Pul tizimi evolyutsiyasi va uning turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	44
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Pul tizimi evolyutsiyasi va uning turlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTETI
“_______________________________________ ” kafedrasi
“ _________________________________ ” TA'LIM YO’NALISHI BO’YICHA
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: _________________
talabasi ____________________
Amaliyot rahbari:
O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Kurs ishi ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Kurs ishi baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________
1

Pul tizimi evolyutsiyasi va uning turlari
Reja:
Kirish ....................................................................................................................
1. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari ...................................................
2. Pul muomalasi va uning amal qilish qonunlari ..............................................
3. Pul massasini tartibga solish muammolari ....................................................
4. Pul tizimi va uning rivojlanishi. Hozirgi zamon pulining tabiati ...................
5. O’zbekistonda hozirgi bosqichda pul muomalalarini barqarorlashtirish
usullari ................................................................................................................
Xulosa .................................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................
2

Kirish
Har bir iqtisodiy kategoriya amal qiluvchi mamlakat rivojlanishining asosiy
dastaglaridan biri pul bo’lib, bozor iqtisodiga o’tish va unda ish yuritishda uning
roli va ahamiyati yana oshib boradi. Darhaqiqat, pul - «bozor tili» deb bekorga
aytishmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to’lovlar,
daromadlar va xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar
makro va mikro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi.
Bozor iqtisodiga o’tish sharoitida pulni ahamiyatining oshishi shundaki,
jamiyatimizda mavjud huquqiy va jismoniy shaxslar faoliyati va ularning natijasi -
daromadi pul bilan bog’liq. Shuning uchun ham pul barcha iqtisodiy rivojlanish
pog’onalarida odamlarni o’ziga jalb qilib kelgan. 1
Avstraliyalik iqtisodchi olim K.
Mengerning fikricha Aristotel va Platondan boshlab XX asrning boshigacha pul
to’g’risida jahonda besh-olti mingdan ortiq maxsus ishlar chop qilingan. Agar biz
hozirgi kunda pul to’g’risida yozilgan va chop qilingan adabiyotlar soni bir necha
marta oshib ketgan desak mubolag’a bo’lmasa kerak. Tadqiqotlar shunchalik ko’p
bo’lishiga qaramasdan pul va uning xususiyatlari, har bir tizimda ishlatilishi, roli,
iqtisodga ta’siri, nega alohida olingan individumlar qo’lida pulning ko’payishi
ularning boyligining ko’payishiga olib keladi-yu, jamiyat miqyosida muomaladagi
pul massasining ko’payishi jamiyat boyligi ortib borishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi
degan savollarga hali to’liq javob berilgan emas.
Pul va uning vazifalari to’g’risida mavjud xorijiy mamlakatlar
iqtisodchilarning qo’llanmalarini olib qaraydigan bo’lsak, pulning kelib chiqishi
to’g’risida ikki xil g’oya mavjudligini ko’rishimiz mumkin. Bular ratsionalistik va
evolyutsion g’oyalardir. Ratsionalistik qarashning asoschilaridan biri Aristotel
bo’lib, u pul kelib chiqishining asosini o’zaro bir-biriga teng qiymatni harakatga
keltiruvchi biror bir maxsus «qurol», kishilar orasida o’zaro kelishuv natijasida
qabul qilingan shartli birlikning topilishi ayirboshlash jarayonining bo’lishiga olib
kelgan deydi. O’zaro tovarlarni almashtirishga pul qatnashmaganda tovarni sotish
1
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
3

jarayoni tovarni sotib olish jarayoni sifatida yuzaga kelgan. Tovarlar o’rtasidagi
proportsiya tasodifan, masalan, sotilishi kerak bo’lgan mahsulotga talab qay
darajada va uning miqdorining kam ko’pligiga bog’liq holda o’rnatilgan.
Keyinchalik shu tovarlar ichidan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi ba’zi
tovarlar ajralib chiqdi. Jamiyatning rivojlanishi muomalaga metallarning kirib
kelishiga olib keladi.
Rivojlanishning birinchi bosqichlarda bular mis, bronza, temir bo’lib
almashinuv T-P-T shaklida olib borilgan. XVIII asrlarning oxirigacha pul tomonlar
o’rtasidagi shartnoma vositasi deb qarab kelingan. Hozirgi vaqtda ham ba’zi chet
el olimlari, masalan, Pol Samuelson pulni sun’iy sotsial shartlashish belgisi1 deb
izohlangan. Boshqa amerikalik olim Jon Gelbreit qimmatbaho metallarning pul
vazifasini bajarishi bu kishilar o’rtasidagi kelishuvning mahsulidir deb uqtirmoqda.
Uzoq yillar davomida sobiq SSSRda pul va pul muomalasi sohasidagi tadqiqotlar
K.Marksning ta’limoti asosida olib borilgan. Pulning kelib chiqishini tadqiqot
qilishda, u A.Smit, D.Rikardolarning tadqiqotlariga asoslangan holda pulning
mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Pulning o’zi ham Tovar ekanligini,
pulning kelib chiqishi bosqich 1 Samuelson P. Ekonomika, M.:1964, - 64 b. larini
izohlab bera oldi. U oltin va kumush qazib olish va ishlatish uchun ma’lum mehnat
sarflanadi, shu mehnat oltin va kumushda gavdalangan holda, boshqa tovarlarning
qiymatini o’lchashning asosi bo’lib xizmat qiladi deb ko’rsatgan.
Hozirgi vaqtda yuqoridagiga o’xshagan real pullar o’rniga o’z qiymatiga ega
bo’lmagan qog’oz va kredit pullar muomalada ishlatilmoqda. Shuning uchun,
qog’oz va kredit pullar, pul kelib chiqishi to’g’risidagi ratsionalistik
kontseptsiyaning to’g’ridan-to’g’ri isboti bo’la olmaydi. Qog’oz pullar yuzaga
kelguncha jamiyat bir necha rivojlanish bosqichlarini bosib o’tgan. Pulning kelib
chiqish tarixi pulning evolyutsion nazariyasi bilan ko’proq bog’liq. Tovar
muomalasining evolyutsion rivojlanish jarayonida umumiy ekvivalent shaklini har
xil tovarlar o’ynagan. Har bir jamoa o’z tovarini ekvivalent sifatida o’rtaga
qo’ygan. Lekin jamiyat tarraqiyoti shu tovarlar ichidan ikki guruh tovarlarning
ajralib chiqishiga olib keldi. Bular: birinchi ehtiyoj uchun zarur bo’lgan
4

tovarlar va zebu-ziynat tovarlaridir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi
natijasida dehqonchilik va chorvachilikdagi mehnat taqsimoti, tovar turlarining
ko’payishi almashinuv jarayoninig yana rivojlanishini taqozo qildi. Almashuv
jarayonida tovar egalari o’zaro muloqotda bo’lib, tovarning egasi o’z mahsulotini
(mulkini) baholagan. Shu baholash jarayoni biror o’lchov birligi bo’lishini taqozo
qilgan.
Mamlakatimizning iqtisodiy jihatdan rivojlanishida ham pulning vujudga
kelishi hamda uning amal qilishining o’rni beqiyosdir. Pul tizimining vujudga
kelishi milliy valyutamiz so’mning vujudga kelishiga ham eng oliy sabab bo’ldi
desak xato bo’lmaydi va albattaki, milliy valyutamiz orqali jahon bozoriga klirib
bormoqdamiz.
Ushbu kurs ishida pul tizimi va uning amal qilishi, pulning qanday kelib
chiqgani, uning mohiyati va vazifalari, pulmuomalasining amal qilish qonunlari,
pul massasini tartibga solish muammolari, pul tizimining rivojlanishi, hozirgi
zamon pulining tabiati, O’zbekistonda hozirgi bosqichda ul muomalasini
barqarorlashtirish usullari ko’rib chiqiladi.
5

1. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari.
Pul uzoq zamonlardan b е ri odamlarga ma’lum. Pulning k е lib chiqishi turli
nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan
bog’liq holdatushuntiriladi.
Pulning vujudga k е lishi va mohiyatining turli ilmiy konts е ptsiyalari mavjud
bo’lib, ular orasida ratsionalistik va evolyutsion konts е ptsiyalar muhim o’rin
tutadi.
Ratsionalistik konts е ptsiya pulning k е lib chiqishini kishilar o’rtasidagi
bitim, k е lishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash
chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin
bo’lishiga asoslanadi. Pulning o’zaro k е lishuv sifatida amal qilishi to’g’risidagi
mazkur g’oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning k е lib chiqishiga
sub’ е ktiv psixologik yondashuv ko’plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning
qarashlarida ham uchrab turadi. Ularning fikricha, pul kat е goriyasi ob’ е ktiv
iqtisodiy kat е goriya bo’lmay, kishilar k е lishuviga yoki davlatning xohishiga
bog’liq bo’lgan yuzaki, sub’ е ktiv kat е goriyadir.
Pul k е lib chiqishining evolyutsion konts е ptsiyasiga ko’ra ular ijtimoiy
m е hnat taqsimoti, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi natijasida
vujudga k е lgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy
jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi
alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin.
Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi.
Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigand е k
ko’rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa
tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida
ifodalab, ekvival е nt rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvival е nt shaklini tashkil
etadi. Xuddi mana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo bo’ladi. 2

Pulning paydo bo’lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish
2
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
6

bosqichlarini bilish muhim o’rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki
tasodifiy, k е ngaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida turli
tovarlar umumiy ekvival е nt rolini o’ynagan. Masalan, ayrim joylarda chorva
mollari, ayrim joylarda tuz, ayrim joylarda mo’yna, nodir m е tallar (kumush, mis,
oltin) va boshqalar. Ekvival е nt rolini o’ynovchi turli tovarlar ichidan ba’zi birlari
o’zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi (masalan,
nodir m е tallar). Chunki, ekvival е nt rolini o’ynovchi tovarlarning barchasi ham
ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara
olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali
taqqoslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga k е ldi.
XIX asrning oxirida mamlakatlar birin-k е tin oltin valyutaga, ya’ni
monom е tall tizimiga o’ta boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Yaponiyada 1897,
Rossiyada 1898, AQSHda esa 1900 yilda sodir bo’ldi. Angliyada oltin pul tizimi
XVII asrning oxirida, G е rmaniyada 1871 yilda, Gollandiyada 1877 yildayoq joriy
etilgan edi.
Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki
kengaygan shaklga o’tadi. Ayirboshlashda endi bir qancha tovar egalari ishtirok
etadi.
Hayot tovarlar ichidan boshqa hamma tovarlarga ayirboshlash mumkin
bo’lgan bir tovarning ajralib chiqishini ob’ektiv zarurat qilib qo’ydi.
Ana shu zarurat tufayli turli yurtlarda turli narsalar ana shunday ayirboshlash
vositasi sifatida ishlatilgan. Ba’zi joylarda mo’yna, boshqasida chorva mollari,
chig’anoq, tuz, don va hokazolar qadrlanib, boshqa hamma narsalarga
almashtirilgan. Lekin turli narsalarni ayirboshlash vositasi sifatida ishlatilishi
almashuvning o’ziga xos ziddiyatlarini namoyon qildi. Sababi, bir yurtda
qadrlangan narsa boshqa yurtda unchalik qadrlanmagan. Undan tashqari,
ayrim narsalarni uzoq saqlab bo’lmasligi, uzoq joyga olib borish qiyinligi
(masalan, chorva mollarini) qo’shimcha qiyinchilik tug’dirgan. Natijada tovarlar
ichidan shunday bir tovar ajralib chiqishi ob’ektiv zarurat bo’lib qoldiki, bu tovar
7

qator xususiyatlari bilan avvalgi ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qilgan
tovarlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishi talab etilgan:
1. Uzoq muddat saqlash mumkinligi.
2. Uzoq masofaga olib borish qulayligi.
3. Tabiatda kamyob bo’lib, kam miqdorining ham qadr-qimmatini
yuqoriligi.
4. Sifat jihatidan bir xilligi.
5. Qadr-qimmatini yo’qotmay, oson bo’linishi va qo’shilishi.
Mana shunday xususiyatlarga nodir metallar, kumush va oltin ega bo’lib,
ular har qanday boshqa tovarga ayirboshlanadi, ya’ni umumiy ekvivalent rolini
o’ynaydi. Ana shunday xossaga ega bo’lgan alohida tovar pul deb ataladi.
O’zb е kiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar
muomalada bo’lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan k е yin, 1507 yilda
pul islohotini o’tkazgan. Bizgacha Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon
(1583-1598) zarb etgan tangalar yetib k е lgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va
kumush) zarb qilish davlat poytaxti – Buxoroda markazlashtirilgan. 1695-1709
yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oldi. Tanga og’irligi 4,8 gramm, sifat
sofligi juda yuqori – 958 bo’lgan. 3
Umumiy ekvival е nt rolining nodir m е tallarga, jumladan oltinga yuklatilish
sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:
 sifat jihatdan bir xil o’lchamga k е ltirish mumkinligi;
 zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
 bo’linuvchanligi va bo’lgandan k е yin yana yaxlit holga k е ltirish
mumkinligi;
 bo’linganda ham o’z qiymatini saqlab qola olishi;
 tabiatda nisbatan kamyobligi
- ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir m е tallning qiymati ancha
yuqoriligi.
Shu xususiyatlarga ko’ra umumiy ekvival е nt rolini o’ynovchi ko’plab
3
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
8

tovarlar ichidan maxsus tovar – oltin pul ajralib chiqdi. Shunday qilib, pul – bu
hamma tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lgan, umumiy ekvival е nt rolini
o’ynovchi maxsus tovardir.
Pulning iqtisodiy mazmunini bilishda uning asosiy nazariyalarini ko’rib
chiqish maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, pulning m е tallistik, nominalisitik
va miqdoriy nazariyalarini farqlash mumkin.
Pulning k е lib chiqishi va muomalada bo’lishi m е tall pullar bilan bog’liq
bo’lganligi sababli dastlab pulning m е tallistik nazariyasi vujudga k е lgan. Uning
asosiy mohiyati pulni nodir m е tallar (oltin va kumush) bilan ayniylashtirish orqali
namoyon bo’lgan.
Pulning m е tallistik nazariyasining rivojlanishida m е rkantilistik maktab
namoyandalarining qarashlari muhim o’rin tutadi. Ular pulning qadr-qimmatini
oltin va kumushning tabiiy xossalarida d е b bilib, uning tovar mazmunini tan
olganlar. Biroq, pulni nodir m е tallar bilan ayniylashtirish ularning mohiyati va
iqtisodiyotdagi roliga noto’g’ri baho b е rish hamda pul f е tishizmining
rivojlanishiga olib k е ldi.
Pulning nominalistik nazariyasi tarafdorlari m е tallistik nazariyaga qarshi
chiqib, pullarning tovar tabiati hamda ular ichki qiymatini zarurligining o’zini
inkor etadilar. Nominalistlar pulga shartli b е lgi sifatida qarab, ularning nodir
m е tallar bilan aloqadorligini rad qiladilar.
Nominalistik nazariya tarafdorlarining qarashlari o’rta asrlarda to’la
qiymatga ega bo’lmagan m е tall tangalarning muomalaga chiqarilishi bilan paydo
bo’ldi. Ba’zi bir namoyandalar pullar – davlat hokimiyatining mahsuli, shunga
ko’ra faqat davlatgina pullarning qiymatini b е lgilashi mumkin, d е gan fikrlarni
ilgari surdilar. XX asrning boshlarida, oltin standartning tan olinmasligi, uning
b е kor qilinishi bilan, nominalistik nazariya yanada rivojlandi.
9

2 Pul muomalasi va uning amal qilish qonunlari
Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli - pul
muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy
formatsiyalarga xosdir.
Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo’lini tahlil qilayotib, K.
Marks pul muoma-lasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan muomala vositasi
funktsiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan pul miqdori aniqlanadi.
Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda,
pullarning xazina funktsiyasi yordamida tartibga solib turilgan: agar pulga ehtiyoj
kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o’tishi
kuzatilgan va aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada
ushlab turilgan. 4

Keyinchalik muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning metallar (oltin
yoki kumush) ga erkin almashinishi ham muomalada pulning ortiqcha miqdori
bo’lishini inkor etadi. Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar
yoki qog’oz pullar (xazina biletlari) amal qilsa, u holda naqd pul muomalasi pul
muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi.
Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo’lgan oltin pullarning
nazariy miqdoriga teng bo’lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar
yuz bermaydi.
Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narx darajasi
va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Bu qonunga
asosan muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini qo’yidagi formula bilan
ifodalash mumkin. Shunday qilib, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga
ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo’lgan turli xil omillar ta’sir
ko’rsatadi.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil
4
Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz-media, 2017. – 783 bet.
10

- bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar
bahosiga to’g’ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi
muomalaga ko’p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi
omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir
ko’rsatadi. Pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori
shuncha kam talab qilinadi va aksincha.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini boshqarishda shu muhim
omillarga alohida e’tibor berilishi zarur.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi
choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: iste’mol kreditni rivojlantirish;
kreditga qanchalik ko’p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak
bo’ladi;
− naqd pulsiz hisob - kitoblarning rivojlanishi;
− pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish
yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga
putur etkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi
tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflyatsiya bo’lishiga, yoki pul
ocharchiligiga (etishmovchiligiga) olib kelishi mumkin.
Pul nazariyalari to’g’risida umumiy tushuncha. Pul nazariyalari - pul tabiati
va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga ta’siri haqidagi nazariyalardir. Bu
nazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish usuligacha bo’lgan davrda vujudga keldi.
Kapitalistik ishlab chiqarish usuli davrida, pul-tovar munosabatlari xo’jalik
sohasining hamma tarmoqlarini qamrab olgan davrdagina pul nazariyasi keng
tarqaldi.
Pul va uning sotib olish quvvati orasidagi munosobat pul nazariyalarining
markaziy masalalaridan biri bo’lib kelgan. Xullas, iqtisodchilarning pulning
mohiyati, uning funktsiyalari va pul muomalasiga bo’lgan qarashlari pul
nazariyalarini keltirib chiqardi.
Ilk tarihiy pul nazariyalari sifatida nominallik va metallik nazariyalarini
11

keltirishi mumkin. Kapitalizm taraqqiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o’zgarib
yangi, miqdoriy nazariyaning paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Yoozirgi kunda
monetarizm va iqtisodni pul-kredit munosobatlari orqali tartiblashtirish
nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy pul nazariyalari sifatida metall,
nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib kelinmoqda.
Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab chiqarishning
taraqqiy etishi va pul muomalasining taraqqiyotdan ma’lum darajada oqsashini
oldini olish va uni rivojlantirish masalasi hisoblanadi. Qo’l mehnatidan
manifakturaga, manifakturadan sanoat ishlab chiqarishiga o’tilishi bilan xalq
xo’jaligida mehnatning integratsiyalashuvi ham kuchaya bordi.
Buning natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar orasidagi pullik
munosabatlar ham murakkablasha boradi. Feodalizmgacha bo’lgan naqd pullik
munosobatlar bu davr talablariga javob bera olmay qoldi. Buni biz Evropadagi XV
asrdagi «pul ocharchiligidan» dan ko’rishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan
boshlab pul nazariyalari to’g’risidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning
o’sha davrdagi muammolarini echishdagi roli beqiyos bo’ldi. Ilk bor vujudga
kelgan pul nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi.
Quyida biz pul nazariyalarning ba’zi birlariga qisqacha ta’rif berib o’tamiz
Pulning metallik nazariyasi. P ulning metallik nazariyasi kapitalning
dastlabki davrida taraqqiy etdi. Moneta tarkibini buzish (monetaning og’irlik
miqdorini kamaytirish) ga qarshi kurashda progressiv rol o’ynadi. Bu nazariyalar
o’sha davr ruhi va tuzilayotgan burjuaziya ehtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar
baquvvat metall pullari tarfdori bo’lib chiqdilar. Bu nazariya o’sha davr
kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada maydonga keldi. Metallik
nazariyaning asoschilaridan biri U. Stefford (1554-1612y.) edi. U o’z qarashlarini
o’zining Londonda 1581 yilda chop etilgan «Vatandoshlarimizning ba’zi odatiy
arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu oqim tarafdorlari Angliyada T.
Men (1571-1641y.), D.Nors (1641-1691y.), Frantsiyada bu ta’limotni
A.Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F.Tamani (1728-1787y.) va boshqalar
rivojlantirdi.
12

Ularning fikricha barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining
muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a’zolarining jamg’arishga bo’lgan
intilishiiqtisodchilarning boylikning manbaini o’rganishlariga sabab bo’ladi. Ular
bu manbani savdodan izladilar. Ularning e’tirof etishlaricha aktiv savdo balansi
mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta’milaydi.
Shunday qilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini
qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular pulning hamma funktsiyalarini
bajaradi deb hisoblar edilar. Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy
kamchiliklari quyidagilardan iborat edi:
 ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish
zarurligi maqsadga muvofiq kelishini tushunib etmadilar;
 ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida
yuzaga kelgan tarixiy kategoriya ekanligini tushunmadilar;
 ular jamiyat boyligi deb qimmatbaho metallarni jamg’arishni tushundilar
va «bunday boylik manbai savdodir» degan noo’rin fikrga keldilar.
Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy
qadriyatlar yig’indisi ekanligini tushuna olmadilar. Ilk metallik nazariyasi
targ’ibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar.
XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarimiga kelib sanoat burjuaziyasi
manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariyasi o’z mavqesini yo’qotdi. Ammo
XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab vakili
K.Knis (1821-1898 y.) bu nazariyani himoya qilib chiqdi. Bu g’oyaning qayta
tiklanishiga1871-1873 y. da Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab
bo’ldi. K. Knis targ’iboti metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi.
Knis pul sifatida faqatgina metallni emas, balki markaziy bank banknotalari ham
e’tirof etdi. 5

Bu paytga kelib xo’jalikda asosiy rolni kredit o’ynay boshladi va bu oltin
monetalar bilan birga muomalada bo’lgan va ularga almashtiriladigan banknota
5
Razzoqov A., Toshmatov Sh., O’rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik (lotin yozuvida). - T. “Iqtisod-
moliya”, 2007. –320 b.
13

emissiyasining asosini tashkil etdi. K. Knis banknotalarni tan olgan holda hech
nima bilan ta’minlanmagan qog’oz pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha pul
muomalasi metal bilan ta’minlangan banknotalar va metall monetalarga asoslanishi
shart. Qog’oz pullar uning fikricha, xuddi «qog’oz bulka» kabi ma’nosiz narsadir.
K. Knis ta’kidlashicha oltin o’z tabiatiga ko’ra puldir.
Birinchi jahon urushidan so’ng metallizm tarafdorlari oltin moneta
standartni qayta tiklash mumkin emasligini tan olib o’z nazariyalarini himoya
qilish maqsadida oltin quyma standart va oltin deviz standartga asoslangan
banknota ishlab chiqarishini yoqlab chiqdilar.
1. Oltin tanga standarti. Oltin standarti birinchi marta 18-asrda Angliyada va
19-asrning oxirlarida boshqa mamlakatlarda joriy etildi. Bu standart oltin
monometalizmi deb ham ataldi. Oltin tanga standarti oltin standartining ilk
ko’rinishidir. Bu standart birinchi jahon urushi boshlanishiga qadar hukm surdi.
Oltin tanga standartga xos bo’lgan belgilar qo’yidagilardan iborat bo’lgan:
 tovarlarning baholari faqatgina oltinda o’lchanardi; oltin tanganing
muomalada bo’lishi; davlat xazinasi tomonidan cheklanmagan miqdorda moneta
zarb qilinishi;
 kredit pullarini ularni nominali bo’yicha oltinga erkin almashtirilishi;
oltinni olib kirish yoki olib chiqishning ta’qiqlanmanligi; ichki bozorda oltin
moneta va banknotalar bilan birga haqiqiy qiymatga (ya’ni, to’la haqiqiy
qiymatga) ega bo’lmagan paytda chaqalar va ma’lum kursga ega bo’lgan davlat
qog’oz pullarining muomalada bo’lishi.
Bu pul tizimi mustahkam pul tizimi bo’lib, inflyatsiyani inkor etar edi.
Muomala uchun zarur bo’lmagan oltin miqdori yana xazina ko’rinishiga qaytar
edi. Ammo kapitalizmning krizisi davrida bu muvozanat izdan chiqdi. Ikkinchi
jahon urushi davrida AQSh dan boshqa urushayotgan davlatlar banknotalarni
oltinga almashtirishini va oltinni chetga olib chiqishni bekor qilindi. Oltin
muomaladan surib chiqarilib xazinaga aylantirildi. AQShda esa oltin monetalar
1934 yilga qadar muomalada bo’ldi.
2. Oltin quyma standart. Birinchi jahon urushidan keyin 20-yillarda ba’zi
14

mamlakatlarda oltin quyma standart joriy qilindi. Bu standartning oltin tanga
standartdan asosiy farqi shunda ediki, muomaladagi banknotalar 12-12,5 kg.
atrofidagi oltin quymalarga almashtirilardi. 12,5 kg. lik quymaga banknotani
almashtirish uchun Angliyada 1700ft. st., Frantsiyada 215 ming fr. talab qilinar
edi. Bu bilan oltin muomaladan xalqaro oborotga chiqarildi. Ichki oborotda esa
bunday imkoniyatga faqatgina yirik firmalar va puldorlar ega bo’lib qoldilar xolos.
3. Oltin deviz standart. Oltin quyma standartga kirmagan mamlakatlarda
banknotalarni bevosita oltinga almashtirish tiklanmadi. Bu mamlakatlar o’z kredit
pullarini oltin quyma standartga kiruvchi mamlakatlarning devizlariga (ya’ni
valyutalariga) almashtirishini mo’ljallangan edilar. Bu bir mamlakat valyutasining
ikkinchi davlat valyutasiga bog’liqlarini keltirib chiqarar edi. Pul sitemasining bu
ko’rinishi oltin deviz standart nomini oldi. 1929-33 yillardagi jahon krizisidan
keyin barcha mamlakatlarda oltin deviz standartning ba’zi elementlarini oltin
dollar standart o’zida olib qoldi. Bu standartning o’ziga xos xususiyati shunda
ediki; birinchidan, bu standartdan foydalanish huquqi faqatgina chet el emission
banklari uchungina saqlab qolingan edi, ikkinchidan, bu standartda faqatgina
AQSh dollarigina oltin bilan aloqasini saqlab qolgan edi xolos. 1971 yil dekabr
oyidan boshlab dollarning oltin pariteti bekor qilinishi bilan oltin standartning
barcha ko’rinishlari o’z kuchini yo’qotdi.
Oltin standarti barbod bo’lishi va iqtisodiyotni davlat ishtirokida
boshqarilishiga o’tilishi bilan metall pul nazariyasining o’rni boshqa nazariya bilan
almashtiriladi. Neometalizmoimining asosiy kamchiligi shundaki, ular iqtisodni
davlat tomonidan boshqarilishi bilan oltinga almashtirilmaydigan kredit pullar
orasida ichki bog’lig’ini e’tiborga olmadilar.
15

2. Pul massasini tartibga solish muammolari.
Pul muomalasining muhim ko’rsatkichi bo’lib pul massasi hisoblanadi. Pul
massasi xo’jalik oborotidagi naqd pullik hisob-kitoblarni aholi, korxonalar, davlat
tashkilot, muassasalariga tegishli xarid va to’lov vositalarining yalpi hajmini o’zida
ifodalaydi.
Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davr uchun miqdoriy
o’zgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi hajmi va o’sish su’ratlarini
tartibga solish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil ko’rsatkichlar
(pulagregatlari) dan foydalaniladi. 6

Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini
aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
M-1 agregati - muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy
bank schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi;
M-2 agregati - M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma
qo’yilmalaridan (to’rt yilgacha) tarkib topgan;
M-3 agregati - o’z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit
muassasalaridagi jamg’arma qo’yilmalarini kiritgan;
M-4 agregati - M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli
sertifikatlaridan iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4ta pul agregati, Yaponiya va
Germaniyada - 3ta, Angliya va Frantsiyada - ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to’g’ri
pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rossiya
Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun quyidagi pul
agregatlari qo’llaniladi.
M-O agregati - naqd pullar;
M-1 agregati - M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar
(maxsus schyotlar, kapital qo’yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari,
mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyushmalari jamoat va boshqa
6
Nosova S.S. Ekonomicheskaya teoriya. Elementarn ы y kurs: ucheb. posob. M.: KNORUS, 2010. – 510s.
16

tashkilotlarning schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, uzoq muddatga kreditlash
fondi) dagi mablag’lar tijorat banklariga qo’yilmalar va jamg’arma banklaridagi
talab qilib olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng;
M-2 agregati - M-1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli
qo’yilmalardan iborat;
M-3 agregati - M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom
obligatsiyalari yig’indisidan iborat.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo’lish mumkin, ya’ni
pul massasining aktiv qismi - bu pul mablag’larining xo’jalik faoliyatidagi turli xil
shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv qism
- jamg’armadagi pullar va schyotlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli schyotdagi mablag’ va
jamg’armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o’z
ichiga oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari «kvazi» - qariyb pullar deb
ham yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar bo’lib, ular tez orada pulga aylanishi
mumkin.
Pul massasining turli xil ko’rsatkichlarini ishlatish pul muomalasi holatini
tahlil qilishga turli tomonlardan yondashishga imkon beradi. Mamlakat miqyosida
pul massasi hajmining o’zgarishi muomaladagi pul massasining o’zgarishi natijasi
va pulning aylanish tezlashganligi natijasi bo’lishi mumkin.
Pulning aylanish tezligi - pul muomala vositasi va to’lov vositasi sifatida
amal qilgandagi uning harakat ko’rsatkichidir. Uni miqdorini hisoblash qiyin,
shuning uchun uni hisob-kitob qilishda bilvosita ma’lumotlardan foydalaniladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda asosan pul aylanish tezligi o’sishining
ikki ko’rsatkichi hisoblanadi:
- daromadlar aylanma oborotida pulning muomalada bo’lish tezligi
ko’rsatkichi. Bu ko’rsatkich yalpi milliy mahsulot (yamm) yoki milliy
daromadning pul massasiga, aniqrog’i M-1 yoki M-2 pul agregatiga nisbati bilan
aniqlanadi. Bu ko’rsatkich pul muomalasi va iqtisodiy rivojlanish jarayoni
orasidagi o’zaro aloqadorlikni ko’rsatadi;
17

- to’lov oborotida pulning aylanuvchanlik ko’rsatkichi. Bu ko’rsatkich joriy
bank schyotlari bo’yicha o’tkazilgan mablag’lar yig’indisining pul massasi
o’rtacha qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Pulning aylanish tezligining o’zgarishi umumiqtisodiy (iqtisodiyotning
tsiklik rivojlanishi, iqtisodiy o’sish, narxlar su’ratlari), to’la monetar (to’lov
oboroti tarkibi, kredit operatsiyalari va o’zaro hisob-kitoblarning rivojlanishi, pul
bozorida foiz stavkalarning darajasi va h.k. lar) omillariga bog’liq.
Pul aylanishining tezlashuviga metall pullarning kredit pullar bilan
almashtirishishi, o’zaro hisob-kitoblar tizimining rivojlanishi, banklar ishiga
EYoM ning kiritilishi, pullik hisob-kitoblarda elektron vositalarining ishlatilishi
yordam beradi.
Pul qadrsizlangan hollarda iste’molchilar pullarining to’lov qobiliyatini
saqlab qolish uchun tovarlar ko’proq xarid qiladilar. Bu esa pul aylanishini
tezlashtiradi. Boshqa ko’rsatkichlar o’zgarmas bo’lganida pul aylanishining
tezlashishi pul massasi oshishini bildiradi. 7
Inflyatsiya, uning mazmuni, kelib chiqish sabablari va shakllari. Inflyatsiya
lotincha «inflatio» so’zidan olingan bo’lib «ish», «bo’rtish», «ko’pchish» degan
ma’noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab iqtisodchilar
tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha qadar, u tibbiyotda xavfli o’sma
kasalini ifodalashda qo’llanilgan.
Tarix haqiqatda ham bu so’zning har tomonlama xavfli ekanligini ko’rsatdi.
Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar
narxining o’sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli
hodisadir. Inflyatsiya so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud bo’lgan
tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish degan ma’noni anglatadi.
Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining o’sishiga,
qoniqtirilmagan, lekin qisman to’lanishi mumkin bo’lgan talablarning vujudga
kelishga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb
yuritiladi.
7
Nosova S.S. Ekonomicheskaya teoriya. Elementarn ы y kurs: ucheb. posob. M.: KNORUS, 2010. – 510s.
18

Inflyatsiya so’zi pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy
shtatlari o’rtasida fuqarola urushi bo’lganda muomalaga juda ko’p miqdorda (450
mln. grin bek) qog’oz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qo’llanila boshlagan.
Ularning sotib olish qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib ketgan.
Agar tarixga e’tibor beradigan bo’lsak, urush va boshqa ofatlar sababli davlat
xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog’liq. Masalan, Angliyada
kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada
- frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida namoyon
bo’lgan.
Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo’lib,
muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi trillion
marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko’rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr
jarayoni bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir. 8
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma’lum
xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Yoozirgi davr inflyatsiyasi, o’tgan davr
inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar
vaqtinchalik bo’lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun
qog’oz pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib,
ya’ni ishlab chiqarish va tovarooborot sur’atlarini oshirmasdan yoki bu
ko’rsatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan bo’ladigan xarajatlarni
moliyalashtirishning asosiy yo’llaridan biri qog’oz pullarni muomalaga
chiqarishdan iborat bo’lgan. Natijada muomalaga chiqarilgan pullar, muomala
uchun zarur bo’lgan oltin miqdoridan oshib ketgan va pulning real qiymati uning
nominal qiymatidan tushib ketgan, ya’ni, xaqiqatda pul birligi o’zida
ko’rsatilganidan kam oltin miqdorni ifoda qila boshlagan.
Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular ma’lum davrda
namoyon bo’lgan. Yoozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik)
xarakterga ega bo’lib xo’jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul
omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi.
8
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. – 728
bet.
19

Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo’lib, sifati ham
o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mexanizmining ishdan chiqishiga
olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo’lib
qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan
ifodalanadi.
Hozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan; pul talabining tovar taklifidan oshishi
natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chiqarishga
ketadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va
shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli sohalari o’rtasida
vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor, jamg’arma va iste’mol
o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi
nomutanosibliklardan iboratdir.
Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki va
tashqi sabablarga bo’lish mumkin.
Inflyatsiyaning ichki omillari monetar-pul siyosati bilan va xo’jalik faoliyati
bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar bu
xo’jalikdagi va iqtisoddagi mutanosiblikning buzilishi, ishlab chiqarishda yakka
hukmronlikka yo’l qo’yish, iqtisodning tsiklik rivojlanishi, investitsiyalashda
nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda davlatning yakka hokimligi, kredit
siyosatining notug’ri olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul bilan bog’liq
omillarga davlat moliyasi sohasidagi krizislar; davlat byudjetning defitsiti, davlat
qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi,
kreditlashda avtomatizmga yo’l qo’yish va boshqalar kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zahiralari bilan bo’ladigan
20

noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi disproportsiyalar
sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to’xtovsiz o’sishi va
natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatda pul biriligining
qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi. 9

Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
1. Tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba’zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya - bu barcha tovarlar
baholarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o’sgan taqdirda ham ayrim
tovarlar bahosi barqaror bo’lib qolishi, boshqalarniki tushishi ham mumkin ekan.
Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos
kelishi mumkin.
Albatta, inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil sur’atlarda
bo’lmasdan, sakrab turadigan bo’lishi mumkin. Lekin, ba’zi tovarlar bahosining
tushishi yoki barqaror bo’lib turishi XX asrning inflyatsiyasi uchun mos deb to’liq
ishonch bilan uqtira olmaymiz. Ba’zida davlat aralashuvi bilan aholi iste’moli
uchun zarur bo’lgan ayrim bir tovarlar bahosining ma’lum davrda barqaror ushlab
turish mumkin, ammo inflyatsiyaning kuchayib borishi shu tovarlar baholarining
ham oxir oqibatda oshishiga olib keladi. Bizning fikrimizcha, baholar oshishi
to’g’risida gapirganda, inflyatsiya darajasida baholar oshishi va umuman baholar
oshishi tushunchalarini to’g’ri talqin qila olish kerak. Masalan, xamma vaqt ham
ba’zi tovarlar bahosining oshishi inflyatsiyani anglatmasligi mumkin. Tovarlar
bahosi oshishi inflyatsiya bo’lmagan davrda, oltin pul muomalasi sharoitida ham
bo’lishi mumkin.
Inflyatsiyaning turlari va toifalari. Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va
xizmatlar bahosining o’sib borishiga qarab inflyatsiyani bir necha turlarga bo’lib
9
Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz-media, 2017. – 783 bet.
21

qaraladi:
-Sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning o’rtacha yillik o’sishi 5-10% dan
oshmaydi.
Inflyatsiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib,
mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baholar oshishi 3-4% atrofida ham
bo’lishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni
rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Pulning qiymati
barqarorligidagi o’zgarish sezilmasligi mumkin.
-Shiddatli inflyatsiya. Baholarning o’rta yillik o’sishi 10-100% (ba’zida
200% gacha) bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan
mamlakatlarda ko’proq uchraydi.
-Giperinflyatsiya. Baholarning o’sish sur’atlari yiliga 200% dan oshib
ketadi. Bu inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos
keladi va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarining o’zgarishi bilan bog’liq. Yoozirgi
davrda XVF baholar oyiga 50% dan oshgan vaqtda bu giperinflyatsiya deb qabul
qilgan.
Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish
haqi o’rtasidagi farq juda yuqori bo’ladi. Aholining yashash sharoiti qiyinlashadi,
korxonalar faoliyati yomonlashadi. Xo’jalik faoliyati, bozor faoliyatida
naturallashtirish avj oladi.
Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini ko’rsatish
mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog’liq inflyatsiya (taklif
inflyatsiyasi).
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an’naviy turi talab oshib ketganda
yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to’la qondira olmaydi,
taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o’sadi. Kam
miqdordagi tovarlarga ko’p pul massasi to’g’ri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat.
a) harbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi. Harbiy texnika
sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar
22

muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.
b) davlat qarzlarning o’sishi va byudjet defitsitining mavjudligi. Byudjet
defitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo’li bilan
qoplanadi. Bu o’z navbatida qo’shimcha muomala vositalari bo’lishiga,
qo’shimcha talab yuzaga kelishiga olib keladi. O’zbekistonda byudjeti defitsitini
qoplash yuqorilardagidan tashqari 1996 yildan boshlab davlat qisqa muddatli
majburiyatlarini (DQMO) sotish orqali ham qoplanmoqda.
v) Xalq xo’jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit
bilan bog’liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’lgan
talabni oshiradi.
g) Chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan
chet el valyutaning qadri oshadi.
d) Xalq xo’jaligining etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha
investitsiyalash ham oborotga qo’shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishiga olib
keladi.
Shunday qilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning o’sishi natijasida
baholar o’sishi bilan namoyon bo’ladi. Ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif)
inflyatsiyasi.
Bu inflyatsiyaning sabablari quydagilar bo’lishi mumkin:
a) har xil jarayonlar va tarkibiy o’zgarishlar tufayli mehnat unumdorligining
pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman
xalq xo’jaligi bo’yicha ishlab chiqarish hajmi, binobarin, tovarlar bo’yicha taklif
qisqaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi.
b) har xil yangi xizmat turlari paydo bo’ladi ishlab chiqarishga nisbatan kam
mehnat unumdorligida yuqori ish haqi olishga imkoniyat tug’iladi. Natijada tovar
va xizmatlarga bo’lgan baho oshib boradi.
v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maqsadida ish haqining oshishi,
tovarlar bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haqi oshadi va h.k. bu zanjir
uzluksiz davom qilish mumkin.
23

Inflyatsiyada nafaqat chakana baho, balki ulgurji baho ham oshib boradi.
G’arb mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy ko’rsatkichi qilib chakana
baholarning o’zgarishi (oshishi) qabul qilingan. Agar ma’lum davrda baholar ikki
marta oshsa, pul ham ikki marta qadrsizlangan deb hisoblanadi.
Chakana baholar o’sishini hisoblash maxsus davlat organlari tomonidan
aniqlanadigan baholar indeksiga asoslanadi. Baxolar indeksini hisoblashning
boshlang’ich nuqtasi qilib (yuz foiz deb) bazis yili olinadi va joriy yilda baholar
o’zgarishi, o’rtacha yillik o’sishi sur’ati hisoblanishi mumkin.
Baholar indeksi bu joriy yildagi tovarlar va xizmatlar bahosi yig’indisi,
ya’ni, tovarlar bozor savati bahosining shu tovar va xizmatlarning bazis yildagi
umumiy bahosi, ya’ni bozor savati bahosiga nisbati sifatida aniqlanishi mumkin.
Baholar indeksini hisoblashda iste’mol tovarlar bahosining indeksi katta
axamiyatga ega. Baholar indeksi turli usullarda baholar darajasini solishtirishga
imkon beradi. Joriy yildagi baholar indeksining bazis yildagi baholar indeksiga
nisbatan oshishi - inflyatsiya - «Baholar darajasining oshishi» dan, baholar
indeksining kamayishi-deflyatsiya-«Baholar darajasining kamayishi» dan dalolat
beradi.
24

3. Pul tizimi va uning rivojlanishi. Hozirgi zamon pulining
tabiati.
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va
mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik
usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim
elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi. Rivojlangan
mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.
1. Pul birligi.
2. Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
3. Baho masshtabi.
4. Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qo ђ oz pul va tanga.
5. Emissiya tizimi
6. Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga
ega:
 oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qoђoz pul aylanadigan, kredit
pullarga o’tish.
 pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki
davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
 pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
 pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul
tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega.
1. Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar.
2. Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir
jahon pullariga nisbati.
3. Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga
xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
25

Pul tizimi bu mamlakatda tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan
tasdiqlangan pul muomalasini tashkil qilish shaklidir. Pul tizimlari XVI-XVII
asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi va qaror topishi
munosabati bilan shakllangan, biroq shunday bo’lsa ham, uning ayrim elementlari
bundan oldinroq paydo bo’lgan. Tovar-pul munosabatlari va ishlab chiqarishning
kapitalistik usuli rivojlanishi bilan pul tizimida sezilarli o’zgarishlar yuz beradi.
Pul tizimi turlari pul qanday shaklda amal qilishiga bog’liq, ya’ni pul:
umumiy ekvivalent - tovar sifatida, yoki qiymat belgisi sifatida bo’lishiga qarab
quyidagicha pul tizimlar mavjud bo’lgan. Metall pul muomalasi tizimlari va
qog’oz va kredit pullar muomalasi tizimlari. Birinchi tizimda metall pul bevosita
muomalada bo’ladi va pulning barcha funktsiyalarni bajaradi, kredit pullar esa
metallga almashinishi mumkin; Kredit va qog’oz pullar muomalaga chiqib ketishi
bilan qog’oz pullar muomalasi tizimi yuzaga kelgan. Mamlakatda umumiy
ekvivalent sifatida qabul qilingan metallga va pul muomalasi bazasiga qarab pul
tizimi bimetalizm va monometalizm pul tizimlariga bo’linadi.
Bimetalizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (ko’pincha oltin
vakumush) bajargan, bu tizimda ikkala metalldan ham tangalarning erkin
muomalaga chiqarilishi va ularning cheksiz almashishiga amal qilingan.
Parallel valyuta tizimida ikki metall qiymati stixiyali, metallning bozor
bahosiga munosib tarzda belgilangan. Bu pul tizimida davlat metallar orasidagi
mutanosiblikni o’rnatib qo’ygan. Oltin va kumush tangalarning chiqarilishi va
ularning aholi tomonidan qabul qilinishi ana shu mutanosiblikka muvofiq amalga
oshirilgan.
Bimetalizm XVI-XVII asrlarda keng tarqalgan bo’lib G’arbiy Evropaning
qator mamlakatlariga esa XIX asrgacha etib kelgan.
1865 yili Frantsiya, Belgiya, Shveytsariya va Italiya mamlakatlari
bimetalizmni xalqaro sulh - Lotin tanga Ittifoqi yordamida saqlab qolishga
urinishgan. Tuzilga konventsiyada ikkala metalldan ham 5 frank va undan
yuqoriqiymatli tangalarni chiqarish, oltin va kumush o’rtasida 1:15,5 qiymat
mutanosibligini o’rnatish shartlari ko’zda tutilgan.
26

Biroq bimetallik pul tizimining qo’llanilishi rivojlangan kapitalistik xo’jalik
ehtiyojlariga mos kelmasdi, chunki qiymat o’lchovi sifatida bir vaqtning o’zida
ikki metall - oltin va kumushning qo’llanilishi pulning ushbu funktsiyasi tabiatiga
to’g’ri kelmagan. Umumiy qiymat o’lchovi bo’lib faqat birgina tovar xizmat qilishi
mumkin.
Bundan tashqari ikki metall orasidagi davlat tomonidan o’rnatiladigan nisbat
ularning bozor narxiga to’g’ri kelmas edi. XIX asr oxirida kumush ishlab
chiqarishning arzonlashishi va uning qadrini yo’qotishi natijasida oltin tangalar
muomaladan xazinaga keta boshladi. Bunda Kopernik-Greshemning qonuni
yuzaga chiqqan, ya’ni yomon pullar muomaladan yaxshilarini chiqarib tashlagan.
Kapitalizm taraqqiyoti mustahkam pul, yagona umumiy ekvivalent bo’lishni
talab qildi, shuning uchun bimetalizm o’z o’rnini monometalizmga bo’shatib berdi.
Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush) umumiy
ekvivalent va pul muomalasining asosi bo’lib xizmat qiladi. Amal qilayotgan tanga
va boshqa qiymat belgilari qimmatbaho metallarga almashiniladi.
Kumush monometalizmi Rossiyada 1843-1852 yillarda, Gollandiyada -
1847- 1875 yy. da mavjud bo’lgan. Chor Rossiyasida kumush monometalizmi
tizimi 1839-1843 yillarda o’tkazilgan pul islohoti natijasida qabul qilingan. Pul
birligi kumush rubli bo’lgan.
Keyichalik muomalaga kredit biletlari ham chiqarilgan, ular kumush tanga
bilan teng muomalada qatnashgan va erkin tarzda metallga almashtirilgan. Lekin
bu islohot so’nayotgan krepostnoylik tizimi davlat byudjeti va tashqi savdo balansi
taqchilligi sharoitida pul muomalasini uzoqroq muddatga tartibga sola olmagan.
1853-1856 yillardagi Qrim urushi ko’p miqdorda qo’shimcha kredit pullar
emissiyasini talab qildi va amalda ular qog’oz pulga aylanib qoldi.
Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk Britaniyada
XVIII asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816 yilda tasdiqlangan. Ko’pchilik
boshqa davlatlarda u XIX asrning oxirlarida joriy qilingan: Germaniyada - 1871-
1873yilda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada - 1873 yilda, Frantsiyada - 1876-1878
yilda, Avstriyada - 1892 yilda, Rossiya va Yaponiyada - 1897 yilda, AQSh da -
27

1900 yilda.
Qiymat belgilarining oltinga almashinishiga qarab oltin monometalizmi uch
ko’rinishga ajratiladi: oltin tanga standarti (zolotomonetniy standart), olting’isht
(zolotoslitkoviy) standarti, va oltin valyuta (zolotovalyutniy ili zolotodevizniy)
standarti.
Oltin tanga standarti kapitalizmning erkin raqobatiga juda mos kelgan,
ishlab chiqarish, kredit tizimi, jahon savdo kapitali kelib chiqishining
rivojlanishiga yordam bergan. Bu standart quyidagi asosiy xususiyatlar bilan
xarakterlanadi:
 mamlakat ichki muomalasida to’laqonli oltin tanga mavjud bo’ladi, oltin
pulning barcha funktsiyalarni bajaradi;
 xususiy shaxslarga tangalarni erkin zarb qilishga ruxsat etiladi (ko’pincha
mamlakat zarbxonasida);
 muomaladagi to’la qiymatli bo’lmagan pullar (banknota, kredit pullar)
erkin va cheksiz tarzda oltin pullarga almashiniladi;
 oltin va chet el valyutasini erkin tarzda olib chiqish va olib kirishga
hamda erkin oltin bozorlarining amal qilishiga yo’l qo’yiladi.
Oltin tanga standartining amal qilishi Markaziy emissiya banklarida oltin
zaxiralari bo’lishini talab qilgan. Bular tanga muomalasining rezervi bo’lib xizmat
qilgan, banknotalarning oltinga almashinishi ta’minlangan va jahon pullari rezervi
bo’lgan.
Birinchi jahon urushi davrida byudjet taqchilligining o’sishi, uning zayomlar
chiqarish va tabora o’sib borayotgan pul emissiyasi bilan qoplanishi muomalada
pul hajmining ortib ketishiga olib kelgan. Bu pul massasi emissiya hajmi va
banklarning oltin zaxiralaridan anchagina ustun edi. Bu hol esa qog’oz pullarning
oltin tangalarga erkin almashinishini xavf ostiga qo’ydi. Bu davrda oltin tanga
standarti urushda qatnashgan davlatlarda, keyinchalik esa ko’pchilik boshqa
mamlakatlarda ham (AQSh dan tashqari, unda 1933 y. gacha bu tizim amal qilgan)
hayot davrini o’tab bo’ladi: banknotalarning oltinga almashtirishi tugatildi, uni
chegaradan olib chiqish man qilindi, hamma oltin tangalar xazinaga qaytarildi.
Birinchi jahon urushi tugagandan so’ng kapitalizmning umumiy inqirozi sharoitida
28

hech qanday kapitalistik mamlakat o’z valyutasini barqarorlashtirishni oltin tanga
standartiga qaytish asosida amalga oshira olmadi. Oltin qolip standartida, oltin
tanga standartidan farqli o’laroq, muomalada oltin tanga va uning erkin zarb
etilishi ko’zda tutilmaydi.
Banknota va boshqa to’la qiymatga ega bo’lmagan pullar oltin quyilmalarga
almashiniladi. Angliyada standart 12,4 kg oltin quyilmasi 1700 f. st., Frantsiyada
esa12,7 kg oltin quyilmasi 215 ming frankka tenglashtirilgan.
Avstriya, Germaniya, Daniya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda oltin
deviz standarti o’rnatilgan, bunda ham oltin tangalar muomalasi va erkin zarb
etilishi ko’zda tutilmaydi. To’la qiymati bo’lmagan pullarni oltinga almashish oltin
ko’yilma standarti bo’lgan davlat valyutasiga almashish orqali amalga oshirilgan.
Bu yo’l bilan oltin valyuta standarti o’rnatilgan davlat pul birligini oltin bilan
bilvosita aloqasi saqlanib turilgan.
Shunday qilib, oltin deviz standartida bir mamlakat valyutasi boshqa davlat
valyutasiga bog’liq bo’lgan. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi
natijasida oltin standart barcha mamlakatlarda bekor qilindi (masalan, Buyuk
Brirtaniyada - 1933 yilda, AQSh da -1933 yilda, Frantsiyada - 1936 yilda) va
banknotalar muomalasi qaror topdi.
1944 yilda tashkil qilingan Bretton-vud Jahon valyuta tizimi o’zi bilan
davlatlararo oltin-valyuta standarti tizimini, boshqaga qilib aytganda o’z mohiyati
bo’yicha erkin konvertatsiyalanadigan valyuta assosida davlatlar uchun oltin-dollar
standarti tizimini qaror toptirgan. Oltin-dollar standartining mohiyati shundaki, u
faqat markaziy banklar uchun o’rnatilgan va bunda faqat bitta valyuta - AQSh
dollari oltin bilan aloqador bo’lgan. Oltin zaxira salmog’ining susayib ketishi
sababli qo’yilmalarni dollarga sotish to’xtatildi va oltin-dollar standartga ham
yakun yasaldi.
Rivojlangan kapitalizm sharoitida banknotalar kredit tabiatini saqlab qolgan
-ular iqtisodiyot, davlatni kreditlash uchun mo’ljallangan bo’lib rasmiy chiqariladi
va qog’oz-pul muomalasi qonuniyatlariga bo’ysunadi. Pul tizimining holati
mamlakat iqtisodiga, ishlab chiqarishning rivojlanishiga uzviy bog’liq bo’ladi. Pul
tizimi ishlab chiqarishini sur’atlarini ushlab turish yoki tezlashtirishga ta’sir
29

4. O’zbekistonda hozirgi bosqichda pul muomalasini
barqarorlashtirish usullari
Har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustakil
pul tizimiga ega. Respublikamizda mustakil pul tizimini tashkil topishining I-
bosqichi 1992 yilni noyabr oyida «so’m-ko’pon» larni muomilaga chiqarilishi
hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan
muomilagacha milliy valyuta «so’m»ni chiqarilishidir.
O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari:
1. Pul birligi - so’m
2. Pul birligining turlari - qo ђ oz va metal pullar
3. Ularni muomilaga chiqarish qoidalari.
4. Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
5. Naqd pulsiz tulov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib borishda
davlat tomonidan belgilangan shartlar.
6. Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
7. Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
8. Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat
tomonidan belgilangan valyuta kursi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson
bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda
rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos
xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi.
Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat
bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz 1- Prezidenti I.A.Karimov – «
bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli valyutaga
aylantirishdir u, yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan
joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi.
31

Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga
erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga erishayotganligidan,
uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya jarayoni yanada
tezlashayotganligidan dalolat beradi.
Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli
«Banklardagi depozit xisob varaqalaridan naqd pul tulovlarini o’zliksiz ta’minlash
to’ ђ risida» gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning ta’minlanishi
natijasida 2005 yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga tushgan o’rtacha oylik
naqd pul tushumlari 344 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, maskur qaror qabul
qilingandan so’ng avgust – dekabr oylarida bu ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil
qildi yoki 49,7 % ga oshdi.
Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi
80-93 foiz orali ђ ida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni tashkil
etdi. Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 2004 yilga nisbatan
38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga oshdi.
Xozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq
bozorda operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p
qullaniladigan monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining likvidlik
darajasiga tez ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy va operativ
usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va
hohlagan miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish
tendeniyasiga qarab pul muomilasini barqarorlashtira olishi mumkin. Bunda oldi-
sotdi obyekti davlat qimmatli qo ђ ozlari va markaziy bank chiqargan qarz
majburiyatlari bo’lishi mumkin.
1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari
(KMDO) tijorat banklari va korxonalarning mabla ђ larini xavf-xatardan saqlash va
daromad olish imkonini beradi.
KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat
banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi ikkilamchi
bozorda uni sotishi mumkin.
32

Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish
usulidan foydalaniladi. Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini
barqarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy norma
vakolatlarga ega. 10
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ ђ risidagi qonunning 3-
moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh
maqsadi – milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul
massasi, narx – navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z
ichiga oladi.
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi.
1. Monator siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul
qilish hamda amalga oshirish.
2. O’zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil
qilish va ta’minlash.
3. Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat qilish.
4. O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zahirasini saqlash va
ularni boshqarish.
5. Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini tashkil
etish.
Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda
kuyidagi usullarda ham tayyorlanadi.
1. Nullifikasiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib
muomilaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab
ketgan hollarda qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961
yillardagi pul islohati, O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida
qullanilgan.
2. Revolvasiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy
valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$=
10
Shodmonov Sh.Sh., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: Iqtisod-moliya, 2016. –
728 bet.
33

1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu
usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada
qullanilgan.
3. Devolvasiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul
davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi
bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni ra ђ batlantirish, to’lov
muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib
inflyasiyani kuchayishi va mamlakat tulov balansning salbiy qoldiqga ega
bo’lishidir.
Bu usul AŠSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini
pasaytirish bilan qullanilgan.
4. Denominasiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish hisoblanadi
va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomiladagi pul hajmi oshganda
qullaniladi. Bu usul Rossiya federasiyasida 1921-1922 yillardagi pul isloxatida
1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro shuro xalq
respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda
1000:1 holida qullanilgan.
O’zbekistonda pul muomalasi bilan asosan Markaziy bank shug’ullanadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
 pul muomalasi, kredit berish, mablag bilan ta’minlash, hisob-kitob qilish
va tashqi iqtisodiy aloqa sohalarida respublika iqtisodiy va valyuta siyosatini ishlab
chiqish va amalga oshirish;
 hisobga olishning, hisob berishning, hisob-kitob-ssuda va valyuta
operatsiyalarini amalga oshirishning yagona qoidalari va normalarini belgilash;
 ssuda-depozit operatsiyalarini tartibga solish va umumiy pul muomalasini
boshqarishning normativlarini o’rnatish;
 barcha banklar va kredit muassasalari, pul-kredit va valyuta
operatsiyalariga doir O’zbekiston Respublikasi qonunlari va qoidalariga rioya
etishlari ustidan nazorat qilish;
34

 barqaror pul muomalasini va O’zbekiston Respublikasi hududida
muomalada bo’lgan pulning xarid qobiliyatini saqlash;
 bank ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziyalar berish.
 Respublika pul va kredit tizimiga rahbarlik qilish;
 milliy valyutani joriy qilish va u bilan respublika xalq xo’jaligini
ta’minlash;
 O’zbekiston Respublikasining “rubl” zonasiga kiruvchi davlatlar boshqa
mamlakatlar bilan hamkorligini mustahkamlash va rivojlantirishga ko’maklashish,
ularning markaziy va milliy banklarida, xalqaro banklarida va boshqa moliya-
kredit tashkilotlarida O’zbekiston Respublikasi manfaatlarini himoya qilish
 respublikaning oltin zaxirasi va olmos fondini shakllantirish;
 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta fondini vujudga
keltirish, davlat valyutasini tartibga solib turuvchi va nazorat qiluvchi bosh ijroiy
idora vazifasini bajarish;
 bank ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziyalar berish, chakana savdo
va chet el valyutasida xizmatlar ko’rsatishga ruxsatnoma berish;
 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki o’z zimmasiga yuklatilgan
vazifalarni ro’yobga chiqarish uchun tegishli xizmatlar va muassasalar ochish
huquqiga ega.
Pul muomalasini tashkil etish. Milliy valyuta joriy etilgunga qadar
O’zbekiston Respublikasining rasmiy pul birligi Bu “rubl” 100 tiyindan iborat
bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi hududida “rubl” yagona to’lov vositasi
hisoblanadi. Respublikaning o’z valyutasi joriy etilishida O’zbekiston Respublikasi
hududida chet el valyutasidagi to’lovlar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
belgilagan tartibda amalga oshirilishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pulni muomalaga chiqarish va
muomaladan qaytib olish mutlaq huquqiga egadir. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki pul belgilarini muomalaga chiqaradi, ularni inkassatsiya qilish,
saqlash va tashishni tashkil etadi, o’zining muassasalarida pul belgilari rezerv
fondlarini vujudga keltiradi.
35

Respublika inkassatsiya boshqarmasi o’zining barcha bo’limlari bilan
birgalikda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tasarrufida bo’ladi.
Xulosa
Pul – bu maxsus tovar, umumiy ekvivalent bo’lib, abstrakt mehnat
xarajatlarini o’zida aks ettiradi va tovar xo’jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarish
munosabatlarini ifodalaydi. Pul o’z taraqqiyotida quyidagi 4 bosqich va 4 shaklga
ega bo’lgan ekan:
1. Tovar shaklida - “qo’yma” asrimizdan oldingi VII – asrgacha
2. Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX - asrlar
3. qog’oz pullar – “banknot” XIX-XX asrlar
4. Elektron pullar – “kartochka” XX – asr o’rtalarida
5. Jamiyat taraqqiyoti shunday amalga oshadiki, unda bir tomondan
ma’lum bir iqtisodiy munosabatlar, aloqalar avvalgi tizim bilan vorislikni
ta’minlaydi. Ikkinchi tomondan, jamiyatni olg’a eltuvchi yangi munosabatlar,
aloqalar vujudga keladi. Uchinchidan, shunday iqtisodiy munosabatlar, aloqalar
borki, ular jamiyatdagi o’zgarishlarga moslashgan xolda tizim rivojlanishiga katta
ta’sir etib, ularni bir-biri bilan bog’laydi. Ana shunday munosabatlar Tovarpul
munosabatlaridir.
Ijtimoiy xo’jalik yuritishning tarixan ikki shakli mavjud. Birinchisi natural
xo’jalik yuritish bo’lib, u eng uzoq davr (hozirgi paytda ham uchraydi) davom
etgan. Ikkinchisi Tovar xo’jaligi bo’lib, u iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga
xos. Ular bir-biridan farq qiladi. Tovar xo’jaligining eng katta farqi, mahsulot
bozorda sotish uchun ishlab chiqariladi va tovar deb ataladi.
Iqtisodiyotda yuz beradigan munosabatlar tovar, uni ishlab chiqarish va
sotish bilan bog’liq munosabatlar bo’lib, shuning uchun tovar va uning
xususiyatlarini, u haqdagi nazariyalarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu
nazariyalarning eng asosiylari: qiymatning mehnat nazariyasi - klassik nazariya,
me’yoriy naflilik nazariyasi – marjinal nazariya, sintez nazariyasi – Marshallning
nazariyasidir. Bu nazariyalarning asosiy maqsadi ma’lum bir tovarga narx qanday
belgilanishininazariy jihatdan asoslab berishdir.
36

Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib
chiqishi haqida ham qator nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra
umumiy ravishda ikkiga: ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish
mumkin. Birinchisi sub’ektiv psixologik yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi
kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan fikr bildirsalar, ikkinchisi esa
pud jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb ko’rsatishadi.
Pul bozor itisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib,
qiymato’lchovi, muomala, jamg’arish funtsiyasini bajaradi. Dastlabki paytda pullar
naqd pullardan iborat bo’lgan bo’lsa, tarixiy taraqqiyot davomida kredit
munosabatlarini kelib chiqishi tufayli naqd bo’lmagan pullar ham ishlatiladigan
bo’ldi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va naqd bo’lmagan, «kvazi»
pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi.
37

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. - T.: «O’zbekiston», 2017.
2. O’zbekiston Respublikasining 2016 yil 29 dekabrdagi "Tadbirkorlik
faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama
himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilinganligi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida”gi Qonuni.
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017-2021
yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va O’zbekiston
Respublikasi vazirliklarining huquqiy- me’yoriy hujjatlari
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 15 iyuldagi “Zarar
ko’rib ishlayotgan va iqtisodiy nochor, past rentabelli tashkilotlarning
foydalanilmayotgan va ortiqcha ishlab chiqarish maydonlarini yanada
optimizasiya qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 192-sonli qarori
IV. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
38

Pul tizimi evolyutsiyasi va uning turlari

Sotib olish