Pul va ularning iqtisodiyotdagi roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	57.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

umarxon

Ro'yxatga olish sanasi 24 Mart 2025

0 Sotish

Pul va ularning iqtisodiyotdagi roli

Sotib olish

PUL VA ULARNING IQTISODIYOTDAGI RO'LI
1

REJA:
KIRISH………………………………………………………………………3
I.BOB. PUL TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY TIZIMDAGI
O‘RNI
1.1. Pul-kredit siyosati va iqtisodiy rivojlanishga ta’siri……………………...5
1.2. Zamonaviy pul tizimlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri……………….10
II.BOB. PUL TIZIMINING ASOSIY SHAKLLARI VA ULARNING
IQTISODIYOTGA TA’SIRI
2.1. Markaziy bankning pul tizimini tartibga solish xususiyatlari……………16
2.2. Elektron pullar va raqamli valyutalarning iqtisodiyotga ta’siri…………..25
XULOSA………………………………………………………………….......29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….30
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lgan
pul insoniyat taraqqiyotida katta ahamiyat kasb etadi. Pulning vujudga kelishi va
rivojlanishi iqtisodiy munosabatlarning samarali tashkil etilishida muhim rol
o‘ynagan. Dastlabki davrlarda tovar ayirboshlash vositasi sifatida shakllangan pul,
bugungi kunda iqtisodiy jarayonlarning boshqaruv mexanizmlaridan biri sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
Pul nafaqat oddiy hisob-kitob vositasi, balki jamiyatdagi iqtisodiy barqarorlik
va rivojlanishning muhim omillaridan biridir. U iqtisodiyotda qiymat o‘lchovi,
muomala vositasi, jamg‘arish vositasi, to‘lov vositasi va jahon puli kabi
funksiyalarni bajaradi. Ushbu funksiyalar orqali pul milliy iqtisodiyotning o‘sishi
va rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Bugungi kunda pul-kredit siyosati, inflyatsiya, raqamli valyutalar va xalqaro
moliyaviy munosabatlar iqtisodiyotning asosiy muammolaridan biriga
aylanmoqda. Markaziy banklar tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosati
mamlakatning iqtisodiy o‘sishi va barqarorligini ta’minlashda muhim vositalardan
biri bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, texnologik taraqqiyot sababli elektron pullar,
raqamli valyutalar va blokcheyn tizimlari jahon iqtisodiyotida yangi davrni
boshlab bermoqda.
Mazkur kurs ishi davomida pulning iqtisodiyotdagi o‘rni, uning asosiy
funksiyalari, davlat va Markaziy bankning pul-kredit siyosati, inflyatsiya
jarayonlari hamda raqamli iqtisodiyot sharoitida pulning evolyutsiyasi kabi jihatlar
tahlil qilinadi. Shu orqali pul tizimining iqtisodiyotga ta’siri, uning ijobiy va salbiy
tomonlari hamda mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish uchun samarali
mexanizmlar aniqlanadi.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi – pulning
iqtisodiyotdagi o‘rnini, uning funksiyalarini va iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini
3

tahlil qilish, shuningdek, zamonaviy pul tizimining rivojlanish tendensiyalarini
o‘rganishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Kurs ishi quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi:
Pul tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi ahamiyatini o‘rganish;
Pulning asosiy funksiyalarini tahlil qilish va ularning iqtisodiy jarayonlarga
ta’sirini aniqlash;
Pul-kredit siyosati va Markaziy bankning rolini tahlil qilish;
Inflyatsiya va pul tizimi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatish;
Kurs ishining ob’ekti: Ushbu ishning ob’ekti – milliy va xalqaro
iqtisodiyotda pulning o‘rni, uning ta’sir omillari va rivojlanish dinamikasidir.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti – pulning iqtisodiy
jarayonlarga ta’siri, pul-kredit siyosati va zamonaviy pul tizimlarining o‘ziga xos
xususiyatlari hisoblanadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Mazkur ishning amaliy ahamiyati shundan
iboratki, u pul tizimining iqtisodiyotga ta’sirini chuqur tahlil qilish orqali
moliyaviy siyosatni yaxshilash, inflyatsiya va deflyatsiya jarayonlarini boshqarish
hamda zamonaviy pul tizimlaridan samarali foydalanish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqishga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishi natijalari iqtisodiy tahlillar, ilmiy
izlanishlar va moliyaviy strategiyalarni ishlab chiqishda foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: II.BOB 4 paragrf 30 Sahifa
Xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
4

I.BOB. PUL TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY
TIZIMDAGI O‘RNI
1.1. Pul-kredit siyosati va iqtisodiy rivojlanishga ta’siri
Pul-kredit siyosati – davlat tomonidan pul massasi va foiz stavkalarini
tartibga solish orqali iqtisodiy jarayonlarni boshqarish vositasidir. Bu siyosat
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani nazorat qilish, ish o‘rinlari yaratish
hamda iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash kabi asosiy maqsadlarga
yo‘naltirilgan. Pul-kredit siyosati odatda Markaziy bank tomonidan amalga
oshiriladi va iqtisodiy rivojlanishga ta’sir qiluvchi muhim vosita hisoblanadi.
Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari Pul-kredit siyosati turli vositalar
orqali amalga oshiriladi:Diskont siyosati – Markaziy bank tomonidan tijorat
banklariga beriladigan kreditlarning foiz stavkalarini belgilash. Bu stavkaning
oshirilishi yoki pasaytirilishi tijorat banklari kredit siyosatiga ta’sir qiladi.
Majburiy zaxira normalari – tijorat banklarining Markaziy bankda saqlashi
shart bo‘lgan minimal mablag‘ miqdori. Bu instrument bank tizimining likvidligini
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Ochiq bozor operatsiyalari – Markaziy bank tomonidan qimmatli qog‘ozlar
(obligatsiyalar) sotib olish yoki sotish orqali pul massasi tartibga solinadi.
Valyuta intervensiyalari – Markaziy bank xorijiy valyutani sotib olish yoki
sotish orqali milliy valyuta kursini boshqaradi.
Pul-kredit siyosatining iqtisodiy rivojlanishga ta’siri
Pul-kredit siyosati to‘g‘ri amalga oshirilganda iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin:
Inflyatsiyani nazorat qilish – Markaziy bankning pul massasini tartibga solishi
orqali narxlarning barqarorligi ta’minlanadi.
5

Ishsizlik darajasini kamaytirish – Foiz stavkalarining pasaytirilishi biznes
kreditlarining arzonlashishiga va yangi ish o‘rinlari yaratilishiga yordam beradi.
Investitsiyalarni rag‘batlantirish – Kreditlar bozorida qulay sharoitlar yaratish
orqali korxonalar va tadbirkorlik subyektlari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
mumkin.
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash – Valyuta siyosati iqtisodiy
barqarorlikka va xalqaro savdo munosabatlariga ta’sir qiladi.
O‘zbekistonda pul-kredit siyosati va uning natijalari
O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan amalga oshirilayotgan pul-kredit
siyosati oxirgi yillarda iqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan. Inflyatsiyani pasaytirish, bank tizimini isloh qilish va
tadbirkorlik subyektlariga kredit olish sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha bir qator
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Insoniyat taraqqiyotining deyarli barcha bosqichlarida pul odamlarga
iqtisodiy hayotni tashkil qilish vositasi bo`lib xizmat qilib kelgan va kelajakda ham
shunday bo`lib qoladi. Har qanday jamiyatda ham ular pul topish uchun mehnat
qiladilar va unga o`zlari uchun zarur bo`lgan moddiy va nomoddiy ne`matlar
(tovarlar va xizmatlar) sotib oladilar. Xo`jalik aloqalari va bozor
munosabatlarining rivojlana borgani sari pulning jamiyat hayotidagi roli ortib
boradi. Tovar-pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining poydevorini tashkil qiladi.
Shuning uchun ham pul muomalasini oqilona tashkil qilish va uning
qadrsizlanishiga qarshi samarali chora-tadbirlarni amalga oshira berish davlat
iqtisodiy siyosatida muhim o`rin tutadi.
Pul ham aslida tovar bo`lib, u barcha tovarlarga xos bo`lgan xususiyatlarga
ega. Shu bilan birga, uni boshqa tovarlardan ajratib turuvchi jihatlari ham mavjud.
Birinchidan, har qanday tovar, odatda, kishilarning biron-bir ehtiyojini
qondiradi, pul esa maxsus tovar hisoblanadi, shu bois u boshqa tovarlarga
6

to`g`ridan-to`g`ri ayirboshlanish xususiyatiga ega. Har qanday tovarga
ayirboshlanish, ya`ni insonlarning tovarlarga bo`lgan barcha ehtiyojlarini qondira
olish qobiliyati pulni jozibador tovarga aylantiradi.
Ikkinchidan, oddiy tovar aniq mehnat (etikdo`z, novvoy, dehqon, olim
mehnati) mahsuli hisoblanadi. Pul ham aniq mehnat mahsuli, lekin ana shu mehnat
natijasi (mahsulot yoki xizmat)ning sotishdan olingan ekvivalentdir. Uning
iste`mol qiymati kishilarning muayyan jismoniy yoki ma`naviy ehtiyojlarini
qondira olishda emas, balki tovarlar ayirboshlashda ishonchli vosita bo`la olish
qobiliyatidadir.
Inson hayotidagi muammolar ichida eng asosiysi pul topishdir. Aynan shu
muammoni echish insonning barcha boshqa muammolarining aksariyatini hal etish
kaliti hisoblanadi. Shuning uchun ham, ya`ni bosh muammoni hal qilish maqsadida
odamlar tovar ishlab chiqaradilar, turli xizmat ko`rsatish bilan band bo`ladilar, ular
bilan bozorga chiqadilar va boshqalar bilan iqtisodiy (pul) munosabatlarga
kirishadilar. Bozorda ishlab chiqarish vositalari pulga sotib olinib, ular yordamida
yaratilgan tovarlar pulga ayirboshlanib, iste`molga o`tadi. Tovarlar shaxsiy
iste`molgami yoki ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun sarf etiladimi, baribir
ularni harakatga keltiruvchi kuch puldir.
Bozor munosabatlari sharoitida pul o`ta muhim iqtisodiy vositadir. U tufayli
ishlab chiqarishning takrorlanishi amalga oshadi, iqtisodiy o`sishga erishiladi. Pul
shaklidagi mablag`lar bozorda rerurslarga aylanadi, tovarlar sotilib, yana pulga
aylantiriladi.
Pulning insoniyat hayotidagi ahamiyati u bajarayotgan quyidagi vazifalarda
o`z aksini topadi:
Avvalambor, pul qiymat o`lchovi vazifasini bajaradi. Har qanday tovar ishlab
chiqarilganda yoki xizmat ko`rsatilganda muayyan mehnat sarflanadi. Ana shu
sarflangan mehnat bozor narxi orqali o`lchanib, pulda ifodalanadi.
7

Tovarning bozordagi narxi orqali uni ishlab chiqarishga ketgan mehnat va
barcha sarf-xarajatlarning nafaqat miqdori, balki sifati ham o`z o`lchovini topadi.
YAxshiroq xomashyodan tayyorlangan tovarning sifati ham, odatda, yaxshiroq
bo`ladi va binobarin, uning qiymati ham yuqoriroq bo`lgani uchun yuqori narxda
sotiladi. Bunday tovarlar o`z egasiga ko`proq daromad (ya`ni pul) keltiradi.
Tovarning bozordagi qadri, uning xaridorgirligi va raqobatbardoshliligi ham
pul orqali o`z ifodasini topadi. Bozorga chiqqan tovar qancha yuqori narxda va tez
o`z iste`molchisini topsa, bu narsa shu tovarning sifati yaxshiligidan va uning
xaridorgirligidan dalolat beradi.
Hech qanday tovar pul kabi bozordagi mahsulotlar va xizmatlarning qadr-
qiymati va bahosini o`lchab bera olmaydi.
Pulning ikkinchi vazifasi (yoki funktsiyasi) uning muomala vositasi
ekanligidir. Chunki pul yordamida tovarni sotish, uni pulga almashtirish va bu
pulga yana boshqa tovar sotib olish mumkin. Pul yordamida tovarni tovarga
ayirboshlash (barter) bartaraf etiladi, oldi-sotdi ishlari ma`rifatlashgan,
madaniylashgan holda va yuqori samara bilan amalga oshadi.
Va nihoyat, pul jamg`arish vositasi vazifasini bajaradi, chunki pul boylik
shakliga kirib, o`z egasiga kerak bo`lganda, xarid etish vositasiga aylanadi. Pul
qog`oz yoki tanga bo`lgani uchun emas, balki o`zida mehnatni
mujassamlashtirgani, unga hamma narsani xarid etish hamda saqlash mumkin
bo`lgani uchun boylik hisoblanadi.
Pul iqtisodiyotning samarali amal qilishini ta`minlovchi vosita sifatida,
avvalambor, o`zi sog`lom bo`lishi, ya`ni uning qadri-qiymati barqaror bo`lishi
kerak. Sog`lom bozor iqtisodiyoti pulga bo`lgan talab va taklifni muvozanatda
bo`lishini taqazo etadi. Ammo ushbu muvozanat buzilsa, ya`ni pul keragidan ortib
ketsa, u qadrsizlanadi, iqtisodiyot kasallikka uchraydi.
Ishlab chiqarish hajmi, pul miqdori va pulning aylanish tezligi va narx
o`rtasida uzviy bog`liqlik mavjud. Ishlab chiqarish o`smagan holda pul miqdori
8

ko`paysa, bunga javoban narx oshadi. Agar ishlab chiqarish o`sib, pul ko`paysa,
narx pasayadi. Kerakli pul miqdori faqat narxga qarab emas, balki iqtisodiyot
ahvoliga va pulning aylanish tezligiga qarab belgilanadi. Iqtisodiy yuksalish yuz
berganda, pul ko`p bo`lsa, uning tovar bilan ta`minlanishi ortadi, pul qadri
tushmaydi. Ammo pul tez aylanib borsa, uning bir qismi ortiqcha bo`lib qoladi.
Narxning pul miqdoriga ta`siri qisqa davrda sezilmaydi, uzoq muddatda
namoyon bo`ladi. Agar pul miqdori iqtisodiy o`sishga monand ravishda ko`paysa,
u qadrsizlanmaydi. Ishlab chiqarish hajmi, pul miqdori va pul oboroti o`rtasidagi
muvozonat buzilsa, inflyatsiya yuz beradi.
Keragidan ortiqcha pul ishlab chiqarish natijasida narxlarning to`xtovsiz
o`sishi va pul birligining qadrsizlanishi inflyatsiya deb ataladi.
Inflyatsiya asosida, odatda, pul talabi bilan tovar massasining bir-biriga
nomuvofiqligi yotadi. Tovarlarga va xizmatlarga bo`lgan talab tovar aylanish
hajmidan oshib ketadiki, bu narsa tovar ishlab chiqaruvchilar va uni etkazib
beruvchilarning sarf-xarajatlari qanchaligidan qat`iy nazar, narx-navoning
ko`tarilishi uchun sharoit yaratib beradi. Davlat byudjetining taqchilligi (davlat
sarf-xarajatlarining ortib ketishi), haddan tashqari investitsiyalash (investitsiyalar
hajmining imkoniyat darajalaridan ortib ketishi) sharoitida ishlab chiqarishning
o`sishi va mehnat unumdorligining ko`tarilishiga qaraganda ish haqi ko`proq
o`sadi. Natijada talab bilan taklif o`rtasidagi muvozanat buziladi, pulning
qadrsizlanish jarayoni sodir bo`ladi.
Pul inflyatsiyasining sabablari asosan quyidagilardir.
Birinchidan, ko`p hollarda Markaziy bank tomonidan noto`g`ri pul
siyosatining o`tkazilishi va natijada tovarlar bilan ta`minlanmagan pulning
muomalada paydo bo`lishi. Masalan, iqtisodiy o`sishning pasayishining oldini
olish yoki fond birjasida aktsiyalar kursining tushib ketishini to`xtatish maqsadida
Markaziy bank pul taklifini ko`paytiradi, ya`ni pul emissiyasi amalga oshadi.
9

Ikkinchidan, byudjet taqchilligi ham muqarrar ravishda pulning
qadrsizlanishini keltirib chiqaradi. To`g`ri, pul siyosati bo`lmagan hollarda bunday
taqchillikni qoplash uchun yangi pullar chiqarilib, xo`jalik oborotiga kiritiladi.
Uchinchidan, bozorlarning monopollashuvi, ya`ni raqobatning yo`qligi
inflyatsiyaning avj olishiga sabab bo`ladi. Monopoliyalar bozordagi narx-navoni
yuqori belgilab, tovarlarni ishlab chiqish va taklif etishni ham kamaytirishga
harakat qiladilar. Bu narsa umumiy talab bilan taklif nisbatiga salbiy ta`sir
o`tkazadi va ular o`rtasidagi nomutanosiblikni kuchaytiradi.
1.2. Zamonaviy pul tizimlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri
Pul tizimi har bir mamlakatning iqtisodiy mexanizmlaridan biri bo‘lib,
moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda va iqtisodiy jarayonlarni boshqarishda
muhim rol o‘ynaydi. Tarix davomida pul tizimlari rivojlanib, turli shakllarga ega
bo‘ldi. Hozirgi kunda zamonaviy pul tizimlari asosan naqdsiz hisob-kitoblar,
elektron pullar va raqamli valyutalar bilan bog‘liqdir. Ushbu bo‘limda zamonaviy
pul tizimlarining turlari va ularning iqtisodiyotga ta’siri tahlil qilinadi.
Zamonaviy pul tizimlarining turlari Bugungi kunda quyidagi asosiy pul
tizimlari mavjud:Naqdsiz hisob-kitob tizimi Plastik kartalar, bank o‘tkazmalari va
turli to‘lov tizimlari orqali amalga oshiriladigan moliyaviy operatsiyalar.
Bank tizimi rivojlangan mamlakatlarda naqdsiz hisob-kitob tizimi iqtisodiy
faoliyatning asosiy vositasiga aylangan.
Elektron pul tizimi Raqamli texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan to‘lov
tizimlari bo‘lib, masalan, PayPal, Apple Pay, Google Pay kabi tizimlar bunga
misol bo‘la oladi.
Ular pul muomalasining tezkorligini oshiradi va xalqaro tranzaksiyalarni
osonlashtiradi.
Kriptovalyutalar va blokcheyn texnologiyasi Bitcoin, Ethereum, Ripple kabi
kriptovalyutalar markazlashmagan to‘lov tizimlariga asoslangan.
10

Ular banklarga bog‘liq bo‘lmagan holda ishlaydi va shaffof hamda xavfsiz
tranzaksiyalarni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
Markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC – Central Bank Digital Currency)
So‘nggi yillarda ko‘plab mamlakatlarning Markaziy banklari o‘z raqamli
valyutalarini joriy etish ustida ish olib bormoqda.
Xitoyning "Digital Yuan", Yevropa Markaziy bankining "Digital Euro"
loyihalari bunga misol bo‘la oladi.
Zamonaviy pul tizimlarining iqtisodiyotga ta’siri Zamonaviy pul tizimlari
iqtisodiyotga quyidagi jihatlarda ta’sir ko‘rsatadi:
Moliyaviy operatsiyalar tezlashadi Elektron pullar va raqamli to‘lov tizimlari
moliyaviy operatsiyalarni soddalashtiradi va ular tezroq amalga oshiriladi.
Bank tizimining samaradorligi oshib, iqtisodiy jarayonlar jadallashadi.
Xalqaro savdo rivojlanadi Zamonaviy pul tizimlari orqali xalqaro
tranzaksiyalar ancha tez va qulay bo‘lib, eksport-import jarayonlarini
osonlashtiradi.
Bu esa milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasini
kuchaytiradi.
Pul muomalasi xavfsizligi oshadi Kriptovalyutalar va blokcheyn
texnologiyasi firibgarlik va korruptsiyaning oldini olish imkoniyatini beradi.
Tranzaksiyalar shaffof bo‘lib, ularni kuzatish va nazorat qilish osonlashadi.
Inflyatsiya va monetar siyosatga ta’siri Markaziy bank raqamli
valyutalarining paydo bo‘lishi pul-kredit siyosatini samaraliroq olib borish
imkonini beradi.
Inflyatsiya darajasini nazorat qilish osonlashadi, chunki pul oqimi aniq
kuzatilishi mumkin.
11

An’anaviy bank tizimiga ta’siri Raqamli valyutalar va fintech
kompaniyalarning rivojlanishi an’anaviy bank xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojni
kamaytirishi mumkin.
Ulardan tashqari inflyatsiyaga tashqi omillar ham ta`sir qiladi. Masalan,
xomashyo va energoresurslar bahosining ko`tarilishi, xorijiy sarmoyalar (kreditlar)
foiz stavkasining ortishi, xalqaro ahvolning tanglashuvi va hokazo.
Shuni aytib o`tish kerakki, pulning qadrsizlanishi erkin bozor iqtisodiyoti
sharoitida yuqorida ko`rsatib o`tilgan sabablar tufayli, albatta, sodir bo`lib
turadigan hodisadir. Bunday sharoitda uni jilovlab turish va iqtisodiyot taraqqiyoti
hamda xalqning turmush darajasiga ta`sirini kamaytirib turish har qanday
davlatning muhim vazifasi hisoblanadi.
U yoki bu mamlakat iqtisodiyotida chuqur inqiroz sodir bo`lsa, u holda
inflyatsiya ham chuqurlashadi yoki boshqacha qilib aytganda, uning jilovi davlat
qo`lidan chiqib ketadi. O`z paytida tegishli choralar ko`rilmasa, giperinflyatsiya
sodir bo`ladi, ya`ni pulning qadrsizlanishi oyiga 50 foizdan ortib ketadi.
Shu narsani ham ta`kidlab o`tish joizki, mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga
o`tishning eng dastlabki va og`ir yillarida ham giperinflyatsiyaga yo`l qo`yilmadi.
Buning asosiy omili bo`lib O`zbekistondagi kuchli antiinflyatsion (inflyatsiyaga
qarshi) siyosat xizmat qiladi.
Birinchidan, ishlab chiqarishni jonlashtirish, ya`ni uning o`sishini
rag`batlantirish choralari ko`rildi. Xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish va boshqalar shular jumlasiga
kiradi.
Ikkinchidan, pul massasining ortishini cheklash yoki to`xtatib qolish choralari
ko`rildi. Shu maqsadda pul daromadlari: ish haqi, nafaqa, pensiya va boshqa
to`lovlarning o`sishi ustidan nazorat kuchaytirildi, ortiqcha pulni tovar bozoridan
qaytarish uchun bankka qo`yiladigan depozit pullarga bank to`laydigan foizlar
oshirildi.
12

Pul deganda, biz, odatda, ko`z bilan ko`rish va qo`l bilan ushlash mumkin
bo`lgan qog`oz yoki tanga pullarni tushunamiz. Biroq bu pulning bir turi, ya`ni
naqd pullardir. Shu bilan bir vaqtda naqd bo`lmagan pullar ham mavjud bo`lib,
ular aholining bank depozitlarida, kredit kartochkalarida, korxona, firma va
tashkilotlarning bank hisob raqamlarida turuvchi pullaridir. Bu pullarni naqd
bo`lmagan pullar deb yuritiladi.
Pulning bu turi, ya`ni naqd bo`lmagan pullarning naqd pulga nisbatan bir
qator afzalliklari mavjud bo`lib, ulardan eng muhimi bu pullarni asrashning qulay
va xavfsizligidir, aytaylik, safarga chiqqanda ularni ko`tarib yurishga ehtiyojning
yo`qligidir. Undan tashqari aholining bankka qo`ygan pullari doimo ko`payib
boradi.
Keyingi yillarda O`zbekistonda bozor munosabatlarining joriy etilishi va
rivojlanishi bilan “kredit kartochkalari” degan tushuncha hayotimizga kirib kela
boshladi. Bunday kartochkalarga qo`yilgan pulni mamlakatimizning istagan
shahrida naqd pulga aylantirish mumkin. Modomiki, unga qo`ygan pulingiz erkin
almashtiriladigan valyuta bo`lsa, istagan xorijiy mamlakatda kartochkadagi
pulingiz hisobidan o`zingizga kerakli miqdorda naqd pul olishingiz mumkin.
Naqd bo`lmagan pullar, ayniqsa, korxona, tashkilot va firmalar uchun hisob-
kitobning eng qulay shaklidir. Masalan, aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi yoki
avtomobillar ishlab chiqaruvchi korporatsiyaning faoliyat ko`rsatishi uchun zarur
bo`lgan pul mablag`larining miqdori bir necha yuz million, hattoki milliard so`mni
tashkil qilishi mumkin. Bu pullarni faqat bank hisob raqamlarida saqlash
mumkinligi va maqsadga muvofiqligi o`z-o`zidan ravshan.
Shunday qilib, mamlakat miqyosida harakatda bo`lgan pul massasi naqd
pullar va naqd bo`lmagan pullar yig`indisidan iboratdir.
Muomala doirasiga qarab, pullarni ikki turga - milliy va baynalmilal (xalqaro)
pullarga ajratish mumkin.
13

Milliy pullar (valyutalar) - ayrim mamlakatlarning pullari hisoblanadi.
Masalan, O`zbekiston so`mi, Rossiya rubli, AQSh dollari, Angliya funt sterlingi,
Qozog`iston tengesi va hokazolar.
O`z navbatida milliy pullar ham ikki xil bo`ladi - erkin almashtiriladigan
(masalan, AQSh dollari, Angliya funt sterlingi va boshqalar) va faqat o`z
mamlakati doirasida amal qiladigan. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga kiruvchi
mamlakatlarning pullari hozircha ikkinchi turdagi, ya`ni faqat o`z mamlakati
doirasida amal qiladigan pullar jumlasiga kiradi.
O`zbekiston hukumati tomonidan o`zbek valyutasi (so`m)ning kuchi va
qadrini oshirishga qaratilgan qat`iy chora-tadbirlar belgilangan. Ularni amalga
oshirish natijasida yaqin yillarda bizning milliy valyutamiz ham erkin
almashtiriladigan pullar qatoridan o`rin olishi muqarrardir.
Baynalmilal pullar deb, xalqaro (ya`ni mamlakatlararo) munosabatlarda
ishlatiladigan pullarni tushunish kerak. Bunday pullar vazifasini bajaruvchi pullar
ham ikki xil ko`rinishga ega. Birinchisi – ayrim milliy valyutalar (masalan, AQSh
dollari) bo`lsa, ikkinchisi bir necha davlatlarning o`zaro kelishuvi asosida joriy
etilgan va ularning barchasida birdek foydalaniladigan valyutalar. Bunday
pullarning ilk namunasi Evro valyutasi bo`lib, u 2002 yil 1 yanvardan boshlab,
Evropa qit`asining 12 davlati (Avstriya, Belgiya, Olmoniya, Hollandiya,
YUnoniston, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Portugaliya, Finlandiya va
Frantsiya)da joriy etildi.
Kredit va uning turlari
Bozor iqtisodiyotigaasoslangan mamlakatlar iqtisodiyotida kredit muhim rolь
o`ynaydi. Kredit deb pul yoki tovar ko`rinishida tegishli foizlar bilan
qaytariladigan qarzni tushuniladi. Qarzga beruvchi (kreditor) bilan qarz oluvchi
o`rtasida paydo bo`luvchi munosabatlarni kredit munosabatlari deb aytiladi.
Ayrimsub`ektlarning vaqtincha bo`sh bo`lgan pul mablag`lari va tovar
resurslarimavjud bo`lgan bir paytda, boshqalarning ularga ehtiyoji bor. Masalan,
14

firma(korxona) o`z mahsulotini sotishdan olgan pul mablag`larini birdaniga
sarflaydi.Bu pullar xomashyo va materiallar sotib olguncha, ish haqi va
mukofotlarto`languniga qadar ma`lum vaqt davomida bo`sh turadi. Ishlab
chiqarish, fan vatexnikani rivojlantirishga mo`ljallangan mablag`lar ham
jamg`arilib boradi.Aholining vaqtincha bo`sh bo`lgani uchun bankka qo`ygan
jamg`armalari hammamlakat miqyosida kattagina mablag`larni tashkil etadi.
Kredit mexanizmi vositasida mamlakatdagi vaqtincha bo`sh bo`lgan
mablag`lar unga muhtoj bo`lgan xo`jalik sub`ektlariga ma`lum muddatga qarzga
beriladi. Erkin tadbirkorlikka keng yo`l ochib beruvchi bozor iqtisodiyoti
sharoitida pul yoki boshqa moddiy resurslarni qarzga olishga bo`lgan ehtiyoj
nihoyatda katta. Bunday ehtiyoj nafaqat yangidan ish boshlayotgan tadbirkorlarda,
balki muayyan davrdan boshlab faoliyat ko`rsatayotgan firma (korxona)larda ham
mavjuddir.
Kreditning muhim vazifasi investitsiya jarayonlarini faollashtirishdir. Kredit
mexanizmi vositasida korxonalarning jamg`arayotgan foydasi va aholining
jamg`armalari tezroq muddatlarda kapitalga aylanadi. Kredit tufayli ishlab
chiqarishning yangilanish jarayonlarini tezlashtirishga imkoniyat yaratiladi.
Ko`rinib turibdiki, kredit ishlab chiqarishning rivojlanishida muhim rol
o`ynaydi. Kredit ilmiy-texnika taraqqiyotiga, kapitalning aylanish tezligiga, ishlab
chiqarish xarajatlarining qisqarishi va samaradorlikning ortishiga yordam beruvchi
omildir.
Iqtisodiyotning rivojlanishida o`z-o`zini moliyalashtirish manbalarining,
amortizatsiya ajratmalari va jamg`arilgan foydaning roli juda katta. Shu bilan birga
bu manbalarni kredit bilan qo`shib olib borish ishlab chiqarish korxonalari uchun
eng yaxshi natijalar beradi. Bunda korxona (firma) ehtiyojlarining asoslanganligi,
mablag`lardan foydalanish mas`uliyatining kuchliligi, kreditni qaytarish va
foizlarni to`lash uchun real javobgarlik muhim ahamiyat kasb etadi.
15

Kredit mamlakat tashqi aloqalarining rivojlanishiga ham ijobiy ta`sir
ko`rsatadi.
Davlat kreditlash jarayonlariga faol aralashadi. Iqtisodiyotni jadal
rivojlantirish maqsadlarida davlat qarz oluvchilarning muayyan guruhlari uchun
kredit olishning qulay sharoitlarini yaratib beradi. Bu kredit uchun foiz darajalarini
tabaqalashtirish, hukumat kafolatlari yoki imtiyozlarini berish, ayrim tarmoqlar va
korxonalar uchun davlat mablag`laridan kredit resurslari ajratish yo`li bilan amalga
oshiriladi.
16

II.BOB. PUL TIZIMINING ASOSIY SHAKLLARI VA ULARNING
IQTISODIYOTGA TA’SIRI
2.1. Markaziy bankning pul tizimini tartibga solish xususiyatlari
Markaziy bank har qanday mamlakatning moliyaviy tizimida asosiy rolni
o‘ynaydi va pul muomalasini tartibga solish orqali iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlaydi. Uning asosiy vazifasi – inflyatsiyani nazorat qilish, milliy valyuta
barqarorligini saqlash hamda iqtisodiyotning uzluksiz ishlashini ta’minlashdir. Shu
bois Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirish orqali pul tizimini
boshqaradi.
Markaziy bankning pul tizimini tartibga solish vositalari Pul tizimini tartibga
solishda Markaziy bank quyidagi asosiy vositalardan foydalanadi:
Pul emissiyasi va pul massasini boshqarish Markaziy bank mamlakatdagi pul
massasini tartibga solish orqali iqtisodiy faollikni muvozanatga keltiradi.Kerakli
hollarda qo‘shimcha pul chiqarish yoki aksincha, ortiqcha pulni iqtisodiyotdan
chiqarib olish orqali inflyatsiya darajasini nazorat qiladi.
Foiz stavkalarini belgilash Markaziy bank tomonidan belgilangan asosiy foiz
stavkalari tijorat banklarining kredit siyosatiga ta’sir ko‘rsatadi.
Agar foiz stavkalari oshirilsa, kredit olish qimmatroq bo‘ladi va bu iqtisodiy
faollikni sekinlashtiradi. Aksincha, foiz stavkalarining pasaytirilishi biznes uchun
kredit olishni arzonlashtiradi va iqtisodiy o‘sishga turtki beradi.
Majburiy zaxira normalari
Tijorat banklari Markaziy bankda saqlashi shart bo‘lgan minimal mablag‘
miqdori majburiy zaxira normasi deb ataladi. Agar Markaziy bank ushbu normani
oshirsa, tijorat banklarining kredit berish imkoniyati qisqaradi va pul massasi
kamayadi. Aksincha, normani pasaytirish iqtisodiyotga ko‘proq kredit ajratilishiga
olib keladi.
17

Ochiq bozor operatsiyalari Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlarini
(obligatsiyalarni) sotib olish yoki sotish orqali pul massasini tartibga soladi.
Agar Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni sotib olsa, tijorat banklarida
qo‘shimcha mablag‘ paydo bo‘ladi va kreditlash hajmi ortadi. Aksincha,
obligatsiyalar sotilsa, iqtisodiyotdagi ortiqcha pul Markaziy bank hisobiga o‘tadi
va pul massasi qisqaradi.
Valyuta siyosati va milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash
Markaziy bank valyuta kursining barqarorligini ta’minlash uchun xorijiy
valyuta zaxiralarini boshqaradi.
Agar milliy valyutaning qadri pasaysa, Markaziy bank bozorga xorijiy
valyutani chiqarib, milliy valyutaga talabni oshiradi va uni barqarorlashtiradi.
Markaziy bankning pul tizimiga ta’siri
Markaziy bankning pul tizimini tartibga solish bo‘yicha olib boradigan
choralari iqtisodiyotga quyidagi jihatlarda ta’sir qiladi:
Inflyatsiyani nazorat qilish Markaziy bank pul massasini me’yorida saqlash
orqali narxlarning haddan tashqari oshib ketishining oldini oladi.
Inflyatsiyaning yuqori bo‘lishi aholining xarid qobiliyatini pasaytiradi,
shuning uchun Markaziy bank uning maqbul darajada bo‘lishini ta’minlashga
harakat qiladi.
Mamlakat iqtisodiy o‘sishini qo‘llab-quvvatlash Foiz stavkalarini
moslashtirish va kredit bozorini tartibga solish orqali Markaziy bank iqtisodiy
faollikni rag‘batlantiradi.
Kreditlash imkoniyatlarining oshishi yangi biznes loyihalarning paydo
bo‘lishiga va ishlab chiqarish hajmining ortishiga xizmat qiladi.
Bank tizimining barqarorligini ta’minlash Markaziy bank tijorat banklarining
likvidligi va ishonchliligini nazorat qiladi.
18

Moliya inqirozlarining oldini olish uchun tijorat banklariga zarur hollarda
likvidlik yordamini ko‘rsatadi.
Valyuta bozorini tartibga solish Valyuta intervensiyalari orqali milliy
valyutaning haddan tashqari qadrsizlanishiga yoki ortiqcha baholanishiga yo‘l
qo‘ymaydi.
Bu eksport-import balansini saqlash va xalqaro savdoda milliy valyutaning
maqbul kursini ta’minlashga yordam beradi.
O‘zbekistonda Markaziy bank pul siyosati
O‘zbekiston Markaziy banki oxirgi yillarda pul-kredit siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha islohotlarni amalga oshirmoqda. Jumladan:
Inflyatsiyani pasaytirish bo‘yicha qat’iy choralar ko‘rilmoqda.Tijorat
banklarining likvidlik darajasi nazorat qilinmoqda.
Raqamli to‘lov tizimlarini rivojlantirish va elektron pul muomalalarini
qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rilmoqda.
Kredit aloqalari pul (tovar) egasi bilan qarz oluvchi o`rtasida bevosita va
bilvosita bo`lishi mumkin. Birinchi holda ular to`g`ridan-to`g`ri muomalaga
kirishadi. Ikkinchi holda esa ularning aloqasi vositachilar orqali yuz beradi.
Shunga ko`ra, kreditning quyidagi asosiy shakllari kelib chiqadi: tijorat krediti,
bank krediti, iste`molchi krediti, davlat krediti, xalqaro kredit va boshqalar.
Tijorat krediti, bu – sotuvchilarning xaridorlarga tovar shaklida beradigan
kreditidir. Bunda tovarlar ma`lum muddatda pulini to`lash sharti bilan nasiyaga
beriladi. Tijorat kreditini nasiyaga oluvchi uning egasiga veksel (qarzning
majburiyatnomasi)ni beradi. Kreditning bu turi, odatda, mahsulotni sotuvchisi
bilan uning xaridori o`rtasida bevosita sodir bo`luvchi kredit munosabatlariga
taaaluqlidir.
19

Bevosita kreditning ommaviy ko`rinishlaridan biri qimmatbaho tovarlarni
(avtomashina, uy, televizor, komp ь yuter va hokazo) aholiga nasiyaga sotishdir. U
tovarlar etarli, binobarin, taqchillik yo`q bozorda qo`llaniladi.
Bank krediti – xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga qarz berishning asosiy va eng
ko`p tarqalgan turi bo`lib, u bilvosita kredit hisoblanadi. Buning sababi shundan
iboratki, bunda pul egalari bilan uni qarz oluvchilar o`rtasida bank tashkilotlari
vositachilik qiladi. Ular pulni uning egalariga foiz to`lash sharti bilan o`z qo`llarida
jamlaydilar va o`z nomidan qarzga berib, foizlar oladilar. Bunda uch sub`ekt (pul
egasi, kredit tashkiloti va qarz oluvchi)ning kredit aloqasi paydo bo`ladi.
Banklar qarzni ishonchli, pulni samarali ishlatishga qodir bo`lgan xo`jalik
sub`ektlariga beradilar. Ular o`z navbatida pulni investitsiya uchun sarflab
iqtisodiyotni o`stirishga ko`maklashadilar.
Banklar firmalarga tadbirkorlik uchun qarz bersa, iste`molchilarga tovar sotib
olish uchun qarz beradi. Buning natijasida iste`molchi krediti paydo bo`ladi.
Masalan, AQShda banklarning iste`molchilarga beradigan krediti hisobiga narxi
2500 dollargacha bo`lgan tovarlar xarid qilish mumkin. Xarid qilingan tovar pulini
banklar magazinlarning bergan schyotiga qarab to`laydilar. Bunday kredit g`oyat
imtiyozli bo`ladi. Uning foizi boshqa kreditlar foizidan kam, hatto foizsiz bo`lishi
mumkin.
Iste`molchi krediti aholining iste`mol ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan
bo`lib, u tovar yoki pul ko`rinishida bo`lishi mumkin.
Davlat krediti deyilganda, bir narsaga e`tibor berish kerakki, davlat unda qarz
beruvchi (kreditor) sifatida emas, balki qarz oluvchi sifatida qatnashadi. Qarz
beruvchi vazifasini aholi, firma (korxona) va tashkilotlar o`taydi. Davlat qarzni
turli shaklda, eng avval davlat zayomlari (zayom - ruscha qarz demakdir) shaklida
oladi. Zayom davlatning qarzdorlik guvohnomasi bo`lib, u qarzni vaqti kelganda
qaytarib berish va foiz to`lashni kafolatlaydi. Zayomlarni markaziy va mahalliy
20

hokimiyatlar chiqaradi. Zayomlar qarz haqi to`lash jihatidan foiz to`lanadigan va
ba`zan foizsiz ham bo`ladi.
Kredit munosabatlarida davlat faqat qarzdor vazifasini o`tamay, qarz beruvchi
rolini ham bajaradi. Davlat o`z mablag`lari hisobiga bankda qarz fondini tashkil
qiladi, xazinadan ham qarz beradi. Xazina qarzi davlat byudjetidan korxona, firma
va tashkilotlarga ularni moliyaviy sanatsiya qilish (sog`lomlashtirish) uchun
sarflanadi. Mazkur qarz ham ma`lum muddatga, qaytarib berish va foiz to`lash
sharti bilan beriladi. Ammo foiz g`oyat imtiyozli bo`ladi va daromad olishni
ko`zlamaydi.
Xalqaro kredit – ssuda (qarz) kapitalining xalqaro miqyosdagi harakati bo`lib,
bu harakat tovar va valyuta ko`rinishidagi mablag`larni qaytarib berishlik,
muddatlilik va haq to`lashlik asosida berish bilan bog`liq.
Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub`ektlar bo`lib tijorat
banklari, markaziy banklar, davlat organlari, hukumatlar, yirik korporatsiyalar
hamda xalqaro va mintaqaviy moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadilar. Xalqaro
kredit munosabatlarining ishtirokchilari sifatida, ikkinchi tomondan, odatda,
xorijiy mamlakatlar firma va kompaniyalari, xususiy banklar hamda xalqaro
tashkilotlar (Xalqaro valyuta fondi, Jahon tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo
rivojlanish banki va boshqalar) qatnashadilar.
Yana shuni ham alohida ta`kidlab o`tish lozimki, respublikamiz oliy o`quv
yurtlarida to`lov-kontrakt asosida o`qiyotgan talabalarga O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 26 iyuldagi 318-sonli qarori bilan ta`lim
kreditlari berish boshlandi.
Ta`lim kreditlari tijorat banklari tomonidan oliy ta`lim muassasalarining
kunduzgi bo`limlariga to`lov-kontrakt asosida qabul qilingan O`zbekiston
Respublikasi fuqarosi bo`lgan talabalarning o`qishi uchun talabalarning o`zlariga,
ularning ota-onalariga yoki vasiylariga beriladi.
21

Kredit tashkilotlari pul va kapital bozorining faol ishtirokchisi sifatida bozor
iqtisodiyotida muhim rol o`ynaydi. Jahon amaliyotida kredit tashkilotlari sifatida
asosan turli xil banklar faoliyat ko`rsatadilar va ular bozor infratuzilmasining
muhim unsuri hisoblanadi.
Banklar va ularning iqtisodiyotni moliyalashtirishdagi roli
Iqtisodiyot taraqqiy eta borgan sari jamiyatdagi pulmunosabatlari ham
rivojlanib boradi, ya`ni jamiyat qancha boy bo`lsa, uningpul mablag`lari ham
shuncha ko`p bo`ladi. Har qanday boy davlatda, binobarin,vaqtincha bo`sh
pullarga ega bo`lgan firma (korxona), kompaniya va tashkilotlar,shuningdek
aholining soni ham ko`p bo`ladi. Ana shu pullarni bir erga jamlash vaularni
iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida qayta taqsimlash, ya`ni pulmablag`lariga
ehtiyoji bor bo`lgan xo`jalik sub`ektlariga qarzga berishnihoyatda muhim
ahamiyatga ega bo`lgan faoliyatdir. Aynan shu faoliyat bilanshug`ullanuvchi
muassasalar bank deb yuritiladi. Demak, banklar pulmunosabatlarini rivojlanishi
bilan yuzaga kelganmuassasalardir.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida barcha iqtisodiyjarayonlarni amalga
oshirish, xususan iqtisodiyotni moliyalashtirish, ya`ni pulmablag`lari bilan
ta`minlash banklar faoliyati bilan chambarchas bog`lanibketgan. O`zbekiston
Respublikasining “Bank va bank faoliyati to`g`risida”giQonunida ularga
quyidagicha ta`rif berilgan: “Bank - tijorat tashkiloti bo`lib,bank faoliyati deb
hisoblanadigan faoliyat turlari majmuini amalga oshiradiganyuridik shaxsdir.”
Bank faoliyati iqtisodiyotda investitsion jarayonlarni va tovarlarning
sotilishini tezlashtiradi, muomala xarajatlarini kamaytirishga ko`maklashadi. Pul
muomalasi tezlashuvi va to`lovlarning naqd pulsiz bajarilishi pirovard natijada
xo`jalik yurituvchi sub`ektlar uchun katta qulayliklar yaratadi. Kredit muassasalari
orqali mablag`larni ishlab chiqarishga safarbar etish natijasida uni kengaytirish,
zamonaviylashtirish, fan-texnika yutuqlarini joriy etish imkoniyatlari kengayadi.
22

Kredit operatsiyalari orqali kapital eng ko`p foyda keltiradigan sohalarga oqib
o`tadi va oqibatda milliy iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlarning takomillashuvi
sodir bo`ladi.
Hozirgi kunda bank, odatda, aktsiyadorlar jamiyatidan iborat bo`lib,
moliyaviy operatsiyalar zaminida yotadigan o`z kapitaliga ega bo`lgan tashkilotdir.
Banklarning asosiy vazifalari vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini
to`plash va turli firma (korxona), tashkilot va muassasalarga qarz berish ekanini
biz yuqorida aytib o`tilganlardan bilib oldik. Shu bilan birgalikda, qimmatli
qog`ozlar bilan operatsiyalar o`tkazish, milliy iqtisodiyotda pul to`lovlari va hisob-
kitoblarni amalga oshirish, kredit pullari va boshqa muomala vositalarini chiqarish
(banknotlar, cheklar va h.k.), moliyaviy maslahat va iqtisodiy axborot berish
kabilar ham ularning muhim vazifalari hisoblanadi.
Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalarga bo`linadi. Passiv
operatsiyalar natijasida bankning resurslari shakllanadi. Ularga bankning o`z
mablag`lari, jalb etilgan mablag`lar (omonatlar, depozitlar va boshqalardan olingan
kreditlar) hamda emissiya tufayli hosil bo`luvchi mablag`lar (muomalaga pul,
aktsiyalar va obligatsiyalar hamda boshqa qarz majburiyatnomalarini chiqarish)
kiradi. Passivlarda jalb etilgan mablag`lar asosiy o`rinni egallaydi.
Bankning aktiv operatsiyalari natijasida uning ixtiyoridagi mablag`lar turli
yo`nalishlarda joylashtiriladi: bularga kreditlar berish, veksellarni hisobga olish va
qimmatli qog`ozlarni sotib olish kabi operatsiyalar kiradi.
Banklar vositachiligida milliy iqtisodiyotda naqd pulli va naqd pulsiz o`zaro
hisob-kitoblar olib boriladi. Ko`pgina mamlakatlarda hisob- kitoblarning eng
muhim quroli bo`lib chek (bankdagi mablag`idan boshqalar hisobiga o`tkazish
haqida yozma farmoyish) xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy resurslarning harakatlanishi sohasida
ham raqobat va tadbirkorlikni rivojlantirish talab etiladi. Bunga erishishning asosiy
yo`llaridan biri banklarga tijorat muassasasi maqomini berishdir. Tijorat maqomi
23

bankka kreditlash maqsadlari, shartlari va muddatlarini tanlashda, o`z faoliyatining
turli shakllarini rivojlantirishda, o`z shtatlari hamda xodimlarining ish haqi
darajasini belgilashda va boshqa hollarda mustaqillik uchun imkoniyat yaratadi.
Foyda olib ishlash bank faoliyatining tijorat maqsadiga aylanishi mijozlarni
o`ziga jalb etish uchun kurashishga, aktiv, passiv va vositachilik operatsiyalarini
bajarishda tadbirkorlik bilan harakat qilishga majbur qiladi. Natijada
ishbilarmonlik raqobati rivojlanadi, bank xizmatlarining turlari ko`payib boradi va
sifati ham yaxshilanadi.
Tijorat banklari tizimining yaratilishi va amal qilishi natijasida quyidagi
muhim iqtisodiy vazifalar hal etiladi.
Birinchidan, tijorat banklari tizimining faoliyati orqali ijtimoiy ishlab
chiqarishdagi makroiqtisodiy muvozanatlarga iqtisodiy usullar bilan ta`sir
ko`rsatiladi, ya`ni iqtisodiyot pul-kredit dastaklari vositasida tartibga solinadi.
Ikkinchidan, moliyaviy resurslarning ular eng yuqori samara beradigan
sohalar va korxonalarga erkin o`ta olishi uchun sharoit vujudga keladi.
Kapitalning manbai bo`yicha davlat banklari va xususiy banklar,
operatsiyalarining xarakteri bo`yicha esa universal va ixtisoslashgan (ipoteka,
omonat, investitsion va h.k.) banklar mavjud.
Hozirgi kunda banklar tomonidan bajariladigan trast, lizing va faktoring
operatsiyalari keng tus olmoqda. Trast (ishonch) operatsiyalarida mijozlar
banklarga bankdagi o`z mablag`lariga qimmatli qog`ozlar sotib olish huquqini yoki
bankka topshirib qo`yilgan qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq faoliyatni amalga
oshirish huquqini ishonib topshiradilar. Bu operatsiyalardan kelgan daromadlar
mijoz bilan bank o`rtasida taqsimlanadi. Lizing operatsiyalarida bank o`z
ixtiyoridagi moddiy mulkni kredit shartlari asosida ijaraga topshiradi. Faktoringda
kompaniya o`z debitorlik qarzlarini boshqarish bo`yicha operatsiyalarni bank
ixtiyoriga berib qo`yadi.
24

Hozirgi kunda banklar faqat xususiy biznes bilangina emas, balki davlat bilan
ham chambarchas bog`lanib ketgan. Banklar hukumat xarajatlarini mablag` bilan
ta`minlashda, davlat byudjetining kamomadini qoplashda qatnashadilar,
hukumatning qimmatli qog`ozlarini bozorda sotib beradilar yoki o`zlari sotib
oladilar. Ko`pchilik mamlakatlarda pul emissiyasi bilan shug`ullanuvchi va kredit
tizimini nazorat qiluvchi markaziy bank bilan bir qatorda ko`pgina yirik tijorat
banklari ham davlat ixtiyoridadir. Bundan tashqari iqtisodiyotning ayrim sohalarini
(qishloq xo`jaligi, tashqi savdo, uy-joy qurilishi va h.k.) kreditlovchi maxsus davlat
muassasalari ham mavjud.
Faoliyat xarakteriga ko`ra banklar emissiya, tijorat va ixtisoslashgan
banklardan iborat. Mamlakat kredit tizimining markaziy bo`g`ini emission bank
bo`lib, davlat unga monopol ravishda muomalaga pul chiqarish huquqini bergan.
Emissiya banki boshqa banklarni kreditlash bilan shug`ullanadi va shu ma`noda u
banklarning bankidir. O`zbekiston Respublikasida bu vazifalarni O`zbekiston
Respublikasi Markaziy banki bajaradi.
Markaziy bank emissiya vazifalari bilan bir qatorda boshqa kredit
muassasalari pul rezervlarini, mamlakat oltin va valyuta rezervlarini, saqlash bilan
shug`ullanadi, davlatning qimmatli qog`ozlarini sotib oladi, banklararo kliring (bir-
biri bilan qarzlarni e`tiborga olib hisob-kitob qilish) hisob-kitoblarini amalga
oshiradi.
“O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida”gi Qonunga binoan
Markaziy bank davlatning bosh banki hisoblanadi. O`z sarf-xarajatlarini o`z
daromadlari hisobidan qoplaydi va iqtisodiy jihatdan mustaqil hisoblanadi.
O`zbekistonda tijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar
qabul qilish hamda qabul qilingan mablag`lardan tavakkal qilib kredit berish yoki
investitsiyalash uchun foydalanish hamda to`lovlarni amalga oshirish bilan
shug`ullanuvchi tijorat tashkilotlaridir.
25

Tijorat banklari bank tizimining quyi bo`g`ini bo`lib, ular tijorat qoidalari
asosida mijozlarga kredit va hisob-kitob xizmati ko`rsatadi. Ko`pchilik hollarda
tijorat banklari universal xarakterda, ya`ni bank faoliyatiga oid barcha yoki
ko`pchilik operatsiyalarni ijro etadilar.
Moliya-kredit operatsiyalarini muayyan turlarini bajarishga ixtisoslashgan
tijorat banklari ixtisoslashgan banklar deb ataladi. Masalan, investitsion banklar
kapital qo`yilmalarni moliyalash va kreditlash bilan, eksport-import banklari tashqi
iqtisodiy aloqalarga xizmat ko`rsatish bilan shug`ullanadilar.
Bankning asosiy vazifasi pul mablag`larini ularning egalaridan qarz
oluvchilarga, ya`ni sotuvchilardan xaridorlarga etkazilishida vositachilik qilishdir.
Bu vazifani banklar bilan bir qatorda boshqa moliyaviy muassasalar (investitsiya
fondlari, sug`urta kompaniyalari, brokerlik, dilerlik firmalari va boshqalar) ham
bajarishlari mumkin. Biroq banklarga xos moliyaviy tavakkalchilikning ikki
muhim belgisi mavjud.
Birinchidan, banklar o`z qarz majburiyatnomalarini (depozitlar, omonat
guvohnomalari, omonat sertifikatlari va boshqalar) joylashtirish orqali o`zlariga
mablag`larni jalb etadilar. Jalb etilgan mablag`lar o`zgalarning qarz
majburiyatnomalariga joylashtiriladi. Investitsiya fondlarining aktsiyalari qarz
majburiyatnomalari emas, balki umumiy mulkdagi ulushni ifodalaydi. Moliyaviy
brokerlar esa o`z qarz majburiyatnomalarini chiqarmaydilar.
Ikkinchidan, bankning omonatchilar va mijozlar oldidagi majburiyatlari
summasi oldindan belgilab qo`yilgan va bu majburiyatlar bank erishadigan
moliyaviy natijadan qat`iy nazar bajarilishi lozim.
2.2. Elektron pullar va raqamli valyutalarning iqtisodiyotga ta’siri
Zamonaviy raqamli texnologiyalarning rivojlanishi natijasida elektron pullar
va raqamli valyutalar kundalik iqtisodiy faoliyatning ajralmas qismiga
aylanmoqda. Ular an’anaviy naqd pul muomalasini qisqartirish, tranzaksiyalar
tezligini oshirish va moliyaviy tizimni yanada shaffof qilish imkonini beradi.
26

Ushbu bo‘limda elektron pullar va raqamli valyutalarning asosiy xususiyatlari va
ularning iqtisodiyotga ta’siri tahlil qilinadi.
Elektron pullar va raqamli valyutalarning tushunchasi Elektron pullar va
raqamli valyutalar turli texnologiyalar asosida ishlaydi, lekin ularning asosiy
maqsadi bir xil – moliyaviy operatsiyalarni soddalashtirish va qulaylashtirish.
Elektron pullar Elektron pullar – bu bank kartalari, onlayn to‘lov tizimlari
(PayPal, WebMoney, Payoneer) yoki mobil ilovalar (Google Pay, Apple Pay,
Click, Payme) orqali amalga oshiriladigan to‘lov vositalaridir.
Ular bank tizimi bilan bog‘liq bo‘lib, tranzaksiyalar bank tomonidan nazorat
qilinadi.
Raqamli valyutalar Raqamli valyutalar markaziy yoki markazlashmagan
holda boshqarilishi mumkin.
Ularning asosiy turlari:
Kriptovalyutalar (Bitcoin, Ethereum) – markazlashmagan blokcheyn
texnologiyasiga asoslangan.
Markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC – Central Bank Digital Currency)
– davlat tomonidan chiqariladigan va nazorat qilinadigan raqamli pullar (masalan,
Xitoyning "Digital Yuan" yoki kelajakda joriy qilinishi rejalashtirilayotgan
"Digital Euro").
Elektron pullar va raqamli valyutalarning iqtisodiyotga ta’siri
Elektron pullar va raqamli valyutalar iqtisodiyotning turli jihatlariga sezilarli
ta’sir ko‘rsatadi.
To‘lov tizimlarini tezlashtirish va soddalashtirish Elektron pullar naqd pul
muomalasini kamaytirib, tranzaksiyalarni tezroq amalga oshirish imkonini beradi.
Savdo-sotiq va xizmatlar uchun to‘lovlarni masofadan amalga oshirish
qulaylashadi.
27

Bank tizimining samaradorligini oshirish Elektron pullar va raqamli
valyutalar bank xizmatlaridan foydalanishni osonlashtiradi.
Onlayn bank xizmatlarining kengayishi moliyaviy inkluzivlikni oshirib,
aholining keng qatlamlariga moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini
yaratadi.
Iqtisodiy shaffoflik va korrupsiyani kamaytirish Raqamli valyutalar
tranzaksiyalarni kuzatish va hujjatlashtirish imkoniyatini oshiradi.
Naqd pul muomalasi kamaygani sayin noqonuniy moliyaviy operatsiyalar va
korrupsiya xavfi pasayadi.
Xalqaro savdo va investitsiyalarni yengillashtirish Elektron pullar va
kriptovalyutalar orqali xalqaro tranzaksiyalarni tez va arzon bajarish mumkin.
Bank o‘tkazmalari bilan bog‘liq yuqori to‘lovlar va uzoq jarayonlarni
qisqartirish orqali global iqtisodiyotga integratsiya jadallashadi.
Inflyatsiya va monetar siyosatga ta’siri Markaziy bank raqamli valyutalari
inflyatsiyani nazorat qilish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin.
Pul oqimini aniq kuzatish imkoniyati tufayli Markaziy banklar monetar
siyosatni aniqroq olib borishi mumkin.
Kriptovalyutalarning iqtisodiy xavflari va imkoniyatlari Imkoniyatlar:
Markazlashmagan kriptovalyutalar bank tizimiga bog‘liq bo‘lmagan yangi
iqtisodiy mexanizmlarni yaratish imkonini beradi.
Xavflar: Kriptovalyutalar katta narx o‘zgarishlariga ega bo‘lib, spekulyativ
investitsiyalar va iqtisodiy beqarorlikka olib kelishi mumkin.
Moliya texnologiyalarining rivojlanishi Elektron pullar va raqamli valyutalar
moliyaviy texnologiyalar (fintech) sohasining jadal rivojlanishiga sabab
bo‘lmoqda.
28

Aqlli shartnomalar (smart contracts) va DeFi (markazlashmagan moliyaviy
tizimlar) kabi texnologiyalar bank xizmatlarining an’anaviy shakllarini
o‘zgartirishga olib kelmoqda.
O‘zbekistonda elektron pullar va raqamli valyutalar
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda elektron to‘lov tizimlari jadal rivojlanmoqda.
Click, Payme, Apelsin kabi mahalliy elektron to‘lov tizimlari aholiga qulay va
tezkor moliyaviy xizmatlarni taklif etmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekiston
Markaziy banki raqamli valyuta joriy qilish bo‘yicha tadqiqotlar olib bormoqda.
Zamonaviy iqtisodiyotda elektron pullar va raqamli valyutalar o‘rni tobora
muhimlashib bormoqda. Bu yangi moliyaviy vositalar, an’anaviy pul tizimlarini
to‘ldirgan holda, xalqaro va milliy iqtisodiyotda katta ta’sir ko‘rsatmoqda.
Elektron pullar va raqamli valyutalar innovatsion texnologiyalar yordamida
yaratilgan bo‘lib, ular moliyaviy tizimni soddalashtirish, tezlashtirish va
xavfsizlikni oshirishga xizmat qiladi.
Elektron pullar va raqamli valyutalar tushunchasi Elektron pullar (e-money) –
bu naqd pulning raqamli shakli bo‘lib, ular faqat elektron muhitda mavjud bo‘ladi.
Masalan, internet to‘lov tizimlari (PayPal, Google Pay, Apple Pay) yoki elektron
pul hamyonlarida saqlanadigan pullar.
Raqamli valyutalar – bu markaziy banklar tomonidan chiqariladigan va butun
iqtisodiyotda qonuniy to‘lov vositasi sifatida qabul qilinadigan elektron valyutalar
bo‘lib, ular fiat pul tizimining bir qismi sifatida ishlaydi. Masalan, Xitoyning
Digital Yuan, Shvetsiyaning e-krona kabi valyutalar raqamli valyutalarga misol
bo‘la oladi.
Kriptovalyutalar – markazlashtirilmagan, ya’ni Markaziy banklar tomonidan
nazorat qilinmaydigan, lekin zamonaviy texnologiyalar yordamida ishlovchi
elektron valyutalardir. Masalan, Bitcoin va Ethereum kriptovalyutalaridir.
Elektron pullar va raqamli valyutalarning iqtisodiyotga ta’siri
29

Moliyaviy operatsiyalarning tezlashishi Elektron pullar va raqamli valyutalar
moliyaviy operatsiyalarni sezilarli darajada tezlashtiradi. Foydalanuvchilar
to‘lovlarni bir necha soniya ichida amalga oshirishi mumkin.
Bu, ayniqsa, xalqaro savdo va xizmat ko‘rsatish jarayonlarida to‘lovlar
tizimini osonlashtiradi, chunki an’anaviy bank tizimlari orqali amalga
oshiriladigan transferlar ko‘pincha ko‘proq vaqt va xarajat talab qiladi.
30

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, pul iqtisodiyotning asosi bo‘lib, u barcha iqtisodiy
faoliyatlarning samarali ishlashini ta’minlaydi. Pulning asosiy vazifalari – hisob
birligi, almashuv vositasi, qiymat o‘lchovi va jamg‘arma vositasi sifatida namoyon
bo‘ladi. Zamonaviy iqtisodiyotda pul tizimi murakkab mexanizmlarga asoslangan
bo‘lib, u markaziy banklar, tijorat banklari, moliya institutlari va raqamli
texnologiyalar bilan chambarchas bog‘liq.
Pul-kredit siyosati iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Markaziy bank inflyatsiya darajasini nazorat qilish, milliy valyuta
barqarorligini ta’minlash va pul massasini tartibga solish orqali iqtisodiy
rivojlanishga hissa qo‘shadi. Pul tizimi orqali kreditlash hajmi oshirilishi yoki
kamaytirilishi mumkin, bu esa iqtisodiy o‘sish yoki turg‘unlik jarayonlariga
bevosita ta’sir qiladi.
Zamonaviy pul tizimining rivojlanishi natijasida elektron pullar va raqamli
valyutalar keng qo‘llanila boshladi. Elektron pullar tranzaksiyalarni tezlashtirish,
xalqaro savdo jarayonlarini soddalashtirish va iqtisodiyotning raqamli sektorini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Raqamli valyutalar esa bank tizimiga yangi
yondashuvlarni olib kelib, moliyaviy operatsiyalar xavfsizligini oshirish imkonini
beradi.
Pulning iqtisodiyotga ta’siri ko‘p qirrali bo‘lib, u savdo-sotiq, investitsiyalar,
ishlab chiqarish, iste’mol va jamg‘arish jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Pul
muomalasining samarali tashkil etilishi iqtisodiy o‘sish uchun muhim omildir.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan monetar siyosatning to‘g‘ri
yuritilishi narxlar barqarorligini ta’minlash, moliyaviy bozorlarni tartibga solish va
iqtisodiy inqirozlarning oldini olish imkonini beradi.
Inflyatsiya va deflyatsiya iqtisodiyotga katta ta’sir ko‘rsatadi. Inflyatsiyaning
oshishi pulning xarid qobiliyatini pasaytirib, aholi daromadlari va
jamg‘armalarining qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. "Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha maqolalar to‘plami - I", STARS International
University, 2022.
2. "Milliy valyuta pul birligi barqarorligini ta’minlash", Zenodo, 2023.
3. "O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar", Best
Publication, 2021.
4. "Pulning kelib chiqishi va mazmuni. Tovar-pul munosabatlari rivojlanishi",
Ilmiybaza, 2024.
5. "Pul tizimi evolyutsiyasi va uning turlari", Arxiv.uz, 2023.
6. "Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kredit tizimi. Banklar va ularning
bozor iqtisodiyotidagi roli", Arxiv.uz, 2022.
7. "Banklarning iqtisodiyotdagi roli", CyberLeninka, 2021.
8. "Iqtisodiyotning amal qilishida pulning tutgan o‘rni", Arxiv.uz, 2020.
9. "Raqamli iqtisodiyot" ilmiy-elektron jurnal 9-son, Infocom.uz, 2023.
10. "Iqtisod, menejment va pul", Oriental University Journal, 2022.
11. "Moliya va bank ishi", BFA Journal, 2022.
12. "Pul-kredit siyosatining iqtisodiy o‘sishga ta’siri", Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar, 2019.
13. "O‘zbekiston bank tizimining rivojlanish istiqbollari", Moliya va bank ishi
jurnali, 2020.
14. "Elektron pullar va ularning iqtisodiyotdagi roli", Raqamli iqtisodiyot jurnali,
2021.
15. "Pul-kredit siyosati va inflyatsiya: nazariya va amaliyot", Iqtisodiyot va ta’lim,
2018.
16. "Markaziy bankning monetar siyosati: O‘zbekiston tajribasi", Moliya jurnali,
2017.
17. "Pul bozori va uning iqtisodiyotdagi o‘rni", Bozor, pul va kredit, 2019.
18. "Raqamli valyutalar va ularning moliya tizimiga ta’siri", Innovatsion
rivojlanish jurnali, 2022.
33

19. "Pul-kredit tizimining barqarorligi: muammolar va yechimlar", Iqtisodiyot va
moliya, 2020.
20. "Pulning funksiyalari va ularning iqtisodiyotdagi ahamiyati", Iqtisodiyot
nazariyasi jurnali, 2016.
34

PUL VA ULARNING IQTISODIYOTDAGI RO'LI

Sotib olish