Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon puling tasnifi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	69.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shohruh

Ro'yxatga olish sanasi 02 Mart 2024

0 Sotish

Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon puling tasnifi

Sotib olish

Mavzu: Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon
puling tasnifi.
MUNDARIJA:
Kirish
I.BOB. Pul mohiyati va mazmuni
1.1 Pul va uning kelib chiqishi
1.2 Pulning vazifalari va mohiyati
1.3 O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi va hozirgi zamon pulining
tavsifi
II.BOB.Pul tizimi mazmuni va bosqichlari
2.1 Pul nazariyasi va pul tizimining mazmuni
2.2 Pul tizimining rivojlanish bosqichlari va ularga tavsifi.
2.3 O’zbekistonda pul tizimining tashkil etilishi bugungi kundagi holati va tahlili
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishib
iqtis о diy isl о h о tlarni amalga о shiradigan davrdan b о shlab hukumat pul-kr е dit
mun о sabatlariga katta e’tib о r b е rib k е lm о qda , chunki bir о n-bir davlat pul
s о hasidagi mun о sabatlarni yo’lga qo’ymasdan iqtis о diyotni to’laq о nli riv о jlantira
о lmaydi. Tashqi iqtis о diy mun о sabatlar va ichki al о qalarning R е spublikamiz
tanlagan b о z о r iqtis о diyoti yo’liga m о s ravishda riv о jlanishi pul mun о sabatlarining
riv о jlanish darajasiga b о g’liqligini al о hida ta’kidlab o’tish zarur. Shu sababli
birinchi Pr е zid е ntimiz I.A.Karim о v ushbu masalaning d о lzarbligiga al о hida e’tib о r
b е rib: “Hech kimga sir emaski , bugun keng ko’lamda tarqalib borayotgan jahon
moliyaviy inqirozining asosiy sabablaridan biri – bu banklar likvidligi , ya’ni to’lov
qobiliyatining zaifligi bilan bog’liq muammoning keskinlashuvi , kredit bozoridagi
tanglik , sodda qilib aytganda , pul mablag’larining yetishmasligi bilan izohlanadi”.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ushbu masala tog’risida
“Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida aytib o’tadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi. Yetakchi olimlarning keng ilmiy
izlanishlari va metadologik uslublariga tayanib. Pul tog’risidagi turli xil nazariyalar
va hozirgi zamon pulining tavsifi haqda toliq o’rganish.
Kurs ishi mavzusining vazifasi. Iqtisodiyotdagi ijobiy va salbiy holatlarni
yaxshilash va bartaraf etish uchun har qanday mamlakat hukumati har doim
iqtisodiyotni barqarorlashtirishda aniq maqsadlarga yo’naltirilgan chora-tadbirlar
dasturini ishlab chiqish. Buning uchun hukumat pul-kredit va soliq-byudjet
siyosatini davlat makroiqtisodiy siyosatida belgilangan aniq maqsadlardan kelib
chiqqan holda muvofiqlashtirish.
2

I-BOB. PUL MOHIYATI VA MAZMUNI.
1.1.Pul va uning kelib chiqishi.
Pul-bozor tizimining universal va eng likvidli iqtisodiy vositasi sifatida
iqtisodiy o‘lchov, muomala va jamg‘arish funksiyalarini bajaradi. Pul uzoq
zamonlardan beri odamlarga ma’lum. Pulning kelib chiqishi turli nazariyotchilar
tomonidan Tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog’liq holda
tushuntiriladi.
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud
bo’lib, ular orasida ratsionalistik va evolutsion konsepsiyalar muhim o’rin tutadi.
Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasidagi bitim,
kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash
chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin
bo’lishiga asoslanadi. Pulning o’zaro kelishuv sifatida amal qilishi to’g’risidagi
mazkur g’oya XV ΙΙΙ asrning oxirigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga
subyekyiv psixologik yondashuv ko’plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning
qarashlarida ham uchrab turadi. Masalan, P.Samuelson pulni sun’iy ijtimoiy
shartlilik sifatida belgilaydi. Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt pulning vazifasini
qimmatbaho metallar va boshqa predmetlarga biriktirib qo’yilishi-kishilar
o’rtasidagi kelishuv mahsuli, deb hisoblaydi. Bu qoida ingliz iqtisodchisi J.Xiks
tomonidan quyidagi shaklda ta’riflangan: “Pul-bu pul sifatida foydalanuvchi
barcha narsalardir” shunday qilib, ularning fikricha , pul-kishilar o’rtasidagi
kelishuv mahsulidir.
Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko’ra, ular ijtimoiy mehnat
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga
kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq
qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning
ajralib chiqishini tushunish mumkin.
3

Pul inson kashfiyoti bo’lib, u juda qadimdan ma`lum. Pulning taqdiri
ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim kashfiyoti bo’lgan
ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan. Pul birdaniga hozirgi shakliga
aylangani yo’q. Bu uzoq davom etgan taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida
bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar bevosita tovarga almashilgan. Bu
jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati tug’iladi, uning oddiy shakllari
murakkablashib, pulning va uning hozirgi holatining paydo bo’lishiga olib keladi.
Pulning paydo bo’lishidagi keyingi davr metall pullar bulib, bunda kumush va
oltin yetakchilik qilgan. Aytaylik , Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning
ma`nosi bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo’lagi,
bo’lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya`ni katta
kumush tangalar degan ma`noni beradi. Pulning eng keyingi ko’rinishi qog’oz
pullar bulib, buning ham tarixi katta. Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu
metall pullar bo’lagi bo’lib, mis, bronza, kumush, oltin monetalar bosilib
chiqarilgan. Moneta so’zi yunonlarning monastir nomidan kelib chiqib, bunda
tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha mamlakatlarga tarqalib ketgan. Tanga-
monetaning paydo bo’lishi savdoda mayda pul zarurligidan kelib chikadi. Moneta
— ogirligi belgilangan, kadri muhrlangan metall bo’lagidir. Har bir mamlakat
o’zining puliga egadir. Chunonchi, dollar, funt sterling bir necha mamlakatlarning
puli bo’lib xizmat qiladi. Lekin ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh,
Kanada, Avstraliya dollarining qiymat miqdori farqlanadi. Shuningdek,
O’zbekiston va Qirg’iziston so’mlari ham bir xil emas. Pul birliklari paydo
bo’lganda ma`lum miqdorga qadr-qiymat asos qilib belgilangan. Milliy pullarning
qadrliligi , boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori doimo o’zgarib turadi. Chunki,
bu iqtisodiyotdagi ko’p tomonlar, hatto siyosiy o’zgarishlar, mamlakatlar
o’rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir.
Milliy pul yagona to‘lov vositasi hisoblanadi, uning qadri, ya’ni xarid qurbi
mavjud. Pul birligining xarid qurbini kerakli tovarlarni ko‘paytirish yo‘li bilan
ta’minlanadi. Milliy pul muayyan mamlakatga tegishli bo‘lib, shu yerda
4

muomalada bo‘ladi, uni himoyalovchi belgilari bor, bir pul boshqasidan ko‘rinishi
bilan farqlanadi, o‘ziga xos kupura , tanga va chaqa pullardan iborat bo‘ladi, pul
birligining xarid qobiliyati bir xil bo‘ladi. Milliy pul naqd va naqd bo‘lmagan pul
shakliga ega, bu faol va sust pullardan iborat, uning ma’lum massasi (miqdori)
muomalada yuradi. Iqtisodiyotning pul bilan ta’minlanishini uning monetizatsiya
darajasini bildiradi. Bu darajaning qandayligini pul muomalasi qonuni belgilab
beradiki, unga binoan muayyan vaqtda muomalada bo‘ladigan pul miqdori jami
sotiladigan tovarlar narxining summasi va pul aylanmasining (harakatining)
tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Qancha pul zarurligi, bu pulga talab bo‘lib, buni oldi-
sotdi ko‘lami, olibsotarlik ishlari miqyosi, har ehtimolga qarshi pulga ega bo‘lish
ishtiyoqi va pulning naqadar tez qo‘ldan-qo‘lga o‘tib aylanib turishini yuzaga
keltiradi. Pulga talabni hamma subyektlar bildirsa-da , biroq ularning taklifi davlat
nomidan ishlovchi Markaziy bank qo‘lida bo‘ladi.
Pul muomalasi – bu tovarlar aylanishiga hamda notovar tusidagi to‘lovlar
va hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning
harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari)
xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari,
veksellar, akkreditivlar , to‘lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi.
Ularning hammasi pul agregati, deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo‘lgan pul
massasi ularni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o‘ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini
aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.
Muomalani ta’minlash uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagilarga
bog‘liq:
1. Muayyan davrda, aytaylik, bir yil davomida sotilishi lozim bo‘lgan tovarlar
summasiga. Tovarlar qancha ko‘p bo‘lsa va narxi baland bo‘lsa, ularni sotish va
sotib olish uchun shuncha ko‘p pul birligi talab qilinadi.
2.Pul birligining aylanish tezligiga. Pul bir xil bo‘lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu
5

ko‘p omillarga, jumladan ular xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog‘liq.
3. Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori puldan to‘lov vositasi sifatida
foydalanishga ham bog‘liq. Ko‘pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi
kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to‘lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga
muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga
sotilgan tovarlar haqini to‘lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko‘paytiradi.
Muomalada bo‘lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib
ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo
bo‘lishi pulning qadrsizlanishi , ya’ni inflatsiyani bildiradi. Milliy iqtisodiyotda
davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari
pul sifatida foydalanadi. Pul operatsiyalarining asosiy ko‘pchilik qismi naqd
pulsiz, cheklar, plastik kartochkalar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar
yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muomalada bo‘lgan pul miqdorini
hisoblash uchun M1...Mn pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan
foydalaniladi. Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar
asosida hisoblanadi: Mo – naqd pullar;
M1 = Mo + tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy budjetlar
mablag‘lari, budjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari; M2 = M1 + xalq
(jamg‘arma) banklaridagi muddat omonatlar;
M3 = M2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari +
davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari.
Barcha pul agregatlari yig‘indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini
tashkil qiladi. Pulning tarkibiy qismlarida naqd pullar – metall va qog‘oz pullardan
iborat bo‘ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda
umumiy pul massasining 5–7 foizni, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan Mustaqil
Hamdo‘stlik Davlatlarida 30–35 foizni tashkil qiladi. Pulga talab – bu bitimlar
uchun (Pt) va aktivlar tomonidan pulga talab (Pa) ni o‘z ichiga oladi.
6

Aholi o‘zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha ,
kundalik ehtiyojlari uchun qo‘llarida yetarli pulga ega bo‘lishi zarur. Korxonalarga
ish haqi to‘lash, material, yoqilg‘i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak
bo‘ladi. Shu barcha maqsadlar uchun zarur bo‘lgan pul bitim uchun pulga talab
deyiladi. Bitim uchun zarur bo‘lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot
(YAMM) hajmi bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YAMMga mutanosib ravishda
o‘zgaradi. Aholi va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko‘proq pul talab qilinadi:
narxlar o‘sganda va ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda.
1.2.Pulning vazifalari va mohiyati
Kishilar o‘zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan,
korporatsiya aksiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi
mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo‘ladi. Aktivlar
tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Foiz
stavkasi past bo‘lsa, kishilar ko‘proq miqdordagi naqd pulga egalik qilishni afzal
ko‘radi. Aksincha, foiz yuqori bo‘lganda, pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar
shaklidagi pul miqdori ko‘payadi. Shunday qilib , pulga bo‘lgan umumiy talab,
aktivlar tomonidan pulga bo‘lgan talab va bitim uchun pulga bo‘lgan talabning
miqdori bilan aniqlanadi.
1.Pul quyidagi vazifalarni bajaradi:qiymat o‘lchovi. Bunda pul umumiy
ekvivalent bo‘lgan tovar bo‘lib, o‘zida mehnatni mujassamlashtiradi va shu sabab
tovar qiymatini o‘lchay oladi;muomala vositasi. Bunda pul oldi-sotdida ishlatiladi.
Pul yordamida tovarni xarid etish, pulga tovar ayirboshlash yuz beradi;
2.jamg‘arma vositasi – bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib , o‘z egasi
uchun kerak bo‘lganda xarid etish vositasi bo‘lib xizmat qila olishidir.
Hozirgi kunda elektron pullar o‘tkazmalari keng rivojlanmoqda. Sanoqli
soniyalarda jo‘natmalar dunyoning ko‘rsatilgan manzillariga yetkazilmoqda. Bu
aholi uchun qulayliklar tug‘diradi.
7

Pul islohoti o‘tkazish yo‘llari: deflyatsiya-muomaladagi pul miqdorini
ortiqcha pul belgilarini iste’moldan chiqarish yo‘li orqali kamaytirish;
denominatsiya – pul belgilari qiymatining o‘zgarishi va ma’lum nisbatda yangi
yirik pul birligiga almashtirilishi;nullifikatsiya – eski pul belgilarini muomaladan
olish va ozroq miqdorda yangilarini chiqarish; revalvatsiya – milliy pul birligi
qiymatining rasmiy tartibda chet el ; devalvatsiya-mamlakat savdo va to‘lov
balansining keskin yomonlashuvi, valuta rezervining holdan toyishi, xalqaro valuta
bozorlarida milliy valuta kursining pasayishi bilan bog‘liq holda pul birligi
qiymatining rasmiy tartibda chet el valutasi yoki qimmatbaho metallga nisbatan
pasaytirilishi. Pul bozorida makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda Markaziy bank
muhim o‘rin tutadi. Shu bois o‘quvchilarga bu borada to‘laqonli axborotga ega
bo‘lishlari uchun 1995-yil 21-dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy
banki to‘g‘risida»gi qonunidan misollar keltirishni lozim topdik. 33-modda.
Markaziy bankning pul belgilarini chiqarishdagi vakolatlari. Markaziy bank
O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to‘lov vositasi sifatida banknotlar va
tangalar ko‘rinishidagi pul belgilarini muomalaga chiqarishda mutlaq huquqqa ega.
Ularni qalbakilashtirish va noqonuniy tarzda tayyorlash qonun hujjatlariga
muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi.
Muomalada bo‘lgan banknotlar va tangalar Markaziy bankning qat’iy
majburiyatlari hisoblanadi va uning jamiki aktivlari bilan ta’minlanadi. Markaziy
bank yo‘q qilib yuborilgan, yo‘qotilgan, qalbaki, yasama va qonuniy kuchini
yo‘qotgan banknotlar va tangalarning o‘rnini qoplamaydi. Markaziy bank
banknotlar va tangalarning namunalarini , shuningdek ularning dizaynini Oliy
Majlis Senatining Kengashi bilan kelishgan holda tasdiqlaydi. Banknot va
tangalarning dizayni Markaziy bankning mulki hisoblanadi. Markaziy bank yangi
namunalardagi banknot va tangalar muomalaga chiqarilishi to‘g‘risidagi axborotni,
shuningdek ularning tavsifini ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi. Markaziy
bank va u vakolat bergan banklar talabga ko‘ra bir nominal qiymatdagi banknot va
tangalarni boshqasiga hech qanday to‘lovsiz yoki vositachilik haqisiz ayirboshlab
8

beradi.
35-modda. Muomaladagi pul belgilaridan foydalanishga qo‘yiladigan talablar.
Markaziy bank muomalaga chiqargan banknot va tangalar O‘zbekiston
Respublikasining butun hududida to‘lovlarning barcha turlarida yozilgan qiymati
bo‘yicha qabul qilinishi, shuningdek hisobvaraqqa, omonatga o‘tkazish va
jo‘natma sifatida o‘tkazish uchun qabul qilinishi Markaziy bank O‘zbekiston
Respublikasi hududida har qanday banknot va tangalarni muomaladan qaytarib
olishga haqli. Bunga Markaziy bankning ayirboshlash tartibi va muddati
ko‘rsatilgan normativ hujjat asos bo‘lib xizmat qilishi kerak , ayirboshlash muddati
bir yildan kam bo‘lishi mumkin emas. Markaziy bank ayirboshlash uchun
belgilagan muddat tugaganida ayirboshlanishi kerak bo‘lgan banknot va tangalar
qonuniy to‘lov vositasi sifatidagi o‘z kuchini yo‘qotadi. O‘zbekiston
Respublikasida 1994-yilning 1-iyunidan boshlab respublika milliy valutasi «so‘m»
muomalaga kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga 1, 3, 5,
10, 25, 50, 100 so‘ngra 200, 500 va 1000 so‘mlik kupuralar hamda 1, 3, 5, 10, 20
va 50 «tiyin»lar va 5, 10, 25, 50, 100 so‘mlik tangalar chiqardi. O‘zbekiston
Respublikasining barcha hududlarida hisob-kitoblar, to‘lovlar, respublika
rezidentlari va norezidentlari, yuridik va xususiy shaxslar o‘rtasidagi muomalalar,
albatta, milliy valuta – so‘mda amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yilgan.
Iqtisodiyotda pulning likvidligi muhim o‘rin tutadi. Pulning likvidligi uning
muomala sifatida hamma narsaga tez va hech bir to‘siqsiz ayirboshlanishidir.
Puldan boshqa likvidli aktivlar ham bor , lekin ular likvidlik jihatdan pulga
tenglasha olmaydi. Sababi pul hech bir xarajatsiz xohlagan paytda xohlagan
narsaga ayirboshlanishi mumkin. Bino, javohir yoki transport vositasi boshqa
narsaga ayirboshlanishi uchun u sotilishi kerak, bu ko‘p vaqt.
Milliy pul – bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to‘lov
vositasi deb qabul qilingan puldir. Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul
qo‘llanilmaydi deyish mumkin. Ularning o‘rniga qog‘oz va elektron pullar
qo‘llaniladi. Qog‘oz pullar dekretlangan. Yuqoridagi 39-moddaga muvofiq, davlat
9

tomonidan pul deb e’lon qilingan maxsus belgilari bor qog‘ozlardir. Qog‘oz pullar
kupura shaklida hamda tangalar sifatida chiqarilishini yuqoridagi ma’lumotlardan
bilib oldik. Milliy pul yagona to‘lov vositasi hisoblanadi. U 12 ta himoya
belgilariga ega. Himoya belgilari uni qalbakilashtirishning oldini oladi. Pullar
muomala qilish jihatidan naqd va naqd bo‘lmagan pullarga ajraladi.
Naqd pullar – bu aholi qo‘lida aniq moddiy shakldagi qog‘oz va tanga pullar
bo‘lib, ular qo‘ldan qo‘lga o‘tib yuradi. Bu eng ko‘p tarqalgan to‘lov vositasidir.
Naqd bo‘lmagan pullar bu bankdagi ayrim fuqarolar (jismoniy shaxslar), firmalar
yoki davlat tashkilotlari (yuridik shaxslar) nomiga yozilgan puldir. Naqd
bo‘lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda o‘sib boradi.
Naqd bo‘lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham
to‘lovlarda qo‘llaniladi. Pullar bankda saqlanganda xavfsiz bo‘ladi. Bugun dunyo
mamlakatlarida plastik kartochkalardan ham keng foydalanilmoqda. Biroq ularning
o‘zini pul deb bo‘lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Pul aktiv va
passiv pulga bo‘linadi. Aktiv pul amalda harakatda bo‘ladi, ya’ni iqtisodiyotdagi
oldi-berdi munosabatlarida to‘lov vositasi sifatida harakat qiladi. Passiv pul bu
iqtisodiy aylanmada ishtirok etmay turgan puldir. U jamg‘arma, pul rezervlari va
kassa qoldiqlaridan iborat bo‘ladi. Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham
bo‘ladi. Bu xalqaro miqyosda, ya’ni mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat
qiluvchi puldir. Ilgarilari jahon puli vazifasini oltin quyilmalari , ya’ni yombilari
tashkil etgan. Hozir maxsus chiqarilgan jahon puli yo‘q. Bu pul vazifasini qadri
barqaror, ya’ni qattiq valutalar tashkil etadi (AQSh dollari, Angliya funt
sterlingi,Yaponiya iyenasi, Yevropa Ittifoqining yevrosi, qisman Xitoy yuani). Pul
muomalasi deganda , bu pulning qo‘ldan qo‘lga o‘tib, doimo harakatda bo‘lishidir.
Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlari kassasiga
kelib tushadi. Iqtisodiyotda pul yetarli bo‘lib, uning yetishmay qolishi yoki
ortiqcha bo‘lib ketishi kabi holler yuz bermasligi kerak. Iqtisodiyotning pul bilan
naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish darajasi deb yuritiladi. Pul
muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining
10

muhim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo‘lishini
belgilab beradi.
1.3.O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi
Faxr-iftixorimiz, ozod yurtimizning ramzlaridan biri bo‘lgan milliy valutamiz
so‘mning muomalaga kiritilgani mustaqilligimizni mustahkamlash yo‘lidagi g‘oyat
muhim qadam bo‘ldi. So‘m hayotimizdan o‘rin egallagan kundan boshlab o‘tgan
14 yillik muddat mustaqil pul tizimini yaratish haqidagi qaror strategik jihatdan
to‘g‘ri tanlanganligini va mustaqilligimizning iqtisodiy poydevorini
mustahkamlashga yo‘naltirilganligini hayotning o‘zi isbotladi.
Davlatimiz rahbari Islom Karimovning 1994 yil 16 iyunda qabul qilingan
“O‘zbekiston Respublikasining milliy valutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida”gi
farmoniga muvofiq, 1994 yil 1 iyuldan so‘m muomalaga kiritildi-mamlakatimiz
mustaqil valuta siyosatini yuritish imkoniga ega bo‘ldi. Bu mustaqil taraqqiyot
yo‘lidan borayotgan davlatimizning oyoqqa turib olishida, siyosatu iqtisodda
erkinligini ta’minlashda muhim omil bo‘ldi.
O‘zbekistonning bank sektori rubl hududining tarkibiy qismiga kirgan, uning
iqtisodiyoti esa markazlashtirilgan rejalashtirish tartibiga tobe bo‘lgan vaqtlarda
biz bugungidek tub o‘zgarishlarni, iqtisodiy yuksalishlarni xayolimizga ham keltira
olmas edik. Sobiq markazning respublikalar bilan kelishmay pulni emissiya qilishi
natijasida pul muomalasi izdan chiqqan o‘sha paytda mamlakatimizda narx-navo
keskin oshib ketgani, iste’mol mollarining surunkali taqchilligi avj olganini
eslasak , milliy valutamizning joriy etilgani hayotimizda qanchalik muhim
ahamiyat kasb etganin yanada chuqurroq anglaymiz.
So‘mning muomalaga kiritilishi iqtisodiy mustaqillik yo‘lidagi dadil
qadamlardan biri bo‘ldi. Mamlakatimiz o‘z milliy valutasining barqarorligi va
mustahkamligiga kimlardandir qarz olish evaziga emas, raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, shuningdek , mavjud zahiralardan oqilona foydalanish
bilan erishdi.
11

Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan milliy valutani mustahkamlash
maqsadida ishlab chiqilgan qator dasturlar izchil amalga oshirildi. Bu dasturlar
so‘mning xarid narxini oshirish uchun bozorlarimizni o‘zimizda ishlab chiqarilgan
mahsulotlar bilan to‘ldirish, mamlakatimizning eksport salohiyatini yuksaltirish,
pul-kredit siyosatining izchilligini , ichki bozordagi iste’mol mollari bilan naqd pul
mutanosibligini ta’minlashga qaratildi.
Faol investitsiya siyosatini yuritish, tarkibiy islohotlarni amalga oshirish va
valuta resurslaridan butun iqtisodiyot taraqqiyoti uchun poydevor bo‘lib xizmat
qiluvchi hamda import o‘rnini bosadigan mahsulotlar hajmini oshiruvchi yuqori
texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish salohiyatini shakllantirish yo‘lida
foydalanilishi qisqa muddatlarda mashinasozlik, gaz va neftni qayta ishlash
sohalarida, kimyo sanoatida yangi, yirik ishlab chiqarish quvvatlarini ishga
tushirish imkonini berdi. Transport infratuzilmasini rivojlantirish borasida qator
yirik loyihalar amalga oshirildi.
Ko‘rilgan bunday chora-tadbirlar natijasida yurtimiz g‘alla va neft
mustaqilligiga erishdi. Ilgarilari mamlakatimizda yetishtirilgan paxta hosilini
sotishdan tushgan mablag‘ning yarmidan ko‘piga don va neft mahsulotlari sotib
olingan bo‘lsa (so‘m muomalaga kiritilishidan oldin O‘zbekiston chetdan yiliga
680 million AQSH dollarigacha neft mahsulotlari , 430 million dollargacha g‘alla
sotib olar edi), hozir bunday mahsulotlarni eksport qilmoqda. Natijada har yili bir
necha milliardlab valuta resurslari tejalmoqda. Mamlakatning eksport salohiyati
oshgani sayin so‘mning qadri ham mustahkamlanmoqda.
2003 yilning 15 oktabridan O‘zbekistonda Xalqaro valuta jamg‘armasi
Nizomining VIII moddasi talablari kuchga kirdi. Mana, qariyb besh yildirki,
so‘mning joriy xalqaro operatsiyalar bo‘yicha erkin almashinuvi amalda. Milliy
valutamizning joriy xalqaro operatsiyalar bo‘yicha almashtirilishi mamlakatimizda
erishilgan makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish,
tadbirkorlikni rivojlantirish, xorijiy investorlarni jalb qilish borasida yangi
imkoniyatlarni yaratdi. O‘tgan vaqt so‘mimizning barqaror valutalardan biriga
12

aylanib borayotganini tasdiqladi. Xususan, inflatsiyani jilovlashga muvaffaq
bo‘lingani tufayli 2001 yilda uning yillik darajasi 26,6 foizni tashkil etgan bo‘lsa,
2007 yilda 6,8 foizdan oshmadi.
Keyingi yillarda mamlakatimiz oltin-valuta zahirasi sezilarli darajada
oshdi. Jumladan , 2007 yilda eksport hajmi 40,7 foizga ortib , importga nisbatan
ancha yuqori bo ‘ lgani sababli oltin - valuta zahiramiz 1,5 barobar ko ‘ paydi . Ayni
chog‘da tijorat banklariga qo‘yilgan depozitlar miqdori kundan-kunga ortmoqda.
Joriy yil boshidagi ma’lumotlarga qaraganda, 2000 yildan beri aholining tijorat
banklaridagi mablag‘lari 55 baravar o‘sgan. Prezidentimiz Islom Karimovning
2008 yil 20 fevralda qabul qilingan “Tijorat banklarida aholi omonatlari shartlarini
liberallashtirish hamda kafolatlarini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi farmoni bu borada yangi imkoniyat va qulayliklar yaratdi. E’tiborga
molik yana bir jihati shundaki, hozir qattiq valuta hisob raqamlardagi
mablag‘larning so‘mdagi hisob-raqamlarga faol o‘tishi kuzatilmoqda. Bu qadamlar
yurtdoshlarimizning milliy valutaga bo‘lgan ishonchi tobora ortib borayotganidan
dalolatdir.So‘m davlatimizning Bayroq, Gerb, Madhiya kabi ramzlari qatori milliy
iftixorimiz timsollaridandir. So‘m biz uchun nafaqat to‘lov vositasi , balki
xalqimizning boy tarixi, qadriyatlari, buyuk bunyodkorlik salohiyatini o‘zida aks
ettirgan ma’naviy vosita sifatida ham qadrlidir. Samarqanddagi Registon maydoni,
Tillakori, Sherdor madrasalari , Go‘ri Amir maqbarasi, Buxorodagi Chashmai
Ayyub ansambli kabi tarixiy obidalar, poytaxtimizdagi Temuriylar tarixi davlat
muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Davlat akademik katta teatri,
“Istiqlol” san’at saroyi, shuningdek, shavkatli sohibqiron bobomiz Amir Temurga
o‘rnatilgan muazzam haykal tasviri tushirilgan kupuralar nafaqat
mamlakatimizning iqtisodiy qudrati, balki xalqimiz ma’naviy salohiyatining
yanada yuksalishiga ham xizmat qilmoqda. Qo‘liga o‘zbek so‘mini olgan har bir
yurtdoshimizning qalbida unda aks etgan tasvirlar ta’sirida Vatani, bunyodkor
xalqi, ajdodlar merosi bilan faxr-iftixor tuyg‘ulari jo‘sh urishi shubhasiz.
13

Respublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so’mning harid
quvvatini oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa
hisoblanadi. Bunga bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur
ehtiyojlar hosil qilish orqali erishiladi. Bozorni iste’mol mollari bilan to’ldirish
milliy ishlab chiqarishni imkoni boricha kengaytirib boorish hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Chunki shu orqali iste’mol mollari sotishning umumiy hajmida
milliy mahsulotlar hissasi oshib boradi. Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish zarurki,
milliy ishlab chiqarishni kengaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash
chetdan mahsulot keltirishni inkor qilmaydi. Aholini sifatli chet el mollari bilan
ta’minlash maqsadida import ham rag’batlantirib boriladi. So’mning barqaror amal
qilishi, uning har qanday valyutaga erkin almashilishi yetarli valyuta zaxirasi
bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar va barcha sub’yekylarning, jahon
bozoriga raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqarishi uchun zarur
bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish alohida ahamiyatga ega.
So’mning barqarorligini ta’minlashda undan oqilona va tejab tergab
foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’p samara
berishiga , olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin
tutadi.
Taqoslash uchun tarixiy inflyatsiya darajasi
Yillar O’zbekiston ØYevropa ØAQSH Ø World
2022 11.45 % 9.22 % 8.00 % 8.31 %
2021 10.85 % 2.55 % 4.70 % 3.48 %
2020 12.87 % 0.50 % 1.23 % 1.92 %
14

2019 14.53 % 1.63 % 1.81 % 2.19 %
2018 17.52 % 1.74 % 2.44 % 2.44 %
2017 13.88 % 1.43 % 2.13 % 2.19 %
2016 8.13 % 0.18 % 1.26 % 1.55 %
2015 8.75 % -0.06 % 0.12 % 1.43 %
Inflyatsiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani
mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyatsiya
darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish
darajasi ustidan qat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar
qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishida
maqbul sur’atni tanlashga erishiladi. Pulning kapital sifatida roli ularning vazifalari
orqali namoyon bo'ladi. Shunday qilib , korxonalarda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning qiymati pul bilan ifodalanadi. Shu bilan birga , pul ham qiymat va
pul kapitalining o'lchovidir. Agar mahsulot naqd pulga sotilsa va pul ishlab
chiqarish vositalari sotib olinsa, pul ham aylanma vositasi , ham kapital sifatida
xizmat qiladi.
Agar mahsulot kreditga sotilsa va kredit muddati tugagandan so'ng qarz
majburiyatlari pul bilan to'lansa, bu erda ular kapital va to'lov vositasi sifatida
xizmat qiladi. Pulning mohiyati aylanma mablag'lar va jamg'arish vositalarining
qiymatini o'lchash funksiyalarini bajarishdir. Muomala vositasi sifatida pul tovarlar
va xizmatlarni sotib olish, shuningdek qarzlarni to'lash uchun ishlatiladi. Pul
15

qiymatini o'lchash va tovarlar va xizmatlar qiymatini solishtirish uchun qo'llaniladi
sifatida. Jamg'arma vositasi tovarlar va xizmatlarni sotishdan keyin pulni sotib
olish qobiliyatini saqlab qolish va kelajakda uni ta'minlash qobiliyatini anglatadi.
Shunday qilib, pul boshqa mablag'larni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin
bo'lgan moliyaviy vositadir. Shunday qilib, bizning davrimizda ko'pchilik uchun
pul hayotning mazmuniga aylandi. Ko'p odamlar o'z vaqtlarini pul topish ,
oilalarini, qarindoshlarini , shaxsiy hayotini qurbon qilish uchun sarflashadi.
Ko'pincha pul ularni qulga aylantiradi, ya'ni ularning tabiatini iqtisodiy tizimda
bajaradigan vazifalar bilan belgilaydi. Funksional nuqtai nazardan , pul biz
foydalanadigan pullarga qaraganda, ya'ni tangalar va qog'oz pullar shaklida
ko'proq umumiy shaklda ishlaydi.
16

II.BOB.Pul tizimi mazmuni va bosqichlari.
2.1 Pul nazariyasi va pul tizimining mazmuni.
Pul nazariyalari - pul tabiati va pulning ishlab chiqarishni shakllantirishga
ta’siri haqidagi nazariyalardir. Bu nazariyalar kapitalistik ishlab chiqarish
usuligacha bo’lgan davrda vujudga keldi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli
davrida , pul-tovar munosabatlari xo’jalik sohasining hamma tarmoqlarini qamrab
olgan davrdagina pul nazariyasi keng tarqaldi. Pul va uning sotib olish quvvati
orasidagi munosobat pul nazariyalarining markaziy masalalaridan biri bo’lib elgan.
Xullas, iqtisodchilarning pulning mohiyati, uning funksiyalari va pul muomalasiga
bo’lgan qarashlari pul nazariyalarini keltirib chiqardi. Ilk tarixiy pul nazariyalari
sifatida nominallik va metallik nazariyalarini keltirishi mumkin. Kapitalizm
taraqqiyoti bilan birga bu nazariyalar ham o’zgarib yangi, miqdoriy nazariyaning
paydo bo’lishiga asos bo’ldi. Hozirgi kunda monetarizm va iqtisodni pul-kredit
munosobatlari orqali tartiblashtirish nazariyalari ham mavjud. Ammo eng asosiy
pul nazariyalari sifatida metall , nominal va miqdoriy pul nazariyalari tadqiqot qilib
kelinmoqda. Pul nazariyalarining kelib chiqishiga asosiy sabab ishlab
chiqarishning taraqqiy etishi va pul muomalasining taraqqiyotdan ma’lum darajada
oqsashini oldini olish va uni rivojlantirish masalasi hisoblanadi.
Qo’l mehnatidan manafakturaga, manafakturadan sanoat ishlab chiqarishiga
o’tilishi bilan xalq xo’jaligida mehnatning integratsiyalashuvi ham kuchaya bordi.
Buning natijasida xo’jalik yurituvchi subyektlar orasidagi pullik munosabatlar ham
murakkablasha boradi. Feodalizmgacha bo’lgan naqd pullik munosobatlar bu davr
talablariga javob bera olmay qoldi. Buni biz Yevropadagi XV asrdagi «pul
ocharchiligi» dan ko’rishimiz mumkin. Xuddi shu davrdan boshlab pul nazariyalari
to’g’risidagi ilk fikrlar yuzaga keldi. Bu nazariyalarning o’sha davrdagi
muammolarini echishdagi roli beqiyos bo’ldi. Ilk bor vujudga kelgan pul
nazariyalari bu metallik va nominallik pul nazariyalari hisoblanadi.
Pulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida taraqqiy etdi.
Moneta tarkibini buzish (monetaning og’irlik miqdorini kamaytirish) ga qarshi
17

kurashda progressiv rol o’ynadi. Bu nazariyalar o’sha davr ruhi va tuzilayotgan
burjuaziya ‘ehtiyojlarini aks ettirib , merkantilistlar baquvvat metall pullari tarfdori
bolib chiqdilar. Bu nazariya o’sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati
Angliyada maydonga keldi. Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U. Stefford
(1554-1612y.) edi. U o’z qarashlarini o’zining Londonda 1581 yilda chop etilgan
«Vatandoshlarimizning ba’zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi.
Bu oqim tarafdorlari Angliyada T. Men (1571-1641y.), D. Nors (1641-
1691y.), Frantsiyada bu ta’limotni A. Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F.
Tamani (1728- 1787y.) va boshqalar rivojlantirdi. Ularning fikricha barqaror
metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining muhim shartlaridan biridir.
Jamiyat a’zolarining jamg’arishga bo’lgan intilishi iqtisodchilarning boylikning
manbaini o’rganishlariga sabab bo’ladi. Ular bu manbani savdodan izladilar.
Ularning e’tirof etishlaricha aktiv savdo balansi mamlakatga oltin va kumushning
kelishini ta’milaydi. Shunday qilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat
boyligini qimmatbaho metallar bilan almashtirib , ular pulning hamma
funktsiyalarini bajaradi deb hisoblar edilar.
Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat edi:
-ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi
Maqsadga muvofiq kelishini tushunib yetmadilar ;
-ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida yuzaga
Siqib chiqarish samarasi qanday amal qiladi? Soliq stavkalarini oshirshida b е vosita
х arid kuchini aholidan olib qo’yish ro’y b е radi. Agar bu mablag’lar qo’shimcha
pul chiqarish yo’li bilan joylashtirilmasa , umumiy talab qisqaradi. D е fitsitni
qoplash uchun zayomlarni joylashtirishga k е ladigan bo’lsak, pul bozorida ssuda
fondlari ch е klangan sharoitlarda bu foiz m е ’yorining k е skin o’sishiga olib k е ladi,
bu esa yana х o’jalik faolligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Avvalo foizning o’sishi
х ususiy kompaniyalarni tashqi manbalardan moliyalashtirishni qiyinlashtiradi ,
chunki qimmatli qog’ozlar kurs qiymati foiz stavkalari balandligiga t е skari
nisbatda o’zgaradi. Boshqa salbiy holatlar ham vujudga k е ladi, masalan,
18

mablag’larning davlat obligatsiyalari bozoriga kuchli oqimi ist е ’mol
х arajatlarining qisqarishiga olib k е lishi muqarrar. Faqat markaziy bank tomonidan
kuchaytirilgan pul emissiyasigina kapital bozoriga davlat moliyalashtirishi ta’sirini
n е ytrallashi va foiz darajasini pasaytirishi mumkin. Bundan kеlib chiqadiki , «sof»
fiskal siyosatning o’zi nеytral. U yaratuvchi ikki qarama-qarshi samara bir-birini
so’ndirishi mumkin.
IS egri chizig’ining holati tovarlar bozoridagi , LM egri chizig’i esa – pul
bozoridagi muvozanat shartlarini aks ettiradi. Davlat х arajatlarining o’sishi (rasm.
a) IS egri chizig’ini o’ng tomonga, IS1 holatiga olib k е ladi, bu YAMMning
gorizontal o’qda o’sishiga mos k е ladi. LM egri chizig’i k е skin (l е kin v е rtikal
emas) o’sishida bu umumiy daromadning kichik ( y1 dan y2 ga) o’sishida pul
bozorida foizning k е skin ( r1 dan r2 ga) o’sishiga olib k е ladi. Bunday o’sish foiz
stavkasining o’sishi sababli х ususiy inv е stitsiyalarni «siqib chiqarish»ni aks
ettiradi. Agar bunda markaziy bank pul massasini oshirsa, grafikdagi LM egri
chizig’i o’ngga LM1 tomon ko’chadi, foiz m е ’yori r1, gacha pasayadi,
daromad y3. gacha o’sadi. Diagramma siqib chiqarish samarasi tufayli byudj е t
multiplikatori hajmidagi jiddiy ch е klovlarni aks ettiradi.
Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy
qadriyatlar yig’indisi ekanligini tushuna olmadilar. Ilk metallik nazariyasi
targ’ibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar.
XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarimiga kelib sanoat burjuaziyasi
manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariyasi o’z mavqesini yo’qotdi. Ammo
XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab vakili K.
Knis (1821-1898 y.) bu nazariyani himoya qilib chiqdi. Bu g’oyaning qayta
tiklanishiga 1871-1873 y. da Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab
bo’ldi. K. Knis targ’iboti metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi.
Knis pul sifatida faqatgina metallni emas, balki markaziy bank banknotalari ham
e’tirof etdi. Bu paytga kelib xo’jalikda asosiy rolni kredit o’ynay boshladi va bu
oltin monetalar bilan birga muomalada bo’lgan va ularga almashtiriladigan
19

banknota emissiyasining asosini tashkil etdi. K. Knis banknotalarni tan olgan holda
hech nima bilan ta’minlanmagan qog’oz pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha pul
muomalasi metall bilan ta’minlangan banknotalar va metall monetalarga
asoslanishi shart. Qog’oz pullar uning fikricha, xuddi «qog’oz bulka» kabi
ma’nosiz narsadir.
Birinchi jahon urushidan so’ng metallizm tarafdorlari oltin moneta standartni
qayta tiklash mumkin emasligini tan olib o’z nazariyalarini himoya qilish
maqsadida oltin quyma standart va oltin deviz standartga asoslangan banknota
ishlab chiqarishini yoqlab chiqdilar.
Pulning nominallik nazariyasi. Nominalizm quldorlik tizimi davridagi
faylasuflar ta’limotida yuzaga kelgan bo’lib, bu ilk nominalizmdir. Birinchi
nominalistlar tanga tarkibini buzish (tanganing og’irlik miqdorini kamaytirish) ni
ko’r-ko’rona madh etuvchilar bo’lganlar. Yemirilib ketgan tangalarni teng qiymatli
tangalar bilan muomalada bir xilda yurganligiga asoslanib, ular pulning metall
miqdori emas, balki uning nominali muhimdir deb da’vo qilib chiqdilar.
Nominalizm XVII-XVIII asrlarda pul muomalasi to’la qimmatga ega bo’lmagan
tangalar bilan to’lgan davrda shakllandi. Xuddi shu to’la qimmatga ega bo’lmagan
tangalar (qog’oz pullar emas) ilk nominalizmning asosida yotar edi.
Xuddi metallizm nazariyasi singari ilk burjua nominalizm vakillari ham
Angliyadan chiqdi. Bular episkop, faylasuf-idealist Dj. Berkli (1683-1753y.) va
iqtisodchi Dj. Styuart (1712-1780 y.) lardir. Nominalistlar quyidagicha xulosaga
keldilar:
-pulni davlat yaratadi ;
-pulning qiymati unda ko’rsatilgan nominali bilan aniqlanadi.
Xuddi shu bilan bu nazariya nominalizm deb atala boshlandi.
Nominalizmning asosiy xatosi shundaki, bu nazariya bo yicha pulning qiymati
davlat tomonidan aniqlanar emish. Dj. Berkli pul aslini olganda marka, uning
qanday materialdan yasalganligining va nimani aks ettirishining qanaqa ahamiyati
20

bor degan g’oyani oldinga surdi. Xuddi shu bilan u mehnat qiymat nazariyasini va
pulning tovarlik tabiatini rad etdi. Pulning umumiy qiymat ekvivalenti sifatida
obyektiv ravishda paydo bo’lish mohiyatini tushunmay, nominalistlar uning
qiymati davlatning subyektiv xohishi va irodasiga bog’liq dedilar. Nominalistlar
pulning qiymat o’lchovini va baholar masshtabini aralashtirib yubordilar. Dj.
Styuart pulni teng bo’lgan bo’laklardan iborat masshtab deb aniqladi. Shu bilan
birgalikda geografik masshtabni tushunish va ishlatish mumkin agar, buning
asosida masofa mavjud bo’lsa, mahsulot og’irligini o’lchash mumkin, agar u
qandaydir og’irlikka ega bo’lsa, shu kabi pul ham qiymat o’lchovi funksiyasini
bajaradi, agar u tovar bilan qandaydir hamjinslikka ega bo’lsa, deb uqtirdi.
Nominalizmning keyingi rivojlanishi (asosan Germaniyada) XIX asrning oxiri va
XX asrning boshiga to’g’ri keladi. Bu davr nominalistlarning asosiy
namoyondalaridan biri G. Knap (18421926y.) edi.
G. Knap o’zining «Davlat pul nazariyasi» (1905) asarida aytishicha pulning
davlat tomonidan belgilanadigan sotib olish qobiliyati mavjud. Shu sababli ham
pul davlat tomonidan yaratiladi. Bu nazariyani esa u davlat pul nazariyasi deba
taydi. Knapp va uning izdoshlari oldingi noministlardan farqli o’laroq o’z
nazariyalarni to’la qimmatga ega bo’lmagan tangalarga emas, balki qog’oz
pullarga asoslagan edilar. Knapp pul massasini tahlil qilishda davlat xazina
biletlari va almashinadigan tangalarnigina e’tiborga oldi. Kredit pullari (veksel,
chek, banknota) ni u alohida kategoriya deb qarab, o’z izlanishlaridan ularni
chiqarib tashlaydi. Bu uning katta xatosi edi. Nominalistlarning asosiyk amchiligi
shundaki, ular pulning mohiyatini uning huquqiy asosidan izladilar.
Pulning miqdoriy nazariyasi. Miqdoriy nazariya XVI-XVIII asrlarda
merkantilistlarning konseptsiyasiga reaktsiya sifatida paydo bo’ldi. Bu
nazariyaning boshlovchisi fransuz iqtisodchisi J. Boden (1530-1596) edi. U
birinchi bo’lib Yevropada o’sha davrda yuzbergan «baholar revolyutsiyasi»ni
ochib berishga harakat qildi.
21

Baholarning sakrashiga sabab Yevropaga Amerika qit’asidan oqib kelgan
qimmatbaho metallar bo’lganligini tushuntirdi. XVI-XVIII asrlarda Yevropada
oltin miqdori 1500-yilda bo’lgan oltin miqdoridan 16 marta ko’payib ketgan edi. J.
Boden baholarning o’zgarishi muomaladagi pul miqdori bilan aniqlandi deb
tushuntirdi. Shu sababli ham bu nazariya miqdoriy nazariya deb nom oldi. Ammo
ilk miqdoriy nazariya tarafdorlari pul miqdorining bahoga bo’ladigan ta’sirini va
buni qanday yo’llar bilan va qaysi hollarda bo’lishligini aniq ochib bera olmadilar.
XVIII asrga kelib bu nazariyani inglizlar D. Yum (1711-1726) va Dj. Mill (1773-
1836) hamda frantsuz Sharl Monaskyo (1689-1755) rivojlantirdilar. Ingliz
iqtisodchisi, faylasuf, psixolog va tarixchi D. Yum o’zining subyektiv idealistik
qarashlari bilan qiymat substantsiyasi tushunchasini rad etdi. Amerikadan
qimmatbaho metallarning oqib kelishi va baholarning oshishi orasidagi to’g’ri
proporsional bog’lanishni ko’rsatmoqchi bo’lib, u: «pul qiymatini uning miqdori
belgilaydi» degan fikrini ilgari surdi. Yum fikricha, tovarlarning bahosi va pulning
qiymati muomalada bo’lgan tovar va pul hajmi bilan aniqlanadi. Muomalada
pulning ko’payishi oldin bir tovar bahosining oshishiga , keyin ikkinchi tovarning
va oxir oqibatda barcha tovarlarning bahosining muomaladagi pul miqdoriga
proporsional ravishda oshishiga olib keladi. Mana shu pulning miqdoriy
nazariyadagi pul massasi o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatadi va munosabat "Baholar
darajasining o’sish sur’atlari = Pul massasi o’sish sur’atlari".
Demak, tovarlar bahosi hamisha pul miqdoriga to’g’ri proporsional bo’ladi.
Shunday qilib, miqdoriy nazariya vakillarining fikrlari shunda ediki:
-pulning sotib olish qobiliyati xuddi baho kabi (yangi tovar bahosi kabi)
bozorda aniqlanadi;
-muomalada barcha chiqarilgan pullar bo’ladi;
-pulning sotib olish qobiliyati pul miqdoriga teskari proporsional va baholar
o’zgarishi pul miqdoriga to’g’ri proporsional.
22

Miqdoriy nazariya pulning faqat muomala vositasi ekanligini ko’ra oldi,
xalos. Ular ta’kidlashicha pul va tovar massalarining to’qnashishi natijasida
baholar belgilanadi va pulning qiymati aniqlanadi. K. Marks Yumni tadnqid qilib,
uning asosiy xatosi shundaki, u «pul muomalaga kirayotganda qiymatga ega emas,
tovar esa bahoga ega emas» degan noto’g’ri taxminda edi» deb yozgan edi.
Ularning ikkinchi xatosi shunda ediki, ular hamma pul massasi faqat muomalada
bo’ladi deb qarashgan. Aslida qiymat qonuniga muvofiq muomala uchun zarur
bo’lgan pul miqdorini aniqlovchi iqtisodiy qonun mavjud. Muomalada bo’lgan
haqiqiy naqd pulga, har qanday pul miqdori emas balki, shu davr uchun zarur
bo’lgan, to’lov muddati uzaytirilgan, hisob-kitoblar va pul biriklarining aylanishida
band bo’lgan pullar kiradi. Miqdoriy nazariya xazinaning metall pul muomalasida
stixiyali regulyator ekanligini rad etadi.
Zamonaviy miqdoriy nazariya qog’oz pullar muomalasiga asoslanadi. Bu
nazariya A. Marshall, amerikalik I. Fisher, shvedlar G. Nassel va B. Xansen,
iqtisodchi A. Pigu, monetarist M. Fridmen tadqiqotlarida o’z aksini topdi.
Amerikalik iqtisodchi, statistik va matematik I. Fisher (1867-1942yy) pulning
miqdori nazariyasiga yangi sifat kiritdi. U pulning mehnat qiymatini rad etdi va
pulning «sotib olish quvvati»ga asoslandi. Miqdoriy nazariyani matematik
yo’l bilan isbotlamoqchi , bo’lgan I. Fisher pulning «sotib olish quvvatiga» ta’sir
etuvchi olti faktorni ko’rsatdi:
1.(M)-muomaladagi naqd pul massasi;
2.(V)-pulning aylanish tezligi;
3.(R)-o’rta (tortilgan) baho;
4.(Q)-tovarlar miqdori;
5.(MI)-bank depozitlari yig’indisi; 6.(VI)-depozit-chek muomalasi tezligi.
23

Muomaladagi pulning miqdori bilan mamlakat doirasida sotilgan tovar va
xizmatlarning umumiy miqdori o’rtasidagi bog’liqlik Irving Fisherning
"ayirboshlash tenglamasi"da ifodalanadi:
MV = PQ,
bu yerda M – pul massasi;
V-muomaladagi pulning aylanish tezligi;
P-narxlar darajasi;
q. ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning miqdori
Tenglamaning chap tomonidagi MV jami ishlab chiqarilgan tovarni sotib
olishga ketgan xaridorlarning umumiy sarflarini va pulning aylanish tezligini
bildirsa, o’ng tomonidagi PQ esa, ushbu ayirboshlanadigan tovarlar miqdori va
baholar darajasini bildirdi. Agar MV bir yilda ishlab chiqarilgan tayyor
mahsulotlarga sarflangan umumiy xarajatlar bo’lsa, unda u nominal sof milliy
mahsulotga (SMM) teng bo’lishi kerak, ya’ni SMM = PQ.
Monetarizm pul nazariyasi 1950-yillar o’rtasida paydo bo’lgan. Bu oqimning
ko’zga ko’ringan namoyondasi M. Fridman hisoblanadi, u Chikago
universitetining professori, iqtisodsohasidagi Nobel mukofoti laureati. Bu oqimga
M. Fridmandan tashqari K. Brunner, A. Moltser, D. Leydler, F. Keygen va boshqa
iqtisodchilar kiradi.
Pul nazariyada katta muvaffaqiyat qozongan g’oya - Fridmanning pulning
miqdoriy nazariyasi bo’lib, u muomaladagi pul miqdori o’zgarishi bilan tovar
baholari o’zgarishi o’rtasidagi bog’liqlikni, monetar siyosat nazariyasi, ya’ni
jamiyat holda bo’lgan iqtisodiy tebranishlar pul massasining o’zgarish tufayli
bo’lishi, pulning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri kabilarni yoqlab chiqadi. Hozirgi
zamon monetarizmiga bir guruh iqtisodchilar qalamiga mansub «Pulning miqdoriy
nazariyasiga oid tadqiqotlar» (1956yil) deb nomlangan asar bilan asos solindi.
Monetaristlar ilgaridan ma’lum bo’lgan pulning miqdoriy nazariyasiga borib
24

tutashadigan «barqaror pul» nazariyasini olg’a suradilar. Ular pul va iqtisodiy
faollik o’rtasida uzviy bog’lanish borligini qayd qilib , iqtisodiy krizislarning
sababini pul muomalasidagi buzilishlardan axtardilar: Pulning yetishmay qolishi
iqtisodiy o’sishini susaytirib, turg’unlik holatini keltirib chiqaradi, bu esa avval
yuzaroq tanglikka, so’ngra esa chuqur iqtisodiy tanglikka olib keladi. Binobarin,
iqtisodiy sikl pul miqdoriga bog’liq, bu o’z navbatida Markaziy bank faoliyatiga
bog’liq. Pulkredit siyosatini o‘zgartirib tanglikdan chiqish va iqtisodni
rivojlantirish mumkin. Monetaristlar iqtisodiyotda bosh masala ishlab chiqarish va
pul massasining tengligi bo’lib, shu orqali makroiqtisodiy muvozanat hosil etish
mumkin deb hisobladilar.
Pulning asosiy xususiyati uning likvidligida. Pulni xohlagan paytda
almashtirish, unga har qanday tovarni sotib olish mumkin. Pul massasining o’sish
sur’atining tezlashuvi yoki sekinlashuvi faol ish yuritishda, ishlab chiqarishning
tsiklik tebranishida aks etiladi. Gap shundaki, pul massasidagi o’zgarishlar natijasi
asosiy iqtisodiy parametrlarda birdan aks ettirilmaydi, balki biroz vaqtdan keyin
ta’siri bilinadi. Odatda, vaqtincha uzilish bir necha oyni tashkil etadi. U shu
narsani bildiradiki, pul massasidagi o’zgarishlar yalpi ichki mahsulotga birdan
emas, balki bir oz vaqtdan (oydan) keyin ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun pul
siyosati joriy tartibdagi samaraga va qisqa muddatli o’zgarishlarga mo’ljallangan
bo’lmay, balki uzoq muddatli xarakterga ega.
M.Fridmen konsepsiyasi garchi o’ziga xosligi bilan ajralib tursa ham, u
pulning miqdoriy nazariyasiga asoslanadi. Pul massasi ko’paysa, baholar o’sadi, va
aksincha , pul massasi kamaysa, narxlar pasayadi, ya’ni boshqa barcha sharoitlar bir
xil bo’lganda tovarlarning baholari pul miqdoriga mutanosib tarzda o’zgaradi.
Mamlakatda har doim pul muomalasi qonuni bilan tartibga solinadigan ma’lum
miqdordagi pul birligi massasi mavjud bo’lishi zarur. Umumiy holda pul
muomalasi qonuni quyidagicha shakllantirilishi mumkin: tovar aylanishiga xizmat
qiladigan pul miqdori tovar massasi va narxlar darajasiga to’g’ridan – to’g’ri,
pulning aylanish tezligiga teskari mutanosiblikda joylashadi.
25

Pulning kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va
evolyutsion yondashuv mavjud. Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib
chiqishini kishilar o’rtasida kelishuv tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu
yondashuv XVIII asr oxirlarigacha hukm surgan. Bu subyektiv psixologik
yondashuv hozirgi paytda ham ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llab
quvvatlanadi. Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iqtisodiy
taraqqiyoti mahsuli deb qaraladi. Pul obyektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar
ichidan barcha tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan.
Odatda pulni valyuta deb atashadi. Iqtisodiy jihatdan har bir hukumat o'z pul
tizimiga ega. Pul - bu operatsiyalarni amalga oshirishda ishlatiladigan likvid aktiv.
U o'z qiymatini hukumat iqtisodiyotida va xalqaro miqyosda valyuta orqali
umumiy qabul qilishga asoslangan. Ayirboshlash funksiyasi uchun iqtisodiy pul
tizimlari rivojlana boshladi. Pulni valyuta sifatida ishlatish bozorda sotib olish va
sotish uchun markazlashgan vositani taqdim etadi. Bu birinchi navbatda barterni
almashtirish uchun tashkil etilgan. Agar barcha tomonlar kelishilgan pul birligidan
foydalansa va uni qabul qilganda, ular bu muammodan qochishlari mumkin.
Iqtisodiy jihatdan har bir hukumat markaziy organ tomonidan belgilanadigan va
kuzatiladigan o'z pul tizimiga ega. Iqtisodiy rivojlanish odatda kapital to'plash,
texnologik taraqqiyot, ishchi kuchi sifati va malakalarining oshishi kabi real
omillarning o'sishiga bog'liq deb ishoniladi. Ushbu qarash iqtisodiy rivojlanish
jarayonida pulning rolini yetarlicha ta'kidlamaydi. Aytishlaricha, pul shunchaki
parda va o'zgacha ahamiyatga ega emas. Biroq, pulning ahamiyatsizligi haqidagi
bu haddan tashqari qarashga endi ishonilmaydi. Zamonaviy kompleks iqtisodiy
tashkil etish imkonsiz bo'lgan pul nafaqat muhim omil, balki u iqtisodiy
rivojlanishni rag'batlantiruvchi muhim omil hamdir. Biz quyida iqtisodiy
rivojlanish jarayonida pulning ahamiyatini muhokama qilamiz.
Iqtisodiyotda bugungi kunda pul bir nechta funksiyalarni bajaradi. Pul boshqa
qiymatlar o'lchanadigan qiymat standarti bo'lib xizmat qiladi. Pul - bu qiymat
26

ombori, ya'ni boylikni saqlash vositasi. Bu kechiktirilgan to'lovlar uchun standart
bo'lib xizmat qiladi.
Biroq, pulni boshqa tovarlardan ajratib turadigan eng muhim vazifasi
ayirboshlash vositasi bo'lib xizmat qilishidir. Ya'ni, pul tovarlar va xizmatlar uchun
to'lov vositasidir. Aynan shu puldan foydalanish pul iqtisodiyotini barter
iqtisodiyotidan ajratib turadi.
Monetar iqtisodiyot - bu tovarlar pulga sotiladigan va pul tovarlarni sotib
olishga sarflanadigan iqtisodiyotdir.
Pul samaradorlik va iqtisodiy o'sishga yordam beradi Barter tizimi jismoniy
shaxslar o'rtasida tovar va xizmatlarni almashtirishda qiyinchiliklarga to'la edi.
Tovarlar va xizmatlarning oson almashinuvi bo'lmagan taqdirda, barter tizimi
mehnat unumdorligini oshirish va iqtisodiy o'sish uchun muhim omil bo'lgan
shaxslar o'rtasida mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga to'siq bo'lib xizmat
qildi. Bundan tashqari , iqtisodiy o'sish jarayoni mahsulot va xizmatlar ishlab
chiqarishning kengayishiga va natijada odamlar daromadlarining o'sishiga olib
keladi. Natijada rivojlanayotgan iqtisodiyotda bitimlar hajmi oshadi. Bu iqtisodiy
faoliyatning kengaytirilgan darajasida olib boriladigan operatsiyalarni
moliyalashtirish uchun pulga talabni oshiradi. Shunday qilib, iqtisodiy o'sish
jarayoni iqtisodiy faoliyat darajasining oshishi talablariga javob beradigan yetarli
miqdordagi pul mablag'lari kelmasa tekshiruvda ushlab turiladi.
Pul sarmoyani targ'ib qiladi: Rivojlanish nuqtai nazaridan pulning yana bir
muhim roli investitsiyalar hajmini hozirgi tejash darajasidan mustaqil bo'lishida.
Barter tizimida iste'mol qilinmagan tovarlar mablag'larni tejash bilan bir qatorda
sarmoyani ham tashkil etadi. Ya'ni investitsiyalar joriy tejashdan farq qilmaydi.
Hozirgi tejamkorlik qancha ko'p bo'lsa, sarmoyalar shuncha ko'p bo'ladi. Biroq,
zamonaviy iqtisodiyotda bu shunday emas. Pulni tejaydigan uy xo'jaliklari bo'lsa,
pulni asosiy vositalarga sarflaydigan firmalar. Shuning uchun investitsiya
mablag'larni tejashdan farq qilishi mumkin , chunki investitsiya faoliyati tejash
27

harakatlaridan ajralib turadi. Bundan ham muhimi, pul iqtisodiyotiga sarmoya joriy
tejash darajasidan oshib ketishi mumkin. Sarmoyalarning tejamkorlikdan oshib
ketishi mumkin, chunki yangi pullar hukumat tomonidan valyuta ko'rinishida yoki
banklar tomonidan bank depozitlari shaklida yaratilishi mumkin va bu iqtisodiy
rivojlanish maqsadi uchun muhimdir. Rivojlangan mamlakatlarda bo'sh ishlab
chiqarish quvvati mavjud bo'lgan depressiya davrida hukumat yoki banklar
tomonidan yangi pul mablag'larini yaratish orqali investitsiyalarning ko'payishi
tovarlar va xizmatlarga umumiy talabning oshishiga olib keladi. Bunday paytlarda
ortiqcha imkoniyatlar mavjudligi sababli tovar va xizmatlar taklifi elastik bo'ladi.
Shunday qilib, yaratilgan pul mablag'lari hisobidan investitsiyalar natijasida hosil
bo'lgan yalpi talabning ko'payishi tovar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining
kengayishiga olib keladi va shu bilan bandlik darajasining oshishiga olib keladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda yaratilgan pullar iqtisodiy rivojlanishni
rivojlantirishda foydali rol o'ynashi mumkin. Investitsiyalarni tezlashtirish yoki
kapitalni shakllantirish orqali tez iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. Ammo
investitsiya stavkasini oshirish uchun qo'shimcha resurslar talab qilinadi. Davlat
qarzlari o'z-o'zidan rivojlanish uchun yetarli investitsiya manbalarini ta'minlay
olmaydi. Shuning uchun hukumat yangi pul yaratish orqali investitsiya qilinadigan
resurslar hajmini hozirgi tejash darajasi asosida mumkin bo'lgan hajmdan
oshirishga harakat qilmoqda. Yangi yaratilgan mablag'lar sanoat, shuningdek
qishloq xo'jaligi sohalarida ishlab chiqarish, daromad va ish bilan bandlikni
ko'payishiga olib keladigan investitsiya loyihalariga sarflanishi mumkin.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda pul taklifining har qanday o'sishi narxlarning
ko'tarilishiga yoki inflyatsiya bosimining paydo bo'lishiga olib keladi degan fikr
keng tarqalgan. Biroq, bu har doim ham to'g'ri emas. Yangi yaratilgan pulning
oqilona miqdori investitsiyalar darajasini oshirish orqali iqtisodiyotni
rivojlantirishga yordam beradi. Rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda ko'plab tabiiy va
inson resurslari ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilishi mumkin bo'lgan to'liq
foydalanilmagan va ishlatilmagan.
Agar yangi yaratilgan mablag'lar kichik sug'orish ishlari, melioratsiya sxemalari,
28

toshqinlarga qarshi kurash va tuproq eroziyasiga qarshi choralar, tezkor daromad
keltiradigan dachalar ishlab chiqarish kabi loyihalarga sarmoya kiritishga sarflansa,
inflyatsiya xavfi bo'lmaydi. Ushbu tezkor loyihalar qisqa vaqt ichida eng muhim
iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni ko'paytiradi va shuning uchun narxlarning
ko'tarilishiga yo'l qo'ymaydi. Bundan tashqari, agar rivojlanish strategiyasi qishloq
xo'jaligi va boshqa ish haqi tovarlari ishlab chiqarish sohalariga ustuvor ahamiyat
berilsa va barcha fermerlarni sug'orish inshootlari, o'g'itlar va serhosil navlar bilan
ta'minlash bo'yicha tashkiliy va institutsional islohotlar amalga oshirilsa, qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini oshirish mumkin. Ushbu doirada, narxlarga katta salbiy
ta'sir ko'rsatmasdan investitsiyalar darajasini oshirish uchun yangi pullar yaratish
mumkin.
Monetizatsiya va iqtisodiy o'sish: Bundan tashqari, ma'lumki, kam
rivojlangan mamlakatlarning aksariyati monetizatsiya qilinmagan (ya'ni barter)
katta sektorga ega, bu yerda ishlab chiqarish faqat yashash uchun mo'ljallangan.
Iqtisodiy faoliyatning yashash xususiyatini buzish va shu tariqa iqtisodiy o'sish
uchun yangi kuchlarni yaratish uchun uni monetizatsiya qilish zarur. Pulni joriy
etish uni zamonaviy sektor bilan aloqada bo'lishiga yordam beradi. Yashash
sektorining zamonaviy sektor bilan bu aloqasi uning ishlab chiqarish hajmining
kengayishiga olib keladi. Zamonaviy sanoat sektori mahsulotlarini olish uchun,
tirikchilik bilan shug'ullanadigan odamlar o'z mahsulotlarini oshirishga harakat
qilishadi. Shunday qilib, mahsulotning o'z-o'zini iste'mol qilishdan ortig'i shu
tarzda hosil bo'ladi, bu oxir-oqibat ularning yashash xususiyatini buzadi.
Uni rivojlanayotgan mamlakatlarning o'tmish tarixi qo'llab-quvvatlaydi.
Mustamlakachilik davrida dehqonlar sektorining monetizatsiyasi import
qilinadigan sanoat mahsulotlari evaziga eksportning kengayishiga olib keldi. Bu
ularning qishloq xo'jaligini rivojlanishini sezilarli darajada tezlashtirdi. Eksport
uchun ishlab chiqarish hajmining o'sishiga o'xshab, qishloq xo'jaligining
yordamchi tarmog'iga pulni kiritish va uning zamonaviy sektor bilan aloqasi, oziq-
ovqat donlari va boshqa qishloq xo'jaligi mahsulotlarining xaridorgir bo’lib
29

ketishiga olib keladi, bu esa iqtisodiy rivojlanishning muhim omili hisoblanadi.
Agar qishloq xo'jaligi mahsulotlarida narxlarning ko'tarilishi, ehtimol, xuddi
shunday bo'lganidek, yaratilgan pul mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladigan
investitsiyalarning ko'payishi natijasida yuzaga kelsa, bu ko'proq oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarish va uni bozorga yetkazib berish uchun turtki bo'lib
xizmat qiladi. Qishloq xo'jaligi daromadlarining o'sishi sanoat mahsulotlariga
talabni oshiradi va shuning uchun ularning o'sishini tezlashtiradi.
Bundan tashqari, tirikchilik sektorining monetizatsiyasi ham jamg'arma
hajmini oshirishga yordam beradi. Monetizatsiya ushbu sektorni tijorat va
kooperativ banklari va sug'urta kompaniyalari kabi moliya institutlari bilan aloqada
bo'lishiga olib keladi. Jamg'arma foizlari evaziga ko'proq daromad olish
imkoniyatlari, hozirgi kundagi tirikchilik sohasidagi odamlarning mablag'larini
tejashga moyilligini oshiradi. Agar tegishli pul-kredit siyosati olib borilsa, unda
barcha daromadlarini iste'mol qilish yoki to'plash o'rniga, ular o'zlarining bir
qismini moliyaviy vositachilarga topshirishlari mumkin.
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomalasini qonuniy va
mutonosib ravishda tashkil qilishda qo'llaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.
Tarixan Pul tizimining metall pul muomalasi va pul belgilari (qog oz pullar)ʻ
muomalasi ko rinishlari bor. O z navbatida metall pul muomalasi tizimi
ʻ ʻ
bimetallizm va monometallizmta bo linadi.
ʻ
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi:
Pul birligi - so'm, rubl va boshqalar.
Baho masshtabi- dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon
pullariga nisbati.Pulning turlari. Qiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki
turga haqiqiy va haqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
Haqiqiy pullar nominal qiymatini o'zida ifodalovchi real qiymatga ega
bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Qog'oz pullar
30

haqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomala funksiyasi rivojlanishi natijasida
yuzaga kelgan.
Umuman pullar quyidagi turlarga bo’linadi.
1.Qog'oz pullar
2.Kredit pullar.
Kredit pullar qog'oz pullardan farq qilib ular bir vaqtni o’zida qiymatni
ifodalaydi va u kredit hujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy
munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlar veksel , banknot,
chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi. Tangalar. Asosan nikel va bronzadan
tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga ko'ra birinchi tangalar bundan 26 asr oldin
Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda hozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda
Kiyev rusida zarb qilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa
metallda zarb qilingan. Qog'oz pullar tarixiy manbalarga ko'ra XII-asrda Xitoyda,
700-yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar Buxoro davlatida qog'oz puldan
foydalanilgan. Amerika va Yevropada qog'oz pullar XVII-XVIII asrlarda
chiqarilgan. Emissiya tizimi - Bu muomaladagi bank biletlari, xazina biletlari,
qog'oz pullar va qimmatli qog'ozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy bank amalga
oshiradi. Qimmatli qog'ozlarni ularni emitentlari - davlat, banklar, hissadorlik
jamiyatlari chiqaradi. Muomaladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat
muassasi- Markaziy bank. Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud:
1.Metall pullar tizimi.
2.Kredit va qog'oz pullar tizimi.
Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy
ekvivalent ekanligi) va monometalizm (faqat ularni birini umumiy ekvivalentligi)
turlariga bo’linadi. Muomaladagi pullarning asosiy qismini qog'oz pullar tashkil
qiladi. Qog'oz pullardan foydalanilishiga sabab:
31

-Qimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal
qiymatlari o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga
faydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan.
-Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’g'ri bo’lmagan
qalbaki tangalarni chiqarilishi.
-Metal pullarni buzilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi.
Qog'oz pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi.
Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi:
1.Pul birligi.
2.Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
3.Baho masshtabi.
4.Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qog'oz pul va tanga.
5.Emissiya tizimi.
6.Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga
ega:
 Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qog'oz pul aylanadigan , kredit
pullarga o’tish.
 Pulni muomalaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki
davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
 Pul muomalasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
 Pul muomalasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul
tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega.
2.2Pul tizimining rivojlanish bosqichlari va ularga tavsifi.
32

Pul kashf etilguniga qadar odamlar (ya’ni turli jamiyat vakillari) mahsulotga
mahsulot ayirboshlash usuli (barter)dan foydalanishgan va bu jamiyatdagi o’zaro
almashinuvga asoslangan savdoning eng birinchi va sodda shakli hisoblanadi.
Lekin ikki tomonning istak va ehtiyojlar bir-biriga mos kelmasa , bu savdo usuli ish
bermaydi. Pul ana shu cheklovni yengib o’tish maqsadida muomalaga kiritilgan.
Avvaliga odamlar ayirboshlash uchun bozorda xaridorgir bo’lgan arpa, kakao
donlari, makkajo’xori, guruch va shunga o’xshash boshqa oziq-ovqat
mahsulotlaridan foydalanishgan. Keyinchalik savdoga oltin va kumush to’lov
birligi («bimetallizm») sifatida kirib kelgan va keng tarqalgan. Odatda ushbu ikki
metall tangalar shaklida qo’yilgan. Oltin ham, kumush ham uzoq muddat
muomalada bo’la olgani, ixcham va kamroq miqdorga osongina taqsimlanish
xususiyatiga ega bo’lganligi uchun jamiyatda juda ommalashgan.
Shu xususiyatlari sabab, asrlar davomida oltin qiymat jamg’aruvchi sifatida
boylikni saqlashning qulay vositasi ham hisoblangan. Oltin miqdori cheklangan
bo’lib tabiiy ravishda qimmat, kumush esa oltindan arzon va miqdori ko’p bo’lgani
uchun «likvid» (ya’ni doimiy ravishda sotiluvchi va sotib olinuvchi, ya’ni qisqa
muddatda ko’p marta qo’ldan qo’lga o’tuvchi) pul birligi sanalgan va odatda
kundalik savdo uchun foydalanilgan.
Qiymati va hajmi sabab ko’pchilik foydalanuvchilar oltin tangalarini
saqlashda zargarlarga ishonishgan, chunki eng xavfsiz saqlash tizimi zargarlarda
bo’lgan. Shunday qilib, bu xavfsiz joylar «pul omborlari»ga aylangan. Oltindan
foydanuvchilar o’rtasidagi o’tkazmalarni osonlashtirish maqsadida zargarlar
tomonidan oltin tilxatlari muomalaga kiritilgan. Vaqt o’tishi bilan jamiyatda
zargarlar tomonidan taqdim qilingan oltin guvohnomalar (sertifikatlar) oltin kabi
qiymatga ega deya tan olingan. Shunday qilib, ushbu “ramziy pullar” pul
rivojlanishining ikkinchi bosqichi sifatida namoyon bo’lgan.
Daromadlarini oshirish maqsadida zargarlar ularga saqlashga berilgan va
vaqtincha foydalanilmayotgan oltinlarni odamlarga qarzga berishni boshlashgan va
ular (ya’ni zargarlar) asta sekin omonatchilar va qarzdorlar o’rtasidagi vositachiga
33

aylanishgan. Zargarlar qarzdorlardan foiz undirishar va o’z omonatchilariga
oltinlarini saqlashda davom etganliklari uchun kamroq foiz (omonat foizi)
to’lashardi.
Har yili oltinning ozgina qismigina (hisob-kitoblarga ko’ra, 15 foizga
yaqini) omonatchilar tarafidan qaytarib olingan, katta qismi esa omborxonalarda
saqlanishda davom etgan. Zargarlar esa yanada ko’proq daromad olish maqsadida,
o’zlarida saqlanayotgan oltin miqdoridan ko’ra ko’proq miqdordagi oltin uchun
qarz tilxatlari shaklidagi pattalar (kvitansiyalar) berishni boshlashgan.
Buni, qog’oz va kredit pullar yaratishning ilk namunasi deyish mumkin.
Iqtisodiyotning qon tomiri hisoblanuvchi pul , doimiy muhokamalarning dolzarb
mavzusi bo’lib kelgan. Charxpalak suvsiz ishlamagani kabi iqtisodiyot ham pulsiz
ishlamaydi. Pul deganda mahsulot va xizmatlari uchun to’lov vositasi sifatida
qabul qilingan narsa tushuniladi. Bugungi kunga kelib qog’oz pullar butun
dunyoda keng tarqalgan to’lov vositasi. Pulning eng muhim hisoblanuvchi uchta
asosiy vazifasini tushunib olishga harakat qilamiz: Ayirboshlash (almashuv)
vositasi (bu vazifasi mavjud bo’lmaganida barcha operatsiyalar barter ko’rinishida
o’tkazilardi);
Qiymat jamg’aruvchi (ya’ni boshqa ko’plab aktivlar singari u ham vaqt o’tishi
bilan o’z qiymatini saqlab turadi, biroq pul boshqa aktivlarga qaraganda ko’proq
likvidlikka ega);
Qiymat o’lchovi (barcha mahsulot va xizmatlarning qiymati pulda aks etadi.
U mahsulot va xizmatlarning pulda aks etishida umumiy muvofiqlashtiruvchi
birlik bo’lib xizmat qiladi). Pulning bugungi kundagi holatga yetgunicha bo’lgan
rivojlanish taraqqiyot bosqichlari (evolyutsiyasi): Mahsulot (ko’rinishidagi)
bosqichi: pul, qachonlardir mo’yna, arpa, guruch va keyinchalik oltin va kumush
kabi qimmatli mahsulot buyumlar ko’rinishida mavjud bo’lgan;
Savdo mahsuloti pullari bosqichi: pul, bu bosqichda qog’oz pullarga aylangan,
biroq bu pullar oltin bilan ta’minlangan va haqiqatan ham ularni istalgan vaqtda
oltinga almashtirib olish mumkin bo’lgan; Qog’oz pul bosqichi: qog’oz va elektron
34

pullar hamma joyda tarqalgan, biroq bu pullar haddan tashqari qadsizlanib
ketmasligi uchun ularni o’ta ko’p miqdorda bosib chiqarmaslik haqidagi hukumat
va’dasidan tashqari hech narsa bilan mustahkamlanmagan.
Qog’oz pullar. Qog’oz pullar yuzaga kelishining quyidagi bosqichlarini keltirish
mumkin:
1-bosqich — tangalarning uzoq vaqt muomalada bo’lishi, qo’ldan qo’lga
o’tishi natijasida yemirilishi;
2-bosqich — tanganing metall tarkibining buzilishi. Davlat tomonidan ongli
ravishda davlat xazinasiga tushumni oshirish maqsadida tangalarning metall (oltin,
kumush) miqdorining kamaytirilishi. Bu bosqichda tanga tarkibining buzilishiga
oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallarni qazib chiqarishning qiyinligi, ular
zaxiralarining kamligi ham sabab bo’lgan;
3-bosqich — davlat tomonidan emission daromad olish maqsadida xazina
biletlarining chiqarilishi.
Xitoyda bizning davrimizning 800-yillarida paydo bo’lgan. Metall tangalarni
uzoq masofalarga tashish juda qiyin edi, shuning uchun hukumat qog’oz pullarni
muomalaga chiqaradi. Savdogarlar tangalar bilan emas, balki "qattiq" pulga oson
almashtirilgan maxsus sertifikatlar bilan to’lashni boshlashdi. Ushbu
guvohnomalarda odamlar, daraxtlar, mansabdor shaxslar o’z imzolari va
muhrlarini qo’yishgan. Qog’oz pullardan foydalanish juda oson. Tangalar bilan
taqqoslaganda , ularni saqlash oson va hisob-kitoblar uchun qulay. Qog’oz pullar
maxsus belgilar bilan himoyalangan, masalan, suv belgilari, turli xil ranglar
sxemalari va boshqalar. Bu davlat pullarini himoya qilishdir. Bunday pulni
soxtalashtirish juda qiyin. Qog’oz pullar ikkita funksiyaga ega: almashinuv vositasi
va to’lov vositasi. Ularni oltinga almashtirish mumkin emas, shuning uchun ular
muomaladan chiqmaydi. Ba’zida davlat naqd pul yetishmasligini boshdan
kechirayotgani sababli qog’oz pullarni ko’proq chiqaradi. Ammo, agar siz
mamlakatda tovar aylanishini hisobga olmasangiz, bu xavfli bo’lishi mumkin.
35

Natijada qog’oz pul muomalada "qotib qoladi" va ularning qadrsizlanishi sodir
bo’ladi. Shunday qilib, qog’oz pullarning mohiyati shundaki, ular davlat
tomonidan chiqarilgan, oltinga almashtirilmagan va ma’lum qiymatga ega.
Qadimgi qog’oz pullar qirralari yigirma-o’ttiz santimetr bo’lgan katta
to’rtburchaklar shaklidagi choyshablar bo’lgan. Qog’oz pullarni G’arbga Xitoydan
qaytayotgan sayohatchilar olib kelishgan.
Kredit pulning bozordagi qadri faqat to’lov kafolati va qisman likvidlik va
spekulyatsiya komponentlaridan tashkil topib, u tub qiymatga ega emas. Odatda
kredit pulni bir bo’lak qog’oz yoki elektron kiritilgan yozuv ko’rinishida uchratish
mumkin va ushbu qog’oz yoki elektron yozuv faqatgina va’da beruvchining
kelajakda tovar yoki xizmat yetkazib berish uchun yozilgan kafolatini ifodalaydi
xolos. Misol uchun bozor ishtirokchilaridan biri bozorga xaltalab bug’doy ko’tarib
borishga erinib, bir tanishining qo’liga kelasi yili senga 50 kg bug’doy beraman
degan ma’nodagi kafolat xatini tutqazadi va undan bitta toychoq sotib oladi.
Kafolat xatini bergan odamni orolda hamma yaxshi tanigani va u qarzlarini hamma
vaqt o’z vaqtida qaytarishiga hamma ishonganligi sababli, bozorning boshqa
ishtirokchilari bilan ham o’zining kafolat xati vositasida savdo amalga oshira
boshlaydi. Buning qulayligini ko’rgan orolning boshqa obro’li fuqarolari ham
kafolat xatlari orqali savdo qilishni boshlashadi. Shu tariqa bozorda qog’oz pullar
(kafolat xatlari) bilan savdo qilish urfga aylanadi. Ko’rib turganingizdek kredit pul
tub qiymatga ega emas. Agarda kafolat xatining egasi qarzini to’lashdan bosh
tortadigan bo’lsa, kredit pulning qadri faqat bir bo’lak qog’ozga teng bolib qoladi.
Ishlab chiqarish va tovar aylanmaning rivojlanishi , metall pullarning yetishmasligi
kredit munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Tovar va to’lov aylanmaning
ehtiyojini qoplash maqsadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda,
kredit vositalari: chek, veksel, banknotalar chiqarilgan.
Kredit pullar deb, kredit munosabatlar asosida yuzaga keluvchi, to’lov
vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi. Kredit pullar o’zining mustaqil
qiymatiga ega emas, chunki ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat
36

sarflanmaydi. Kredit pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o’zida
qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi
iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarning asosiy turlaridan biri
vekseldir.
Veksel - bu qarzdorning (oddiy veksel) yoki kreditorning (o’tkazma veksel - tratta)
ko’rsatilgan summani, ko’rsatilgan vaqtda va joyda to’lash to’g’risidagi yozma
majburiyati hisoblanadi. Tijorat veksellarning oddiy va o’tkazma turlari mavjud.
Undan tashqari, ma’lum summani qarzga berish bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy
veksellar mavjud. Moliyaviy vekselning bir turi xazina veksellari bo’lib, ularda
davlat qarzdor sifatida ishtirok qiladi. Yana veksellarning o’rtoqlik, bronza veksel
turlari mavjud.
Banknota — kredit pullarning yetakchi vakillaridan bo’lib, Markaziy bank
tomonidan, veksellarni hisobga olish yo’li bilan chiqariladi. O’tmishda banknota
muddatsiz majburiyat bo’lib, xohlagan vaqtda uni bankka topshirib, o’rniga unda
ko’rsatilgan summaga oltin yoki kumush olish mumkin bo’lgan.
Veksel banknotadan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
-Veksel ma’lum muddatni o’zida ifodalaydi (3—6 oy muddatga ega bo’lgan
veksel),
Banknota ma’lum muddat bilan chegaralanmaydi;
-Veksel bo’yicha vekselni bergan tomon uni to’lashni kafolatlasa, banknotada uni
to’lashni davlat (davlat banki) kafolatlaydi.
Banknota qog’oz pullardan quyidagilar bilan farq qiladi:
-kelib chiqishi bo’yicha qog’oz pullar, asosan, muomala
vositasi funksiyasini bajarish asosida , banknotalar to’lov vositasi funksiyasi
asosida kelib chiqqan; -almashinuvi bo’yicha, banknotalar oldin oltin va kumushga
almashtirilgan, qog’oz pullar esa metallarga hech qachon almashtirilmagan;
-emissiya qilinishi bo’yicha, qog’oz pullarning banknotalardan farqi bo’lgan
(xazina biletlarini Moliya vazirligi, banknotalarni Markaziy bank chiqargan) va
37

hokazo. Hozirgi zamon banknotalari, albatta, oltinga almashilmaydi. Lekin ular
quyidagi yo’llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi:
-xo’jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan kreditlarning bir
qismi muomalaga kirib keladi;
-davlatni kreditlash. Ya’ni banknotalar davlatning qarz majburiyati sifatida
muomalaga chiqadi;
-aktiv to’lov balansiga ega bo’lgan davlatlarda rasmiy valuta zaxiralarining
o’sishi orqali va boshqalar.
Chek - veksel va banknotadan keyin paydo bo’lgan kredit vositasi
hisoblanib, to’lovchining o’z bankiga uning schotidan mablag’ni oluvchining
schotiga o’tkazib qo’yish to’g’risidagi buyrug’i. Birinchi cheklar taxminan 1683-
yilda Angliyada qo’llanila boshlagan. Chekning quyidagi turlari mavjud:
l. Ismi yozilgan chek — bu chek bir kishi nomiga yoziladi va uni boshqaga
berish mumkin emas.
2.Orderli chek — bir kishi nomiga yozilgan va uni indossament bo’yicha
boshqa shaxsga berish mumkin.
3.Ko’rsatilganda to’lanishi lozim bo’lgan chek.
4.Hisob cheki — naqd pulsiz hisob-kitoblarda qo’llaniladigan chek.
5.Akseptlangan chek — bank chekni to’lash bo’yicha rozilik beradi va
boshqalar. Chek yordamida bankdan naqd pul olish mumkin, u bilan to’lovlarni va
boshqa hisob-kitoblarni amalga oshirish mumkin.
Elektron pullar - bu bank kartadagi yoki elektron hamyondagi pullar.
Elektron hamyonlardan bank kartasiga osongina pul o’tkazishingiz mumkin va
naqd pul berishingiz mumkin va aksincha, uni elektron hamyondan boshqa
elektron hamyonga joylashtirish mumkin. Bugungi kunda elektron to’lov
tizimlarining mutlaq yetakchilari uchta to’lov tizimidir:
38

-WebMoney;
-RBK Money;
-Yandex Money.
Virtual pul va kriptovalyutalar – hozirgi kunda paydo bo’lib,
shakllanib borayotgan ushbu bosqich , pul doim ham bir shakl va ko’rinishda
bo’lmasligini ko’rsatadi va bu jarayon aynan siz va bizning ko’z o’ngimizda yuz
berayotganligi e’tiborlidir. Qog’oz pullar bu – ichki qiymatga ega bo’lmagan har
qanday pul birligi (valyuta). U faqatgina hukumatning bosib chiqaralayotgan
(qog’oz) pul birligi qonuniy to’lov vositasi ekani haqidagi hujjat bayonoti bilan
ta’minlangan bo’ladi va uning (pulning) qiymati ushbu hukumatga bo’lgan
ishonchga asoslanadi. Pul birligining qadri yo’qolmasligi uchun hukumat uni
qalbakilashtirilishidan himoya qilishi va bosib chiqarilgan pul hajmini nazorat
qilishi va mas’uliyat bilan boshqarishi lozim. Qog’oz pullar bosib chiqarish
bo’yicha nazorat, hamda qisman zaxira to’plash bilan bog’liq bank amaliyotlari
asosan ushbu vakolatga ega bo’lgan Markaziy banklar tomonidan amalga
oshiriladi.
Har qanday iqtisodiyotdagi pullarning katta qismi banklar tomonidan bank
omonatlari ko’rinishida yaratilishini o’qib hayron qolsangiz kerak. Gap shundaki,
banklar har safar kredit berganida yangi pullar hosil bo’ladi. 2014 yilning mart
oyida Angliya banki “Zamonaviy iqtsodiyotda pullarning yaratilishi” nomli
hisobotini chiqardi. Unda quyidagi fikr bayon etilgan: “Har safar, yirik tijorat
banklari yangi kredit (qarz) berganida bank omonatlari ko’rinishidagi pullarni
yaratadi”.
Agar hukumat ko’proq pul bosib chiqarishga qaror qilsa, iqtisodiyotda pul
ko’payadi. Bunda mahsulotning bozordagi qiymati o’zgarmaydi, ammo pul
birligining xarid qobiliyati pasayadi, ya’ni bozordagi o’sha-o’sha mahsulot uchun
ko’proq pul to’lash kerak bo’ladi, bu esa pulning qadrsizlanishi (inflyatsiya)ni
keltirib chiqaradi.
39

Oddiy iqtisodiy sharoitda pul hajmi mahsulot ishlab chiqarishga qaraganda
tezroq o’sganida pul qadrsizlanadi, ammo bu biroz sodda tasavvur. Pul hajmi
asosan yangi qarzlar paydo bo’lishi hisobiga o’sadi, bu esa oxir oqibat aktivlarning
narxi pufak kabi shishishiga olib boradi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi Vengriyada yuz bergan kuchli pul
qadrsizlanishini misli ko’rilmagan giperinflyatsiya deyish mumkin. O’shanda
(1946 yilning iyul oyi) 41,9% pul qadrsizlanish ko’rsatkichi qayd etilgan, bu esa
narxlar har 15,3 soatda ikki baravar oshgan degani (istasangiz, Zimbabvedagi 500
milliard foizlik haddan tashqari kuchli inflyatsiya haqida ham o’qishingiz
mumkin). Agar qog’oz pul birliklari hech qanday qadrga va ichki qiymatga ega
bo’lmasa, unda nima uchun ular butun dunyoda qabul qilingan? Qog’oz pul
birliklari halihanuz asosiy ikki sabab bilan muomalada qolmoqda:
 pulning qiymati uni muomalaga chiqaruvchi davlat (emitent)ga bo’lgan
ishonchgagina bog’liq, bu esa davlatdan biror bir qo’shimcha xarajat yoki
majburiyat talab qilmaydi;
 qog’oz pullarni muomalaga chiqarish oson va qulay.
Ma’lumki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bosqichlari pullik
munosabatlar orqali amalga oshadi. Ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan
resurslarni sotib olish, ularni ishlab chiqarish jarayonida foydalanish va
yetishtirilgan mahsulotlarni sotish jarayoni odatda korxona va tashkilotlar o’rtasida
olib boriladigan pullik munosabatlarga bog'liq. Korxonalar, tashkilotlar,
muassasalar o’rtasidagi va xo’jaliklarni o’z xodimlari bilan bo’ladigan hisob –
kitob munosabatlari naqd pullik va naqd pulsiz shaklda olib boriladi.
Naqd pullik hisob – kitoblarga kelganda naqd pulning harakati bankdan
boshlanadi. Naqd pul bankdan chiqgach korxona va tashkilotlar kassasi orqali
aholi qo'liga o'tadi. Oldi – sotdi va to’lov harakatlari bajarilgach u yana bankga
qaytadi.
21-asrga kelib pulning ikki ilg’or ko’rinishi ommalashdi: mobil to’lovlar va
40

kriptavalyutalar. Mobil to’lovlar orqali odatda smartfon yoki planshetdagi ilovalar
orqali mahsulot va xizmatlar uchun pul to’lash yoki boshqa odamlarga pul
o’tkazmalarini osonlik bilan amalga oshirish mumkin. Dunyoda Apple Pay, AliPay
kabi xizmatlar, O’zbekistonda esa PayMe , Click kabi mobil to’lov ilovalari
tadbirkor va xaridorlar o’rtasidagi muhim bo’g’inga aylanib bormoqda.
Elektron pullar kompyuterlarda yozilgan raqamlardir. Dunyodagi eng yirik pul
amaliyotlari shu raqamlarni bir hisobdan boshqa bir hisobga ko’chirish orqali
amalga oshiriladi.
Virtual valyutalar orasida eng mashhuri 2009 yilda Satoshi Nakamoto
taxallusli odam yaratgan deya hisoblanadigan Bitkoindir. Kriptovalyutalar
jismoniy shaklga ega emas. Moliyachi mutaxassislar, kriptovalyutalarni quyidagi
jihatlariga ko’ra boshqa pullardan afzal deb hisoblashadi: - ular bilan turli
amaliyotlarni bajarish arzonroq;
 xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash osonroq;
 moliyaviy mustaqillik talablariga javob beradi;
 amaliyotlarni tezroq o’tkazish mumkin;
 xalqaro to’lovlarni amalga oshirish yengilroq (davlatlararo to’lovlar tez va
arzonroq amalga oshiriladi);
 davlatlar emissiya qilgan milliy valyutalardan farqli ravishda
markazlashmagan holda ishlaydi.
Umuman, pul o’z taraqqiyotida quyidagi 4 bosqich va 4 shaklga ega bo’lgan:
-Tovar shaklida - “qo’yma” asrimizdan oldingi VII asrgacha
-Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX asrlar
-Qog’oz pullar – “banknota” XIX-XX asrlar
-Elektron pullar – “kartochka” XX asr o’rtalaridan
Shuni ta’kidlash lozimki uzoq yillar davomida qimmatli metallar pul vazifasini
bajargan va uning asosiy sabablari bo’lib:
41

-Ularni qiymati yuqori, hajmi kichik.
-Ular bo’linuvchan, ular bo’linganda sifatini yo’qotmaydi.
-Ularning yaxshi saqlanishi (masalan, ko’mganda ham).
-Ularni olib yurish qulay
Bir og’irlikdagi oltin bir-biridan deyarli farq qilmaydi (bir turdagi mo’yna
birbiridan nimasi bilandir farq qilinadi) va boshqalar.
Ayrim manbalarga ko’ra (“Ekonomicheskaya teoriya” pod. red. V. I. Vilyapina,
Dobrinina A.I. Moskva. 2001 y str.141-166) dastlabki qog’oz pullar XII-asrda
Xitoyda, 1571 yilda Fransiyada , 1690 yilda AQSh da, XVIII- asrda Yekaterina
IIdavrida Rossiyada paydo bo’lgan. Qog’oz pullar muomalasini tashkil etishda
Djon Lo (Fransiya 1710-1720 yillar), Dubasov I.I (1897-1987 yillar Rossiya) kabi
ayrim shaxslar faoliyatini qayd etish lozim. Djon Lo duelda qatnashgani uchun
London turmasidan qochib Gollandiyada, keyin Italiyada yashab ancha boylik
ortirgan va 1710 yilda Fransiya davlat byudjeti daromadini oshirish bo’yicha
hukumatga qog’oz pullar chiqarish bo’yicha taklif bilan chiqqan. O’sha paytda
Fransiya Moliya Vaziri bo’lgan Djon Lo 1720 yilda pulni qadrsizlangani tufayli
Fransiyani tark etadi. 1716-1720 yillardagi qog’oz pullar bo’yicha Djon Loni
“Mashinnik i proroka” deyilsada, u Yevropa xalqini qog’oz pullarni ajoyib
imkoniyatlaridan voqif etdi.
Pul aylanishi – bu naqd pullik va naqd pulsizlik olib boriladigan hisob –
kitoblarning yig'indisidir. Jami ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayoni bilan
bog'liq holda pul aylanishi: tovarlarni ishlab chiqarish va sotish, kapital qurilish
bilan bog'liq aylanishga, hamda tovar va ularning harakati bilan bog'liq bo’lmagan
aylanishga bo’linadi. Tovar ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi pul aylanishiga
ishlab chiqarishga tegishli ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, mahsulotni
sotish, tegishli tashkilotlar bilan hisob - kitoblar olib borish kiradi, ikkinchisiga
kapital qurilish va ta’minlash sohasidagi hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni
harakati bilan bog'liq bo’lmagan aylanishga milliy daromadni taqsimlash va qayta
taqsimlash bilan bog'liq to’lovlar va boshqa tovar harakati bilan bog'liq bo’lmagan
42

to’lovlar kiradi.
Pul funksiyalariga va to’lov turiga ko’ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz
aylanishga bo’linadi. Umuman pul aylanishi quyidagi belgilari bo’yicha
guruhlanadi:
1.Pullik munosabatlarning turiga ko’ra:
-Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul aylanishi
-Tovar xarakteriga ega bo’lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi
2. To’lov usuliga ko’ra:
-Naqd pullik
-Naqd pulsiz
3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining hududiy joylashishiga ko’ra:
-Bir xudud miqyosidagi pul aylanishi
-pul aylanishi
4. Pulni to’lov jarayonidagi ishtirokiga ko’ra:
-Aktiv pul aylanishi – to’lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi
-Passiv pul aylanishi – ma’lum davr ichida, vaqtincha muomilada ishtirok
etmayotgan pul massasi (jamg'armadagi, hisob – varaqlardagi bo’sh pul
mablag'lari). Pul aylanishi holatini tartibga solish bo’yicha hukumat organlari
tegishli tartibda monetar va fiskal siyosatini olib boradi.
Monetar siyosat – mamlakatda pul massasi va pul bozorini tartibga solishdir.
Monetar siyosatning bosh g'oyasi – iqtisodiy o’sishni bozor mexanizmi
ta’minlaydi. Bu mexanizmning asosiy vositasi - pul. Davlat yalpi talabga
muomaladagi pul miqdorini tartibga solish bilan ta’sir etishi kerak. Bunga ko’ra
muomaladagi pul miqdori = Yalpi milliy mahsulot
Monetar siyosat: Harakatdagi pul miqdorini belgilash, uni qat’iy nazorat qilish;
tijorat banklari faoliyatini ko’zatib borish: kredit emissiyasini bajarib borish;
43

Davlat oltin – valyuta zaxirasini yaratish va foydalanishni ko’zda tutadi. Davlat
xarajatlari va soliqqa tortish bo’yicha chora – tadbirlar ko’rish orqali mamlakatdagi
ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni yechishga qaratilgan siyosat fiskal siyosat
deyiladi.
Fiskal siyosatning asosiy vazifasi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun davlat
pul fondlarini markazlashgan tarzda tashkil etish va ishlatish orqali iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash.
Fiskal siyosat avtomatik va diskresion siyosatga bo’linadi. Avtomatik
deganda hukumat tomonidan qo’shimcha chora – tabirlar belgilamay mavjud
iqtisodiy mexanizm orqali iqtisodiy o’zgarishlarga moslashuvchan siyosat
tushuniladi. Soliq tuzilmalarini iqtisodiy konyuktura o’zgarishiga bog'liqligi va
boshqalar.
Diskression (lotincha dissrecio – o’z qaroriga qarab amal qiluvchi) siyosat davlat
tomonidan yalpi milliy mahsulotning real hajmiga, bandlik, inflyatsiya va iqtisodiy
o’sishga ta’sir ko’rsatish maqsadida davlat tomonidan aniq chora – tadbirlarni
belgilash tushuniladi. Doimiy amal qiluvchi qonunlar , qoidalar, me’yorlarga
qo'shimcha ravishda yoki ularni o’zgartirish bo’yicha tezkor tarzda majburiy chora
– tadbirlar ko’riladi (soliq reformasi va boshqalar).
44

2.3O’zbekistonda pul tizimining tashkil etilishi bugungi kundagi holati va
tahlili.
Har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustaqil pul
tizimiga ega. Respublikamizda mustaqil pul tizimini tashkil topishining I-bosqichi
1992 yilni noyabr oyida «so’m-kupon» larni muomlaga chiqarilishi hisoblanadi.
Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan muomalagacha milliy
valyuta «so’m»ni chiqarilishidir.
O’zbekiston Respublikasining pul tizimining elementlari:
-Pul birligi - so’m
-Pul birligining turlari - qog'oz va metal pullar
-Ularni muomalaga chiqarish qoidalari.
-Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari.
-Naqd pulsiz to'lov aylanishi va kredit pullar muomalasining olib borishda davlat
tomonidan belgilangan shartlar.
-Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari.
-Xalqaro hisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari.
-Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan
belgilangan valyuta kursi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va oson
bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos ravishda
rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda O’zbekistonning o’ziga xos
xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo etadi.
Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat
bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom
Karimov – « Bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obro'li
valyutaga aylantirishdir, u-yuksak va katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi.
45

Har bir davlatning o’z milliy valyutasi bo'lgani kabi O'zbekistonda ham milliy
valyuta-so’m mavjud. O’zbekistonning amaldagi milliy valyutasi so’m-
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 3 sentabrdagi №952-XII
qaroriga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 16 iyundagi
PF-870 sonli farmoniga binoan, 1994 yilning 1 iyulida so’m muomalaga kiritilgan.
So’m qadri tushib borishi bilan past nominaldagi qog’oz pullar muomalada
ko’proq ushlab turilishi uchun tanga ko’rinishidagi so’mlarga almashtirib borilgan.
Jumladan, 1997 yilda ilk marta 1, 5 va 10 so’mlik tangalar muomalaga kiritilgan.
Bunday ko’rinishdagi tanga so’mlar 1998, 1999 yillarda ham ishlab chiqarilgan.
2000 va 2001 yillarda 1, 5 va 10 so’mlik tangalarning hajmi kichraytirilgan va
dizayni o’zgartirilgan. Bundan tashqari, po’lat, mis va nikel qotishmali 50 so’mlik
(2001) va 100 so’mlik (2004) tangalar ham muomalaga kiritilgan. Markaziy bank
2018 yilda mayda kupyuralarni 50, 100, 500 so’mlik yangi namunadagi tangalarga
almashtirdi hamda 200 so’mlik tangalarni chiqardi. Tangalarda Toshkentdagi
Alisher Navoiy haykali, Toshkentdagi Amir Temur haykali, Toshkent kuranti ,
Samarqanddagi Registon maydoni, Oq saroy, Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi
muzeyi, Toshkentdagi Mustaqillik maydonidagi monument, Toshkent tennis korti
fonidagi tennischi, Milliy kurash tushayotgan polvonlar, futbol maydoni fonidagi
futbolchi, Olimpiya shonshuhrati muzeyi fonida mash'ala ushlagan sportchi
tasvirlangan.
So’m dizaynida qadimiy naqshlarga, yurtimizdagi osori atiqalar tasviriga
katta e'tibor berilgan. 1 so‘mlikning orqa tarafida Toshkent shahridagi Alisher
Navoiy nomidagi davlat akademik Katta teatri , 3 so‘mlikda-Buxorodagi Chashmai
Ayyub maqbarasi, 5 so‘mlikda-O‘zbekiston milliy bog‘idagi Alisher Navoiy
sharafiga o‘rnatilgan haykal va me'moriy kompozitsiya, 10 so‘mlikda-
Samarqanddagi Go‘ri Amir maqbarasi, 25 so‘mlikda-Samarqanddagi «Shohi
Zinda» tarixiy-me'moriy ansambli, 50 so‘mlikda Samarqanddagi Registon tarixiy-
me'moriy ansambli, 100 so‘mlikda - Istiqlol saroyi (sobiq Xalqlar do‘stligi saroyi)
tasvirlangan. Keyinchalik, Toshkentda 144 x 78 mm o’lchamda chop etilgan katta
46

kupyuralarning dizayni o’zgartirilgan. Old qismida O’zbekiston Respublikasining
kattalashtirilgan gerbi, orqa qismida asosan mustaqillik yillarida barpo etilgan
inshootlar tasvirlangan. 200 so’mlikda Samarqanddagi Registon ansamblining
Sherdor madrasasida tasvirlangan, quyosh orqalagan sherning ramziy tasviri, 500
so’mlikda Toshkentda Amir Temurga o’rnatilgan haykal, 1000 so’mlikda
Toshkentdagi Temuriylar tarixi muzeyi binosi , 5000 so’mlikda O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi binosi, 10000 so’mlikda
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi senati binosi tasvirlangan. O’zbekistonda
2019-yilning 25-fevraldan boshlab qiymati 100 000 so’m bo’lgan banknot
ko’rinishidagi yangi pul belgisi muomalaga chiqarildi. Qiymati 100 000 so’m
bo’lgan banknotning mavzusi (tematikasi) buyuk o’zbek olimi Mirzo Ulug’bek
faoliyati va uning astronomiya fanidagi yutuqlariga bag’ishlangan.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g'risidagi qonunning 3-
moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining bosh
maqsadi–milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta barqarorligi pul
massasi, narx–navo va milliy valyuta kursining barqaror bo’lish tushunchasini o’z
ichiga oladi. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi. Monetor
siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda
amalga oshirish. O’zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini
tashkil qilish va ta’minlash. Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati
ustidan nazorat qilish. O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta
zaxirasini saqlash va ularni boshqarish. Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat
byudjetining kassa ijrosini tashkil etish.Markaziy bank pul muomalasini
barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda quyidagi usullarda ham tayyorlanadi.
1. Nullifikatsiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib
muomalaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul inflatsiya darajasi o’ta yuqorilab
ketgan hollarda qo'llaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961
47

yillardagi pul islohati, O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida
qo'llanilgan.
2. Revolvatsiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy
valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$=
1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu
usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada
qo'llanilgan.
3. Devolvatsiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul
davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi
bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni rag'batlantirish, to’lov
muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib
inflyatsiyani kuchayishi va mamlakat to'lov balansning salbiy qoldiqga ega
bo’lishidir.
Bu usul AQSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini
pasaytirish bilan qo'llanilgan.
4. Denominatsiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish
hisoblanadi va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomaladagi pul hajmi
oshganda qo'llaniladi. Bu usul Rossiya federatsiyasida 1921-1922 yillardagi pul
islohatida 1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, Buxoro Shòro Xalq
Respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston Respublikasida 1994 yilda
1000:1 holida qo'llanilgan. O’zbekistonda pul muomalasi bilan asosan Markaziy
bank shug’ullanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
Pul muomalasi, kredit berish, mablag’ bilan ta’minlash, hisob-kitob qilish va tashqi
iqtisodiy aloqa sohalarida respublika iqtisodiy va valyuta siyosatini ishlab chiqish
va amalga oshirish; Hisobga olishning , hisob berishning, hisob-kitob-ssuda va
48

valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning yagona qoidalari va normalarini
belgilash; Ssuda-depozit operatsiyalarini tartibga solish va umumiy pul
muomalasini boshqarishning normativlarini o’rnatish; Barcha banklar va kredit
muassasalari, pul-kredit va valyuta operatsiyalariga doir O’zbekiston Respublikasi
qonunlari va qoidalariga rioya etishlari ustidan nazorat qilish; Barqaror pul
muomalasini va O’zbekiston Respublikasi hududida muomalada bo’lgan pulning
xarid qobiliyatini saqlash; Bank ishlari bilan shug’ullanish uchun litsenziyalar
berish.
Respublika pul va kredit tizimiga rahbarlik qilish;
Milliy valyutani joriy qilish va u bilan respublika xalq xo’jaligini ta’minlash;
O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida” qonuniga muvofiq Markaziy bankning bosh maqsadi milliy
Valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat va davlat monetar siyosatining
asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish hamda Markaziy bank to’lov vositasi sifatida
banknotlar va tangalar ko’rinishdagi naqd pul belgilarini muomalaga chiqarish va
muomaladan qaytarib olish bo’yicha mutloq huquqga ega.Shunga muvofiq,
muomalaga naqd pul chiqarish, ularni saqlash, muomaladan qaytarib olish va
muomala uchun yaroqsiz holatga kelgan pul belgilarini yangi pul belgilariga
almashtirish vazifalarini bajaradi. Shuningdek, muomalaga chiqarilmagan pul
belgilarini saqlash maqsadida Markaziy bank Rezerv fondlarini tashkil etadi va
ular bo’yicha pul mablag’larining tarkibiy qismlarini , ya’ni banknot va tangalar
ko’rinishidagi qoldiq limitlarini belgilaydi. Tijorat banklari aylanma kassalarining
qoldiq limitlari ham Markaziy bank tomonidan o’rnatiladi.
Markaziy bank Respublika banklarida pul muomalasini va kassa ishlarini
tashkil etish hamda ularning buxgalteriya hisobini yuritish bilan bog’liq barcha
me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqadi.
Markaziy bank o’zining asosiy maqsadini to’laqonli bajarish, ya’ni pul
muomalasini barqaror saqlab turishga hamda milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlash uchun pul muomalasi holatini muttasil o’rganadi va tahlil qiladi hamda
49

uni mustahkamlash uchun amaliy choralar ko’radi. Asosiy naqd pul oqimlari tijorat
banklari kassalari orqali o’tganligi sababli, Respublikada faoliyat yuritayotgan
tijorat banklarining naqd pul muomalasi bilan bog’liq faoliyatini tartibga soladi va
nazorat qiladi.
Markaziy bank tomonidan naqd pul muomalasini tartibga solish maqsadida
tijorat banklari va ularning mijozlari uchun majburiy bo’lgan quyidagi talablar
o’rnatilgan:
Kassa operatsiyalarini amalga oshirish tartibi;
Tijorat banklari kassalariga naqd pullarni topshirish va olish tartibi;
Tijorat banklari aylanma kassalariga limit o’rnatish tartibi;
Tijorat banklari aylanma kassalari mustahkamlash uchun zaxira pullarini tashkil
qilish tartibi;
Tijorat banklari kassa aylanmalarini hom cho’t qilish tartibi;
Xo’jalik subyektlari naqd pul tushumlarini inkassatsiya xizmati tomonidan tijorat
banklari kassalariga topshirish tartibi;
Banknotlar va monetalarni to’lovga yaroqlilik qobiliyatini aniqlash tartibi;
Xo’jalik subyektlari kassalari qoldig’iga limit o’rnatish tartibi;
Naqd pul bilan hisob – kitob qilish tartibi;
Kassa operatsiyalarining buxgalteriya hisobi;
Chakana savdo korxonalariga naqd pulsiz hisob – kitob qilish tartibi.
Markaziy bank va uning Hududiy Bosh Boshqarmalari (HBB) zimmasiga
Qoraqalpog’iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahrida pul muomalasini
tashkil etish, tijorat banklari naqd pul bilan bog’liq faoliyatini muvofiqlashtiradi va
monitoring yuritadi.
Bank muassasalariga kelib tushgan pul birliklari va tangalarning qayta
sanalishi, to’lovga yaroqli, eskirgan hamda yaroqsiz, ya’ni to’lov qobiliyatini
yo’qotgan pul birliklarini toifalarga ajratilgan holda saralash, taxlash, tegishli
ravishda o’rab bog’lash va qayta muomalaga chiqarilishi kabi ishlarning sifatini
50

yanada oshirish yuzasidan Markaziy bankning barcha muassasalari va tijorat bank
bo’limlariga doimiy ravishda tegishli ko’rsatmalar berib boriladi. Pul birliklarining
«yaroqli», «eskirgan»va «to’lovga yaroqsiz» toifalar bo’yicha mezonlarini ishlab
chiqadi.
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari
rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli
istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berdi.
Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv
kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali
ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy
qadamlar bo’ldi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan
foydalanilishi, o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi
narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish
imkoniyatini beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini
liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
Farmoni e’lon qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori
qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va
inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar
Kompleksi tasdiqlandi.
Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
51

faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi
bo’ldi.
Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy
bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va
institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.
Qayd etish lozimki , iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta
ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi
o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri qabul qilinishi
va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda
pulkredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi
kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion
targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda
ishlab chiqilgan.
52

Xulosa
Pulning vujudga kelishi tarixiy jarayon, u tovar ayirboshlashning
rivojlanishiga asoslanadi, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ziddiyatlarining
keskinlashuvi natijasidir. Oltin (yoki kumush) pul umumiy ekvivalent rolini
o‘ynovchi maxsus tovar bo‘lgan. Odamlar pul uchun deyarli hamma narsaga
tayyor va pul odamlarga deyarli barcha narsani berishi mumkin. Pul – bu hamma
tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo‘lgan, umumiy ekvivalent rolini
o‘ynovchi maxsus tovardir. Hozirgi zamon puli tovarlarni ayirboshlashda umumiy
ekvivalent rolini bajaruvchi, umumko‘pchilik tomonidan tan olingan va davlat
tomonidan qonunlashtirilgan vositadir. Tovar ishlab chiqarish bilan bog’liq holda
pul kelib chiqar ekan, uning kelib chiqishi haqida ham qator nazariyalar borki, bu
masalaga yondashuvga ko’ra umumiy ravishda ikkiga: ratsionalistik va evolyutsion
yondashuvgv bo’lish mumkin. Birinchisi subyektiv psixologik yondashuv bo’lib,
pulning kelib chiqishi kishilar o’rtasidagi kelishuv tufayli yuz bergan degan fikr
bildirsalar, ikkinchisi esa pul jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining
mahsuli deb ko’rsatishadi.
Pul bozor iqtisodiyotining eng universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib,
qiymat o’lchovi, muomala, jamg’arish funksiyasini bajaradi. Hozirgi paytda kredit
va elektron pullar keng qo’llanila boshladi. Kredit pullar sifatida rivojlangan
davlatlarda to’lov va muomala vositasi sifatida keng qo’llaniladigan cheklar,
depozitlar, veksellar, sertifikatlar ishlatiladi. Elektron pullar esa kompyuter va
boshqa informatsion tizimlar orqali har qanday ayirboshlash operatsiyasi uchun
to‘lanadigan pullar hisoblanadi.Ya’ni, hozirgi zamon pullari har qanday tovarni
ayirboshlash yoki qarz to‘lashga qabulqilinadigan davlat tomonidan belgilangan
ekvivalentlikning umumiy vositasi. Hozirgi paytda mamlakatdagi barcha naqd va
naqd bo’lmagan, «kvazi» pullar birgalikda pul massasini tashkil qiladi. Pul
iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan munosabatlarning kuchli regulyatori hisoblanadi.
Kreditlash va boshqa operatsiyalar pul yordamida amalga oshiriladi.
53

Pul, pul nazariyasi va tizimining nazariy asoslarini , pul va naqdsiz hisob-
kitoblarni ko'rib chiqib, iqtisodiyotda pulning rolini aniqlash uchun quyidagi
xulosalarni chiqarishimiz mumkin: pul milliy bozor doirasida xo'jalik yurituvchi
subyektlarning haqiqiy aloqasi sifatida faoliyat yuritadigan universal ekvivalentdir.
Ularning evolyutsiyasi tashqi ko'rinishdagi bozor munosabatlarining evolyutsiyasi
bilan belgilanadigan universal ekvivalentdan boshqasiga o'tish shaklida namoyon
bo'ladi. Eng muhim iqtisodiy kategoriya sifatida pul bozorning barcha
subyektlarini yagona reproduktiv jarayonga bog'laydi. Pulni ko'p tomonlama
ishlatish va ularning jamiyat rivojlanishiga ta'siri, asosan, mahsulot bozor
subyektlari tomonidan o'z iste'moli uchun emas, balki pul uchun sotiladigan
boshqa iste'molchilar uchun ishlab chiqarilganiga asoslanadi.
Pul tovar ishlab chiqarishning qarama-qarshiligiga yo'l qo'ydi: iste'mol
qiymati va qiymati, ya'ni bir kishi uchun bir xil mahsulot iste'mol xarajatlari va
qiymatiga ega bo'lmaydi. Pul kelishi bilan tovar dunyosi ikki qismga bo'lingan-bu
mol va boshqa barcha tovarlar kabi pul. Iste'mol qiymati barcha tovarlar tomoniga
qaratilgan va xarajat pul tomonida. Pul bozor iqtisodiyotida muhim rol o'ynashi
mumkin degan xulosaga kelish mumkin. Bu quyidagilarda namoyon bo'ladi:
1. Pulning ijtimoiy roli, ularning iqtisodiy tizimdagi vazifasi, ular tovar
ishlab chiqaruvchilar o'rtasida bog'lovchi sifatida harakat qilishidir. Ular ijtimoiy
ishlab chiqarishning umumiy sharti, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilarning
ijtimoiy iqtisodiy aloqalarining "vositasi", tovar xo'jaliklarida ijtimoiy mehnatni
o'z-o'zidan hisobga olish vositasi.
2. Pul sifat jihatidan rol o'ynaydi - ular kapital yoki o'z-o'zidan o'sib
borayotgan qiymatga aylanadi. Pul, ularning ishlashi sanoat kapitalining
aylanmasiga kiritilganligi sababli, yakka tartibdagi kapitalni ko'paytirishda pul
kapitaliga aylanadi va ular boshlang'ich nuqtani va uning aylanishining natijasini
ifodalaydi:
54

Pulning kapital sifatida roli ularning vazifalari orqali namoyon bo'ladi.
Shunday qilib, korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymati pul bilan
ifodalanadi. Shu bilan birga, pul ham qiymat va pul kapitalining o'lchovidir. Agar
mahsulot naqd pulga sotilsa va pul ishlab chiqarish vositalari sotib olinsa, pul ham
aylanma vositasi , ham kapital sifatida xizmat qiladi. Agar mahsulot kreditga sotilsa
va kredit muddati tugagandan so'ng qarz majburiyatlari pul bilan to'lansa, bu erda
ular kapital va to'lov vositasi sifatida xizmat qiladi. Pulning mohiyati aylanma
mablag'lar va jamg'arish vositalarining qiymatini o'lchash funksiyalarini
bajarishdir. Muomala vositasi sifatida pul tovarlar va xizmatlarni sotib olish,
shuningdek qarzlarni to'lash uchun ishlatiladi. Pul qiymatini o'lchash va tovarlar va
xizmatlar qiymatini solishtirish uchun qo'llaniladi sifatida. Jamg'arma vositasi
tovarlar va xizmatlarni sotishdan keyin pulni sotib olish qobiliyatini saqlab qolish
va kelajakda uni ta'minlash qobiliyatini anglatadi. Shunday qilib, pul boshqa
mablag'larni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan moliyaviy vositadir.
55

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil
7 fevraldagi PF4947-sonli Farmoni.
2. O’zbеkistоn Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Plastik kartоchkalar
asоsida hisоb – kitоb qilish tizimini yanada rivоjlantirish chоra-tadbirlari
to’g’risida”gi 2004 yil 24 sеntyabrdagi qarоri.
3. Rashidоv О.Yu., Alimоv I.I., Tоymuхamеdоv I.R., Tоjiеv.R.R.Pul, krеdit va
banklar.Darslik.-T.,TDIU, 2008
4. Shоdmоnоv Sh.Sh.,Yaxshiyeva M.T., Yusupov R.A. Pul nazariyasi , ma’ruza
matnlari. Toshkent-2009.
5. Shоdmоnоv Sh. Bоzоr iqtisоdiyotiga o’tishda pulning yangi mazmuni va
rоli. Bоzоr, pul va krеdit. Maхsus nashr , 2001.
6. O’zb е kist о n R е spublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. O’zb е kist о n
R е spublikasining 2008 yil statistik a х b о r о tn о masi , T., 2009.
7. www.cbu.uz
8. www.bank.uz
9. www.thebanker.com
10. www.lex.uz
11. www.stat.uz
12. www.gov.
56

Pul to’g’risidagi turli xil nazariya va hozirgi zamon puling tasnifi

Sotib olish