Pul taklifi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	22 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

70 Sotish

Pul taklifi

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Pul taklifi
Bajardi: _______________________________________________________
Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………...………………………..3
I BOB. PUL TUSHUNCHASI VA UNING FINKSIYALARI.
1.1 Pul tushunchasi va uning funktsiyalari. Pul agregatlari . Pulga talabning klassik
nazariyasi ……………………………………………………..…………..……..…5
1.2 Pulga talabning keynscha nazariyasi. Pul taklifi. Bank multiplikatori …... . ........8
1.3 Pul taklifining kengaytirilgan modeli. Pul mul’tiplikatori. ……………….
…...13
II BOB. PUL BOZORIDA MUVOZANAT. PULNI TARTIBGA SOLISH
MAQSADLARI, OBYEKTLARI VA USULLARI
2.1 Pul bozorida
muvozanat……………………………………………………….15
2.2 Pulni tartibga solish maqsadlari, obyektlari va usullari ………………………20
2.3 O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosatini samarali
tashkil etish va ularni takomillashtirish
masalalari………………………………..27
XULOSA……………………………………………………..........………..…….31
FOYDALANILGAN ADABIYOT……………………………..………...…......34
2

KIRISH
Mavzusining dolzarbligi. Iqtisodiy sohada davlat siyosatining asosiy
vositasi davlat byudjetidir. Muvozanatli byudjet deganda soliqlar, yig'imlar va
boshqa daromadlardan iborat bo'lgan davlat daromadlari davlat xarajatlariga teng
ekanligini anglatadi. Afsuski, dunyoning aksariyat mamlakatlarida xarajatlar va
daromadlar muvozanatiga kamdan-kam hollarda erishiladi. "Oddiy" va eng ko'p
uchraydigan holat bu xarajatlar bir yil uchun tushumdan oshadigan byudjetdir.
Kamroq bo'lgan - profitsit bilan byudjet, ya'ni. daromadning xarajatlardan oshishi.
Davlat byudjetini boshqarish fiskal siyosatdir.
Davlat byudjeti soliq-byudjet siyosatining asosiy vositasidir. Uning
iqtisodiyotga ta'siri juda katta, chunki davlat byudjeti siyosiy o'zgaruvchidir. Bu
shuni anglatadiki, siyosatchilar o'zlariga juda katta makroiqtisodiy vazifalarni
qo'yib, ushbu o'zgaruvchini o'zboshimchalik bilan o'zgartirishlari mumkin. Soliq-
byudjet siyosatidan foydalangan holda umumiy xarajatlar va yalpi talab
rag'batlantirilishi yoki cheklanishi mumkin. Byudjet taqchilligi ikkita asosiy sabab
tufayli yuzaga kelishi mumkin. Birinchidan, bunga hukumatning ongli harakatlari
sabab bo'lishi mumkin, ular zarurat tufayli daromadga qaraganda ko'proq pul
sarflashga qaror qildilar. Shu sababli paydo bo'lgan kamomad faol byudjet
taqchilligi deb ataladi. Ikkinchidan, byudjet taqchilligi retsessiya, real milliy
daromadning pasayishi natijasida paydo bo'lishi mumkin, bu esa byudjet
daromadlarini kamaytiradi. Bunday kamomad passiv byudjet taqchilligi deb
ataladi. Uzoq vaqt davomida iqtisodchilar orasida davlat byudjeti doimo
muvozanatli bo'lishi kerak degan fikr mavjud edi. Ammo 30-yillarda Keynslar
boshqacha fikrda edilar. Yalpi talabni bir necha baravar oshirish uchun qandaydir
manbadan qo'shilishi mumkin bo'lgan nisbatan oz miqdordagi avtonom xarajatlar
ham kifoya qiladi. Va hukumat ta'lim, tibbiyot, pensiya, yo'l qurilishi va
3

hokazolarga ko'p mablag 'sarflashi kerak. Bundan tashqari, hukumat soliqlarni
manipulyatsiya qilishi mumkin, bu oxir-oqibat mavjud daromadlarning
o'zgarishiga olib keladi.Keyns iqtisodiy beqarorlikning asosiy aybdori yalpi
talabning o'zgarishi ekanligini aniqladi. Shuning uchun u talabni barqarorlashtirish
va uni to'liq bandlikni ta'minlaydigan darajada ushlab turish eng muhim vazifa deb
hisobladi. Buyuk depressiyadan keyin J. Keynsning tavsiyalariga binoan, barcha
G'arb mamlakatlari stabillashadigan soliq-byudjet siyosatini amalga oshira
boshladilar, keyinchalik u bir necha turlarga bo'lindi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirishda davlat fiskal siyosatining ahamiyatini o’rgani sh va xulo salar beri
shdan iborat.
Kurs ishining vazifalari: Pul bozori. Pul bozorida muvozanatning mazmun
mohiyati va ahamiyatini o'rganish;
-Pul bozori. Pul bozorida muvozanat ning tashkiliy-huquqiy as o s larini
o’rgani sh
soliq siyosatini amalga oshirish holatini tahlil qilish;
Kurs ishining predmeti sifatida Pul bozori. Pul bozorida muvozanat
oshirish jarayonida, ya'ni davlat byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonida
hamda xarajatlardan samarali foydalanishda jarayonida yuzaga keladigan
moliyaviy munosabatlar maydonga chiqadi.
Kurs ishining obyekti sifatida O’zbekiston Re spublikasi soliq tizimi
hamda davat byudjetining faoliyati belgilab olindi.
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, uchta bob, 5 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat
Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati. Iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda
davlat fiscal siyosatini ahamiyatini oshirish masalalarini o’rganish natijasida
tadqiqot yuzasidan erishilgan yutuqlardan talabalar kelgusi ishlarida
foydalanishlari mumkin.
4

I BOB PUL TUSHUNCHASI VA UNING FINKSIYALARI
1.1. Pul tushunchasi,funktsiyalari, agregatlari va pulga talabning klassik
nazariyasi.
Pul – iqtisodiyot sub`ektlari mulkining bir turi bo`lib, mulkning boshqa
turlaridan ikki xususiyatiga ko`ra farq qilad: birinchidan, pul yuqori likvidliliklar,
ya`ni qisqa muddatda, sezilarsiz sarf - xarajatlar bilan boshqa buyumga
ayirboshlanish qobiliyatiga ega; ikkinchidan baholar o`zgarmas bo`lgan sharoitda
pul yoki xech qanday daromad keltirmaydi, yoki uning daromadliligi darajasi
boshqa mulk turlarinikidan ancha kam. Shunga qaramasdan kishilar nima uchun
mulk sifatida pulga egalik qilishga xarakat qiladilar? Bu savolga javobni pulning
funktsiyalaridan topamiz.
Odatda pulning uch asosiy funktsiyasi mavjud deb qaraladi.
Bular : 1) to`lov vositasi (almashinuv vositasi); qiymat o`lchovi vositasi,.
jamgarish ( boylik to`plash) vositasi .
Umumiy ekvivalentlilik, yuqori likvidlilik xususiyatlari pulni ideal to`lov
vositasiga aylantiradi. Xozirgi zamon iqtisodiyotida to`lovlar uch yo`l bilan
amalgam oshiriladi: 1) naqd pul to`lovi; 2) bankdagi xisobvaraqlarda yozuv orqali,
ya`ni naqd bo`lmagan pul ko`chirish orqali; 3) bir shaxsning ikkinchi shaxsga
qarzdorliligini tasdiklovchi xujjatlar( veksellar, qarz majburiyatlari) yordamida.
Qiymat o`lchovi sifatida pullar tovarlar bahosini ifodalaydi va turli tovarlar
qiymatini taqqoslash imkonini beradi.
O`z tovari uchun olgan pulini sotuvchi doim ham birdaniga ishlatvermaydi.
Shu sababga ko`ra pullar ularga o`tkazilgan qiymatni saqlab turishlari juda
muxim. Agar pul aytilgan xususiyatga ega bo`lsa, unda u boylik to`plash
5

maqsadida jamgariladi. Pulning bu funktsiyasini muqobil tarzda mulkning boshqa
turlari - obligatsiyalar, aktsiyalar, ko`chmas mulk ham bajarishi mumkin.
Rivojlangan iqtisodiyot sharoitida pulning to`lov vositasi sifatidagi vazifasi
jamgarish vositasi vazifasiga nisbatan muximroq ahamiyat kasb etadi.
Pulning yuqori likvidliligi va qiymatni saqlab turishi xususiyatlar barcha
turdagi to`lov vositalarida bir xil emas. Naqd pullar va muddatsiz depozitlarning
likvidliligi djarajasi muddatli depozitlarga yoki veksellarga qaraganda yuqoriroq.
S h u sababli pul massasi likvidlilik darajasining pasayib borishi tamoyiliga
asoslangan agregatlarga bo`linadi. Rivojlangan mamlakatlarda pul massasini
aniqlashda - M1; M2; M3; M4 deb belgilanadigan pul agregatlaridan foydalaniladi.
Pul agregatlarining tarkibi va miqdori turli mamlakatlarda o`zaro farq qilish
mumkin. Quyida umumlashtirib olingan pul agregatlari tarkibini keltiramiz:
“M0- bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklarining Markaziy
bankdagi rezervlari;
M1 = M0 + muddatsiz depozitlar, yo`l cheklari va boshqalar;
M2 =M1 + ( miqdor i va muddati cheklangan) muddatli depozitlar va boshqalar ;
M3 = M2+( miqdori va muddati cheklanmagan ) muddatli depozitlar va boshqalar”
Makroiqtisodiy taxlilda M
1 va M
2 pul agregatlari eng ko`p foydalaniladi.
Pul agregatlarining dinamikasi turli sabablarga bog’liq. Masalan, daromadlarning
oshishi natijasida M
1 ga talab tezroq o`ssa, foiz stavkasining o`sishi natijasida M
2
va M
3 ga talab M
1 ga nisbatan tezroq o`sadi. Pulning miqdoriy nazariyasi pulga
bo`lgan talabni almashinuv tenglamasi yordamida aniqlaydi:
M · V = P · Y
Bu erda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi;
P – baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YAIM.
Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror
bo`lganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul kilinadi. Ammo bank tizimiga
xisob-kitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u
6

o`zgarishi mumkin. V doimiy bo`lgan sharoitda almashtirish tenglamasi
quyidagicha bo`ladi:
M · V* = P · Y (Fisher tenglamasi), bundan:
P · Y
M= -----------
V*
P · Y – nominal YAIM miqdorini bildirishini va doimiy miqdorligini
xisobga olsak, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori ishlab chiqarilayotgan
tovarlar va xizmatlar miqdori va ularning bahosi o`zgarishlariga, boshqacha
aytganda, nominal YAIM o`zgarishiga bogliq. Muomaladagi pul massasining
o`zgarishi, klassik nazariyaga ko`ra, Y sekin o`zgarishi tufayli asosan baholar
darajasiga ta`sir ko`rsatadi. Bu xolat “pulning neytralligi” nomini olgan.
Monetaristlar qoidasiga ko`ra hukumat pul massasining o`sish sur`atini, real
YAMMning o`rtacha o`sish sur`ati darajasida ta`minlab tursalar iqtisodiyotda
baholar darajasi barqaror bo`ladi.
Fisher tenglamasidan tashqari bu tenglamaning boshqa bir shakli Kembrij
tenglamasidan ham keng foydalaniladi:
M=k*PY
Bu y erda: k= 1/V – pulning aylanish tezligiga teskari miqdor.
k - koeffitsientni nominal pul miqdori (M)ning daromadlar (P·Y)dagi ulushini
ko`rsatadi.
Kembrij tenglamasi turli darajada daromadli bo`lgan turlicha moliyaviy
aktivlar mavjudligini va daromadni ularning kaysi biri ko`rinishida saklashni
tanlash imkoniyati mavjudligini ko`zda tutadi.
Pulga real talab quyidagi ko`rinishda xisoblanadi:
(M/P) D = k Y
Bu yerda: M/R – “real pul koldigi”, “pul mablaglarining real zahirasi” deb
nomlanadi.
1.2. Pulga talabning keynscha nazariyasi, taklifi va bank multiplikatori.
7

Pulga talabning Keyns nazariyasi, likvidlilikning afzalligi nazariyasi, pulni
naqd ko`rinishda saqlashga kishilarni undovchi uch sababni ajratib ko`rsatadi:
1. transaktsion sabab (joriy bitimlar uchun naqd pulga talab);
2. extiyotkorlik sababli (ko`zda tutilmagan xolatlar uchun ma`lum miqdorda naqd
pullarni saklash);
3. Spekulyativ sabab (foyda olish maqsadida qimmatli kqog’ozlar sotib olish uchun
pulga talab).
Spekulyativ sabab foiz stavkasi bilan obligatsiyalar kursi o`rtasidagi teskari
bog’liqlikka asoslanadi. Agar foiz stavkasi ko`tarilsa, obligatsiyalar bahosi
pasayadi, ularga talab esa oshadi. Bu esa o`z navbatida, naqd pul zahiralarining
qisqarishiga hamda naqd pullarga talabning pasayishiga olib keladi.
Pul likvidlilik xususiyatiga ega bo`lganligi uchun ham axoli uni saqlashni
afzal biladi. Likvidlilikning afzalligi nazariyasi ko`rsatadiki pulga bo`lgan talab
miqdori foiz stavkasiga bog’liq. Foiz stavkasi naqd pul vositalarini qo`lda ushlab
turishning muqobil xarajatlari miqdorini, ya`ni, siz foiz olib kelmaydigan naqd
pullarni qo`lda ushlab turgan sharoitda yo`qotadigan pul miqdorini bildiradi.
Nonning narxi non talabi miqdoriga ta`sir qilganidek, naqd pullarni qo`lda ushlab
turish miqdori ham pul zahiralariga talab miqdoriga ta`sir ko`rsatadi. Shuning
uchun foiz stavkasi oshganda, insonlar boyliklarini naqd pul shaklida kamroq
ushlab turishga harakat qiladi.
Real pul zahiralariga talab funktsiyasini quyidagi ko`rinishda yozamiz:
M/R = f(R)
Bu tenglama ko`rsatayaptiki, pulga bo`lgan talab miqdori foiz stavkasi
funktsiyasi ekan. Grafikda foiz stavkasi va real pul zahiralari miqdoriga talab
teskari bog’liqlikka ega ekanligi ko`rinadi. Chunki, yuqori foiz stavkasi pulga talab
miqdorining kamayishini ko`rsatadi.
Klassik va keynschilarga xos yondashuvlarni umumlashtirib, pulga talabning
quyidagi omillarini ajratib ko`rsatish mumkin:
1) daromadlar darajasi;
2) pulning aylanish tezligi;
8

3) foiz stavkasi.
Agar klassik nazariya pulga talabni asosan, real daromad hajmi bilan
bog’lasa, keynschilarda esa pulga talab asosan, foiz stavkasiga bog’liq deb
xisoblanadi.
R
Md=f(R)

M/R
17 -chizma. Pulga talab grafigi
Pulning aylanish tezligini xisobga olmaganda, real pul qoldig’iga talab
formulasi quyidagicha bo`ladi:
(M/P) D =f (R, Y);
Bu yerda: R – foiz stavkasi; Y – real daromad.
Chiziqli bog’liqlikni e`tiborga olsak, quyidagicha formula xosil bo`ladi:
(M/P)D = kY - hR
Bu erda: k va h – pulga talabning daromadlar va foiz stavkasiga
ta`sirchanligini ifodalovchi koeffitsientlar; k – foiz stavkasi (real foiz stavkasi).
Real foiz stavkasi nominal foiz stavkasidan inflyatsiya sur`atini ayirib
topiladi.
Daromad darajasi ning o`zgarishi foiz stavkasi o` zgarmas bo`lgan sharoitda
ham pulga talabning ko`payishiga olib keladi. Bu grafikda pulga talab egri
9

chizigining siljishi ko`rinishida namoyon bo`ladi. Pul taklifi (M
s ) o`z ichiga bank
tizimidan tashqaridagi naqd pullar (S) va zarur bo`lganda (D) iqtisodiy agentlar
bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo`lgan depozitlarni oladi:
M
s = S+D.
Aksariyat mamlakatlarda davlat pul chiqarishda monopol huquqqa ega. Uni
amalga oshirish huquqi nisbatan mustakil muassasa Markaziy bank ixtiyorida. “
Markaziy bank O`zbekiston Respublikasi xududida konuniy to`lov vositasi sifatida
banknotlar va tangalar ko`rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarish mutlaq
huquqiga ega” Ammo pul taklifini ko`paytirish imkoniga yoki pul yaratish
qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to`lov vositalari
emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan, A bankning
depoziti 2000 so`mga o`sgan bo`lsa, zahira normasi 20 % ga teng bo`lganda
(zahira normasi – tijorat banklar depozitlarining ma`lum qismini Markaziy bankda
saqlab turish normasi) , u 400 so`mni Markaziy bankda zahiralab , qolgan 1600
so`mni qarzga beradi. Shunday qilib, A bank pul taklifini 1600 so`mga
ko`paytiradi va u endi 2000+1600=3600 so`mni tashkil etadi. YA`ni,
omonatchilarning depozitlardagi 2000 so`mdan tashkari yana 1600 so`m qarz
oluvchilar qo`lida qoladi. Agar, 1600 so`m yana banka tushsa, (masalan, B
bankka) unda 20 % ga teng bo`lgan zahira normasida u 320 so`mni zahirada
qoldirib, 1280 so`mni kreditga beradi hamda shu miqdorda pul taklifini oshiradi.
Kredit berishning bu jarayoni so`nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom
etadi. Yakuniy xisob kitob bank depozitlari jami 10000 so’mga ko`payganligini
ko`rsatadi. Bu jarayonni formula ko`rinishida quyidagicha yozishimiz mumkin:
M = (1/ rr ) x D
Bunda: M- pul taklifi hajmi; rr – majburiy zahiralash normasi ;
D - dastlabki depozit.
Keltirilgan formuladan ko`rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr koeffitsentiga
bog’liq bo`lib, uni bank multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori , deb
ataladi. U ushbu bank zahiralar normasida ortiqcha zahiralarning bir pul birligi
10

bilan yaratilishi mumkin bo`lgan yangi kredit pullarining eng ko`p miqdorini
bildiradi.
Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli
hamda pulning bir qismini depozitlardan naqd pullarga oqib o`tishni xisobga olgan
xolda yoziladi. Bu model bir qator yangi o`zgaruvchilarni o`z ichiga oladi.Bular:
- pul bazasi (rezerv pullar, yuqori quvvatli pullar) – bank tizimidan
tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saqlaydigan
depozitlar summasi;
- deponentlash koeffitsienti - Cr = S/ D
Pul bazasini MV va bank rezervlarini R deb belgilasak,
MB=C+R.
Pul taklifining kengaytirilgan modelini iuyidagicha yozish mumkin:
Cr +1
Ms =------------- · MB yoki Ms = m · MB
Cr + rr

(Cr +1)/ (Cr + rr ) nisbat pul multiplikatori deb yuritilib bir s o` mlik pul
bazasi xisobiga necha so`mlik pul taklifi yuzaga kelishini ko`rsatadi. Pul
multiplikatori ni – pul taklifining pul bazasiga nisbati ko`rinishida yozish
mumkin:
Ms S+D S/ D + D/ D Cr + 1
m = ------------ = ----------- = ------------------- = --------------
MB C+R S/ D + R / D Cr + rr
Cr miqdori – axolining o`z mablaglarini naqd pullar va depozitlar o`rtasida
qanday proportsiyada saqlashni tanlashga bog’liq.
rr = R / D miqdori esa – axolining nafakat Markaziy Bank belgilab bergan
majburiy rezerv normasiga, balki tijorat banklari saqlab turishni mo`ljallanayotgan
ortiqcha rezerv miqdoriga ham bog’liq.
11

Demak, pul taklifi pul bazasi va pul multiplikatori miqdoriga bog’liq
ekan.Pul multiplikatori pul bazasining bir miqdorga oshishi natijasida pul taklifi
qanday o`zgarishini ko`rsatadi.
Markaziy bank pul taklifini avvalambor, pul bazasiga ta`sir etish yo`li bilan
tartibga soladi.
Mamlakatda pul miqdori k o` payadi, agar:
-pul bazasi o` ssa;
- majburiy zahiralash normasi pasytirilsa;
- tijorat banklarining ortiqcha rezervlari kamaysa;
-naqd pullarningn depozitlar umumiy summasiga nisbati pasaysa.
1.3 Pul taklifining kengaytirilgan modeli, multiplikatori va pul bozori d agi
muvozanat .
Pul bozori modeli pulga talab va taklifni birlashtiradi. Dastlab, soddalik
uchun pul taklifi Markaziy Bank tomonidan nazorat kilinadi va
(M/P) s
darajasida qayd qilingan deb olamiz.
Agarda M -pul taklifini, P-narxlar darajasini bildirsa, M*/P* pul vositalarining real
zahirasi miqdorini ko`rsatadi.
(M/P) s = M*/P*
Bu yrda: M - pul taklifi darajasini bildiradi;
P – baholar darajasi (ushbu modelda e kzogen o`zgaruvchi )ni ko`rsatadi.
18 -chizma real pul taklifi miqdoridagi foiz stavkasiga bog’liq bo`lmagan
vaziyatni ko`rsatadi. Shuning uchun real pul vositalari taklifi grafikda
ko`rsatayotganimizdek vertikal chizik ko`rinishiga ega bo`ladi. Bu xolat foiz
stavkasi qanchalik o`zgarishiga qaramasdan real pul taklifi miqdori o`zgarmasdan
qolgan vaziyatni aks ettiradi.
12

Baholar darajasini ham barqaror deb qabul qilamiz. Bu xolatda real pul
taklifi M*/P* ga teng va grafikda Ms to`gri chizik ko`rinishiga ega bo`ladi.
Pul talabi berilgan daromad darajasida foiz stavkasiga teskari proportsional
egri chizik ko`rinishiga ega. Muvozanat nuktasida pul talabi va taklifi o`zaro teng,
(19-chizma).
O`zgarib turuvchi foiz stavkasi pul bozorini muvozanatda ushlab turadi. Foiz
stavkasining o`zgarishi natijasida iqtisodiy agentlar o`z aktivlari tarkibini
o`zgartirgani tufayli pul bozorida muvozanatga erishish uchun vaziyatga ta`sir etib
uni o`zgartirish zarur va mumkindir.

Re
MD
M*/P* M/P M*/P*
M/P

18 -chizma. Real pul vositalari zaxi- 19 - chizma. Pul
bozorida muvozanatrasi taklifi
grafigi modeli
Agar R juda yuqori bo`lsa, pul taklifi unga bo`lgan talabdan yuqori bo`ladi.
Iqtisodiy agentlar o`zlarida to`planib qolgan ortiqcha naqd pullarni aktsiya va
obligatsiyalarga aylantirib, ulardan qutilishga intilishadi.
13

Yuqori foiz stavkasi, ta`kidlanganidek, obligatsiyalar kursining pastroq
darajasiga mos keladi. Shu sababli, arzon obligatsiyalarni (kelajakda foiz stavkasi
pasayishi okibatida ular kursi o`sishini ko`zda tutib) sotib olish foydali bo`ladi.
Banklar , M
s > Md bo`lgani uchun foiz stavkasini pasa ytira boshla y di. Asta-
sekin iqtisodiy agentlar o`z avtivlari tarkibini o`zgartirishi va banklar tomonidan
foiz stavkasining o`zgartirilishi oqibatida pul bozorida muvozanat tiklanadi. Foiz
stavkasi pasayib ketgan xolatda teskari jarayon ro`y beradi.
R Ms2
Ms1
R Ms
R2
R2

2 0 -chizma. Daromadlar darajasining 2 1 -chiz Pul taklifining
kamayishi
oshishi natijasida pulga natijasida pul muvozanatning
talabning o`zgarishi. o`zgarishi.
14

Foiz stavkasi va pul massasi muvozanatli darajasining o`zgarib turishi pul
bozorining ekzogen o`zgaruvchilari – daromadlar darajasi va pul taklifining
o`zgarishi natijasida ham ro`y beradi.
Grafik ko`rinishda, bu, pul talabi va pul taklifi egri chiziklarining siljishi
sifatida namoyon bo`ladi (20, 21 chizmalar).
II . BOB. PUL BOZORIDA MUVOZANAT. PULNI TARTIBGA
SOLISH MAQSADLARI, OBYEKTLARI VA USULLARI
2.1. Pul bozorida muvozanat.
Pul bozorining asosiy vazifasi pul taklifi va taklifini muvozanatlash va pul
narxi sifatida foizlarning bozor darajasini shakllantirishdan iborat.
Shuningdek, pul bozori sotuvchilar va xaridorlar o'rtasida pul resurslarini
qayta taqsimlashdan iborat qayta taqsimlash funktsiyasini bajaradi. Bunday holda,
xaridorning vazifasi, bunday resurslar uchun to'lovdan ortiqcha qo'shimcha
daromad olish uchun qarzga olingan resurslarni samaraliroq investitsiya qilish
(ishlatish). O'z navbatida, xaridor pul bozorining turli vositalaridan foydalangan
holda investitsiyalarning rentabelligi va likvidligini maqbul darajasini tanlashi
mumkin.
15

Materialni o'rganish qulayligi uchun biz maqolalar pul bozorini quyidagi
mavzularga ajratamiz:
Pul bozoridagi muvozanat pulga bo'lgan talab ularning taklifiga teng
bo'lganda o'rnatiladi, bunga bankning ma'lum foiz stavkasida erishish mumkin.
Foiz stavkasi daromad bilan bir xil yo'nalishda o'zgarganda pul bozorida
muvozanat saqlanib qoladi. Masalan, agar iqtisodiyotda daromadlar ko'payib ketsa,
bu pulga bo'lgan talabning oshishiga, natijada foiz stavkasining oshishiga olib
keladi, bu holda pulni saqlashning imkoniyat narxi oshadi va qimmatli qog'ozlar
narxi pasayadi, bu pulga spekulyativ talabni kamaytiradi, sotib olishni ko'paytiradi
firmalar va uy xo'jaliklari va pul bozorini muvozanatda saqlashga imkon beradi.
Daromadning pasayishi bilan qarama-qarshi vaziyat yuzaga keladi.
Iqtisodiyotda pul massasining ko'payishi bank foiz stavkasining pasayishiga olib
keladi.
G'aznachilik veksellari hukumat tomonidan barcha veksellarda bo'lgani kabi
ma'lum miqdorda pul to'lash majburiyati sifatida chiqariladi. Ular nominal
(nominal) qiymatga chegirma bilan beriladi. Hisob-kitob qarz berish vositasidir,
lekin u foizlar va kupon stavkalarini to'lamaydi. Bu shunchaki to'lov muddati
tugagandan so'ng to'lanadigan nominal qiymatga ega, bu ko'pincha veksel
chiqarilgan kundan boshlab uch oy ichida bo'ladi.
Chiqarish paytida hosilning haqiqiy darajasi chegirmaga asoslangan foiz
stavkasi asosida aniqlanadi. Masalan, agar davlat qimmatli qog'ozlari bo'yicha
amaldagi bazaviy stavka 10 ga teng bo'lsa, unda nominal qiymati 100 dollar
bo'lgan uch oylik veksel 97,56 dollar narxida chiqariladi. Bu 2,44 AQSh dollarini
tashkil etadi, bu 97,56 dollar bo'lgan 2,5 (3 oydan ortiq) ga teng, bu esa o'z
navbatida yillik hisobda 10 ta jami daromadni tashkil etadi.
Qoida tariqasida hukumat doimiy ravishda G'aznachilik veksellarini
chiqaradi va ilgari aytib o'tganimizdek, bu unga pulni muomaladan chiqarish
imkoniyatini beradi (chunki bunday veksellarni sotib olgandan keyin banklarda
kredit berish uchun mablag 'kam) yoki ularni muomalaga kiritish (hukumatlar
veksellarni qaytarib sotib olganda) banklar).
16

Natijada, faol ikkilamchi bozor shakllanadi, chunki banklar ushbu
vositalardan o'z resurslari doimiy ravishda hech bo'lmaganda daromad olib
kelishini ta'minlash uchun foydalanadilar. Veksellar, shuningdek, yirik
institutsional investorlar tomonidan lotin talablarini qondirish uchun garov sifatida
sotib olish uchun sotib olinadi (ushbu fyuchers mahsulotlari bo'yicha
yo'qotishlarga bardosh berish qobiliyatini tasdiqlovchi va).
Ushbu veksellar kompaniyalar tomonidan yana tovar va xizmatlar uchun
to'lov qarzdorlik vositasi sifatida beriladi. Ushbu veksellar bank kafolati yoki
aksepti ko'rinishida qo'shimcha ravishda kreditga layoqatliligini tasdiqlovchi
hujjatlarni oladi. Vekselni qabul qiladigan kompaniya vekselning o'zida juda oz
miqdorda foydalanishi mumkin, ammo kerakli mablag'ni olish uchun vekselni
boshqa bankka sotishi mumkin. Sotib oluvchi bank vekselni o'z vaqtida
to'lamaslikning moliyaviy xavfi tufayli vekselni nominal qiymatiga mos chegirma
bilan sotib oladi. Diskontlarni hisoblash jarayoni g'aznachilik veksellariga
o'xshashdir, ammo diskontlash stavkasi bitim bilan bog'liq bo'lgan risk miqdorini
aks ettiradi. Tijorat qog'ozi .Tijorat qog'ozi vekselga o'xshaydi, garchi veksel
mustaqil vosita bo'lib, tijorat qog'ozi moliyalashtirish dasturining bir qismi sifatida
chiqarilgan bo'lsa (ya'ni bitta nashr muddati tugashi bilan, ikkinchisi darhol
beriladi). Aslida, tijorat qog'ozi qisqa muddatli bank kreditlariga alternativadir.
Shunga ko'ra, emitent asl qarzdor hisoblanadi va qarz majburiyatlarini uchinchi
shaxsga yuklamaydi. Sertifikatlari Depozit sertifikati - bu depozitni emitentga
joylashtirganligini tasdiqlovchi va savdoga qo'yiladigan sertifikat bo'lib, bank
tomonidan individual bank hisobvarag'iga omonat qo'yilganda beriladigan omonat
daftariga o'xshaydi. Ushbu shaklda depozit sertifikatini berish uni o'tkazib
yuborishga imkon beradi. U belgilangan foiz stavkasi bilan chiqariladi, demak,
emitent kelajakda ma'lum bir vaqtda ushbu vositani nominal qiymati va foizlari
bo'yicha to'lash majburiyatini oladi. Masalan, depozit sertifikati nominal qiymati 1
million dollar, foiz stavkasi 10 va bir yillik muddati bilan berilishi mumkin.
Shuning uchun, muddat tugagandan so'ng, 1 million plyus 100000 AQSh dollariga
17

teng miqdor, ya'ni 1,1 million dollar to'lanadi.Bunday to'lovlar "asosiy plyus
foizlari" deb ham nomlanadi.
Bunday egalik huquqi to'g'risidagi guvohnomalar ko'pincha egasi shaklida
beriladi (ya'ni ular ma'lum bir egasining nomiga ro'yxatdan o'tkazilmaydi) va shu
tariqa ikkilamchi bozorda ularning yakuniy qiymatiga qadar chegirma bilan, ya'ni
1,1 million dollarga sotilishi mumkin. Veksellarda bo'lgani kabi, chegirma miqdori
ham muddat tugashiga qadar qolgan vaqtni va bank bozorida amaldagi foiz
stavkalarini aks ettiradi. Pul bozorining asosiy vazifasi ijtimoiy ishlab chiqarish
tarmoqlari va tarmoqlarini shakllantirish va yo'nalishidir. Iqtisodiy hayot
sub'ektlarining uchta guruhi o'rtasidagi pul oqimlari va vositalarining o'zaro
ta'sirini pul bozorining institutsional modeli sifatida tasvirlash mumkin .Pul
bozorining institutsional modeli
Ushbu modelda iqtisodiy agentlarning uchta guruhi o'zaro ta'sir qiladi:
A) kreditorlar - saqlangan vaqtincha bo'sh mablag'larga egalik qiladiganlar. Ular,
avvalambor, oilaviy fermer xo'jaliklari, firmalar, davlat idoralari, organlari, xorijiy
jismoniy va yuridik shaxslar;
b) qarz oluvchilar - qo'shimcha pul resurslariga vaqtincha muhtoj bo'lganlar;
v) moliyaviy vositachilar.
Qarz beruvchilardan qarz oluvchilarga yo'naltirilgan pullarning harakatini
ko'rsatuvchi o'qlar va ular tomon yo'naltirilgan o'qlar, bu mablag'larni qarz
oluvchilarning vositalarining harakatini aks ettiradi.
Model asosida va ishtirokchilarning ishtiroki asosida pul bozorini ikkita
sektorga bo'lish mumkin: to'g'ridan-to'g'ri moliyalashtirish sektori va bilvosita
moliyalashtirish sektori. To'g'ridan-to'g'ri moliya sektori pulni sotuvchilar va
xaridorlar o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri aloqalarni aks ettiradi. Bu erda barcha
bitimlar sotuvchilar va xaridorlarning o'zlari o'rtasida kelishilgan. Ular brokerlar va
dilerlarning xizmatlariga murojaat qilishganda ham. Ikkinchi holda, professional
vositachilar operatsiyalarni amalga oshirishni jadallashtirish va ularning
samaradorligini oshirish maqsadida bozorning yuqori malakali ishtirokchilari
yordamida sof texnik funktsiyalarni bajaradilar, tomonlar nomidan ish yuritadilar.
18

To'g'ridan-to'g'ri moliya sektori ikkita pul oqimi bo'yicha ishlaydi: kapital
moliyalashtirish va naqd pul bilan qarz olish. Qimmatli qog'ozlar yordamida pulni
xaridorlar investorlarning mablag'larini ularning aylanmasiga abadiy jalb qilishadi.
Va qarz olish kanali ma'lum vaqt davomida mablag 'jalb qiladi. Buning uchun pul
xaridorlari obligatsiyalar va shunga o'xshash boshqa qarz qog'ozlaridan
foydalanadilar.Umuman olganda, to'g'ridan-to'g'ri moliya sektori muhim rol
o'ynaydi. Iqtisodiy hayot sub'ektlari uchun ular qarz oluvchilarga aylanishadi,
ushbu sektorning mablag'lari eng foydali qarzlarni tanlash imkoniyatlarini
kengaytiradi va kreditlardan foydalanish narxlari pasayadi. Pul sotuvchilarga
ishonchli qarz oluvchini tanlash imkoniyati beriladi, bu ularga xavf-xatarni oldini
olishga imkon beradi va qarz olish bozorining, shu jumladan moliyaviy
vositachilar o'rtasidagi vaziyatning og'irlashishi ularni narxlarni pasaytirishga va
xizmatlar turini kengaytirishga majbur qiladi.
Bilvosita moliyalashtirish sohasi bevosita moliyalashtirishni sezilarli
darajada to'ldiradi, qarz beruvchilar va qarz oluvchilar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri
moliyalashtirish kanallari orqali amalga oshirib bo'lmaydigan aloqalarni amalga
oshirish uchun maxsus mexanizm yaratadi. Xususan, bilvosita moliyalashtirish
sohasining afzalliklari bu katta miqdordagi mablag 'sarflashni talab qiluvchi
aloqalarni amalga oshirish, kontragentlarni o'rganish uchun mos vaqt, professional
tavakkalchilikni baholash va hk.
Shu asosda ikkala sektor o'rtasida ikkita tendentsiya mavjud: bir tomondan,
pul resurslari va ularni taqsimlash bo'yicha raqobat kuchaymoqda, boshqa
tomondan, integratsiya jarayonlari va interpenetratsiya kuchga kiradi. Banklar,
sug'urta kompaniyalari, pensiya jamg'armalari, kredit kompaniyalari va boshqalar
etakchi moliyaviy vositachilarga aylanishdi, ularni ikki guruhga bo'lish mumkin:
banklar va bank banklari. Banklar hal qiluvchi rol o'ynaydi, chunki ularning
vositachilik faoliyati bilan ular nafaqat vaqtincha bo'sh mablag'larni to'plashadi,
balki o'zlari depozit mablag'larini yaratadilar va qarz berish jarayonida sotadilar.
Bundan tashqari, boshqa barcha moliya-kredit tashkilotlariga hisob-kitob-kassa
19

xizmatlarini ko'rsatishda banklar ham bo'sh mablag'laridan vaqtincha
foydalanadilar.
1. Pulni sotuvchilardan xaridorga o'tkazadigan vositalar turlari bo'yicha. Shu
asosda qarz majburiyatlari bozori va valyuta bozori ajralib turadi. Garchi ushbu
bozorlar o'zlariga nisbatan ish yuritsa-da, ammo mablag 'oqimiga xizmat qiladi,
ular o'zaro chambarchas bog'liqdir. Masalan, tijorat banklari mablag'larni bir
bozordan ikkinchisiga osongina ko'chirishga, barcha turlarini sotib olish va
sotishga, ularni qimmatli qog'ozlar va valyuta bozorlariga yanada joylashtirish
uchun mablag'larni jalb qilish uchun depozit sertifikatlarini berish imkoniyatiga
ega;
2. Pul oqimlarining institutsional xususiyatlari ortida. Har bir pul oqimini,
agar daromad haqida gapiradigan bo'lsak, ijobiy pul oqimi sifatida baholash
mumkin, va agar u orqali mablag 'sarflansa, salbiy pul oqimi. Ikkalasining
orasidagi farq naqd pul oqimidir. Naqd pul oqimlarining institutsional
xususiyatlariga ko'ra pul bozori uchta sektorga bo'linadi: fond bozori, bank
kreditlari bozori va moliya-kredit tashkilotlari xizmatlari bozori.
Qimmatli qog'ozlar bozori bankdan tashqari kapitalning harakatini
ta'minlaydi. U fond birjasida sotib olinadigan va sotiladigan aktsiyalar,
obligatsiyalar, obligatsiyalar va boshqa o'rta va uzoq muddatli moliyaviy vositalar
bilan quvvatlanadi. Rivojlangan mamlakatlarning fond bozori asosiy va aylanma
mablag'larni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga moliyaviy sarmoyalarning
asosiy manbaiga aylandi.
Pul bozorida sotib olingan mablag'larni tayinlash mezoniga ko'ra ikkita sektor
ajratiladi: va. Biz ularning pul bozori mexanizmi ishlashi tizimidagi rolini ko'rib
chiqdik. Pul bozorining klassik tashkilotlari tijorat veksellari, banklararo
kreditlash, ikkilamchi bozorda davlatning qisqa muddatli majburiyatlari bo'yicha
operatsiyalarga aylandi.
2.2. Pulni tartibga solish maqsadlari, obyektlari va usullari.
Iqtisodiyotga to'liq bandlik va narx barqarorligi bilan ajralib turadigan ishlab
chiqarishning umumiy darajasiga erishishdir. Pul-kredit siyosati ishlab
20

chiqarishning umumiy hajmini (barqaror o'sish), bandlik va narxlar darajasini
barqarorlashtirish maqsadida pul taklifini o'zgartirishdan iborat va endi u EI
byudjeti va EI soliqlarini birlashtirish yo'lini tugatishga intilmoqda. Bitim
mumkinmi? Bu ECB tomonidan qabul qilingan noan'anaviy choralar bo'yicha
Federal Rezerv tomonidan kuzatilgan miqdoriy yumshatishga zid edi.
Samaradorlik va ahamiyatlilik nuqtai nazaridan ham, shubhasiz va shubhali
choralar, shuningdek, Evropa banklar ittifoqiga qaratilgan qadamlar asosida.
2.2.1-rasm
Pul multiplkatori va pul aylanish tezligi dinamikasi
Ushbu yo'nalishda ko'plab partiyalar nafaqat uchta ustunni kiritish bilan
sayohatni yakunlashni, balki EIni yagona byudjet bilan ta'minlashni ham
so'rashmoqda. Evropa Markaziy Bankidan boshlaylik: u qanday o'zgarmoqda?
Yunon ECB evolyutsiyasini kengroq doirada ko'rib chiqish kerak. Ushbu
strategiyalar kutilayotgan natijalarga ijobiy ta'sir ko'rsatib, bozorni
barqarorlashtirishga hal qiluvchi hissa qo'shdi. Biroq, real iqtisodiyot uchun
oqibatlar ancha ziddiyatli. Qo'rquv shundaki, ular hozirgi inqirozdan chiqishga
harakat qilib, kelajakda yangi inqirozlarga asos solmoqdalar.
Dastlab, markaziy banklarning asosiy vazifasi naqd pul berish edi. Hozirgi
vaqtda ushbu funktsiya asta-sekin fonga aylandi, lekin shuni unutmasligimiz
kerakki, naqd pul qolgan barcha pul massasiga asos bo'lib xizmat qiladi, shuning
21

uchun markaziy bankning naqd pul berishdagi faoliyati kam muvozanatli va
o'ylangan bo'lishi kerak. boshqa har qanday.
Pulni kengaytirish dasturlari uchun aniq chiqish strategiyasi yo'qdek tuyuladi: Ben
Bernanke miqdoriy yumshatish dasturidan bosqichma-bosqich voz kechish
to'g'risida e'lon qilganida, bozorlar katta asabiylik belgilari bilan munosabatda
bo'lishlari muhimdir. Fed-ni shoshilishga majbur qilish.
Ushbu vaziyatdan qanday chiqib ketdingiz, chunki pulni rag'batlantirishni
xususiy emissiya bilan almashtirish uchun vaqt kerak bo'ladi? Ikkita narsani
bajarish kerak: global makroiqtisodiy muvofiqlashtirishni kuchaytirish va milliy
iqtisodiy tizimlarda bir qator tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish. Beanie Smagi.
Barcha rivojlangan mamlakatlarda markaziy banklar so'nggi moliyaviy inqirozda
muhim rol o'ynadi. Xususan, ilgari ham davlat, ham xususiy sektorda qarzlarni
qisqartirishning ortiqcha jarayoni to'plangan sharoitlarni aniqlashda.
pul-kredit siyosati , tijorat banklarining kredit faoliyatini amalga oshiruvchi va
iqtisodiyotni kreditlashni kengaytirish yoki qisqartirishni tartibga soluvchi
markaziy bank ichki iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga, pul muomalasini
mustahkamlashga va ichki iqtisodiy jarayonlarning muvozanatiga erishmoqda.
Shunday qilib, kreditga ta'sir ko'rsatish butun iqtisodiyotni rivojlantirish bo'yicha
chuqur strategik maqsadlarga erishishimizga imkon beradi. Masalan, korxonalarda
bo'sh pul mablag'larining etishmasligi tijorat operatsiyalari, ichki investitsiyalar va
boshqalarni amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Boshqa tomondan, ortiqcha pul
taklifining kamchiliklari bor: pulning qadrsizlanishi va natijada, aholi turmush
darajasining pasayishi va mamlakatning valyuta holatining yomonlashishi. Shunga
ko'ra, birinchi holda, pul-kredit siyosati banklarning kredit faoliyatini
kengaytirishga yo'naltirilishi kerak, ikkinchidan, kamaygan taqdirda "qimmat
pullar" (cheklovchi) siyosatiga o'tish kerak.
Aslida, agar kreditlashning pasayishi juda tez sodir bo'lsa, u iqtisodiyotga
retsessiv ta'sir ko'rsatishi va buzilgan sxemani keltirib chiqarishi mumkin, bu hatto
defoltga ham olib kelishi mumkin. Agar pasayish juda sekin bo'lsa, tuzatish
kechiktiriladi va moliyaviy tizim tiklanishni qo'llab-quvvatlashga qodir bo'lmagan
22

holda zaif bo'lib qoladi. Oxir oqibat, ham davlat, ham xususiy operatorlar uchun,
ortiqcha qarzni tuzatishni belgilovchi choralar va harakatlar qo'llaniladi. Agar
markaziy bank tomonidan o'rnatilgan foiz stavkasi juda yuqori bo'lsa, tuzatish
og'irligi qarzdorlarga, ayniqsa soliq to'lovchilarga tushishi mumkin va bu vaqtni
uzaytirishi mumkin bo'lgan pasayishni keltirib chiqarishi mumkin.
Pul-kredit tartibga solish yordamida davlat iqtisodiy inqirozlarni yumshatishga,
inflyatsiyani cheklashga intiladi va bozor kon'yunkturasini ta'minlash uchun davlat
kreditdan mamlakat iqtisodiyotining turli sohalariga investitsiyalarni
rag'batlantirish uchun foydalanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, pul-kredit siyosati bilvosita (iqtisodiy) va to'g'ridan-
to'g'ri (ma'muriy) ta'sir usullari bilan amalga oshiriladi. Ularning farqi shundaki,
markaziy bank kredit tashkilotlarining likvidligi orqali bilvosita ta'sir ko'rsatadi
yoki banklarning miqdoriy va sifat ko'rsatkichlariga cheklov qo'yadi. Pul bozorida
pul taklifi iqtisodiyotda katta rol o'ynaydi. Bu, xususan, taniqli almashinuv
tenglamasidan kelib chiqadi. Shunga ko'ra, pul massasi hajmi, pul tezligi, ishlab
chiqarish va narx darajasi o'rtasida bog'liqlik mavjud. G'arb statistikasi shuni
ko'rsatmoqda:
Ushbu choralar siyosiy jihatdan qimmat bo'lganligi sababli, hokimiyat tepasida
turganlarning iloji boricha uzoq vaqt davomida juda past foiz stavkalarini olish
imkoniyati mavjud. Shuning uchun, sozlamani suyultirish va eng yaxshi vaqtga
qaytarish uchun. Shunday qilib, markaziy bank dilemma bilan duch keladi. Agar u
bozorlarga aralashmasa, u tizimga kuchli salbiy ta'sir ko'rsatib, moliyaviy va
iqtisodiy inqirozni rivojlanishiga yo'l qo'yishi mumkin. Agar u juda ko'p aralashsa,
u inflyatsiya va ortiqcha qarz tufayli kelib chiqqan yo'qotishlarni ijtimoiylashishi
bilan bog'liq bo'lishi mumkin bo'lgan tuzatish uchun rag'batlantiruvchi vositani
olib tashlaydi.
"Pul massasining o'sish sur'ati va narxlarning o'rtacha darajasi deyarli barcha
yo'nalishlarga bog'liq (iqtisodiyot bo'yicha barcha mamlakatlardagi barcha
agregatlar uchun 0,9 dan yuqori koeffitsient).Pul massasi va real ishlab
chiqarishning o'sish sur'ati mutlaqo bog'liq emas, bunda pul massasining o'sishi
23

yiliga 18 foizni tashkil etadi. Pul massasining o'sish sur'atlari past bo'lgan
mamlakatlarda taxminan 0,1 koeffitsient bilan deyarli chiziqli munosabatlar
mavjud.
So'nggi yillarda ECB ning roli qanday? Biroq, reja ushbu mamlakatlar
tomonidan tuzatish dasturini belgilash bilan aniqlandi. Milton Fridman, Iqtisod
bo'yicha Nobel mukofoti, markaziy bankirga xalq tomonidan saylangan
odamlardan kuchli qaram bo'lishiga umid qildi. Va tashqi ko'rinishga qaramay,
ECBda ham shunday: markaziy bank nemis aholisi bilan shunchalik ko'p
kelishuvga erishmoqda va bu nafaqat. Va boshqacha bo'lishi mumkin emas:
mustaqil markaziy bankir, Fridmanning so'zlariga ko'ra, har doim o'rnini bosadi.
Biz ichki talab inqirozini boshdan kechirayapmiz: biz investitsiyalar uchun
optimizmni topamiz, yoki katta likvidlilik kreditga talabning o'sishiga olib
kelmaydi. Inflyatsiya darajasi va real mahsulotning o'sish sur'atlari mutlaqo o'zaro
bog'liq emas.Aytaylik, iqtisodiyot ishsizlikka va narxlarning pasayishiga duch
kelmoqda. Shuning uchun pul taklifini ko'paytirish kerak. Ushbu maqsadga
erishish uchun quyidagi chora-tadbirlardan iborat bo'lgan arzon pul siyosatini
qo'llang.Pul-kredit siyosati pulning umuman iqtisodiyotning holatiga ta'sirini
o'rganadigan pul nazariyasiga asoslanadi. Spredning kamayishi banklarga albatta
yordam beradi. Aslida, o'zini yagona nazorat mexanizmi markaziga qo'ygan holda,
Eurostay nafaqat milliy markaziy banklar bilan hamkorlik shakllarini o'rnatishi
kerak. Ammo u milliy bank sektorlarini siyosiy jihatdan himoya qilishga
intiladigan alohida a'zo davlatlar bilan ziddiyatlardan qochishi kerak. Shunday
qilib, pul barqarorligi bo'yicha mandatda belgilangan maqsadga erishildi. Asosan
ijobiy natijalarga erishildi, asosan inqirozdan keyingi likvidlik inqirozini
boshqarish tufayli. Iqtisodchilar o'rtasida ikki xil yondashuv bo'yicha
munozara bor: Keynsian nazariyasi va monetarizm. Ushbu kelishmovchiliklarning
mohiyati nimada? Pulning Keynsian nazariyasi. Jon Meynard Keyns va uning
izdoshlari iqtisodiyotning bozor tuzilishida ichki "nuqsonlar" mavjud, ular o'zini
o'zi tartibga solishga qodir emas, deb hisoblashgan. Bu, xususan, ishsizlik,
inflyatsiya va tez-tez yuz beradigan iqtisodiy inqirozlarda namoyon bo'ladi.
24

$Keynsyanlar davlat inqirozlarning oldini olish va barqarorlikni ta'minlash uchun iqtisodiyotning ishlariga faol aralashishi va qat'iy soliq-byudjet va pul-kredit siyosatini olib borishi kerak degan xulosaga keldi. Ular pul massasining o'zgarishi nominal yalpi ichki mahsulotga ta'sir qilishini tan olishdi va pul-kredit siyosati foiz stavkasi darajasiga asoslanishi kerak (foiz stavkasini o'zgartirgandan so'ng biz investitsion faoliyatni o'zgartiramiz va jonlantirilgan effekt orqali - nominal YaMM). Asosiy Keyns tenglamasi quyidagicha: YaMM \u003d S + I + G + NX (S - iste'mol xarajatlari, I - investitsiyalar, G - tovarlar va xizmatlarni sotib olishga davlat xarajatlari, NX - aniq eksport). Keynsyanlar, iqtisodiy inqiroz davrida pul-kredit siyosatidan ko'ra, moliya yoki byudjet siyosati samaraliroq bo'lishiga ishonishdi. Keynsyanlarning fikriga ko'ra, pulning tezligi o'zgaruvchan va oldindan aytib bo'lmaydi. Keynsning pozitsiyasi shundan iboratki, pul nafaqat bitimlar uchun, balki ularni aktiv sifatida egalik qilish uchun ham kerak. "Bitimlar uchun faqat pul" "harakat qiladi, pul - aktivlar aylanmada qatnashmaydi. Shu sababli, operatsiyalar uchun ishlatiladigan pulning nisbiy qiymati qancha ko'p bo'lsa, pul muomalasi tezligi shuncha yuqori bo'ladi.Pul massasining kengayishi foiz stavkasini pasaytiradi. Endi aktiv sifatida pulga ega bo'lish foydasiz bo'lib qolganligi sababli, aholi nol tezlikda ko'proq pul mablag'lariga ega bo'lishadi. Shuning uchun pul muomalasining umumiy darajasi pasayadi.Shunday qilib, pul tezligi foiz stavkasiga va pul taklifiga teskari proportsional ravishda o'zgaradi. Agar shunday bo'lsa, unda pul massasi va sof milliy mahsulot o'rtasida barqaror aloqa yo'q, chunki pul aylanish tezligi pulning o'zgarishi bilan o'zgaradi. Yuqorida aytib o'tilganidek, inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun pul massasini cheklash kerak.Keynslar bu erda boshqacha fikrda. Ularning fikriga ko'ra, pul massasining pasayishi talabning pasayishiga, ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi va bu o'z navbatida inflyatsiyani oshiradi.Aslida, barchasi bozorning ahvoliga bog'liq. Agar tovarlarni noaniq ravishda etkazib berish bilan pul massasi ko'payadigan bo'lsa, bu faqat narxlarning oshishiga olib keladi - 25$ $inflyatsiya.Agar bozorda taklif elastik bo'lsa (tovarlar ko'p - pul etarli emas), unda pul massasining o'sishi bilan ishlab chiqarish ko'payadi, shuning uchun inflyatsiya pasayishni boshlaydi. Keynsyanlarning fikriga ko'ra, davlat tomonidan tartibga solishning asosiy muammosi samarali talabni ta'minlash va inflyatsiyaga qarshi kurashish emas, balki tabiatda tartibga solinishi kerak. Monetaristik yondashuv. Keyns krizisi 70-yillarga to'g'ri keldi. Monetarizm g'oyalari ushbu maktab g'oyalaridan ustundir, uning asosiy nazariyotchisi - taniqli amerikalik iqtisodchi Milton Fridman.Monetaristlar bozor iqtisodiyoti ichki barqaror tizim deb hisoblashadi. Barcha noqulay daqiqalar davlatning asossiz aralashuvi natijasidir, uni kamaytirish kerak.Monetarizm pulga qaratilgan. Ushbu maktab vakillari GNP va pul ta'minoti o'rtasidagi munosabatlar sarmoyalar va GMP o'rtasidagi munosabatlarga qaraganda kuchliroq deb hisoblashadi. Ushbu xulosa I. Fisher tenglamasidan olingan:MxY \u003d PxG (M - pul massasi, Y - pul muomalasi darajasi, P-narx indeksi, G - tovarlar soni). Oxir oqibat, agar GNP \u003d PxG va Y turg'un deb hisoblasak (yoki uning o'zgarishi oldindan aytib bo'lmaydi), unda YaMM muomaladagi pul massasiga bevosita bog'liqdir. Xulosa qilib shuni ta'kidlashni istardimki, pul-kredit siyosatining zamonaviy modellari Keyns va monetaristik g'oyalarga asoslangan.Mamlakatimizda bozor munosabatlarining shakllanishi iqtisodiy tartibga solish mexanizmlarining butun spektrini mohirona belgilaydi. Umuman iqtisodiyotning samaradorligi va hayotiyligini belgilovchi deyarli barcha asosiy munosabatlar tartibga solinadi va juda qat'iydir. Ular orasida pul vositalari muhimligi bilan ajralib turadi. 2. Yuqorida men pul-kredit tartibga solish maqsadlarini belgilab berdim. Endi keling, markaziy bank siyosatini olib boradigan asosiy vositalarni ko'rib chiqaylik tijorat banklari . Bularga, birinchi navbatda, qayta moliyalashtirish stavkasining o'zgarishi, normalarning o'zgarishi kiradi zarur zaxiralar , ochiq bozorda qimmatli qog'ozlar va chet el valyutasi bilan operatsiyalar, shuningdek qattiq ma'muriy xarakterga ega bo'lgan ba'zi choralar. 26$

Hozirgi vaqtda minimal zaxiralar barcha kredit tashkilotlari talab qiladigan eng
likvid aktivlar bo'lib, ular qoida tariqasida banklarning kassalarida naqd pul
ko'rinishida yoki markaziy bankdagi depozitlar ko'rinishida yoki markaziy bank
tomonidan belgilanadigan boshqa yuqori likvidli shakllarda bo'lishi kerak. Zaxira
talablari koeffitsienti minimal zaxiralarning passiv (depozitlar) yoki faol (kredit
qo'yilmalari) operatsiyalarining mutlaq (hajm) yoki nisbiy (o'sish) ko'rsatkichlariga
nisbati foiz nisbati. Standartlardan foydalanish ta'sirning umumiy (majburiyatlar
yoki zayomlarning butun miqdorini belgilash) va tanlangan (ularning alohida
qismlariga) xususiyatiga ega bo'lishi mumkin.
Minimal zaxiralar ikkita asosiy funktsiyani bajaradi:
Birinchidan, ular likvidli zaxiralar sifatida tijorat banklarining o'z mijozlari
depozitlari bo'yicha majburiyatlarini ta'minlash uchun xizmat qiladi. Vaqti-vaqti
bilan zarur zahira koeffitsientini o'zgartirgan holda, Markaziy bank iqtisodiy
vaziyatga qarab tijorat banklarining likvidlik darajasini minimal maqbul darajada
ushlab turadi.
Ikkinchidan, minimal zaxira bu markaziy bank tomonidan mamlakatda pul
massasini tartibga solishda qo'llaniladigan vositadir. Zaxira jamg'armalari
me'yorlarini o'zgartirib, markaziy bank tijorat banklarining faol operatsiyalarini
(asosan ular tomonidan berilgan kreditlar hajmini) va shunga mos ravishda
ularning depozitlarini berish imkoniyatlarini tartibga soladi. Kredit tashkilotlari,
agar markaziy bankdagi zarur zaxiralar belgilangan me'yordan oshsa, kredit
operatsiyalarini kengaytirishlari mumkin. Muomaladagi pul mablag'lari (naqd va
naqdsiz) zaruriy ehtiyojdan oshib ketganda, markaziy bank ajratmalar miqdorini,
ya'ni markaziy bankdagi zaxira fondlari foizini ko'paytirish orqali kreditni cheklash
siyosatini olib boradi. Shunday qilib, u banklarni faol operatsiyalar hajmini
kamaytirishga majbur qilmoqda.Majburiy zaxira miqdorining o'zgarishi kredit
tashkilotlarining daromadliligiga ta'sir qiladi. Shunday qilib, zarur zaxiralar
ko'paygan taqdirda, foyda etishmasligi ko'rinadi. Shuning uchun, ko'plab G'arb
iqtisodchilarining fikriga ko'ra, bu usul inflyatsiyaga qarshi eng samarali chora
bo'lib xizmat qiladi.Ushbu usulning noqulayligi shundaki, ba'zi institutlar, asosan
27

kam miqdordagi omonatlarga ega bo'lgan ixtisoslashgan banklar katta resurslarga
ega tijorat banklariga nisbatan imtiyozli mavqega ega.Ushbu usulni AQShda 1933
yilda birinchi bo'lib qo'llagan. Pulni tartibga solishning ushbu mexanizmi bank
tizimining asoslariga ta'sir qiladi va umuman moliya-iqtisodiy tizimga kuchli ta'sir
ko'rsatishi mumkin. 1999 yil 19 martdan boshlab Rossiyada kredit tashkilotlarini
Rossiya Bankining majburiy zaxiralariga ajratmalar standartlari quyidagicha bo'ldi:
yuridik shaxslarning jalb qilingan mablag'lari rublda - 7%; yuridik shaxslarning
xorijiy valyutadagi jalb qilingan mablag'lari - 7%; rubldagi jismoniy shaxslarning
jalb qilingan mablag'lari - 5%; jismoniy shaxslarning xorijiy valyutadagi jalb
qilingan mablag'lari - 7%; Rossiya Federatsiyasining Sberbankidagi jismoniy
shaxslarning rubldagi omonatlari - 5%.So'nggi bir yarim-yigirma yigirma yil ichida
pul-kredit tartibga solishning ushbu usulining ahamiyati kamaydi. Bunga hamma
joyda (G'arbiy mamlakatlarda) talab qilinadigan zaxiralar koeffitsienti pasayishi va
hattoki depozitlarning ayrim turlari uchun uning bekor qilinishi ham guvohlik
beradi.
2.3. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosatini
samarali tashkil etish va ularni takomillashtirish masalalari
O’zbekistonda monetar siyosatni asosiy yo’nalishlarini Markaziy bankning
Monetar siyosat departamenti tomonidan departament va mustaqil boshqarmalar
hamkorligida ishlab chiqiladi.Xususan, har moliya yili boshlanishidan oldin
Markaziy bank tomonidan
mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining 9 oyi yakunlari tahlil qilinib, IV choragi
bashorat ko’rsatkichlari ishlab chiqiladi.
Hukumat tomonidan iqtisodiy o’sish sur’atlari va inflyatsiya darajasi kabi
belgilangan maqsadli ko’rsatkichlar asosida Markaziy bank kelgusi yil uchun
pulkredit ko’rsatkichlari bo’yicha maqsadli ko’rsatkichlarni belgilaydi va moneatar
siyosatning asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqadi.
Moliya yili boshlanishidan 1 oy oldin Markaziy bank monetar siyosat asosiy
yo’nalishlarini Oliy Majlisga taqdim etadi.
28

Tegishli taklif va tavsiyalardan so’ng monetar siyosat asosiy yo’nalishlari
Markaziy bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlanadi va ijrosi yil davomida amalga
oshirib boriladi. Buning uchun Markaziy bank ixtiyoridagi monetar vositalardan
foydalangan holda, bank tizimi va pul bozori likvidligi va butun iqtisodiyotni
tartibga soladi.
Pul - kredit ta’limotlarining asosiy masalaridan biri monetar siyosatning
maqsadli ko’rsatkichlarini to’g’ri tanlash masalasi hisoblanadi.
Jahon iqtisodiy amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy
yo’nalishlari muhokama qilinayotganda Markaziy bankning ma’sul mutaxassislari
asosiy e’tiborni mamlakatda iqtisodiy o’sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va
valyuta bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir
qator masalalarga qaratadilar.Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda
mamlakatda amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning
muvofiqligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo’yilgan
maqsadlarga muvaffaqiyatli darajada erishib bo’lmaydi.
2.3.1-rasm
Inflatsiya va pul agregatlari o’zgarishi dinamikasi
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga
erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo’lgan bir yoki bir necha
maqsadli ko’rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda
Markaziy bank monetar siyosatining oraliq maqsadi sifatida pul agregatlari,
29

jumladan, pul massasi yoki pul bazasidan foydalanadi. Markaziy bank monetar
siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu – yagona monetar ko’rsatkichga
asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko’rsatkich ma’lum kamchiliklarga ega
bo’lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to’liq o’zida aks ettira
olmaydi. Masalan, Markaziy bank monetar ko’rsatkichlardan biripul massasi orqali
iqtisodiyotda pulga bo’lgan real talab va taklifni aniqlash,
monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga,
almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir
etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, xolos.
Shuningdek, iqtisodiy konyunkturaning o’zgarishi, makroiqtisodiy va
moliyaviy ma’lumotlar hamda bank tizimining monetar siyosat pirovard
maqsadlariga ta’sir etish ko’lami kabi ma’lumotlarga ega bo’lish markaziy banklar
uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O’z navbatida, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlarida makroiqtisodiy
siyosatning maqsadlari, iqtisodiy konyunkturaning tahlili, jumladan, real sektor,
davlat byudjeti, investitsiya, tashqi savdo aylanmasi, to’lov balansi, asosiy
makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlar holati, bank tizimining rivojlanishi kabi
bir qator ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. Ushbu ma’lumotlarni tahlil qilish
asosida markaziy bank inflyatsiyaning yoki pul massasining maqsadli
ko’rsatkichlarini belgilab oladi va unga erishish uchun o’z ixtiyoridagi barcha
vosita hamda usullardan samarali foydalanadi.
- bank nazorat tizimini yanada takomillashtirish va Bazel talablari bo’yicha
yangi tavsiyalarni tadbiq etish bilan bog’liq tadbirlarni davom ettirish;
- Mamlakat bank tizimi va tijorat banklari faoliyatini yetakchi xalqaro
reyting tashkilotlari tomonidan qo’llaniladigan me’yor, andoza va ko’rsatkichlar
asosida baholash amaliyotini kengaytirish;
- tijorat banklari resurs bazasini ularning kapitallashuv darajasi hamda aholi
va xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning bo’sh pul mablag’larini depozitlarga jalb
qilish orqali yanada oshirish;
30

- tijorat banklari aktivlarini, shu jumladan, ularning investitsion faolligini
hamda ishlab chiqarishni texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha loyihalarni
kreditlash hajmlarini oshirish;
- tijorat banklari balansiga olingan 168 ta iqtisodiy nochor korxonalar bank
balansiga qabul qilinib, ushbu korxonalarda ishlab chiqarishni tiklash va
modernizatsiya qilish maqsadida banklar tomonidan 388 mlrd. So’mlik
investitsiyalar kiritildi hamda faoliyati tiklangan korxonalarning 120 tasi yangi
mulkdorlarga 919,3 mlrd .so’mga sotildi va bu boradagi strategik investorlarga
sotish ishlarini yanada faollashtirish;
- kichik biznesni moliyaviy jihatdan qo’llab quvvatlash, investitsiya
maqsadlari, boshlang’ich kapitalni shakllantirish uchun uzoq muddatli kredit
ajratish hajmini kengaytirish;
- xalqaro andozalar tamoyillar hamda mamlakatimizda bozor munosabatlari
rivojlanishining hozirgi real holatidan kelib chiqqan holda moliya – bank
sohasining qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish ishlari amalga oshirildi.
Monetar siyosat makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy va ajralmas qismi
sifatida iqtisodiyotni samarali tartibga solishning eng muhim vositasi hisoblanadi.
2013 yilda monetar siyosat va bank tizimining faoliyati O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng
muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida
belgilab berilgan vazifalarni bajarishga qaratildi
-yo’l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish;
-mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora- tadbirlarini amalga
oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga
oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish, zarur ishbilarmonlik muhitini
yaratish;
-ish o’rinlarini tashkil etish va mamlakat aholisi bandligini ta’minlash
hamda aholining hayot darajasi va sifati izchil oshirilishini ta’minlash borasida
bank tizimida dasturiy kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish 2013 yilgi
31

pulkredit siyosatining va bank tizimi faoliyatining eng muhim ustuvor yo’nalishlari
etib belgilab olindi.
2013 yilga tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga
muvofiq, uning defitsitini yalpi ichki mahsulotga nisbatan 1 foizdan oshirmaslik
hamda uni to’liq noinflyatsion manbalar hisobidan moliyalashtirish belgilangan.
Ichki bozorda iste’mol tovarlari narxlarining shakllanishiga ta’sir qiluvchi
omillarni, jahon bozoridagi narxlar dinamikasini, shuningdek ichki talabni
rag’batlantirish bo’yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlarni inobatga olgan
holda, 2013 yil uchun inflyatsiya darajasi 7-9 foiz miqdorida prognoz qilinmoqda.
Pul-kredit ko’rsatkichlarining prognozi hukumat tomonidan belgilab berilgan
yuqoridagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognoz parametrlariga muvofiq
belgilandi.
Ushbu asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar prognozi doirasida 2013 yilda
yalpi ichki mahsulotning 8,0 foizga o’sishining pulga bo’lgan real talablarini va
aholi daromadlari o’sib borayotganligidan kelib chiqib, pulning jamg’arish omilini
inobatga olgan holda, o’rtacha yillik pul massasi yalpi ichki mahsulotga
nisbatining 1,0 foiz bandga oshishi prognoz qilinmoqda44..
XULOSA
Pul to`lov, jamgarish va kiymat o`lchovi funktsiyalarini bajaruvchi, yukori
likvidli tovardir. Pul tushunchasi vakatgina nakd pullar bilan cheklanib
32

kolmasdan , uning tarkibiy elimentlari likvidlilik darajasi tushib borishiga karab
agregatlarga ajratilgan. Makroiktisodiy taxlilda e`tibor ko`prok M1 va M2
agregatlariga karatiladdi.
Pulga bo`lgan umumiy talab bitimlar uchun pulga talab, extiyotkorlik
vajidan pulga talab va moliyaviy aktivlar uchun pulga talab yigindisidn iborat.
Pulga bo`lgan talab xajmi YAIM (daromad) xajmi, baxolar darajasi, pulning
aylanish tezligi va foiz stavkasiga boglik.
Pul emissiyasi fakat Markaziy bank vakolatiga kirsada, tijorat banklari xam
kredit berib pul taklifini ko`paytirish kobiliyatiga ega.
Tijorat banklarining pul taklifini keltirib chikarish imkoniyati majburiy
zaxira normasini be l gilash orkali tartibga solib turiladi.
Umumiy pul taklifi nafakat joriy xisoblardagi mablaglardan, balki axoli
ko`lidagi nakd pullardan xam tashkil topadi. Pul taklifi mikdori majburiy zaxira
normasi, deponentlash koefitsenti va pul bazasi mikdoriga boglik.
Maxsulotlar bozoridagi kabi pul bozorida xam pulga bo`lgan umumiy talab
va taklif muvozanat nuktada kesishadi. Maxsulotlar bozorida muvozanat nuktani
narxlar tengligi asoslasa, pul bozorida esa bunday tenglikni foiz stavkasi
bil gilaydi. i.
Menimcha, ushbu kurs mavzusi bugungi kunda juda dolzarb. Fiskal siyosat
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy vositalaridan biri bo'lib,
Rossiyada davom etayotgan iqtisodiy inqiroz sharoitida milliy iqtisodiyotni
tiklashda muhim rol o'ynaydi.
Iqtisodiyotning qiyin ahvoli, bir tomondan, ishlab chiqarishning pasayishini
to'xtatish va ishlab chiqarishni rag'batlantirishga qaratilgan (masalan, ishlab
chiqaruvchilar uchun alohida soliq imtiyozlari ko'rinishida), ularni iqtisodiyotning
ayrim tarmoqlariga samarali investitsiya qilish uchun moliyaviy resurslarni
safarbar qilishga yo'naltirilgan soliq-byudjet siyosatini belgilaydi. barcha ijtimoiy
dasturlarni ushlab turish, mudofaa xarajatlarini kamaytirish va boshqalar. Shunga
ko'ra, iqtisodiyotning boshqa davlatga o'tishi bilan soliq-byudjet siyosatining
yo'nalishlari o'zgaradi.
33

So'nggi paytlarda moliya tizimi orqali milliy iqtisodiyotni tartibga solishda
hukumatning rolini kuchaytirish tendentsiyasi kuzatilmoqda, xususan, davlatning
ijtimoiy ta'minot dasturlariga sarflashi, o'rtacha daromad darajasi, sog'liqni saqlash,
ta'lim va boshqalar.
Shu bilan birga, Rossiyada iqtisodiy islohotlar boshlanganidan beri, hukumat
korporativ daromadlarga juda yuqori soliq solishni joriy etish bo'yicha muhim
qadam qo'ydi, bu milliy iqtisodiyotning holatiga va uning tiklanishiga salbiy ta'sir
ko'rsatdi. Soya iqtisodiyotining faol rivojlanishi bunga javoban bejiz emas.
Natijada, Rossiya Federatsiyasi hukumati byudjetning daromad qismida va
belgilangan daromadning yarmida to'plash imkoniyatiga ega emas.
Shu munosabat bilan Rossiya Federatsiyasi Hukumatining soliq-byudjet
siyosati soliqqa tortish sohasida ham, davlat xarajatlari sohasida ham islohotlarni
talab qiladi.
Shunday qilib, ushbu ishning maqsadi iqtisodiyotning davlat tomonidan
tartibga solish usuli sifatida davlatning soliq-byudjet siyosatini har tomonlama
ko'rib chiqishdir. Birinchidan, men soliq-byudjet siyosatining kontseptsiyasini
ochib beraman, uning asosiy tarkibiy qismlarini ajratib ko'rsataman, jamiyatning
iqtisodiy tizimiga ta'sir qilish tamoyillari, mexanizmlari va vositalarini
ta'riflayman. Ikkinchidan, men Rossiya Federatsiyasida joriy soliq-byudjet
siyosatini tahlil qilaman: mavjud soliq siyosatini isloh qilish zarurligining ob'ektiv
sabablari, hozirgi vaqtda Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan amalga
oshirilayotgan o'zgarishlar, shuningdek, soliq-byudjet siyosati sohasidagi yanada
takomillashtirish yo'llari ko'rsatib o'tilgan.
Ushbu asarni yozishga tayyorgarlik ko'rish jarayonida men ko'plab adabiy
manbalarni o'rganib chiqdim, ularning to'liq ro'yxatini kurs loyihasining yakuniy
qismida topish mumkin. Ammo, menimcha, Rossiyada moliya siyosatining
xususiyatlari haqida eng batafsil va malakali ma'lumotlarni o'z ichiga olgan
adabiyotlarni ta'kidlashni istardim. Bular: "Soliq siyosatini amalga oshirish"
maqolasi / Prognozlash muammolari, № 2, 2003, 45-57-betlar, unda Rossiya
Federatsiyasida zamonaviy soliq-byudjet siyosatining asosiy yo'nalishlari,
34

shuningdek uni isloh qilish jarayonlari ko'rsatilgan; Mavjud soliq-byudjet
siyosatini optimallashtirishning mumkin bo'lgan usullarini tavsiflovchi "Soliq-
byudjet siyosatining asosiy yo'nalishlari" / Moliya, № 8, 2002, 50-56-sonli maqola,
Rossiya hukumati islohotlar jarayonida olib borishi kerak bo'lgan maqsadlar va
ularning mumkin bo'lgan oqibatlari; "Amaldagi soliq siyosati samarali" / Moliya,
2002 y., 10-son, 24-32-betlar, unda Rossiyada zamonaviy soliq siyosatining
xususiyatlari soliq-byudjet siyosatining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida
ko'rib chiqiladi: soliq tizimini isloh qilish jarayonlari va ular ta'sir ko'rsatadigan
iqtisodiyotdagi o'zgarishlar. jarayonlar, shuningdek, Rossiya Federatsiyasida soliq
tizimining samaradorligini oshirish, yanada takomillashtirish usullari.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari.
35

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish boyicha Harakatlar strategiyasi to’g’risidagi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.201 7 . Toshkent.
5. Senat tomonidan 2019-yil 14-dekabrda ma’qullangan “Investitsiyalar va
investitiya faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni.
II. Darsliklar.
6. Xodiyev B . Y ., Shodmonov Sh . Sh . Iqtisodiyot nazariyasi . Darslik. – T.:
Barkamol fayz-media, 2017-783 bet.
7. Mamatov Baxadir Safaraliyevich, Xujamqulov Dilmurod Yusupaliyevich,
Nurbekov Oybek Sheraliyevich. Darslik. – T.: I dqtisod-Moliy a, 2014-610 bet
III. O’quv qo’llanmalar.
8. Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E Iqtisodiyot nazariyasi . Ma’ruzalar
matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728 bet.
9. T.Jo’rayev, D. Tojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi (ko’rgazmali va tarqatma
materiallar). (Qayta nashr). 1-qism. – T.: “Fan va texnologiya”, 2014. 332bet.
10. Nosova . S . S .“Экономическая теория”. Элементарныйкурс:
учеб.пособ. М.: КНОРУС, 2010. – 510с.
IV. Statistika to’plamlari ma’lumotlari.
11. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi Samarali iqtisodiy siyosat
markazi. O’zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh, T.:2016.
12. O’zbekiston RespublikasiDavlat Statistika Qo’mitasi. O’zbekiston
Respublikasining 2016 yil statistic axborotnomasi, T:, 2017.
36

V. Internet saytlari.
13. https://lex.uz/docs/-4664142 – qonun hujjatlari sayti
14. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining
rasmiy sayti.
15. Study.com – Amerikaning online kurslar sayti
16. www.ziyouz.com - O’zbekiston Respublikasi ta’lim to’g’risidagi rasmiy
sayti.
37

pul taklifi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Pul taklifi

O'xshash dokumentlar