IPO) olib chiqish hamda
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan hamkorlikda Asaka bankdagi
transformatsiya jarayonlarining faol fazasiga о ‘tish;
2023 yildan boshlab iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishda raqobat muhitiga
salbiy ta’sir k о ‘rsatuvchi va moliyaviy resurslarning samarasiz taqsimlanishiga
sabab b о ‘luvchi imtiyozli kreditlash (foizlari bozor foiz stavkalaridan past b о ‘lgan
kreditlar) va direktiv kreditlash (mahalliy hokimlik organlari va davlat idoralari
tomonidan kreditlarni belgilab berish) usullaridan bosqichma-bosqich voz kechish
choralarini k о ‘rish;
Bank tizimida ajratilayotgan kreditlarning 60 foizi direktiv asosda ajratilgan
kreditlar hissasiga t о ‘g‘ri kelmoqda va aynan ushbu omil ta’sirida tijorat
4
Pul-kredit siyosatining 2023 yil va 2024-2025 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari
10

banklarining kredit portfelida muammoli kreditlar ulushi yuqori darajada
qolmoqda.
bank xizmatlari bozorida raqobatni kuchaytirish va barcha ishtirokchilarga
teng sharoitlarni ta’minlash yuzasidan boshlangan ishlarni xalqaro tajriba asosida
takomillashtirib borish borasida tegishli amaliy ishlarni bajarish muhim о ‘rin
tutadi.
Davlat ulushiga ega banklarni transformatsiya qilish va xususiylashtirishni
muvaffaqiyatli yakunlash kelgusi yillarda davlat byudjetidan banklar kapitaliga pul
kiritish zaruratini keskin kamaytiradi. Bank tizimining bozor munosabatlari
asosida faoliyat yuritishi ta’minlanadi, banklar kapitalini xorijiy investitsiyalar va
xususiy investorlar mablag‘lari hisobidan oshirib borish va shu orqali iqtisodiyotda
pul oqimlarining samarali taqsimlanishi natijasida istiqbolli loyihalarni kreditlash
k о ‘lamining kengayishiga sharoit yaratiladi. 5
1.3. Pul-kredit siyosatining asosiy tamoyillari
Xalqaro hamjamiyatda markaziy banklar pul-kredit siyosatini yuritishda
tanlangan rejim doirasidagi tamoyillar, umumqabul qilingan uslub va mezonlardan
kelib chiqadi. Inflyatsion targetlash mexanizmida pul-kredit siyosatining quyidagi
tamoyillariga asoslaniladi.
Inflyatsiyaning maqsadli k о ‘rsatkichi belgilanadi va pul-kredit siyosatida
k о ‘rilayotgan barcha choralar ushbu maqsadli k о ‘rsatkichga erishishga qaratiladi.
Iqtisodiyotning potensiali, talab va taklifdagi о ‘zgarishlar, makroiqtisodiy
prognozlar va umumqabul qilingan standartlar asosida aniqlanadigan
inflyatsiyaning erishilishi kerak b о ‘lgan maqbul k о ‘rsatkichi maqsad etib
belgilanadi.
Mamlakatimizda joriy inflyatsiyaning erishilishi lozim b о ‘lgan k о ‘rsatkichi
5 foiz etib belgilangan. Markaziy bank tomonidan ushbu maqsadli k о ‘rsatkichga
erishish muddatlari va omillari ham yoritib boriladi.
5
Pul-kredit siyosatining 2023 yil va 2024-2025 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari
11

Iqtisodiyotda va tashqi vaziyatda yuzaga kelgan tendensiyalar maqsadli
k о ‘rsatkichga erishish davri 2024 yilning ikkinchi yarmiga t о ‘g‘ri kelishini
k о ‘rsatmoqda. Qabul qilinayotgan qarorlar, instrumentar choralar keng qamrovli
makroiqtisodiy tahlil va prognozlarga asoslanadi.
Markaziy bankning asosiy stavkasi b о ‘yicha qarorlari iqtisodiy faollikka va
yalpi talabga bosqichma-bosqich, ma’lum vaqt oralig‘ida kechikish bilan ta’sir
k о ‘rsatadi. Shu sababli, Markaziy bank pul-kredit siyosati b о ‘yicha qarorlarni
qabul
qilishda har tomonlama asoslangan makroiqtisodiy tahlil va prognozlar,
inflyatsion kutilmalar va inflyatsiyaning prognoz k о ‘rsatkichlaridan kelib chiqadi.
Ta’kidlash joizki, asosiy stavka b о ‘yicha qarorlar ma’lum darajadagi
noaniqliklar sharoitida qabul qilinadi. Sababi, makroiqtisodiy prognozlar iqtisodiy
rivojlanishning ehtimoliy istiqbollari, jahon xomashyo va moliya bozorlaridagi
kutilayotgan о ‘zgarishlar va boshqa omillar asosida shakllantiriladi. Shu sababli
ham, Markaziy bank pul-kredit siyosati y о ‘nalishi b о ‘yicha qarorlar qabul qilishda
omillarning nisbatan barqaror tendensiyalaridan va ularning inflyatsiya darajasiga
ta’siridan kelib chiqadi.
Markaziy bank asosiy stavkasi pul-kredit siyosatini yuritishning ustuvor
instrumenti hisoblanadi.
Markaziy bankning asosiy stavkasi – bank tizimi likvidligini tartibga solish
b о ‘yicha banklar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarda q о ‘llaniladigan m о ‘ljal
foiz stavkasi hisoblanib, asosiy stavka darajasini belgilash orqali Markaziy bank
tomonidan jalb qilinadigan va taqdim etiladigan qisqa muddatli resurslarning narxi
belgilanadi.
Markaziy bank asosiy stavkasini k о ‘rib chiqish b о ‘yicha Boshqaruv
yig‘ilishi, pulkredit siyosatining asosiy y о ‘nalishlarida oldindan belgilangan grafik
asosida yilda 8 marotaba о ‘tkaziladi.
Pul-kredit siyosati operatsion mexanizmi mustaqil ravishda ishlab chiqiladi
va xalqaro tajriba asosida takomillashtirib boriladi.
12

Pul-kredit siyosatining operatsion mexanizmi Markaziy bankning asosiy
stavkasi va foiz koridori asosida ishlaydi. Operatsion mexanizmi orqali Markaziy
bankning qarorlari avval banklararo pul bozoriga va keyinchalik iqtisodiyotdagi
depozit va kreditlar foiz stavkalariga о ‘tib boradi.
Natijada, aholi va tadbirkorlik subyektlarining iste’mol, jamg‘arish va
investitsiyalar b о ‘yicha kutilmalari asosida qabul qiladigan iqtisodiy qarorlari yalpi
talab orqali inflyatsiya darajasiga о ‘z ta’sirini k о ‘rsatadi.
Pul-kredit sohasidagi о ‘zgarishlar shaffof tarzda amalga oshiriladi va batafsil
tushuntirib boriladi. 6
Inflyatsion targetlash rejimining asosiy elementlaridan biri, bu pul-kredit
sohasida qabul qilinayotgan qarorlarning ochiqligi va bu boradagi shaffoflikning
ta’minlanishi hisoblanadi. Samarali kommunikatsiya siyosatining ishlab chiqilishi
va pul-kredit siyosati sohasida qabul qilinayotgan qarorlarning keng
jamoatchilikka о ‘z vaqtida va tushunarli tilda yetkazilishi aholi va tadbirkorlik
subyektlari inflyatsion kutilmalarining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyotda barqaror past inflyatsiya darajasining ta’minlanishi aholi
farovonligini oshirish va tadbirkorlik faoliyatini q о ‘llab-quvvatlashning, qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratishning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunda,
inflyatsiyaning past darajadagi barqarorligi va oldindan bashorat qilinishi aholi
uchun ham, tadbirkorlik subyektlari uchun ham iqtisodiy qarorlar qabul qilishda
juda muhim ahamiyatga ega.
Birinchidan, past darajadagi inflyatsiya sharoitida milliy valyutaning va bu
orqali aholi daromadlarining xarid qobiliyati barqaror darajada saqlanadi. Natijada,
aholining iste’mol yoki jamg‘arma qilish b о ‘yicha qarorlar qabul qilishi
osonlashib, iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi jamg‘armalarning muvozanatli
shakllanishiga erishiladi.
Ikkinchidan, uzoq muddatli past darajadagi inflyatsiya tadbirkorlar uchun
qulay ishbilarmonlik muhitini yaratadi hamda ishlab chiqarish jarayonlarini
6
Pul-kredit siyosatining 2023 yil va 2024-2025 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy tamoyillari
13

kengaytirish uchun investitsion qarorlar qabul qilish va о ‘rta muddatli
rejalashtirishni amalga oshirish imkonini beradi.
Uchinchidan, barqaror past inflyatsiya sharoitlari ta’minlanganda iqtisodiy
о ‘sish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi, makroqtisodiy barqarorlikka ijobiy
ta’sir qiladi, iqtisodiyotga investitsiyalarning shu jumladan, t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri
xorijiy investitsiyalarning о ‘sishini rag‘batlantiradi.
Bunda, past inflyatsiya darajasi iqtisodiyotga kiritilgan mablag‘lar va
ulardan olinadigan daromadlar qiymatining barqaror saqlanishi kafolati b о ‘lib
xizmat qiladi. Aksincha, yuqori inflyatsiya darajasi va makroiqtisodiy noaniqliklar
investitsiyalar oqimining kamayishiga va investorlar ishonchining y о ‘qolishiga
olib keladi. Iqtisodiyot tarmoqlariga xorijiy investitsiyalar bilan birga ilg‘or xorij
tajribasi ham kirib kelishi, nafaqat iqtisodiy о ‘sishga, balki iqtisodiy
samaradorlikning oshishiga ham xizmat qiladi.
II BOB. Byudjet –soliq siyosati
2.1. Byudjet –soliq siyosatining mohiyati va usullari
Davlatning soliq-byudjet siyosatining asosini quyidagilar tashkil etadi: -
soliqlarni kamaytirish va davlat xarajatlarini ko'paytirish yalpi talabni oshiradi va
shuning uchun ishlab chiqarish hajmining oshishiga, daromadlarning ko'payishiga,
ishsizlikning pasayishiga olib keladi; va aksincha: - soliqlarning ko'payishi va
davlat xarajatlarining pasayishi, yalpi talab, mahsulot hajmi, daromad, bandlik va
inflyatsiya pasayishiga olib keladi.
Fiskal siyosat mahsulot bozorlari orqali milliy iqtisodiyotga ta'sir qiladi. Davlat
xarajatlari iste'mol (C) va investitsiya (I) ga sarflanadigan xarajatlarga qo'shilib,
umumiy talab (AD) hajmini oshiradi. Davlat xarajatlarining ishlab chiqarishga
ta'siri hajmi va yo'nalishi bo'yicha investitsiya bilan bir xil. Davlat xaridlari
hajmini oshirish orqali hukumat milliy iqtisodiyotga in'ektsiya (in'ektsiya) ni
amalga oshiradi.
Soliqlarga kelsak, davlat xarajatlaridan farqli o'laroq, ular iste'mol va
jamg'armalarni kamaytiradi, ya'ni. daromadlar oqimi. Binobarin, davlat xarajatlari
14

va soliqlarining milliy ishlab chiqarish qiymati va daromadiga ta'sir yo'nalishi
aynan teskari.
Fiskal siyosatni tahlil qilish moliya siyosatining multiplikator ta'sirini
birlashtirishni o'z ichiga oladi. 7
Deylik, davlat xarajatlari va soliqlari teng ravishda oshdi. Keyinchalik, davlat
xarajatlarining o'sishi ta'siri ostida yalpi talab oshadi va soliqlarning ko'payishi
ta'sirida u kamayadi. Shu bilan birga, davlat xarajatlarining multiplikatori soliq
multiplikatoridan kuchliroq bo'lganligi sababli, yakuniy, umumiy natijalar ishlab
chiqarish hajmining o'sishi soliqlar va davlat xarajatlarining o'sishiga teng bo'ladi.
Soliqlar va davlat xarajatlarining teng ravishda ko'payishini ta'minlaydigan
soliq-byudjet siyosati muvozanatli byudjet effektiga olib keladi, uning mohiyati
shundaki, davlat xarajatlari va soliqlarining teng o'zgarishi muvozanat
mahsulotining bir xil miqdordagi o'zgarishiga olib keladi. Boshqacha qilib
aytganda, muvozanatli byudjet multiplikatori 1 ga teng.
Ixtiyoriy bo'lmagan soliq-byudjet siyosati multiplikatorni kamaytirish orqali
YaMM tebranishini avtomatik ravishda kamaytiradigan avtomatik stabilizatorlar
asosida qurilgan. Eng muhim avtomatik stabilizatorlar soliqlar, ishsizlik nafaqalari,
daromadlarni indeksatsiya qilish va qishloq xo'jaligi subventsiyalari.
Agar iqtisodiyot tanazzulga uchragan bo'lsa, ya'ni. shaxsiy daromadlar va
korxonalarning daromadlari kamayadi, keyin soliqlar ham avtomatik ravishda
kamayadi, bu esa boshqa narsalar teng bo'lganda, yalpi talabning pasayishi
oqibatlarini yumshatadi va ishlab chiqarishni barqarorlashtirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, soliqning past stavkasiga o'tish (daromadning pasayishi tufayli)
multiplikatorning qiymatini oshiradi va iqtisodiyotni turg'unlikdan chiqarishga
yordam beradi. Biroq, soliqlarni kamaytirish natijasida byudjet kamomadi paydo
bo'ladi yoki ko'payadi.
Rivojlanish va inflyatsiya davrida daromadlar oshadi, soliq stavkalari o'sadi va
multiplikator kamayadi, bu yalpi talab va ishlab chiqarish hajmining pasayishiga
va narxlarning pasayishiga yordam beradi. Shunday qilib, soliq tizimining pasayish
7
Ismailova N. Davlat budjeti samaradorligini oshirishda budjet nazoratining ahamiyati.// “Moliya”. 2013. -№6.-5-8
b
15

davrida soliqlarni qaytarib olishni qisqartirish va inflyatsiya davrida ularni
ko'paytirish qobiliyati iqtisodiyotning kuchli avtomatik barqarorlashtiruvchisidir.
Ishsizlik nafaqasi iqtisodiyotga ham xuddi shunday ta'sir ko'rsatadi. Aholining
bandligi yuqori bo'lgan taqdirda, ish bilan ta'minlash jamg'armasi o'sib boradi va
umumiy xarajatlarga cheklov qo'yadi; kam bandlik davrida fond mablag'lari
intensiv ravishda sarflanadi, iste'molni qo'llab-quvvatlaydi va ishlab chiqarish
pasayishiga yordam beradi. Shunday qilib, stabilizatorlar ikkala yo'nalishda ham
yuqoriga, ham pastga qarab ishlaydi.
Biroq, o'rnatilgan stabilizatorlar barcha makroiqtisodiy muammolarni to'liq hal
qila olmaydi. Ular tsikldagi tebranishlarni yumshatadi, ammo ularning sabablarini
bartaraf eta olmaydi, shuning uchun avtomatik moliyaviy siyosat ixtiyoriy siyosat
bilan to'ldiriladi, bu esa turg'unlik davrida byudjet defitsiti va inflyatsiya davrida
byudjet profitsiti oshishiga olib keladi.
Ixtiyoriy fiskal siyosat hukumat qaroriga asosan amalga oshiriladi va tovarlarni
davlat xaridlari, davlat o'tkazmalari va soliqlar orqali amalga oshiriladi. Bu
bozordagi umumiy xarajatlarning o'sishiga olib keladi va yalpi talabning o'sishini
va natijada YaMM ishlab chiqarishni rag'batlantiradi. Shunga ko'ra, davlat
xarajatlarining pasayishi umumiy xarajatlar va YaMMning muvozanat darajasining
pasayishini anglatadi.
Ixtiyoriy fiskal siyosat quyidagilarni o'z ichiga oladi:
· Ishsizlarni davlat byudjeti mablag'lari hisobidan ish bilan ta'minlashga
qaratilgan ish bilan ta'minlash dasturlarini amalga oshirish;
· Xarajatlar kamayganda va ehtiyoj oshganda iqtisodiy rivojlanishni
barqarorlashtirishga imkon beradigan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish;
· Soliqlarni joriy etish yoki bekor qilish yoki soliq stavkalarini o'zgartirish
orqali soliq imtiyozlari hajmining o'zgarishi. Soliq stavkasini o'zgartirib, hukumat
tushkunlik paytida tushumlarni tushishidan saqlaydi yoki aksincha, o'sish davrida
mavjud daromadlarni kamaytiradi. Soliq stavkasining o'zgarishi inflyatsiyaga ta'sir
qilish uchun ham ishlatilishi mumkin.
16

Ixtiyoriy fiskal siyosat iqtisodiy tsiklning bosqichiga qarab rag'batlantiruvchi
(kengaytiruvchi), neytral yoki cheklovchi (cheklovchi) bo'lishi mumkin.
Kengaytiruvchi soliq-byudjet siyosati mamlakatda iqtisodiy faoliyatni tiklashga,
yalpi talabni oshirishga qaratilgan. U iqtisodiy tsikl to'lqinining pastga qarab
qismida, soliq stavkalarini pasaytirish, soliq imtiyozlarini berish va davlat
xarajatlarini ko'paytirish orqali amalga oshiriladi.
Davlatning asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotni barqarorlashtirish
hisoblanadi. Bunday barqarorlashtirishga monetar siyosat vositalari qatori fiskal
siyosat orqali ham erishiladi. Fiskal siyosat shuningdek, byudjet-soliq siyosati deb
ham aytiladi.
Byudjet-soliq siyosati deganda noinflyatsion YAIM ishlab chiqarish sharoitida
iqtisodiyotda to’liq bandlilikni, to’lov balansining muvozanatini va iqtisodiy
o’sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z
ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi.
Iqtisodiyot turg’unlik yoki pasayish davrida bo’lgan vaziyatlarda davlat
tomonidan rag’batlantuvchi fiskal siyosat-fiskal ekspansiya olib boriladi. YA’ni,
davlat qisqa muddatda iqsodiyotning pasayishi muammosini davlat xarajatlarini
oshirish yoki soliqlarni kamaytirish, yohud ikkalasini bir vaqtning o’zida olib
borish evaziga hal etadi. Uzoq muddatda davlat xarajatlarining yuqori bo’lishi va
soliqlarni kamaytirish ishlab chiqarish omillarining o’sishiga va natijada, iqtisodiy
salohiyatning ko’tarilishiga olib kelishi mumkin. Ammo, bunga Markaziy bank
tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatidan samarali foydalanish va davlat
xarajatlari tarkibini maqbul holatga olib kelish orqaligina erishish mumkin.
Iqtisodiyotda to’liq bandlik va ortiqcha talab natijasida inflyatsiya kelib chiqishi
mumkin bo’lgan vaziyatlarda cheklovchi fiskal siyosat- fiskal restriksiya olib
boriladi. CHeklovchi fiskal siyosat davlat xarajatlarini (G) kamaytirish yoki
soliqlarni (T) oshirish yoki bo’lmasa ikkala tadbirni bir vaqtda olib borish orqali
iqtisodiyotning davriy o’sishini chegaralashdan iborat. Qisqa muddatli davrlarda
ushbu tadbirlar talab inflyatsiyasini kamaytiradi. Uzoq muddatli davrlarda esa
yuqori soliqlar iqtisodiyotda stagnatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu esa
17

mamlakatning iqtisodiy salohiyatini izdan chiqaradi. Bunga davlat xarajatlaridan
samarasiz foydalanish qo’shimcha turtki bo’lishi mumkin.
2.2.O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining davlat byudjetini
barqarorlashtirishdagi roli.
Davlat budjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy
xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish
shakli va ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi
mumkin.
Eng avvalo, Davlat budjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra
quyidagi uch guruhga bo’linadi:
• soliqli daromadlar;
• soliqsiz daromadlar;
• tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari.
Budjetning daromadlar qismini to’ldirishning manbalaridan biri budjet
tizimida boshqa darajada turgan budjetdan dotatsiyalar, subventsiyalar va
subsidiyalar yoki mablag’larni qaytarilmaslik va tiklamaslikning boshqa
shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar
mablag’larni oluvchi budjetning daromadlarida o’z ifodasini topishi kerak.
Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar
hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o’tkazilayotgan
mablag’lar ham budjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi. 8

Hozirgi amaliyotda Davlat budjetining daromadlari quyidagi tartibda
klassifikatsiya qilinayapti:
1. To’g’ri (bevosita) soliqlar.
2. Egri (bilvosita) soliqlar.
3. Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i.
4. Ustama foydadan olinadigan soliq.
5. Boshqa daromadlar.
8
S.K. Xudoyqulov. Soliq tizimi. Darslik. T, — «ILM ZIYO» — 2017
18

Milliy iqtisodiyotda qo’llanilayotgan Davlat budjeti daromadlari tizimining
samaradorligi mablag’larning budjetga tushumini tashkil etishga bevosita bog’liq.
Bu narsa o’z ichiga quyidagilarni oladi:
budjetga tegishli bo’lgan daromadlarni (soliqlar, to’lovlar, bojlar;
ajratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashtirish;
mablag’lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibi;
daromadlarni (to’lovlarni) budjetga o’tkazish tartibi;
budjetga daromadlarni to’lovchilarni hisobga olish; budjetga daromadlarni
to’lovchilarning javobgarligi;
budjetga daromadlarni o’z vaqtida va to’liq o’tkazilishini ta ’ minlashga
yo ’ naltirilgan chora - tadbirlar tizimi ;
budjetga daromadlarni undirishda soliq organlarining huquq va
majburiyatlari;
Bizning fikrimizcha, soliqlar - yuridik va jismoniy shaxslardan qonunda
belgilangan tartibda undiriladigan, mohiyati jihatidan soliq to‘lovchi bilan davlat
o‘rtasidagi majburiy harakterga ega bo‘lgan pul munosabatlarini bildiruvchi, davlat
yoki mahalliy (munitsipal) tuzilmalarni moliyaviy ta’minlash maqsadida
begonalashtirish shaklida undiriladigan majburiy, yakka tartibdagi qaytarib
berilmaydigan to‘lovdir.
Soliqlar mohiyatini yanada chuqurroq o‘rganish uchun ularni bevosita
(to‘g’ri) va bilvosita (egri) soliqlarga bo’lib o‘rganish zarur. Chunki soliqlar davlat
budjeti daromadini shakllantirishdagi iqtisodiy mohiyatiga qarab aniq soliqqa
tortiladigan ob’ektlardan olinadigan va soliq to‘lovchilarning faoliyati natijasida
hosil qilingan qo‘shimcha qiymat ya’ni foydadan undiriladigan xo‘jalik
sub’ektlarining moliyaviy xo‘jalik faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi (to‘g’ri)
soliqlarga va mahsulotlar, ishlar va xizmatlar qiymatidan oborot stavkasi sifatida
iste’molchi hisobidan undiriladigan bilvosita (egri) soliqlar turkumiga bo‘lingan.
2012 yilda davlat budjetiga bevosita soliqlarning tushumi davlat budjetining
jami daromadlarining 25.5 %, 2013 yilda 24.2 %, 2014 yilda 23.4 %, 2015 yilda
24.1%, 2016 yilda 24 % ni va 2017 yilda 23.2 % tashkil qildi.Joriy yilda davlat
19

budjetiga bevosita soliqlarning tushumi davlat budjeti jami daromadlarining 20.6
% ni tashkil qilgan.
Budjet daromadlari tarkibida bevosita soliqlarning ulushining kamayishi
yuridik va jismoniy shaxslarni daromad solig‘iga tortish stavkasini pasaytirilishi
hisobiga ro‘y berdi. Bilvosita soliqlar bo’yicha tushumlarni davlat budjeti jami
daromadlari tarkibidagi ulushi 2012 yili 49 %, 2013 yili 51 %, 2014 yili 53.1 %,
2015 yili 52.6 %, 2016 yili 51.5 %, 2017 yili 52.6 % ni tashkil etdi va 2021yilda bu
ko’rsatkich 53.7 % ni tashkil qilgan.
Shu o‘rinda quyida keltirilgan diagrammada mamlakatimiz davlat budjetida
bilvosita va bevosita soliqlarning tutgan o‘rniga e’tiborimizni qaratadigan bo’lsak
ularning 2012 yili bevosita soliqlar 5387.5 mlrd. so’mni, bilvosita soliqlar esa
10370.6 mlrd. so’mni, 2013 yilda esa bu ko’rsatkich bevosita soliqlar 6353.7 mlrd.
so’mni, bilvosita soliqlar esa 13398.6 mlrd. so’mni, 2014 yilda esa bu ko’rsatkich
bevosita soliqlar 7433 mlrd. so’mni, bilvosita soliqlar esa 16852.3 mlrd. so’mni,
2015 yilda esa bu ko’rsatkich bevosita soliqlar 8798.5 mlrd. so’mni, bilvosita
soliqlar esa 19193.8 mlrd. so’mni, 2016 yilda esa bu ko’rsatkich bevosita soliqlar
9852.8 mlrd. so’mni, bilvosita soliqlar esa 21130.7 mlrd. so’mni 2017 yilda esa bu
ko’rsatkich bevosita soliqlar 11538.9 mlrd. so’mni, bilvosita soliqlar esa 26133.6
mlrd. so’mni tashkil etib va 2021yilda esa bu ko’rsatkich bevosita soliqlar 12805,4
mlrd.so’mni, bilvosita soliqlar esa 33404,3 mlrd.so’mni tashkil qilganini
ko‘rishimiz mumkin.
Yuqoridagi diagrammada biz yana resurs to’lovlari va mulk solig’ining
davlat budjetiga tushumini tahlil qiladigan bo’lsak, 2012 yilda davlat budjetiga
resurs to’lovlar va mulk solig’ining tushumi davlat budjetining jami
daromadlarining 15.6 %, 2013 yili 14.8 %, 2014 yili 13.6%, 2015 yili 13.2 %,
2016 yili 13 %, 2017 yili 13.8 % ni tashkil qildi va 2021yilda bu ko’rsatkich 15,6%
ni tashkil qilgan. Soliqlarning davlat budjetida boshqa daromadlarning foiz
ko’rsatkichi ham yuqori darajada. Buning natijasini biz tahlil qilib ko’radigan
bo’lsak 2012-yilda davlat budjetiga boshqa daromadlarning tushumi davlat
budjetining jami daromadlarining 97 %, 2013 yili 9.8 %, 2014 yili 7.8 %, 2015 yili
20

10.1 %, 2016 yili 11.6 %, 2017 yili 10.4 % ni tashkil qilib va 2021yilda bu foiz
ko’rsatkich 10.1 % ni tashkil qilganligini ko’rish mumkin.
Bevosita soliqlar, o‘z navbatida real va shaxsiy bevosita soliqlarga bo‘linishi
mumkin. Bevosita real soliqlar deganda shunday soliqlar tushuniladiki, ular mol-
mulk yoki daromadlarning turli xillariga solinadi hamda ob’ektning haqiqatda
keltiradigan daromadini hisobga olmasdan, uni taxminiy baholash asosida
undiriladi. Hozirgi vaqtda real soliqlarning roli katta emas. Bevosita soliqlarga,
masalan, yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’i, jismoniy shaxslarning
daromad solig’i, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yalpi daromad
solig’i, yer solig’i, mol-mulk solig’i va boshqa soliqlar kiradi 9
.
Bevosita real soliqlar o‘rnini borgan sari bevosita shahsiy soliqlar egallab
bormoqda, ular ham jismoniy ham yuridik shaxslarning hisobga olingan
daromadlariga solinadi. Bevosita shaxsiy soliqlar deklaratsiya asosida undiriladi.
Asosan ular uchun progressiv stavkalar xosdir. Bevosita shaxsiy soliqlarga
daromad solig’i, korxona va tashkilotlarni foyda solig’i va boshqa soliqlar kiradi.
Bilvosita soliqlar - narx yoki tarifga ustama ko‘rinishida belgilanadigan,
tovar va xizmatlar qiymatidan olinadigan soliqdir. Bilvosita soliqlarga tovarni
sotish narxida to‘lanadigan yoki tarifga kiritilgan, tovar va xizmatlarga solinadigan
soliqlar kiradi, ya’ni bilvosita soliqlarning pirovard to‘lovchisi bo’lib Tovar
iste’molchisi maydonga chiqadi, uning zimmasiga soliq narxda ko’zda tutilgan
ustamalar orqali yuklanadi. Mazkur holda korxonalar o‘zlari ishlab chiqargan
tovarlar va xizmatlarni sotib, soliq summalari hisobga olingan pul summalarini
oladilar, so‘ngra olingan barcha soliq summalarini tegishli budjetga o‘tkazadilar.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni jadal sur'atda rivojlantirish maqsadida YalM
tarkibida davlat budjeti daromadlari ulushini kamaytirish choralari ko'rilmoqda,
ya'ni YalM da xususiy sektorning ulushini amalga oshrishga harakat qilinmoqda.
Budjet daromadlari mamlakat budjet jamg‘armasini shakllantirish jarayonida
davlat bilan korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar va fuqarolar o‘rtasida paydo
bo’ladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda etadi. Bu iqtisodiy munosabatlar
9
www.soliq.uz O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy sayti
21

korxonalar, tashkilotlar va aholi tomonidan budjetga to‘lanadigan turli to‘lovlar
ko‘rinishida yuz beradi, ularning moddiy-ashyoviy ifodasi budjet jamg‘armasiga
yo‘naltiriladigan pul mablag‘lari hisoblanadi. Daromadning vazifasi budjet
xarajatlarini qoplashdan iborat. Ammo, bunda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar bilan
o‘zaro moliyaviy munosabatlarning shunday shakllarini topish zarurki,
daromadlarni budjetga olish usullari mehnat unumdorligini ko‘tarishga, jami
resurslardan oqilona foydalanishga, tushumlarni ko’paytirishga xizmat qilsin.
Mamlakatda ishlab chiqarishni shakllantirish va rivojlantirish, budjet-soliq
siyosati yaxlitligini ta’minlash, budjet taqchilligini tartibga solish kabi vazifalarni
amalga oshirish uchun, davlat daromadlarini, avvalo, soliqlar orqali iqtisodiyotni
boshqarish mexanizmini to‘g‘ri, oqilona ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish
lozim bo’ladi.
Soliqlarning funksiyalari ularning mohiyatini amaliyotda harakat
qilayotganligini ko’rsatadi. Shunday ekan, funksiya doimo yashab, soliq
mohiyatini ko’rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo’lib ertaga yo‘q bo’lib ketadigan
holatlar soliq funksiyasi bo’la olmaydilar, ya’ni shunday uslubiy yondoshishdan
kelib chiqib soliqlar funksiyasini aniqlash kerak.
Hozirgi kunda soliqlarning funksiyalar masalasida katta baxslashuvlar
mavjud, lekin yagona bir fikrga kelingan emas. Ko’pchilik iqtisodchilar soliqlarga
fiskal, boshqaruvchi, rag’batlantiruvchi, nazorat funksiyalari xos deb e’tirof
beradilar. Lekin bizning fikrimizcha hozirgi kunda respublikamiz soliqlar tizimida
soliqlarning quyidagi asosiy funksiyalari ajratib ko’rsatiladi:
soliq hisobining fiskal (xazinaga oid) funksiyasi; rag’batlantirish funksiyasi;
soliq hisobining nazorat funksiyasi;
soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funksiyasi;
Soliqlarning asosiy funksiyasi - fiskal vazifa hisoblanadi (lotincha
“fiscus”xazina). Buning ma’nosi shuki, soliqlar yordamida pul resurslarining
markazlashtirilgan fondi tashkil etiladi. Unga davlat apparati qurolli kuchlarni tutib
turish, shuningdek zarur ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarni bajarish uchun mamlakat
hukumati egalik qiladi, ya’ni eng muhim umumdavlat, xalq xo’jaligi vazifalarini
22

hal etish, korxona va fuqarolar olgan daromadlar bir qismini soliq to’lovlari
sifatida olish yo’li bilan davlat budjetining daromad qismini shakllantirish soliqlar
fiskal funksiyasining eng muhim elementi hisoblanadi.
Shu yerda O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning soliqlar xazinani to‘ldirishning asosiy elementi ekanligi
to‘g’risida bildirgan fikrlarini keltirmoqchimiz: «Soliqlar xazinani to‘ldirish
siyosatining asosiy unsuri bo’lib, davlat budjetining daromad qismi eng muhim
umudavlat, xalq xo‘jaligi vazifalarini hal etish uchun zarur bo’lgan miqdorda
shakllanishini ta’minlashi lozim» 10
. Muxtaram Birinchi Prezidentimiz ushbu
fikrlari orqali ikki asosiy g’oyani ilgari surmoqdalar. Birinchidan, soliqlar xazinani
to‘ldirishda asosiy element ekanligi ta’kidlayaptilar, ikkinchidan, davlat budjeti
daromad qismining xajmi eng muhim umumdavlat, xalq xo‘jaligi vazifalarini hal
etish uchun zarur bo’lgan miqdorda bo’lishi kerakligini ta’kidlamoqdalar.
Bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi sharoitida soliqlarning
ikkinchi muhim funksiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga soluvchilik roli
hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar yordamida tovarlar, xizmatlarni ishlab chiqarish
va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tartibga soladi va bu bilan xalq xo‘jaligi
tarmoqlarining iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan «soliq muhiti»
yaratadi. Ushbu funksiya orqali soliq tizimi ta’sir ko’rsatadi, ya’ni muayyan
tarmoqda ishlab chiqarish sur’atlarini rag’batlantiradi yoki jilovlab turadi,
sarmoyaning bir tarmondan soliq muhiti eng maqbul bo’lgan boshqa tarmoqqa
qo‘yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuningdek aholining to‘lovga qobil
talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi. Soliqlarning iqtisodiy funksiyasi orqali
davlat xalq xo‘jaligi taraqqiyotini rag’batlantiradi, bu bilan fiskal funksiyalarni
bajarish uchun bazani kengaytiradi. Ishlab chiqarishni soliqlarning iqtisodiy
funksiyasi orqali rag’batlantirib va rivojlantirib, davlatning oqilona soliq siyosatini
o’tkazish bilan davlatning soliq yukini kuchaytirmasdan turib faoliyat ko‘rsatishi
va yashashining shartsharoiti ta’minlanadi.
10
I.A.Karimov. jaxon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekistonda uni bartaraf etish yo’llari va choralari. – T.
2009-y.

23

Rag’batlantirish funksiyasi soliq tizimining eng muhim funksiyalaridan biri
bo’lib, ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo resurslari, shuningdek
moliyaviy va mehnat resurslari, jamg’arilgan mol-mulkdan samarali foydalanishga
rag’batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish orqali ishlab
chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkamlashga va investitsiya
faoliyatini jonlantirishga rag’batlantiradi.
Nazorat funksiyasi soliq to‘lovchi tomonidan taqdim etilgan, soliqqa tortish
ob’ekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va xokazo tegishli soliq
ko‘rsatkichlarining hisob-kitoblarini tekshirishdek ancha murakkab jarayondan
iborat. Soliq hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq xisobi shakllari orqali soliq
to‘lovchilar o‘zlarining soliq majburiyatlarini yanada samarali nazorat qilish
imkonini beradi.
O’zbekiston Respublikasining hozirgi davlat moliyasi tarkibida ham soliqlar
muhim o‘rin tutadi, chunki u moliya tarkibida alohida bir tizimni tashkil etib,
markazlashtirilgan pul mablag’lari budjet fondini shakllantirishda xal qiluvchi
muhim rol o‘ynaydi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov
bozor iqtisodiyotining o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi mexanizmlarining istiqbolli
ekanligi va bunda davlat ixtiyorida faqat iqtisodiy vositalar va rag’batlar saqlanib
qolinishi hamda ularning tarkibiy qismi soliqlar ekanligi bir necha bor
ta’kidlaganlar va soliqlar haqida quyidagicha o‘z fikrlarini bildirganlar: «Bozor
munosabatlariga o‘tish sharoitida soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda eng
muhim boshqaruvchi omil bo’lib
qoladi» 11
.
Ushbu mulog’azalarni tahlil qilarkanmiz, eng avvalo, mamlakat doirasida
iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda soliqlarning alohida o‘rni bor ekanligini qayd
etib, haqiqatdan ham davlat o‘zi ishlab chiqqan iqtisodiy siyosatni amalga
oshirishda yoki uni hayotga tadbiq etishda turli vositalardan foydalanadi, chunki
bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy siyosatni amalga oshirishning eng
madaniylashgan, eng tabiiy va eng sog’lom yo‘li haqiqatdan ham soliqlardir.
11
I.A.Karimov. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya
va isloh etishdir. – T.’’O’zbekiston’’, 2005.
24

O‘tish davrida davlat halq xo‘jaligining yashash salohiyatini, ayniqsa ustuvor
tarmoqlarni qo‘llab - quvvatlashi shart, bunda u ularga narxlarni tartibga solish,
imtiyozli soliq solishni qo‘llash va hokazolar yo‘li bilan real yordam ko‘rsatadi.
Keltirilgan nazariy ma’lumotlarga asoslangan holda 2016-2021yillarda davlat
budjeti daromadlar tarkibini tahlil qilar ekanmiz, yillar davomida budjet
daromadlarining muntazam ravishda oshib borishi ma’lum bo’ldi. Davlat budjeti
daromadlari tarkibida to’g’ri va egri soliqlarining o‘rni kattadir. Umuman olganda
budjet daramadlarining soliqli tushumi 2016 yildan 2021yillar oralig’ida islohotlar
natijasini bildirib turibdi. Albatta, shuni aytib o’tish kerakki, bu tovarlarni (ish,
xizmat) iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadigan soliq yukining ma'lum darajada
ortishini bildiradi. Davlat budjeti jami daromadlari tarkibida resurs to'lovlari va
mol-mulk soliqlarining ulushi 2021yilda 16 % ni, 2017 yilda 14 % ni va 2016 yilda
12.9 % ni tashkil qilgan. Resurslarga soliq stavkalarini oshirish (tabiiy gaz, gaz
kondensatlari va neft) shuningdek, boshqa tabiiy resurslarga amal qilayotgan
stavkalarning indeksatsiya qilinshi natijasida resurs to‘lovlari va mulk soliqlari
bo’yicha tushumlar ortgan.
2.3.O’zbekiston Respublikasida soliq siyosatini tashkil etishning asosiy
yo’nalishlari va istiqbollari.
Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va
isloh qilish borasidagi choralar samaradorligi mamlakat soliq siyosatida ham
o‘zgarishlar bo‘lishini taqozo etadi. Soliq, siyosatini takomillashtirish mamlakatda
olib borilayotgan islohotlarning chuqurlashuvi, mulkchilik shaklidagi o‘zgarishlar,
mahsulotlarga baho belgilash, bank tizimi, pul-kredit siyosatidagi islohotlar bilan
uzviy bog‘liqlikda olib boriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati
tomonidan mamlakatimizda amalga oshirilayotgan soliq siyosati
takomillashtirilishiga joylarda alohida e’tibor qaratilishi kun tartibidagi muhim
masalalardan biri bo'lmoqda.
Davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari jamiyatning iqtisodiy
kategoriyalari bilan chambarchas bog’liq bo’lib, chunki davlat budjeti jamiyatda
25

yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o’zining moddiy
shakliga ega bo’ladi.
Davlat budjeti barqarorligini ta’minlashning o’ziga xos xususiyatlari, eng
avvalo, iqtisodiyotning barqarorligi va muvozanatlashtirilgan o’sishni ta’minlash,
eng muhimi tarmoqlarni yanada tarkibiy jihatdan o’zgartirish, texnik va texnologik
jixatdan yangilashni faol davom ettirish, shuningdek, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’eklarini xar tomonlama qo’llab quvvatlash, diversifikatsiyalangan
va raqobatbardoshli iqtisodiyotni shakllantirish xamda bank - moliya tizimida bir
qancha imtiyoz va qulayliklar yaratishdir.
Bilamizki, davlat budjeti daromadlari davlat budjeti barqarorligini
ta’minlashning asosiy manbai xisoblanadi. Davlat budjetining daromadlari
o’zining manbalari, ijtimoiy - iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va
to’lovlarning turlari, mablag’larning tushish shakli va ularni budjetga undirish
metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Davlat budjeti barqarorligini ta’minlash hamda budjet daromadlarini
shakllantirishda soliqlar ulushini yanada oshirish quyidagi tamoyillarga asoslanishi
maqsadga muvofiqdir:
 Soliqlarning budjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining
tugashiga olib kelmasligi kerak;
 Soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanishi lozim;
 Soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari xajmiga ta’sir
ko’rsatmasligi lozim;
 Soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
 Davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim;
 Soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak;
 Sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga sharoitlar yaratish;
 Budjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish.
Bu tamoyillar budjet daromadlarini aholi mablag’lari hisobidan shakllantirishda
qo’llanilib, uning natijasida aholi daromadlari darajasiga bog’liq ravishda bir qismi
budjetga o’tkaziladi.
26

Egri soliqlarning asosiy tushumlari QQS hisobiga (74 foizi) ta’minlanadi.
Yillik aylanmasi (tushumi) 1 mlrd. so’mga etgan korxonalar umumiy
belgilanadigan soliqlar to’lashga o’tkazilishi munosabati bilan soliq to’lovchilar
sonini oshirish hisobiga QQS ni oshirish rejalashtirilmoqda. Aktsiz solig’i
tushumining oshishi alkogolli va tamaki mahsulotlari uchun aktsiz solig’i
stavkalari indeksatsiyasi bilan bog’liq.
Moliyaviy rag’batlantirish tizimini rivojlantirish va yuridik hamda jismoniy
shaxslar daromadlarini jadal sur’atlar bilan o‘sishini ta’minlash uchun sharoit
yaratish soliq siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo’lib hisoblanadi.Bu maqsadlarni
amalga oshirishning eng maqbul yo'li iqtisodiyotda soliq imtiyozlarining faol amal
qilinishini ta'minlashdir.Mustaqillikka erishganimizdan beri muntazam ravishda
yuridik va jismoniy shaxslar uchun soliq imtiyozlari berilib borilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 4 dekabr PQ 2270-
qaroriga asosan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasi 7.5 % ga
kamaytirilishi natijasida yuridik shaxslardan olingan foyda solig’i summasi 1180.5
mlrd. so’mni tashkil qildi. Bu yuridik shaxslardan olingan foyda solig’i
summasining Respublika budjeti umumiy daromadidagi ulishi 3.23 % ni tashkil
qilganligini bildiradi. Ma’lumotlarga qaraydigan bo’lsak, 2016 yilga kelib yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasi o’zgarmagan xolda minimal
qiymatidagi summa 1215.1 mlrd. ga oshdi va bu daromad yuridik shaxslardan
olingan foyda solig’i summasining Respublika budjeti umumiy daromadining 2.96
% ga kamaytirdi. 2017 yilda esa yuridik shaxslardan olingan foyda solig’i
summasining Respublika budjeti umumiy daromadidagi ulushi 2016 yilning
Respublika budjeti umumiy daromadidagi ulishi bilan bir xil bo’lib, lekin minimal
qiymati 260.4 mlrd so’mga oshdi va 1475.5 mlrd. so’mga yetdi.
O’zbekiston Respulikasi Prezidentining 2017 yil 29 dekabr PQ 3454-
qaroriga asosan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasi 7.5 % dan
14% ga oshirilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining soliq
kodeksiga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Buning natijasini siz ushbu
diagramma orqali ko’rishingiz mumkin, bunda ko’rinadiki yuridik shaxslardan
27

olinadigan foyda solig’ining budjet daromadidagi ulushining minimal qiymati joriy
yilda o’tgan yilga nisbatan ikki barobar oshgan.
2022 yilda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’inig budjet
daromadidagi ulushi 2510.9 mlrd, so’mni tashkil qilgan. Shuni ta’kidlab o’tish
joizki, 2021 yildagi yuridik shaxslardan olingan foyda solig’i summasining
Respublika budjeti umumiy daromadidagi ulishi 4.03% ni tashkil qildi va o’tgan
yilning minimal qiymatiga nisbatan 35.7 % ga oshganligini ko’rishimiz mumkin.
2023 yilda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i tushumida jiddiy
o’sish kutilayotgan bo’lib, bu yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasi
kamaytirilishi munosabati bilan yuridik shaxslar daromadlarini legallashtirish bilan
bog’liq. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha tushum oshishi
(181,0 foizga) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha yassi
shkala joriy etilishi hisobiga tadbirkorlik sub’ektlarida xodimlar soni va mehnatga
haq to’lash fondi legallashtirilishi va fuqarolarning sug’urta badallari bekor
qilinishi bilan izohlanadi.
Amaldagi soliqqa tortish tizimining yana bir muhim muammolaridan biri
mulkchilik huquqi asosida soliq to'lovchiga tegishli bo'lgan mulkning bozor
bahosini aniqlashdir. Amaliyotda qo'llanilayotgan qonunchilik va me'yoriy
hujjatlarga ko'ra, soliqqa tortish obyektlarining bozor bahosini aniqlash mexanizmi
belgilanmagan. Shuning uchun ham bu narsa amaliyotda soliq inspektori
zimmasiga yuklatilganki, u bozor konyukturasini aniqlashi, mulkning bahosi
to'g'risidagi barcha xulosalarni to'plashi, ularni tahlil qilishi va soliqqa tortiladigan
summani aniqlashi kerak. Bundan tashqari shu mexanizm bo'lmaganligi sababli
soliqqa tortish maqsadlari uchun obyektlarni baholovchi organlar tomonidan
aholini uy-joy fondini xususiylashtirishga jalb etish, ko’chmas mulk ikkilamchi
bozorini kengaytirishga noqonuniy urinishlarga sabab bo’lmoqda.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda soliqqa tortish obyektlarining real bozor
qiymatini aniqlash va shunga mos ravishda soliqlardan yo’qotmalarni qisqartirish
maqsadida hamda xorijdagi bu ishlarga tegishli bo’lgan tajribalarini inobatga olgan
holda soliq organlari tarkibida soliqqa tortish maqsadlari uchun mulkning bozor
28

bahosini aniqlash bo’yicha mutaxassis-baholovchilar institutini tashkil etish
maqsadga muvofiq bo’lgan.
Davlat budjetiga resurs soliqlari tushumining o’sishi 12
, (mlrd. so’m)

Resurs to’lovlari soliqlari 2022 yilda 2021yilga qaragan o’sish kuzatilishi
ma’lum bo’ldi. Lekin shuni aytib o’tish kerakki yuridik shaxslarning mol-muk
so’lig’i pasayishi prognozdan ma’lumdir.

12
www.mf.uz sayti. Fuqarolar uchun budjet 2022 loyihasi.
29

O’zbekiston respublikasi budjetiga yirik soliq to’lovchilardan tushadigan
tushumlar ulishi 13

20 ta eng yirik soliq to’lovchi Davlat byudjetiga tushumlarning deyarli 38
foizini ta’minlaydi. Ushbu rasmda “Navoiy kon-metallurgiya konbinati” 6.8 % ni,
“O’ztransgaz” AK 6.4 % budjetning daromad qismini tashkil qiladi. 2022 yildan
boshlab soliqlarni respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida taqsimlash shartlari
o’zgaradi. Ushbu o’zgarishlar respublika budjet daromadlarini to’gri taqsimlashda
optimallikni oshiradi.
Keyingi yillarda mamlakatda sodir bo’layotgan tarkibiy o’zgarishlarda
hududlarning roli ham sezilarli darajada oshdi. Hududlarning iqtisodiy salohiyati
va raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan bir qator chora-tadbirlar amalga
oshirildi. O’zbekiston hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va
iqtisodiy o’sish sur’atlaridagi tafovutlar bir qator ob’ektiv sabablar – bozor
islohotlarining dastlabki davridagi hududiy rivojlanish darajasi, hududning
investitsion jozibadorligi, iqtisodiy - geografik rivojlanishi, infratuzilmaning
13
www.mf.uz sayti. Fuqarolar uchun budjet 2022 loyihasi.
30

rivojlanganlik darajasi, innovatsion salohiyati va boshqa ko’pgina omillar bilan
izohlanadi.
III BOB. Tо‘lov balansi va pul-kredit,byujet-soliq siyosatining tо‘lov
balansiga ta’siri
3.1. To`lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi.
To`lov balansi — ma`lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashki
dunyo o`rtasida bo`ladigan bitimlar statistik kayd kilingan xujjatdir. U
mamlakatning iqtisodiy aloqalarini aniq-lo`nda ifodalab pul-kredit, valyuta,
byudjet-soliq, xalqaro savdo siyosatining xamda davlat qarzini boshqarish
yo`nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi.
To‘lov balansi– ma’lum bir vaqt mobaynida ( chorak, yarim yil, bir yil va h.k. ) bir
mamlakat va unda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat
idoralarining boshqa mamlakatlardagi korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat
idoralari bilan amalga oshirgan barcha iqtisodiy operatsiyalarini o‘zida aks
ettiruvchi statistik hisobotdir. Masalan, tovar va xizmatlarni eksport yoki import
qilish, boshqa bir davlatga kredit berish yoki jalb etish, kredit bo‘yicha to‘lovlarni
amalga oshirish, xalqaro pul o‘tkazmalari, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha xalqaro
savdolar va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu hisobot mamlakat tashqi
iqtisodiy holatini tahlil qilish va unga oid pul-kredit, valyuta siyosati kabi
makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun muhim statistik asos vazifasini
o‘taydi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasining tasnifiga binoan, to‘lov balansi joriy
operatsiyalar hisobi, kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobi, moliyaviy
operatsiyalar hisobi hamda sof xatolar va yo‘qotishlar kabi tarkibiy qismlardan
iborat.
Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir mamlakatning xorijda
ishlovchi hamda o‘sha davlatda ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va
xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va majburiyatlari bo‘yicha qo‘lga
kiritgan yoki to‘lab berishi lozim bo‘lgan daromadlari, shuningdek, xalqaro pul
31

o‘tkazmalari, grantlar va insonparvarlik yordamlari va boshqa operatsiyalar to‘lov
balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi.
Bundan tashqari, bir mamlakatdagi korxonaning boshqa bir mamlakat
korxonasiga katta miqdorda bag‘araz moliyaviy resurs taqdim etishi yoki ixtiyoriy
ravishda qarzidan voz kechishi kabi kapital transfertlari hamda yer, tabiiy resurslar,
shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy
aktivlar savdolari to‘lov balansining kapital bilan bog‘liq operatsiyalar
hisobida jamlanadi.
Shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi aktivlar va majburiyatlar bilan bog‘liq
operatsiyalar to‘lov balansining moliyaviy operatsiyalar hisobida yuritiladi.
Moliyaviy hisob to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, moliyaviy
derivativlar (svop, opsion va h.k.), boshqa investitsiyalar (valyuta va depozitlar,
savdo kreditlari hamda avanslari va boshqalar) va rezerv aktivlaridan iborat.
Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblari saldosi
yig‘indisi moliyaviy hisobning saldosiga teng bo‘lishi lozim. Ammo, amaliyotda
hisobot shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan olinishi,
aktiv va majburiyatlar qiymatining o‘zgarishi va boshqa o‘zgarishlar to‘lov balansi
qismlarining nomutanosibligiga olib keladi. Ushbu nomutanosibliklar to‘lov
balansida sof xatolar va yo‘qotishlar sifatida ko‘rsatiladi.
Markaziy bank taqdim etgan “O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi,
xalqaro investitsion pozitsiyasi va tashqi qarzi” nashriga ko‘ra, 2019 yilning 9 oyi
yakunlari bo‘yicha joriy operatsiyalar hisobining defitsiti o‘tgan yilning mos
davriga nisbatan deyarli ikki martaga qisqargan bo‘lib, 1,4 mlrd. AQSh dollarini
tashkil etdi [ 14 ]
. Defitsitning qisqarishi eksportning o‘sish sur’atlari importnikiga
nisbatan yuqoriroq bo‘lgani bilan izohlanadi.
Joriy operatsiyalar hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblaridagi
defitsitlar moliyaviy operatsiyalar hisobi evaziga moliyalashtiriladi. Masalan, joriy
operatsiyalar hisobi defitsitining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan savdo balansi
defitsiti (import hajmining eksport hajmidan ortiqligi) asosan moliyaviy
14
‘ O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi, xalqaro investitsion pozitsiyasi va tashqi qarzi’ Markaziy Bank nashri
32

operatsiyalar hisobidagi investitsiyalar va qarzlar evaziga qoplanadi. O‘zbekiston
misolida ko‘radigan bo‘lsak, Markaziy bank ma’lumotiga ko‘ra, 2019 yilning 9 oyi
davomida amalga oshirilgan tovarlar importning katta qismini (32%) mashinalar,
uskunalar hamda mexanizmlar tashkil qilmoqda. Ushbu mahsulotlar uchun
to‘lovlar asosan moliyaviy hisobdagi jalb qilinayotgan investitsiyalar hamda tashqi
qarzlar evaziga moliyalashtirildi.
Jahon tajribasida to‘lov balansi hisoboti asosan Markaziy bank yoki
Statistika qo‘mitasi (Statistik idora) tomonidan shakllantiriladi va har chorakda
foydalanuvchilarga taqdim qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2018 yildan boshlab to‘lov
balansi bo‘yicha statistik hisobotni Xalqaro valyuta fondining To‘lov balansi va
xalqaro investitsion pozitsiya bo‘yicha qo‘llanmasining oltinchi nashriga asosan
shakllantiradi va Kengaytirilgan ma’lumotlarni tarqatishning umumiy tizimida
o‘rnatilgan muddatlarda tahliliy ko‘rinishdagi nashr bilan birgalikda jamoatchilik
uchun taqdim qiladi.
Mamlakatning ma`lum vaqtdagi barcha xalqaro iqtisodiy faoliyati, shu
jumladan, tashqi savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi xam to`lov balansida
o`z aksini topadi. Har qanday tashqi iqtisodiy bitim valyuta ayirboshlash va
valyuta operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Demak, mamlakatning jahon
bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida xorijiy valyuta tushumlari va
xarajatlarida ifodalanadi. Shuning uchun ham to`lov balansini bir tomondan,
chetdan keladigan barcha tushumlar, ikkinchi tomondan esa, chetga chiqariladigan
barcha to`lovlar ko`rsatilgan xujjatdir deb qarash mumkin. Tushum faqat eksport
yordamida ta`minlanishi mumkin. Aksincha, xorijiy tovarlarni va xizmatlarni sotib
olish (import) uchun to`lovlar va xorijiy valyuta xarajatlari bilan bog’lik bo`ladi.
Bunda tovar deganda ayirboshlanadigan har qanday narsa tushuniladi, ya`ni, u
moddiy ne`mat, xizmat, ishchi kuchi, kapital.

Moddalar nomi Kredit (+) yoki
eksportdan Debet (-) yoki
import uchun Sof kredit yoki sof debit
33

tushumlar xarajatlar
Joriy operitsiyalar xisobi
Tovarlar +185 -260 -75
Tashki savdo balansining koldigi -75
Xizmatlar +85 -97 -12
Investitsiyalardan daromadlar
(foizlar va divedentlar) +28 -20 +8
Transfert kurinishidagi pul
o`tkazmalari +10 -18 -8
Joriy operatsiyalar bo’yicha
balansning qoldigi -87
Kapital xarakatning xisobi
Investitsiyalar va boshqa o`rta va
uzoq muddatli kapital +150 -87 +63
Kapital xarakati balansining
qoldigi +63
Joriy operatsiyalar va kapital
xarakati buyicha balansning
koldigi -24
Rasmiy zaxiralar (oltin, XFVdagi
zaxiralar) valyuta +24 +24
1-jadval Ma mlakat to`lov balansining taxminiy ko`rinishi (raqamlar shartli)
To`lov balansida barcha iqtisodiy bitimlar ikkita katta guruxga bo’linadi:
joriy operatsiyalar va kapital xarakati bilan boglik operatsiyalar (1-jadval). Shunga
ko’ra to`lov balansi struktarasi ham ikki qismdan iborat:
1. Joriy operatsiyalar xisobi;
2. Kapital xarakati xisobi.
Joriy operatsiyalar xisobida maxsulotlar va xizmatlar eksporti «plyus»,
import esa «minus» ishoralari bilan belgilanadi. Ya’ni, joriy operatsiyalar xisobida
ichki mahsulotlar eksporti kredit, aksincha mamlakatga maxsulotlar olib kelish -
import esa debet sifatida ko’rsatiladi. Chunki, maxsulotlar eksporti xorijiy valyuta
ishlab topib, mamlakat valyuta zaxirasini boyitsa, import esa mamlakatdan valyuta
chiqib ketishiga olib keladi. Bu esa o`z navbatida mamlakat valyuta zaxirasini
34

kamaytiradi.
35

Joriy operatsiyalar hisobi balansi
Joriy operatsiyalarning asosiy moddasi tovarlar eksporti va importi
hisoblanadi, ularning farqi tashqi savdo balansining qoldigi deb yuritiladi.
Misolimizda bu balans salbiydir, ya’ni, mamlakat tovarlarni chetga olib chiqishdan
ko`ra ko`proq olib keladi (-75).
Joriy operatsiyalarning keyingi moddasi – bu, xizmatlar (transport, sugurta,
sayyoxlik xizmatlari va boshqalar) eksporti va importidir. Misolimizda tovarlar
bilan bo`lgan operatsiyalardagi kabi xizmatlar bilan bo`lgan operatsiyalarda xam
mamlakat xorijiy xizmatlarni ko`proq oladi ya`ni, masalan, mamlakatda
yashovchilar xorijga chetdan mamlakatga keladigan sayyahlarga nisbatan ko`prok
boradilar, shuningdek, mamlakatdagi tadbirkorlarga xorijiy transport va sugurta
xizmatlarini ko`rsatish xajmi xorijiy tadbirkorlarga mamlakatda trasport va sugurta
kompaniyalari ko`rsatadigan xizmatlar xajmiga qaraganda yuqoriroq va x.k. Bu
operatsiyalar bo`yicha ham balans salbiy qoldiqqa ega (-12) 15
.
Investitsiyalardan daromadlar, foizlar va dividendlar bo`yicha to`lovlarni o`z
ichiga oladi. Agar xorijga ko’yilgan milliy kapital uchun chet to`lovlari bo’yicha
15
www.stat.uz O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti
36

tushumlar mamlakat iqtisodiyotiga jalb etilgan xorijiy kapital uchun to`lanadigan
to`lovlar miqdoridan ko`p bo`lsa, unda sof daromad musbat bo`ladi (+8).
Transfert ko`rinishida pul o`tkazishlar shu mamlakatlarning xorijda
yashayotgan fuqarolariga to`lanadigan nafaqalarni, muxojirlarning xorijdagi o`z
qarindoshlariga pul o`tkazmalari, turli ko`rinishdagi hukumat yordamlarini o`z
ichiga oladi. Jadvaldan ko`rinib turibdiki, xorijga jo`natilayotgan pul o`tkazishlar
miqdori olinayotganiga nisbatan yuqori, ya`ni, operatsiyalar mamlakatdagi xorijiy
valyuta zaxiralarini kamaytiradi (-8).
Joriy hisoblar bo`yicha barcha operatsiyalar yigindisi joriy operatsiyalar
balansini tashkil etadi. Bizning misolda u salbiy (-87). Bu esa mamlakatda import
operatsiyalari natijasida xorijiy valyutaga bo’lgan talab uning eksport
operatsiyalari ta`minlaydigan taklifdan ortiq bo`lishini anglatadi. Boshqacha
aytganda, ushbu holda mamlakat to`lov balansi joriy operatsiyalar bo`yicha
kamomadga ega.
Makroiqtisodiy modellarda joriy operatsiyalar balansi qoldig’i quyidagicha
beriladi:
X – M = Xn = Y − ( S + I + G ) ;
B u yerda:
X - eksport; M - import; Xn - sof eksport;
S + I + G -YAIMning bir kismi (absorbtsiya)
Joriy operatsiyalar balansida kamomad bo`lgan sharoitda, mamlakatning
eksportdan olgan daromadlari importga qilgan xarajatlaridan kam bo`ladi va uni
tashqaridan qarz olish hisobiga yoki mavjud aktivlarning bir qismini xorijiy
investorlarga sotish orqali qoplashi mumkin. Bu operatsiyalar sof xorijiy
aktivlarning kamayishiga olib keladi.
Sof xorijiy aktivlar (NFA) – bu, milliy rezidentlar tomonidan egallab
turilgan xorij aktivlari va xorijliklar egalik qilgan mamlakat aktivlari o`rtasidagi
farqni bildiradi. Joriy operatsiyalar balansida taqchillik bo`lmagan sharoitda esa
mamlakat xorijiy valyutalarni sarf qilishga nisbatan ko`proq olib keladi.
37

Misolimizga aksincha mamlakat joriy operatsiyalar bo`yicha balansi ijobiy
qoldiqqa ega bo`ladi. Bunda mamlakatda chet elda ko`chmas mulkni sotib olish
yoki boshka mamlakatlarga qarzga berishga yo`naltirilishi mumkin bo`lgan
ortiqcha xorijiy valyuta yuzaga keladi.
Kapital harakati hisobi balansi.
Investitsiyalash va kreditlash bilan bog’lik operatsiyalar to`lov balansining
keyingi bo`limida, ya`ni, kapitallar harakati hisobida aks ettiriladi. Mamlakatda
ma`lum bir vaktda moddiy va moliyaviy aktivlarini sotib olish va sotish bilan
bog’lik operatsiyalariga kapital harakati hisobi deyiladi. Kapital harakati hisobi
balansida korxonalar, er, uy-joylar, qimmatbaho qog’ozlar, aktsiyalar, xazina
majburiyatlari va boshqa aktivlarni olish-sotish bilan bog’lik kapitallar oqimi aks
ettiriladi. Bu aktivlar sotilsa yoki eksport qilinsa, xorijiy valyuta mamlakatga
kiritiladi, ya`ni valyuta tushumi ko`payadi (+150). Biroq kapitalni olib kelish bilan
bir vaktda uni olib chikish bilan boglik operatsiyalar xam amalga oshiriladi. Bunda
mamlakatning tadbirkorlari xorijdan aktsiyalar sotib oladi, xorijliklarga kreditlar
beradi va shu asosda ular xorijiy valyuta zaxiralarini sarflaydi. Bu operatsiyalar
debet ko`rinishida aks ettiriladi (-87). Kapital xarakati balansining koldigi – bu, uni
olib kelish va olib chikish o`rtasidagi farkdir (+63).
Kapital xarajatlari xisobida aktivlar bo`yicha barcha xalkaro operatsiyalar
ko`rsatiladi.
Kapital xarakati balansi =Aktivlarni sotishdan tushadigan barcha
tushumlar – Xorijiy aktivlarni sotib olishga kilingan xarajatlar.
Xorijga aktivlarni sotish valyuta zaxirasini ko`paytirsa, sotib olish esa uni
kamaytiradi. Shuning uchun kapital xarakati balansi barcha operatsiyalardan
keladigan sof valyuta tushumlarini ko`rsatadi. Kapital xarakati xisobining ijobiy
koldigi mamlakatda kapital ko`payishini bildirsa, uning salbiy qoldig’i
mamlakatda kapital kamayishini bildiradi. Avval aytib o`tilganidek, joriy
operatsiyalar bo`yicha balans va kapital harakati balansi o`zaro chambarchas
bog’lik. Bizning misolda birinchisining taqchilligi (-87) katta kismi (+63)
kapitalning sof oqib kelishi xisobiga moliyalashtiriladi va aksincha, agar to`lov
38

balansi joriy operatsiyalar bo`yicha musbat qoldiqqa ega bo`lsa, kapital xarakati
hisobi balans bo`yicha manfiy qoldiqqa yo`l qo`yilgan bo`ladi. Shunday qilib,
balansning bu ikki bo`limi bir-biri bilan tenglashib bora
To`lov balansi qoldigi= Joriy operatsiyalar + Kapital harakati balansi
Biroq, amalda to`lov balansining bu kismida xam ko`pincha kamomad yoki
ortikchalik yuzaga keladi. Barcha mamlakatlarning Markaziy banklari rasmiy
zaxiralar deb ataluvchi xorijiy valyuta zaxiralariga ega bo`lib, bu zaxiralar joriy
operatsiyalar bo`yicha balans va kapital xarakati bo`yicha balans
nomutanosibligini bartaraf etishda ko`llaniladi. Bizning misolda bu nomutanosiblik
yoki koldik (-24)ni tashkil etadi va rasmiy zaxiralardan tushumlar xisobiga tartibga
solinadi.
Rasmiy zaxiralarning kiskarishi (+) kamomad mikdorini ifodalaydi, rasmiy
zaxiralarning o`sishi (-) esa to`lov balansining musbat koldigi mikdorini ko`rsatadi.
Natijada uning barcha uch bo`limi summasi «0»ni tashkil etishi lozim. Bu esa
xorijiy valyuta taklifini va unga mamlakatda bo`lgan talab tengligini bildiradi.
3.2. О‘zbekiston R espublikasi tо‘lov balansi tahlillari
U yoki bu davlatning eksport hajmi о ‘sha davlatda ishlab chiqariladigan
tovarlarning chet elga yetkazib berish qobiliyati, ya’ni eksportni taklif qilishga,
39

shuningdek, chet elliklarning shu tovarni sotib olishga b о ‘lgan ishtiyoqi, eksportga
b о ‘lgan talabiga bog‘liq.
Qishloq x о ‘jaligining dastlabki mahsulotlaridek eksport moddalari haqida
gap ketganda har qanday davlat, odatda, jahon bozorida aniqlanadigan,
belgilanadigan narx b о ‘yicha tovarlarni yetkazib berish imkoniyatiga ega b о ‘lgan
hajmdagi tovarlarni sotishi mumkin. Bu, birinchi navbatda, qurilgan kichkina
davlat gipotezasiga t о ‘g‘ri keladi. Bu holda eksport hajmini davlat ichida shunday
xabarlar taklifini aniqlovchi ishlar asosida prognozlashtirish kerak. Umuman,
olganda tahlilni 2 bosqichga bо‘lish mumkin:
1. Davlat ichida ishlab chiqarishni aniqlovchi omillar tahlili;
2. Ishlab chiqarishning umumiy hajmi eksportga ketishini aniqlash.
Ikkala bosqichda ham asosiy rolni narx stimullari о ‘ynaydi. Ishlab chiqarishga
ta’sir etuvchi narxlar stimuli, ushbu holatda ichki vakolatdagi mahsulotlar narxi va
ishlab chiqarishda k о ‘rilgan zarar nisbati hisoblanadi Ishlab chiqarish umumiy
hajmining qanday qismi eksportga ketishi ichki narx va о ‘sha tovarning chet elda
sotilishi mumkin b о ‘lgan narxi orasidagi nisbat bilan aniqlanadi.
Eksport taklifining empirik formulasi quyidagi soddalashtirilgan tenglamaga
asoslangan b о ‘lishi mumkin;
Bu yerda
X – eksportning milliy valyutadagi qiymati;
Rx – eksportning milliy valyutadagi narxi;
Py – milliy valyutadagi ichki narxlar;
Yp – eksport sektorining ishlab chiqarish quvvati; GAP - qondirilgan ichki
talab.
40

Nisbiy narxning о ‘zgarish almashish kurslari, eksport soliqlari yoki
subsidiyalar va ichki zararlarga ta’sir k о ‘rsatishi mumkin. Almashish kursining
pasayishi eksport narxining milliy valyutadagi qiymatlari о ‘sishiga olib keladi va
buning natijasida mahsulotni davlat ichkarisida sotilgan qiymatga nisbatan eksport
foydaliligi о ‘sadi. Shuningdek, eksport subsidiyalari ham ayni ta’sirni k о ‘rsatadi.
Eksport sektorining mavjud ishlab chiqarish quvvati eksport hajmining
о ‘sishini cheklashi mumkin. Amaliyotda ushbu vaziyatni empirik baholash
mushkul. Agar eksport mahsuloti shuningdek, ichki bozorda ham sotilsa, unda
eksport hajmiga ushbu davlatdagi talabning ortiqchaligi ta’sir qilishi mumkin.
Ishlab chiqarish quvvatining mavjud darajali davrida talab ortiqchaligining
pasayishi ishlab chiqaruvchilar uchun ishlab chiqarish rentabelligini ushlab
turishda eksportga ketadigan mahsulot sotilishini о ‘stirishga imkon yaratadi 16
.
Eksportning ba’zi kategoriyalari uchun eksport hajmini talab omillari
asosida prognozlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu holda, u yoki bu davlatning
eksport mahsulotga b о ‘lgan talabiga о ‘sha davlatning yirik savdo hamkorlari
hisoblanuvchi davlatlardagi daromad darajasi, shuningdek, ushbu davlat
eksportining narxi va eksport bozorlariga davlat eksportining narxi о ‘rtasidagi
nisbat va ular t о ‘g‘risidagi omildan foydalaniladi. Eksportga b о ‘lgan talab
funksiyasini quyidagicha yozish mumkin:
Bu yerda:
X – eksportning milliy valyutadagi narxi;
16
Axmedov D.K.,Ishmuxamedov A.E., Jumaev K.,Djumaev Z.A. «Makroiktisodiyot» T.: O`zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamgarmasi nashriyoti 2017, 182-193 b.b.
41

WD – milliy valyutada ifodalangan jahon talabi;
Rx – eksportning milliy valyutadagi narxi;
Pw – milliy valyutadagi jahon narxlari;
Pn – milliy valyutada ifodalangan eksport raqobatlari va import о ‘rnini
bosuvchi talablar narxi.
Yuqorida keltirilgan tenglamada shu narsa k о ‘rinib turibdiki, eksportga
b о ‘lgan talab qisman о ‘sha davlat mahsulotiga b о ‘lgan jahon talabi bilan
aniqlanadi. Shuningdek, bu о ‘sha davlat eksport mahsulotining qay darajada
sotilishi va о ‘sha bozordagi raqobatchilarning eksport narxining о ‘rtacha
tortilganligi о ‘rtasidagi nisbatga ham bog‘liq.
Bu о ‘rtacha tortilgan narx, shuningdek, hamkor davlatlarda import о ‘rnini
bosuvchi tovarning ichki narxlarini ham о ‘z ichiga olishi kerak. Talab va nisbiy
narxlarning о ‘zgarishi t о ‘g‘risidagi modelni tuzish uchun ma’lum usullar
yordamida savdo b о ‘yicha hamkor davlatlarda daromadlar va narxlar t о ‘g‘risidagi
ma’lumot kerak b о ‘ladi.
3.3.To`lov balansini makroiktisodiy tartibga solish vositalari va usullari
To`lov balansi muvozanatini ta`minlash uchun joriy xisoblar va kapital
xarakati qoldiqlari bir-birini aynan qoplashi zarur bo`ladi. Markaziy Bank valyuta
interventsiyasini amalga oshirish chorasini ko`rmasa, va rasmiy valyuta zaxiralari
miqdorini o`zgartirmasa to`lov balansi xisoblarini valyuta kursining erkin
tebranishi xisobiga o`zaro tartibga solish amalga oshiriladi. Bunday sharoitda
kapital oqib kelishi sababli milliy valyutaning qimmatlashuvi, kapital chiqib
ketishi sababli esa uning arzonlashuvi ro`y beradi.
Valyuta kursining erkin tebranishi to`lov balansining joriy va kapital
xisoblarini avtomatik ravishda mutanosiblashtirish mexanizmi xisoblanadi. Erkin
tebranuvchi valyuta kursi tarafdorlari ta`kidlashicha, to`lov balansining ortiqchaligi
yoki taqchilligi bunday vaziyatlarda tez orada barxam topadi. Valyuta kurslarining
erkin harakati to`lov balansining ortiqchaligi yoki kamomadini yo`qotadi. Erkin
42

tebranuvchi valyuta kurslari to`lov balansini tenglashtirishda katta imkoniyatlarga
ega bo`lsada, kamchilikliklardan xoli emas.
Chunonchi, bunday valyuta birinchidan, savdoning noaniqligi va
qisqarishiga, ikkinchidan, savdo sharoitining yomonlashishiga, uchinchidan,
beqarorlikka va boshqalarga olib keladi. Agar Markaziy Bank rasmiy valyuta
zaxiralari vositasida chet el valyutasini sotib yoki sotib olib valyuta kursini erkin
tebranishiga barxam bersa valyuta kursining erkin tebranishi vositasida to`lov
balansini tartibga solish zarurati yo`qoladi.
Bunda to`lov balansi taqchilligi Markaziy Bank rasmiy zaxiralarini
qisqartirish xisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Bunday vaziyatda ichki bozorda
chet el valyutasi taklifi oshadi. Qayd etilgan operatsiya eksportga xos bo`lib
kreditda plyus belgisi bilan (Markaziy Bankda xorijiy valyuta zaxirasi kamayishiga
karamasdan) xisobga olinadi. Ushbu tadbir natijasida ichki bozorda milliy valyuta
taklifi kamayadi, uning almashinuv kursi nisbatan ko`tariladi va bu investitsiyalar
xajmiga xamda iqtisodiy o`sishga salbiy ta`sir ko`rsatadi. To`lov balansining aktiv-
(musbat) qoldigi esa Markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari miqdorining
ortishiga olib keladi. Bunda Markaziy bank valyuta zaxiralarini to`ldirish uchun
chet el valyutasini sotib olishi natijasida ichki bozorda milliy valyuta taklifi
nisbatan oshadi, uning almashinuv kursi kamayadi, bu xol esa iqtisodiyotga
(investitsiyalar xajmi va iqtisodiy o`sishga) rag’batlantiruvchi ta`sir ko`rsatadi.
Markaziy bank tomonidan o`tkaziladigan bunday operatsiyalar rasmiy rezervlar
bilan bo`ladigan operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar natijasida to`lov balansi
qoldig’i nolga tenglashishi kerak. To`lov balansining aktiv qoldig’i yoki taqchilligi
mamlakat iqtisodiyoti xususiyatlariga qarab turlicha baxolanishi mumkin.
Valyutasi xalqaro xisob-kitoblarda, xamda boshqa mamlakatlar zaxira valyutasi
sifatida foydalaniladigan mamlakatlar uchun to`lov balansi taqchil bo`lishi tabiiy
xol xisoblanadi. Bunday mamlakatlar to`lov balansini uzoq muddat makroiqtisodiy
tartibga solmaslig’i mumkin. 17

17
Eshnazarov T.SH. Davlat moliyasi tizimini takomillashtirish va uni rivojlantirish omillari. // “Iqtisod va Moliya”.
2012.-№.12.-B.51-56.
43

Milliy valyutasi jahon iqtisodiyotida zaxira valyutasi xisoblanmaydigan
mamlakatlar Markaziy Banklaridan rasmiy valyuta zaxirasi cheklanganligi tufayli
to`lov balansining uzoq muddatli taqchilligi bu rezervlarning sarflab bo`linishiga
olib keladi. Bunday xollarda to`lov balansini makroiktisodiy tartibga solinadi.
Mamlakat savdo siyosati va valyuta almashinuv kursini o`zgartirishi choralarini
qo`llab chet ellardagi o`z harakatlarini kamaytiradi, yoki eksportdan o`z
daromadlarini oshiradi. Bunday tartibga solish natijasida baxolar umumiy
darajasining oshishi oqibatida axoli turmush darajasining pasayishi, milliy
valyutaning kadrsizlanishi, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida bandlilikning
pasayishi ro`y berishi mumkin. Valyuta rezervlari sarflab bo`lganligi, ilgari olingan
chet el kreditlarini qaytarilish grafiklari buzilganligi tufayli bunday kreditlarni yana
olish imkoniyatlari yo`qqa chiqqanligi sababli mamlakat to`lov balansi
taqchilligining uzoq vaqt davom etishi to`lov balansi inqirozi deyiladi. To`lov
balansi inqirozini xal etishning yagona yo`li makroiqtisodiy tartibga solish
hisoblanadi.
O`tish davri iqtisodiyotida xorijiy valyutaga spekulyativ talab oshishi
Markaziy Bankni kiyin axvolga solib ko`yadi. Chunki rasmiy valyuta zaxiralari bir
vaqtning o`zida ham to`lov balansi taqchilligini xam ichki spekulyativ talabni
qondirish uchun etarli bo`lmasligi mumkin. Valyuta almashinuv kursini tartibga
solish bu vaziyatdan chiqishning yagona yo`lidir. Qisqa istiqbolda to`lov balansi
qoldig’i jamgarish va investitsiyalar xajmlarini belgilovchi omillar (masalan
byudjet soliq siyosati, foiz stavkalari) ta`sirida o`zgarishi mumkin.
Agar mamlakatda ragbatlantiruvchi fiskal siyosat yurgizilsa bu xol milliy
jamgarmalarning pasayishiga olib keladi. Bu o`z navbatida joriy operatsiyalar
xisobi bo`yicha taqchillikka, kapital harakat xisobi bo`yicha musbat qoldiqqa olib
keladi. Cheklovchi fiskal siyosat milliy jamgarmalar xajmlarini oshiradi, bu o`z
navbatida kapital harakati xisobi bo`yicha taqchillikka, joriy operatsiyalar xisobi
bo`yicha musbat qoldiqqa olib keladi. Jahon foiz stavkalarining oshishi kapital
xarakati xisobi bo`yicha taqchillikka, joriy operatsiyalar xisobi bo`yicha musbat
qoldiqqa erishishga olib keladi. Jahon foiz stavkalarining pasayishi esa aks
44

natijalarga olib keladi.
Xulosa
To`lov balansi – mamlakatning dunyoning boshqa davlatlari bilan bo`lgan
savdo va moliyaviy operatsiyalari aks ettirilgan xujjat. U ikki qismdan, joriy
operatsiyalar va kapital xarakati balansidan tashkil topgan.
Savdo balansi mamlakatning joriy tashqi savdo operatsiyalari bo`yicha
tushumlar va xarajatlarni aks ettiradi. Mamlakat eksporti uning importidan ko`p
bo`lsa joriy operatsiyalar balansi musbat qoldiqli bo`ladi. Joriy operatsiyalar
balansidagi o`zgarishlar ichki ishlab chiqarish va o`z navbatida ichki bandlilik
bilan bog’lik.
Kapital xarakati balansi aktivlarni sotish va sotib olish bo`yicha barcha
xalqaro bitimlarni harakterlaydi. Aktivlarni sotib olish xorijiy valyutaning chiqib
ketishini, sotish esa kirib kelishini anglatadi.
Har qanday xalqaro bitimlar to`lov balansida ikki bir-birini muvozanatlovchi
yozuv ko`rinishida qayd etilgani uchun xam joriy operatsiyalar balansi va kapital
xarakati balansi qoldiqlari 0ga teng bo`ladi.
To`lov balansi taqchilligi rasmiy zaxiralarning qisqarishi xisobiga koplansa
uning aktiv sal’dosi rasmiy zaxiralarning o`sishiga olib keladi. Qayd etilmagan
valyuta kursi sharoitida to’lov balansi valyuta kursining o`zgarishi xisobiga
muvozanatlashadi.
Milliy valyutasi jahon iqtisodiyotida zaxira valyutasi xisoblanmaydigan
mamlakatlar Markaziy banklaridan rasmiy valyuta zaxirasi cheklanganligi tufayli
to`lov balansining uzoq muddatli taqchilligi bu rezervlarning sarflab bo`linishiga
olib keladi. Bunday hollarda to`lov balansini makroiqtisodiy tartibga solinadi.
Qayd etilgan valyuta kursi tizimida to`lov balansini tartibga solish uchun
tashki savdo siyosati, pul kredit va fiskal siyosat vositalaridan foydalaniladi.
45

Foydalanilgan adabiyotlar
I O‘zbekiston Respublikasining qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. https://lex.uz/docs/35869
2. O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to‘g‘risida"gi Qonuni (yangi tahriri). 2019 yil 11 noyabr. www.lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to‘g‘risida"gi Konuni
(yangi tahriri).2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz
4. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Konuni
(yangi tahriri). 2019 yil 22 oktabr. www.lex.uz
II O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida" gi 2017 yilfevraldagi PF-
4947-sonli Farmoni. www.lex.uz
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2020 2025 yillarga mo‘ljallangan
O‘zbekiston respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi tugrisida" gi
2020 yil 12 maydagi PF-5992-sonli Farmoni. www.lex.uz
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston
respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasini «Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili»da amalga
oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” gi 2020 yil 2 martdagi PF-5953-son
Farmoni. www.lex.uz H0108
III О ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
8. О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 29
dekabrdagi 2021 yil uchun m о ‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi
oliy Majlisga Murojaatnomasi. www.uza.uz .
9. SH.M. Mirziyoyev. Milliy tarakkiyot yulimizni katiyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga chiqaramiz. - Toshkent: “ О ‘zbekiston” NMIU, 2017. - 592 6.
46

10. SH.M. Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga kuramiz. Toshkent: “ О ‘zbekiston” NMIU, 2017. - 488 b.
11. SH.M. Mirziyoyev.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar.
Toshkent: « О ‘zbekiston», 2017.-104 b.
12.. SH.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik О ‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent: « О ‘zbekiston», 2016. -56 b.
IV Asosiy adabiyotlar
13. Yakubov I.O., Hakimov H.A. Makroiqtisodiyot-2. O'quv qo'llanma. - T.:
TDIU, 2019.-217 bet.
14. Maxmudov N.M., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy tahlil. O'quv qo'llanma. - T.:
TDIU, 2019. - 146 bet.
15. Asqarova M.T., Hakimov H.A. Makroiqtisodiy siyosat. O'quv qo'llanma. T.:
TDIU, 2019.-314 b.
16. F.Nasriddinov. «O zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va yuqori iqtisodiyʻ
o sish sur'atlarini ta'minlash yo'nalishlari».
ʻ
17. Nodir Jumayev, Akram Absalamov. «Inflatsion targetlash rejimini qo'llash
makroiqtisodiy barqarorlik va aholi faravonligini ta'minlashning zaruriy sharti».
18. Hui-Ching Hsieh, Sofia Boarelli, Thi Huyen Chi Vu. «The effects of economic
policy uncertainty on outward foreign direct investment». International Review of
Economics and Finance 64 (2019) 377-392. journal homepage:
19. Michael F. Bleaney. «Macroeconomic stability, investment and growth in
developing countries». Journal of Development Economics.
20. Yahya Waqas, Shujahat Haider Hashmi, Muhammad Imran Nazir,
«Macroeconomic factors and foreign portfolio investment volatility: A case of
South Asian countries». Future Business Journal.
21. Mustafakulov Sh.I., «Investitsion muhit jozibadorligi: nazariya, metodologiya
va amaliyot». Monografiya - T.: «Ma'naviyat» O zbekiston Respublikasi Bank-
ʻ
moliya akademiyasi. 2017-y. 328-b.
47

22. Karimov N.G'., Xojimatov R.X., «Investitsiya». O'quv qo'llanma - T.:
Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi. 2019-y. 516-b.
23. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.:
Worth Publishers, 2013).
24. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. 10-е изд.
перераб. и доп. – М.: Издательство «МФПУ Синергия», 2013.
25. G.E.Zaxidov, M.T. Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F. Amirov, H.A. Hakimov.
Makroiqtisodiyot. Darslik. -T.: «IQTISODIYOT». 2019-y. 309-b.
26. Maxmudov N.M., Avazov N.R. «O'zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda
investitsiyalardan samarali foydalanish yo ' llari »: Ilmiy - ommabop risola . - T .:
TDIU , 2019- y . 104-b.
V.Internet saytlar
27.www.stat.uz O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy sayti.ʻ
28.www.lex.uz O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi.
29. www.elsevier.com
30. www.xs.uz
31.www.tsue.uz Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti rasmiy sayti.
48

Pul-kredit va byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri

Mundarija

I BOB. Pul-kredit siyosati va uning nazariy asoslar 4

1.1. Pul-kredit siyosati va uning elementlari 4

1.2. Samarali pul-kredit siyosati yuritishning shart-sharoitlari 7

1.3. Pul-kredit siyosatining asosiy tamoyillari 11

II BOB. Byudjet –soliq siyosati 14

2.1. Byudjet –soliq siyosatining mohiyati va usullari 14

2.2.O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining davlat byudjetini barqarorlashtirishdagi roli. 18

2.3.O’zbekiston Respublikasida soliq siyosatini tashkil etishning asosiy yo’nalishlari va istiqbollari. 25

III BOB. Tо‘lov balansi va pul-kredit,byujet-soliq siyosatining tо‘lov balansiga ta’siri 31

3.1. To`lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi. 31

3.2. О‘zbekiston Respublikasi tо‘lov balansi tahlillari 39

3.3.To`lov balansini makroiktisodiy tartibga solish vositalari va usullari 42

Foydalanilgan adabiyotlar 46

Sotib olish