Pulga talab - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	59.1KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

20 Sotish

Pulga talab

Sotib olish

Mavzu: Pulga talab
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………… 3
I BOB PULGA TALABNING NAZARIY ASOSLARI …………………
7
1.1. Pulga talab tushunchasi va uning mohiyati ……………………………. 7
1.2 Pulga talabni aniqlovchi asosiy omillar ……..………………………… 9
1.3 Pulga talabning asosiy nazariyalari ........................................................ 11
II BOB PULGA TALAB VA IQTISODIY JARAYONLAR
O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK ………………………………………. 14
2.1. Pulga talab va inflyatsiya ...................................................................... 14
2.2 Pulga talab va foiz stavkalari ………………………………………… 17
2.3. Pulga talab va iqtisodiy o‘sish ……………………………………… 18
III BOB O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA PULGA TALABNI
TAHLIL QILISH …………………………………………………………. 20
3.1. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi …………… 20
3.2. Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar (rivojlanayotgan bozorlar va davlat
siyosati) ……………………………………………………………………... 22
3.3. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari ………………. 25
XULOSA ...................................................................................................... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI . 31
1

KIRISH
Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimda pul muhim rol o‘ynaydi. Pul
nafaqat almashinuv vositasi, balki iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlovchi
muhim omillardan biridir. Pulga bo‘lgan talab iqtisodiyotning asosiy tarkibiy
qismlaridan biri bo‘lib, u inflyatsiya, foiz stavkalari, iqtisodiy o‘sish va boshqa
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan chambarchas bog‘liq.
Mazkur kurs ishi pulga talab tushunchasi, uni belgilovchi omillar va nazariy
asoslarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Ishning dolzarbligi shundaki, O‘zbekiston
iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan holda rivojlanib borayotganligi
sababli, pulga bo‘lgan talabning shakllanishi va unga ta’sir etuvchi omillarni
chuqur o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi dolzarbligi – Pulga bo‘lgan talab har qanday mamlakat
iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning o‘zgarishi makroiqtisodiy
barqarorlik, inflyatsiya darajasi, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish kabi
jarayonlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotiga ega bo‘lgan
davlatlarda pulga bo‘lgan talabni to‘g‘ri boshqarish va prognoz qilish iqtisodiy
siyosatning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir.
O‘zbekiston mustaqillik yillaridan buyon iqtisodiyotning barcha sohalarida
islohotlarni amalga oshirib kelmoqda. Ayniqsa, pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, milliy valyuta barqarorligini ta’minlash va pul massasi hajmini
samarali boshqarish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, pulga
talabning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish O‘zbekiston sharoitida juda katta
ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, iqtisodiy rivojlanish jarayonida pulga bo‘lgan talab doimiy
ravishda o‘zgarib boradi. O‘zbekistonda jadal urbanizatsiya, tadbirkorlik
muhitining yaxshilanishi, moliyaviy institutlarning rivojlanishi va aholi
daromadlarining ortib borishi pulga bo‘lgan talabning dinamikasiga ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shunday ekan, ushbu mavzuni o‘rganish orqali mamlakatimizda
2

pulga bo‘lgan talabni shakllantiruvchi asosiy omillarni tahlil qilish va tegishli
tavsiyalar berish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.:
Kurs ishi ahamyati – Pulga talab tushunchasining nazariy va amaliy
jihatlarini o‘rganish orqali iqtisodiy jarayonlarni chuqurroq tushunishga yordam
beradi. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1. Ilmiy ahamiyati
 Pulga talab bo‘yicha mavjud nazariyalarni chuqur tahlil qilish va
ularning zamonaviy iqtisodiyot sharoitida qo‘llanilishini ko‘rsatish.
 Makroiqtisodiy indikatorlar bilan bog‘liq holda pulga talabning
dinamikasini tushuntirish.
 O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun dolzarb bo‘lgan pulga talab
shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularni nazariy jihatdan asoslash.
2. Amaliy ahamiyati
 O‘zbekiston sharoitida pulga talabning asosiy omillarini tahlil qilish
orqali iqtisodiy siyosat yuritish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
 Inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish kabi jarayonlarga pulga
talabning ta’sirini o‘rganish va tegishli prognozlar qilish.
 Markaziy bank va boshqa moliyaviy institutlar uchun pul-kredit
siyosatini takomillashtirish bo‘yicha asoslangan takliflar ishlab chiqish.
Mazkur kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarni kengaytirishga, balki amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishga ham xizmat qiladi. Bu esa iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash va samarali pul-kredit siyosatini olib borishda foydali bo‘lishi mumkin.
Kurs ishining predmeti – pulga talabning shakllanishi va unga ta’sir
etuvchi omillar hisoblanadi. Tadqiqot doirasida pulga bo‘lgan talabning nazariy
asoslari, iqtisodiy omillar bilan bog‘liqligi hamda O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real
holati o‘rganiladi.
Shuningdek, kurs ishida quyidagi masalalar o‘rganiladi:
 Pulga talab tushunchasi va uning iqtisodiy jarayonlardagi roli.
 Pulga talabni shakllantiruvchi ichki va tashqi omillar.
3

 Pulga talabning inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish bilan
bog‘liqligi.
 O‘zbekistonda pulga bo‘lgan talab dinamikasi va uning tahlili.
 Pulga talabni boshqarish va samarali tartibga solish bo‘yicha strategic
Mazkur kurs ishining obyekti – pulga bo‘lgan talab va uning O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi namoyon bo‘lishi hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida pulga
talabning shakllanishi, unga ta’sir etuvchi omillar, O‘zbekiston iqtisodiy siyosati
va moliyaviy tizimining ushbu jarayonga ta’siri o‘rganiladi.
Kurs ishi doirasida quyidagi jihatlar tadqiq qilinadi:
 Pulga talabning nazariy asoslari va uning makroiqtisodiy
jarayonlardagi roli.
 O‘zbekistonda pulga bo‘lgan talabning shakllanishi va rivojlanish
tendensiyalari.
 Markaziy bankning pul-kredit siyosati va uning pulga talabga ta’siri.
 Pulga bo‘lgan talab va inflyatsiya, foiz stavkalari hamda iqtisodiy
o‘sish o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Kurs ishining obyekti sifatida O‘zbekiston iqtisodiyoti va uning pulga
bo‘lgan talab bilan bog‘liq jihatlari tahlil qilinadi. Bu esa mamlakatimizda pul-
kredit siyosatini yanada takomillashtirish bo‘yicha ilmiy va amaliy tavsiyalar
ishlab chiqishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi – Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – pulga bo‘lgan
talabning nazariy asoslarini o‘rganish, uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi
omillarni tahlil qilish va O‘zbekiston iqtisodiyotida pulga talabning holati hamda
rivojlanish tendensiyalarini aniqlashdir .
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajariladi:
 Pulga talab tushunchasining iqtisodiy mohiyatini aniqlash.
 Pulga talabni belgilovchi asosiy omillarni o‘rganish va tahlil qilish.
 Pulga talabning asosiy nazariyalarini o‘rganish va ularning amaliy
ahamiyatini aniqlash.
4

 Pulga talab va iqtisodiy ko‘rsatkichlar (inflyatsiya, foiz stavkalari,
iqtisodiy o‘sish) o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash.
 O‘zbekiston iqtisodiyotida pulga bo‘lgan talabning dinamikasini tahlil
qilish.
 Pulga talabni tartibga solish va boshqarish bo‘yicha taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi vazifalari
Mazkur kurs ishining maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar
bajariladi:
1. Pulga talab tushunchasini o‘rganish – Pulga talabning iqtisodiy
mohiyati, uning funksiyalari va iqtisodiyotdagi roli haqida nazariy bilimlarni
shakllantirish.
2. Pulga talabni belgilovchi omillarni tahlil qilish – Pulga bo‘lgan
talabga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni o‘rganish.
3. Pulga talabning asosiy nazariyalarini ko‘rib chiqish – Klasik,
keynsiycha va monetar yondashuvlar asosida pulga talab tushunchasini tahlil
qilish.
4. Pulga talab va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni
aniqlash – Pulga talabning inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish bilan
o‘zaro ta’sirini tahlil qilish.
5. O‘zbekiston iqtisodiyotida pulga talabning shakllanishi va
rivojlanishini o‘rganish – Milliy iqtisodiyotdagi pul massasi, bank tizimi va
Markaziy bank siyosatining pulga talabga ta’sirini o‘rganish.
6. Pulga talabning amaliy tahlilini o‘tkazish – O‘zbekiston sharoitida
pulga bo‘lgan talabning dinamikasini statistik ma’lumotlar asosida baholash.
7. Pulga talabni boshqarish va tartibga solish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqish – Pulga bo‘lgan talabni barqarorlashtirish hamda samarali pul-kredit
siyosatini shakllantirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar berish.
5

I BOB PULGA TALABNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Pulga talab tushunchasi va uning mohiyati
Pulga talab iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u iqtisodiy
agentlarning o‘z faoliyatini samarali yuritish uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini
belgilaydi. Oddiy qilib aytganda, pulga talab – iqtisodiyotda xo‘jalik yurituvchi
subyektlar va jismoniy shaxslarning o‘z xarajatlarini amalga oshirish uchun talab
qiladigan pul miqdoridir .
Pulga talabning mohiyati
Pulga bo‘lgan talab asosan quyidagi sabablarga asoslanadi:
 Pulning muomala vositasi sifatidagi roli – Pul tovar va xizmatlar
ayirboshlash jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, iqtisodiy agentlar undan hisob-
kitob vositasi sifatida foydalanadi.
 Pulning boylik shakli sifatida ishlatilishi – Ayrim hollarda iqtisodiy
subyektlar pullarni nafaqat muomalada ishlatish, balki aktiv sifatida saqlash
maqsadida ham talab qiladilar. 1
 Pulning hisob birliklari vazifasini bajarishi – Pul bozordagi narxlarni
belgilash, iqtisodiy qarorlar qabul qilish va aktivlarni baholash uchun asosiy vosita
hisoblanadi.
Pulga talabning tarkibiy qismlari
Pulga talab uch asosiy komponentdan iborat:
1. Tranzaksion talab – Iqtisodiy subyektlarning tovar va xizmatlar sotib
olish uchun talab qiladigan pul miqdori. Bu talab asosan milliy ishlab chiqarish
hajmi va aholi daromadlariga bog‘liq.
2. Ehtiyot chorasi sifatidagi talab – Noaniq iqtisodiy sharoitda
subyektlarning oldindan bilib bo‘lmaydigan xarajatlarini qoplash uchun
qo‘shimcha pul zaxirasi saqlash istagi.
1
Abdukarimov B. Makroiqtisodiyot – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2018. – 45-67-betlar.
6

3. Spekulyativ talab – Pulni investitsiya va boshqa moliyaviy
operatsiyalar uchun saqlash bilan bog‘liq talab bo‘lib, foiz stavkalari va bozordagi
investitsiya imkoniyatlariga bog‘liq.
Pulga talab iqtisodiy munosabatlarning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib,
jamiyatdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tovar va xizmatlarni sotib
olish, jamg‘arma qilish hamda investitsiya qilish maqsadida pul mablag‘lariga
bo‘lgan ehtiyoj sifatida izohlanadi. Pulga talab real va nominal ko‘rinishda
ifodalanishi mumkin. Real pulga talab joriy narxlarga nisbatan aniqlanadigan pul
miqdorini ifodalasa, nominal pulga talab iqtisodiyotdagi umumiy pul miqdorining
pul birliklarida ifodalanishidir. Pulga talabning shakllanishiga bir qator omillar
ta’sir qiladi, jumladan, iqtisodiy faollik darajasi, aholi daromadlari, inflyatsiya, foiz
stavkalari va moliyaviy institutlarning rivojlanganligi. 2
Pulga bo‘lgan talab uchta asosiy sababga ko‘ra yuzaga keladi: tranzaksiya
talabi, ehtiyot talabi va spekulyativ talab. Tranzaksiya talabi xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning kundalik faoliyati davomida amalga oshiriladigan to‘lovlar uchun
pul mablag‘lariga ehtiyojini bildiradi. Ehtiyot talabi kutilmagan xarajatlarni
qoplash uchun jamg‘arma shaklida saqlanadigan pul mablag‘larini anglatadi.
Spekulyativ talab esa moliyaviy bozor sharoitlari va foiz stavkalariga bog‘liq
ravishda daromad olish maqsadida pul mablag‘larini muayyan aktivlarga kiritish
ehtiyojini ifodalaydi.
Pulga talab Keynesiy va monetarist nazariyalari doirasida tahlil qilinadi.
Keynes nazariyasiga ko‘ra, pulga talab asosan likvidlik afzalligi tamoyiliga
asoslanadi va foiz stavkalari hamda daromad darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Monetaristlar esa pulga talab asosan narxlar darajasi va iqtisodiy o‘sish sur’atlari
bilan bog‘liq deb hisoblaydi. Pulga bo‘lgan talab mamlakatning pul-kredit siyosati,
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul emissiyasi va iqtisodiy
barqarorlik darajasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uni nazorat qilish inflyatsiyani
boshqarish va iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
2
Yo‘ldoshev A. Pul va kredit – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2017. – 112-134-betlar.
7

Pulga talab iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, foiz stavkalari, aholining daromad
darajasi va davlatning pul-kredit siyosatiga bog‘liq holda shakllanadi. Shu sababli,
uni chuqur o‘rganish makroiqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri boshqarishga yordam
beradi.
1.2. Pulga talabni aniqlovchi asosiy omillar
Pulga talab turli omillar ta’sirida shakllanadi va o‘zgarib boradi. Ushbu
omillar iqtisodiy sharoitga qarab har xil yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Asosiy omillar quyidagilardan iborat
1. Iqtisodiy o‘sish va milliy daromad . Pulga talab mamlakatning iqtisodiy
o‘sish sur’ati va yalpi ichki mahsulot hajmiga bog‘liq. Iqtisodiyot o‘sishi bilan
savdo hajmi kengayadi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tranzaksion talabi
ortadi. 3
2. Inflyatsiya darajasi . Inflyatsiya darajasi pulning sotib olish qobiliyatiga
bevosita ta’sir qiladi. Inflyatsiya oshgan sari iqtisodiy agentlar ko‘proq pul talab
qilishi mumkin. Past inflyatsiya darajasida esa naqd pulga bo‘lgan talab kamayadi
va iqtisodiy subyektlar aktivlarni uzoq muddatli investitsiyalarga yo‘naltirishni
afzal ko‘radilar
3. Foiz stavkalari . Pulga bo‘lgan talab foiz stavkalari darajasiga bog‘liq. Foiz
stavkalari yuqori bo‘lsa, iqtisodiy agentlar pul mablag‘larini jamg‘arish yoki
investitsiyalashni ma’qul ko‘radi. Aksincha, foiz stavkalari pasayganda
spekulyativ talab oshadi va iqtisodiyotda muomaladagi pul hajmi ko‘payadi
4. Moliyaviy tizimning rivojlanish darajasi . Bank tizimi va kapital bozori
rivojlangan mamlakatlarda pulga bo‘lgan talab nisbatan barqaror bo‘ladi. Kredit va
boshqa moliyaviy vositalarning mavjudligi iqtisodiy subyektlarga likvidlikni
samarali boshqarish imkoniyatini yaratadi
5. Aholi daromadlari va iste’mol darajasi . Aholining real daromadlari
oshishi bilan ularning tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabi ham ortadi. Bu esa
iqtisodiyotda muomaladagi pulga bo‘lgan ehtiyojning oshishiga olib keladi.
3
Haydarov U. Iqtisodiy tahlil asoslari – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2019. – 78-96-betlar
8

Daromadlar pasayganda esa iqtisodiy agentlar kamroq xarajat qilganligi sababli
pulga talab ham kamayadi
6. Davlatning pul-kredit siyosati . Markaziy bank va hukumatning pul-kredit
siyosati pulga bo‘lgan talabni tartibga soluvchi asosiy vositalardan biridir. Pul
massasi hajmini boshqarish, foiz stavkalarini belgilash va pul muomalasini tartibga
solish orqali pulga talabga ta’sir ko‘rsatiladi
7. Pulning muqobil saqlash vositalari . Puldan tashqari boshqa aktivlar
mavjudligi ham pulga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Masalan, obligatsiyalar,
aksiyalar yoki xorijiy valyutalar jozibador bo‘lsa, iqtisodiy agentlar pullarni ushbu
aktivlarga yo‘naltiradi va naqd pulga talab kamayadi.
Pulga talabni aniqlovchi asosiy omillar iqtisodiyotdagi umumiy moliyaviy
holat, narxlar darajasi, foiz stavkalari, aholi va biznes subyektlarining daromad
darajasi hamda iqtisodiy barqarorlik bilan bog‘liq. Bu omillar pul mablag‘lariga
ehtiyojni belgilaydi va iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatadi. 4
Birinchi navbatda, aholi va korxonalar daromadlarining o‘zgarishi pulga
talabga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Agar aholi daromadlari oshsa, ularning iste’mol
qilish va jamg‘arish darajasi ham ortadi, bu esa pulga bo‘lgan talabni kuchaytiradi.
Aksincha, daromadlar pasayganda, iqtisodiy subyektlar pul mablag‘larini tejashga
harakat qiladi va pulga talab kamayadi.
Ikkinchi omil narxlar darajasi bo‘lib, inflyatsiya jarayonlari bilan
chambarchas bog‘liq. Inflyatsiya oshganda, pulning sotib olish qobiliyati pasayadi
va aholi o‘z mablag‘larini moddiy aktivlarga yo‘naltirishga harakat qiladi, bu esa
pulga bo‘lgan talabning qisqarishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, narxlar barqaror
bo‘lsa, pulga talab ortib boradi, chunki iqtisodiy agentlar likvid aktivlar saqlashga
moyil bo‘ladi.
Uchinchi muhim omil foiz stavkalari bo‘lib, pulga bo‘lgan talabning
dinamikasini belgilaydi. Agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar
bank depozitlari va obligatsiyalar kabi kamroq likvid bo‘lgan aktivlarga mablag‘
4
Karimov X. Pul-kredit siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2020. – 53-77-betlar.
9

yo‘naltiradi, natijada pulga bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari past
bo‘lsa, iqtisodiy agentlar qo‘shimcha pul mablag‘larini saqlashga moyil bo‘lib,
pulga talab oshadi.
To‘rtinchi omil iqtisodiy barqarorlik va ishonch darajasidir. Agar iqtisodiyot
barqaror bo‘lsa va kelajakdagi prognozlar ijobiy bo‘lsa, pulga talab ortadi, chunki
iqtisodiy agentlar o‘z faoliyatini kengaytirishga harakat qiladi. Agar iqtisodiyot
beqaror bo‘lsa yoki siyosiy-iqtisodiy noaniqliklar mavjud bo‘lsa, pulga talab
kamayishi mumkin, chunki odamlar va bizneslar kapitalni likvid shaklda ushlab
turishga harakat qiladi.
Bundan tashqari, pul aylanish tezligi ham pulga talabga ta’sir qiladi. Agar
pulning aylanish tezligi yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda ko‘proq tranzaksiyalar amalga
oshiriladi va pulga talab ortadi. Aksincha, agar pul aylanish tezligi pasaysa, bu
iqtisodiy faollikning sustlashganidan darak beradi va pulga bo‘lgan talab
kamayadi. 5
Yana bir muhim omil davlatning pul-kredit va fiskal siyosatidir. Agar
Markaziy bank pul massasini kengaytirsa yoki davlat xarajatlari ortsa,
iqtisodiyotda likvidlik darajasi oshib, pulga talab ko‘payishi mumkin. Aksincha,
qat’iy pul-kredit siyosati va soliqlar oshirilishi natijasida pulga bo‘lgan talab
pasayadi.
Shunday qilib, pulga talabni aniqlovchi omillar turlicha bo‘lib, ularning
ta’siri iqtisodiy sharoit va siyosatga bog‘liq holda o‘zgaradi. Ushbu omillarni puxta
tahlil qilish va nazorat qilish orqali Markaziy bank pul-kredit siyosatini samarali
olib borishi mumkin.
Pulga talabni shakllantiruvchi omillar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning har biri
iqtisodiy jarayonlarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli pulga bo‘lgan talabni
tahlil qilish va uni tartibga solish iqtisodiy barqarorlik uchun muhim ahamiyatga
ega
5
Rasulov N. Makroiqtisodiy barqarorlik – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2016. – 30-55-betlar.
10

1.3. Pulga talabning asosiy nazariyalari
Pulga talab iqtisodiyotning muhim tushunchalaridan biri bo‘lib, uni turli
iqtisodiy maktab vakillari har xil yondashuvlar asosida izohlashgan. Ushbu
bo‘limda pulga talabning asosiy nazariyalari ko‘rib chiqiladi.
1. Klassik nazariya
Klassik maktab vakillari pulga talabni faqat muomala vositasi sifatida
tushuntirganlar. Ular orasida D. Rikardo , J. Say va I. Fisher kabi iqtisodchilar bor.
 Ayirboshlash tenglamasi (I. Fisher):

 M – muomaladagi pul miqdori
 V – pul aylanish tezligi
 P – narx darajasi
 Q – ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmi 6
Klassik nazariyaga ko‘ra, pulga talab faqat tranzaksion maqsadlarda
shakllanadi va real omillar tomonidan belgilanadi. Pulning nominal miqdori
inflyatsiyaga ta’sir qiladi, lekin iqtisodiy o‘sishga bog‘liq emas.
2. Keynsiycha nazariya
Keynsiycha yondashuv pulga talabni uchta asosiy komponentga ajratadi:
1. Tranzaksion talab – Iqtisodiy agentlarning tovar va xizmatlarni sotib
olish uchun kerak bo‘ladigan pul miqdori.
2. Ehtiyot chorasi talab – Noaniq iqtisodiy sharoitda zaxira sifatida
saqlanadigan pul miqdori.
3. Spekulyativ talab – Pulni investitsiya sifatida saqlash yoki kapital
aktivlarga yo‘naltirish istagi.
6
Salimov M. Iqtisodiyot nazariyasi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2015. – 120-138-
betlar.
11

Keynsiycha modelga ko‘ra, pulga bo‘lgan talab foiz stavkalariga bog‘liq
bo‘lib, agar foiz stavkalari past bo‘lsa, iqtisodiy agentlar pullarni jamg‘armasdan,
uni muomalaga kiritishga harakat qiladi.
3. Monetaristlar nazariyasi
Monetaristlar, ayniqsa M. Fridman , pulga talabni daromad darajasiga bog‘liq
qilib tushuntirgan. Ular Fisherning ayirboshlash tenglamasini qabul qilishgan,
lekin pulga talab nafaqat muomalaga, balki aktivlar saqlash strategiyasiga ham
bog‘liq deb hisoblashgan.
Fridmanning modeliga ko‘ra, iqtisodiy agentlar pulni turli aktivlarga
(masalan, obligatsiyalar, aksiyalar) ajratib saqlaydi va pulga talab uzoq muddatli
barqaror jarayondir.
4. Baumol-Tobin modeli
Bu model pulga tranzaksion talabni tushuntiradi va pulni saqlash bilan
bog‘liq xarajatlarni minimallashtirishga qaratilgan. Iqtisodiy agentlar pullarni naqd
shaklda saqlash va investitsiya qilish o‘rtasida muvozanatni topishga harakat
qiladilar.
5. Tobinning portfel nazariyasi 7
J. Tobin pulga talabni faqat foiz stavkalari bilan bog‘lash noto‘g‘ri deb
hisoblab, iqtisodiy agentlarning risk va daromad o‘rtasida tanlov qilishiga e’tibor
qaratgan. Uning nazariyasiga ko‘ra, odamlar aktivlarini diversifikatsiya qilish
orqali pulni qisman likvid aktivlar shaklida saqlaydi.
Pulga talab nazariyalari tarixiy jihatdan rivojlanib, turli omillar asosida
shakllangan. Klassik nazariya faqat muomala jarayoniga e’tibor qaratgan bo‘lsa,
keynsiycha yondashuv foiz stavkalari va noaniqlik omillarini ham hisobga olgan.
Monetaristlar esa pulga talabni daromad va aktivlar taqsimoti bilan bog‘lagan.
Zamonaviy yondashuvlar esa risk va investitsiya imkoniyatlarini ham inobatga
oladi.
7
Ismoilov Z. Pul muomalasi va bank ishi – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar.
12

II BOB PULGA TALAB VA IQTISODIY JARAYONLAR O‘RTASIDAGI
BOG‘LIQLIK
2.1. Pulga talab va inflyatsiya
Pulga talab va inflyatsiya o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud bo‘lib,
inflyatsiya darajasi iqtisodiyotdagi pul miqdori va uning aylanish tezligi bilan
chambarchas bog‘liq. Ushbu bo‘limda pulga talab va inflyatsiya o‘rtasidagi
munosabat tahlil qilinadi. 8
1. Pulga talab va inflyatsiyaning o‘zaro bog‘liqligi
Inflyatsiya narxlar umumiy darajasining doimiy o‘sishi bo‘lib, u
iqtisodiyotda pulga bo‘lgan talabga turlicha ta’sir qiladi. Pul massasi ortganda
talab oshib, bu inflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Aksincha, pulga bo‘lgan talab
kamayganda, narxlar pasayishi yoki deflyatsiya yuz berishi ehtimoli paydo bo‘ladi.
2. Inflyatsiyaning pulga talabga ta’siri
 Yuqori inflyatsiya sharoitida odamlar naqd pulni kamroq saqlashga
intiladi, chunki uning real qiymati pasayib boradi. Bu holat "Pulga bo‘lgan
talabning pasayishi" deb ataladi.
 Past inflyatsiya sharoitida iqtisodiy agentlar pulni jamg‘arish va likvid
aktivlar shaklida saqlashni afzal ko‘radilar, bu esa pulga bo‘lgan talabni oshiradi.
3. Monetar siyosat va inflyatsiya boshqaruvi
Markaziy bank inflyatsiyani tartibga solish uchun quyidagi vositalardan
foydalanadi:
 Pul-kredit siyosati – Pul massasini cheklash yoki oshirish orqali
inflyatsiyaga ta’sir qilish.
 Foiz stavkalarini boshqarish – Foiz stavkalarini oshirish pulga talabni
pasaytirib, inflyatsiyani kamaytirishi mumkin.
 Ochiq bozor operatsiyalari – Markaziy bank obligatsiyalar sotib olish
yoki sotish orqali iqtisodiyotdagi pul miqdorini nazorat qiladi.
8
Kenjayev T. Pulning funksiyalari va bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2018. – 90-115-
betlar.
13

4. O‘zbekiston misolida pulga talab va inflyatsiya
O‘zbekistonda Markaziy bank inflyatsiyani barqarorlashtirish uchun
"inflyatsion targeting" siyosatini yuritadi. So‘nggi yillarda pul-kredit siyosati
qattiqlashtirilib, pul massasi va foiz stavkalari orqali inflyatsiya nazorat
qilinmoqda.
Pulga talab va inflyatsiya o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, pul
massasining ortishi yoki kamayishi iqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi.
Inflyatsiya darajasi ortganda pulga bo‘lgan talab pasayishi mumkin, chunki
pulning real qiymati kamayadi va aholi hamda biznes subyektlari uni uzoq muddat
saqlashni istamaydi. Bunday holatda, aholi va tadbirkorlar aktivlarini boshqa
qimmatli qog‘ozlar yoki valyutalarga o‘tkazish orqali inflyatsiyadan
himoyalanishga harakat qiladi. 9
Inflyatsiyaning kuchayishi Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga ham
bog‘liq bo‘lib, agar muomaladagi pul miqdori ortiqcha bo‘lsa, talab inflyatsiyasi
yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda iqtisodiyotdagi pul massasi iste’mol va
investitsiyalar hajmiga nisbatan ortiq bo‘lib, narxlarning oshishiga olib keladi.
Aksincha, agar Markaziy bank pul massasini cheklasa, deflyatsion sharoit yuzaga
kelib, iqtisodiy faollik susayishi mumkin.
Pulga talab va foiz stavkalari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, foiz stavkalari o‘zgarishi
iqtisodiyotdagi pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojni shakllantiradi. Agar foiz
stavkalari yuqori bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar qo‘shimcha pul mablag‘larini
saqlashdan ko‘ra, ularni investitsiya yoki jamg‘arma vositalariga yo‘naltirishga
harakat qiladi, bu esa pulga bo‘lgan talabning pasayishiga olib keladi. Aksincha,
foiz stavkalari past bo‘lsa, iqtisodiy agentlar qo‘shimcha mablag‘larni saqlashga
moyil bo‘lib, pulga talab ortadi.
Foiz stavkalari va pulga talab o‘rtasidagi bog‘liqlik Keynesning likvidlik
afzalligi nazariyasi orqali ham izohlanadi. Keynesga ko‘ra, xo‘jalik yurituvchi
9
Saidov J. Pul tizimi va rivojlanish bosqichlari – O‘zbekiston: “Turon-Iqbol” nashriyoti, 2020. – 45-78-
betlar.
14

subyektlar pul mablag‘larini uchta maqsadda saqlaydi: tranzaksiya, ehtiyot va
spekulyativ talab. Ayniqsa, spekulyativ talab foiz stavkalariga bevosita bog‘liq
bo‘lib, agar foiz stavkalari oshsa, obligatsiyalar va boshqa moliyaviy aktivlar
jozibador bo‘lib, pulga bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, foiz stavkalari pasaysa,
pul mablag‘larini likvid shaklda saqlash foydaliroq bo‘lib, pulga talab ortadi.
Monetaristlarga ko‘ra, foiz stavkalari pul taklifiga nisbatan o‘zgaradi va
Markaziy bankning pul-kredit siyosati bilan tartibga solinadi. Agar Markaziy bank
pul massasini ko‘paytirsa, foiz stavkalari pasayadi va natijada kreditlash hajmi
ortadi. Bu iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishi mumkin. Aksincha, Markaziy bank
pul taklifini cheklasa, foiz stavkalari oshib, kredit olish qiyinlashadi va iqtisodiy
faollik susayadi. 10
Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik, ayniqsa, inflyatsiya
sharoitida muhim ahamiyatga ega. Agar inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa,
Markaziy bank foiz stavkalarini oshirish orqali pulga bo‘lgan talabni pasaytirishi
mumkin, chunki yuqori foiz stavkalari jamg‘armalarni rag‘batlantirib,
iqtisodiyotda ortiqcha pul aylanishini cheklaydi. Shu sababli, pulga talab va foiz
stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik pul-kredit siyosatini belgilashda muhim vosita
hisoblanadi.
Pulga talabning inflyatsiyaga ta’siri shuningdek Fisher tenglamasi (MV =
PQ) orqali ham izohlanadi. Ushbu tenglamaga ko‘ra, muomaladagi pul miqdori va
uning aylanish tezligi inflyatsiya darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar pulga
talab kam bo‘lsa va Markaziy bank pul massasini ko‘paytirsa, ortiqcha likvidlik
inflyatsiyani oshiradi. Shuning uchun inflyatsiyani nazorat qilish maqsadida pul-
kredit siyosati, foiz stavkalari va fiskal choralar muvozanatda bo‘lishi kerak.
Inflyatsiya darajasining keskin oshishi iqtisodiyotda beqarorlikka olib
kelishi, ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga va aholining real daromadlarining
kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois, pulga talab va inflyatsiyani tartibga
10
Tursunov B. Pul nazariyasi va amaliyoti – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2017. – 25-63-
betlar.
15

solish uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini ehtiyotkorlik bilan olib borishi,
foiz stavkalarini mos ravishda belgilashi va muomaladagi pul massasini nazorat
qilishi lozim.
Pulga talab va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy barqarorlik uchun
muhim hisoblanadi. Inflyatsiyaning oshishi pulning qiymatini pasaytirsa,
deflyatsiya esa iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shu sababli, Markaziy
bank inflyatsiyani nazorat qilish uchun pul-kredit siyosatini muvozanatli olib
borishi lozim. 11
2.2. Pulga talab va foiz stavkalari
Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik makroiqtisodiyotning
muhim jihatlaridan biri bo‘lib, foiz stavkalari iqtisodiy agentlarning pul
mablag‘larini jamg‘arish yoki sarflashga bo‘lgan qarorlariga ta’sir qiladi. Ushbu
bo‘limda foiz stavkalarining pulga talabga qanday ta’sir qilishiga batafsil
to‘xtalamiz.
1. Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi teskari bog‘liqlik
Pulga bo‘lgan talab va foiz stavkalari orasida teskari bog‘liqlik mavjud.
Agar foiz stavkalari oshsa, iqtisodiy agentlar naqd pulni kamroq saqlashni ma’qul
ko‘rib, uni yuqori daromad keltiradigan moliyaviy aktivlarga joylashtirishga
harakat qiladi. Aksincha, foiz stavkalari pasayganda, pulni jamg‘arish foydasiz
bo‘lib qoladi va muomaladagi pul miqdori ortadi.
2. Keynsiycha spekulyativ talab nazariyasi
J. M. Keyns pulga bo‘lgan talabni tushuntirishda spekulyativ talab
tushunchasini ilgari surgan. Unga ko‘ra, odamlar pullarni ikki shaklda saqlaydi:
 Likvid shaklda (naqd pul sifatida) – Agar foiz stavkalari past bo‘lsa,
odamlar ko‘proq naqd pul saqlaydi.
 Investitsiya shaklida (obligatsiyalar va aktivlarga kiritilgan mablag‘
sifatida) – Agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, odamlar o‘z pullarini daromad
keltiruvchi aktivlarga yo‘naltiradi.
11
Qosimov A. Inflyatsiya va pul bozori – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 75-98-betlar.
16

3. Monetaristlarning yondashuvi
Monetaristlar, ayniqsa M. Fridman, pulga talabni real daromadlar, narxlar
darajasi va foiz stavkalari bilan bog‘laydi. Ularning fikricha, odamlar faqat foiz
stavkalariga emas, balki inflyatsiya va real daromadlarning o‘zgarishiga ham
asoslanib qaror qabul qiladi.
4. Foiz stavkalarining o‘zgarishi va pulga talab
 Agar foiz stavkalari oshsa – Jamg‘armalar va investitsiyalar
ko‘payadi, pulga talab kamayadi.
 Agar foiz stavkalari pasaysa – Naqd pul va likvid aktivlarga talab
ortadi, bu esa iqtisodiyotda pul muomalasining ko‘payishiga olib keladi.
5. Markaziy bankning foiz siyosati
Markaziy bank foiz stavkalarini boshqarish orqali pul massasi va
inflyatsiyaga ta’sir qiladi: 12
 Foiz stavkalarini oshirish – Pulga bo‘lgan talabni pasaytiradi,
inflyatsiyani kamaytiradi.
 Foiz stavkalarini pasaytirish – Pulga talabni oshiradi, iqtisodiy
o‘sishga turtki beradi.
6. O‘zbekiston misolida pulga talab va foiz stavkalari
O‘zbekistonda Markaziy bank iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida
asosiy foiz stavkasini tartibga solib kelmoqda. So‘nggi yillarda foiz stavkalarining
o‘zgarishi kreditlash, investitsiya va pul massasi hajmiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Pulga talab va foiz stavkalari o‘rtasidagi bog‘liqlik iqtisodiy siyosat uchun
muhim omildir. Foiz stavkalarining oshishi jamg‘armalarni rag‘batlantirsa, uning
pasayishi iqtisodiy faollikni kuchaytiradi. Shu sababli, foiz siyosati iqtisodiyotning
barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
12
Qosimov A. Inflyatsiya va pul bozori – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 75-98-betlar.
17

2.3. Pulga talab va iqtisodiy o‘sish
Pulga talab va iqtisodiy o‘sish o‘zaro bog‘liq bo‘lib, iqtisodiyot rivojlangan
sari pulga bo‘lgan talab ham ortib boradi. Buning sababi shundaki, iqtisodiy o‘sish
jarayonida ishlab chiqarish hajmi, investitsiyalar va iste’mol miqdori oshadi, bu
esa muomaladagi pul miqdorining ko‘payishini talab qiladi.
Pulga talab va iqtisodiy o‘sishning o‘zaro bog‘liqligi
Ko‘rsatkich Pulga talabga ta’siri Iqtisodiy o‘sishga ta’siri
Ishlab chiqarish
hajmi Ishlab chiqarish ortishi bilan
tranzaksion pulga talab oshadi. Yangi ishlab chiqarish
quvvatlari yaratiladi, bandlik
oshadi.
Investitsiyalar Investitsiyalar ortsa, biznes
sektorida pulga talab ko‘payadi. Yangi texnologiyalar joriy
qilinadi, ishlab chiqarish
samaradorligi oshadi.
Foiz stavkalari Foiz stavkalari past bo‘lsa,
korxonalar kredit olishni afzal
ko‘radi va pulga talab ortadi. Kreditlar arzonlashib, iqtisodiy
o‘sish rag‘batlantiriladi.
Pul-kredit
siyosati Pul massasining ortishi pulga
talabni oshiradi. Iqtisodiy faollik ortadi, lekin
inflyatsiya xavfi yuzaga kelishi
mumkin.
Inflyatsiya Yuqori inflyatsiya sharoitida
pulga talab pasayadi. Iqtisodiy barqarorlik buzilishi
mumkin.
Texnologik
rivojlanish Rivojlanish natijasida pulga talab
yanada aniqroq tartibga solinadi. Ishlab chiqarish sifati oshadi,
yangi ish o‘rinlari yaratiladi.
Iqtisodiy o‘sish pulga bo‘lgan talabning ortishiga olib keladi, chunki ishlab
chiqarish, investitsiyalar va iste’mol hajmi ko‘payadi. Shu bilan birga, Markaziy 13
13
Xolbo‘tayev D. Iqtisodiy o‘sish va pul tizimi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2016. – 50-88-
betlar.
18

bank pul-kredit siyosati orqali bu jarayonni tartibga solib, inflyatsiya va iqtisodiy
o‘sish o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga harakat qiladi.
19

III BOB O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA PULGA TALABNI TAHLIL
QILISH
3.1. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi
O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatning
iqtisodiy o‘zgarishlari, bozor mexanizmlarining rivojlanishi va moliyaviy
institutlarning shakllanishi bilan uzviy bog‘liq. Mustaqillikdan so‘ng pul-kredit
tizimi shakllanib, pulga talabni tartibga solish mexanizmlari bosqichma-bosqich
rivojlantirildi. 14
1. Pulga talab shakllanishining dastlabki bosqichi
1991-yilda mustaqillikka erishgandan keyin O‘zbekiston o‘z milliy valyutasi
– so‘mni 1994-yilda muomalaga kiritdi. Ushbu davrda pulga talab quyidagi omillar
ta’sirida shakllandi:
 Narxlar erkinlashtirildi , bu esa pulga bo‘lgan talabga ta’sir qildi.
 Davlat subvensiyalari qisqardi , bozor iqtisodiyotiga o‘tish boshlandi.
 Kredit bozori endigina shakllanayotgan bo‘lib , tadbirkorlik
subyektlari uchun moliyaviy resurslarga talab ortdi.
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pulga talabning o‘sishi
2000-yillardan boshlab mamlakatda bozor iqtisodiyoti rivojlanib, pulga
bo‘lgan talab yangi omillar ta’sirida ortdi:
 Bank tizimi rivojlandi , tijorat banklari faoliyati kengaydi.
 Kredit siyosati yumshatildi , tadbirkorlar uchun imtiyozli kreditlar
joriy etildi.
 Aholi daromadlari oshdi , bu esa iste’mol uchun pul mablag‘lariga
bo‘lgan talabni kuchaytirdi.
3. Hozirgi bosqichda pulga talabning asosiy omillari
Bugungi kunda O‘zbekistonda pulga talab quyidagi omillar asosida
shakllanmoqda:
14
Umarov R. Byudjet-soliq siyosati – O‘zbekiston: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2018. – 130-150-betlar.
20

 Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiy o‘sish sur’atlarining barqaror
bo‘lishi pulga bo‘lgan talabning ortishiga xizmat qiladi.
 Bank sektorining raqamlashtirilishi – mobil banking va to‘lov
tizimlarining rivojlanishi likvid aktivlarga bo‘lgan talabni oshirdi.
 Pul-kredit siyosati – Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi orqali
pulga bo‘lgan talabni tartibga solish jarayoni takomillashdi.
 Inflyatsiyaning pasayishi – so‘mning barqarorligi saqlanib turganda
pulga bo‘lgan ishonch ortib, jamg‘arma va kredit operatsiyalari faollashdi.
4. Kelajakda pulga talabning rivojlanish istiqbollari
 Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish , foiz stavkalarini
maqbullashtirish. 15
 Raqamli iqtisodiyot va kriptovalyutalar ta’siri – yangi texnologiyalar
pulga talab tuzilishini o‘zgartirishi mumkin.
 Xalqaro investitsiyalar hajmining oshishi , bu esa milliy valyutaga
talabni oshiradi.
O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi mamlakatning
iqtisodiy islohotlari, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni hamda Markaziy bankning
pul-kredit siyosati bilan bevosita bog‘liq. Mustaqillikning dastlabki yillarida
iqtisodiyotda inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lib, pulga talab keskin oshib ketgan,
chunki narxlarning tez o‘sishi natijasida aholi va tadbirkorlar pul mablag‘larini
aktivlarga aylantirishga harakat qilgan. Shu sababli, dastlabki bosqichda pulga
talabni tartibga solish uchun qat’iy monetar choralar ko‘rilgan.
Keyingi yillarda O‘zbekistonda bank tizimini isloh qilish, kredit bozorini
rivojlantirish va pul-kredit siyosatini modernizatsiya qilish natijasida pulga talab
barqarorlasha boshladi. 2017-yildan keyin amalga oshirilgan valyuta liberallashuvi
va Markaziy bankning inflyatsiyani nishonlash siyosati pulga bo‘lgan talabni
aniqroq prognoz qilish imkoniyatini yaratdi. O‘zbekiston iqtisodiyotining
diversifikatsiyalashuvi, investitsion muhitning yaxshilanishi va biznes yuritish
15
Jo‘rayev F. Bank tizimi va pulga talab – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2019. – 40-70-betlar.
21

sharoitlarining soddalashtirilishi natijasida pulga bo‘lgan talab sezilarli darajada
o‘zgardi.
Pulga bo‘lgan talabning shakllanishida aholining daromad darajasi,
investitsiyalar hajmi va foiz stavkalari muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda bank
tizimining raqamli transformatsiyasi, elektron to‘lov tizimlarining kengayishi va
iste’mol kreditlari hajmining oshishi pulga talabning o‘zgarishiga olib keldi.
Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun kreditlash imkoniyatlarining
kengayishi natijasida iqtisodiyotda pulga talab barqaror o‘sib bormoqda.
Shu bilan birga, O‘zbekistonda pulga talabning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi
omillardan biri bu Markaziy bankning pul-kredit siyosati bo‘lib, foiz stavkalari va
inflyatsiyani nazorat qilish choralariga bog‘liq. Agar pul taklifi va talab o‘rtasida
muvozanat saqlanmasa, inflyatsiya darajasining o‘zgarishi pulga bo‘lgan talabni
beqarorlashtirishi mumkin. Shu sababli, mamlakatda pul bozorini
barqarorlashtirish va kredit siyosatini takomillashtirish yo‘nalishida islohotlar
davom etmoqda. 16
O‘zbekistonda pulga talab mustaqillik yillarida bosqichma-bosqich
shakllanib, bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan o‘sib bordi. Bugungi kunda
pulga talab iqtisodiy barqarorlik, bank tizimi rivoji va pul-kredit siyosati bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, kelajakda raqamli iqtisodiyot va xalqaro moliya
bozorlarining ta’siri ortib borishi kutilmoqda.
3.2. Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar (rivojlanayotgan bozorlar va
davlat siyosati)
Pulga talab nafaqat iqtisodiy jarayonlar, balki rivojlanayotgan bozorlar va
davlat siyosati kabi muhim omillar ta’sirida shakllanadi. Bu omillar pul
massasining aylanish tezligi, jamg‘arish hajmi va iqtisodiy barqarorlikka bevosita
ta’sir qiladi. Ushbu bo‘limda rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosatining pulga
talabga ta’sir mexanizmlari tahlil qilinadi.
16
Xolmirzayev K. Moliyaviy barqarorlik va pul bozorining rivojlanishi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot”
nashriyoti, 2022. – 55-90-betlar.
22

1. Rivojlanayotgan bozorlarning pulga talabga ta’siri
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan pulga talab yangi omillar asosida
shakllanadi. Rivojlanayotgan bozorlar quyidagi jihatlar bo‘yicha pulga bo‘lgan
talabni oshiradi yoki kamaytiradi: 17
Omillar Pulga talabga ta’siri
Yangi biznes subyektlarining
paydo bo‘lishi Korxonalar o‘z faoliyatini moliyalashtirish uchun
ko‘proq pul talab qiladi.
Kapital bozorlarining
kengayishi Investitsiyalar ko‘payadi, bu esa moliyaviy
aktivlarga bo‘lgan talabni oshiradi.
Xalqaro investitsiyalar
hajmining o‘sishi Chet el investitsiyalari kiritilishi bilan pul
mablag‘lariga talab ortadi.
Iste’mol bozorining kengayishi Aholining tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabi ortib,
tranzaksion pulga talab kuchayadi.
Bank sektorining rivojlanishi Yangi bank xizmatlari joriy etilishi natijasida
kreditlar va pul aylanishi faollashadi.
Raqamli iqtisodiyot va
elektron to‘lov tizimlari Naqd pulga bo‘lgan talab kamayishi, lekin elektron
pul mablag‘lariga talab ortishi mumkin.
Rivojlanayotgan bozorlar iqtisodiy faollikni oshirishi bilan pulga bo‘lgan
talab ham o‘zgarib boradi. Ayniqsa, texnologik taraqqiyot va moliyaviy
innovatsiyalar pul oqimining dinamikasiga katta ta’sir qiladi.
2. Davlat siyosatining pulga talabga ta’siri
Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosati pulga talabni bevosita
boshqaradigan asosiy omillardan biridir. Davlat siyosati quyidagi yo‘nalishlarda
pulga talabga ta’sir ko‘rsatadi:
Davlat siyosati yo‘nalishi Pulga talabga ta’siri
Pul-kredit siyosati Markaziy bank foiz stavkalarini belgilash orqali pulga
talabni tartibga soladi.
17
Shukurov M. Markaziy bank siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti, 2017. – 80-110-
betlar.
23

Davlat siyosati yo‘nalishi Pulga talabga ta’siri
Fiskal siyosat (byudjet
xarajatlari va soliqlar) Davlat xarajatlarining ko‘payishi iqtisodiyotda pulga
bo‘lgan talabni oshiradi.
Inflyatsion targeting
siyosati Markaziy bank inflyatsiyani barqarorlashtirish orqali
pul massasini nazorat qiladi.
Jamg‘arma va investitsiya
siyosati Davlat investitsiyalarni rag‘batlantirsa, iqtisodiy faollik
oshadi va pulga talab ortadi.
Xalqaro savdo va valyuta
siyosati Eksport-import hajmining o‘sishi milliy valyutaga
bo‘lgan talabni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha qabul qilgan qarorlari
pulga bo‘lgan talabga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, Markaziy bank asosiy foiz
stavkasini oshirsa, kredit olish qimmatroq bo‘ladi va pulga talab kamayadi.
Aksincha, foiz stavkalari pasaytirilsa, iqtisodiy faollik ortib, pulga talab ko‘payadi.
3. O‘zbekiston misolida rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar
pulga bo‘lgan talabni shakllantirishda muhim rol o‘ynamoqda:
 Bank sektorining rivojlanishi – tijorat banklari tomonidan kreditlash
hajmining oshishi bizneslar uchun likvidlikni ta’minladi. 18
 Fiskal siyosatning isloh qilinishi – soliqlar kamaytirilib, biznes
subyektlari uchun qulay muhit yaratildi, bu esa pul oqimining faollashishiga olib
keldi.
 Raqamli to‘lov tizimlarining kengayishi – elektron to‘lov tizimlari
rivojlanib, naqd pulga bo‘lgan talab nisbatan pasaymoqda.
 Xalqaro investitsiyalarni jalb qilish – xorijiy investorlar tomonidan
kiritilgan kapital milliy valyutaga talabni oshirdi.
Pulga talabning shakllanishida rivojlanayotgan bozorlar va davlat siyosati
muhim omillar hisoblanadi. Rivojlanayotgan bozorlar biznes faolligi,
investitsiyalar va innovatsiyalar orqali pulga bo‘lgan talabni oshiradi. Davlat esa
18
Norboyev O. Pul-kredit muammolari – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2019. – 70-100-betlar.
24

pul-kredit va fiskal siyosat orqali bu jarayonni nazorat qiladi. O‘zbekistonda olib
borilayotgan iqtisodiy islohotlar kelajakda pulga talabning yanada barqaror
shakllanishiga xizmat qiladi.
3.3. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari
Pulga talabning boshqarilishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani
nazorat qilish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Pulga talabni tartibga solishning asosiy vositalari pul-kredit siyosati, fiskal choralar
va moliyaviy institutlar faoliyatini takomillashtirish orqali amalga oshiriladi.
1. Pulga talabni boshqarish vositalari 19
Pulga talabni boshqarishning asosiy yo‘nalishlari quyidagi choralar orqali
amalga oshiriladi:
Boshqarish vositasi Pulga talabga ta’siri
Pul-kredit siyosati Markaziy bank asosiy foiz stavkasini o‘zgartirish orqali kredit
olish sharoitlarini belgilaydi va pulga talabni tartibga soladi.
Inflyatsiyani nazorat
qilish Pul massasini cheklash yoki kengaytirish orqali narxlar
barqarorligi ta’minlanadi.
Bank tizimini
rivojlantirish Kreditlash hajmini kengaytirish orqali biznes va iste’mol
sektorida pulga talab oshiriladi.
Valyuta siyosati Milliy valyutaning barqarorligi pulga bo‘lgan talabga ta’sir
qiladi.
Byudjet
xarajatlarini
boshqarish Davlat xarajatlarini optimallashtirish orqali iqtisodiy
faollikni muvozanatlash mumkin.
2. Pulga talabni barqarorlashtirish yo‘llari
Pulga talabning keskin o‘zgarib ketishi iqtisodiyotda beqarorlikka olib
kelishi mumkin. Buni oldini olish uchun quyidagi strategiyalar qo‘llaniladi:
19
Nazarov G. Iqtisodiy siyosat va pul tizimi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2020. – 95-
130-betlar.
25

1. Markaziy bank siyosati orqali boshqarish
 Asosiy foiz stavkasini muvozanatlash – kredit bozorida talabni
ortiqcha oshirib yubormaslik yoki pasaytirib qo‘ymaslik.
 Pul massasini nazorat qilish – pul emissiyasini iqtisodiy talabga
moslashtirish.
 Ochiq bozor operatsiyalari – qimmatli qog‘ozlar orqali pul massasi
muvozanatga keltiriladi.
2. Fiskal siyosat orqali tartibga solish
 Byudjet taqchilligini kamaytirish – davlat xarajatlarini
optimallashtirish orqali pul bozorida muvozanatni ta’minlash.
 Soliq tizimini takomillashtirish – iqtisodiyotda pul oqimining ortiqcha
to‘planishini yoki yetishmovchiligini oldini olish.
3. Bank sektorining islohoti
 Kredit tizimini takomillashtirish – uzoq muddatli investitsiyalar uchun
qulay kredit sharoitlarini yaratish.
 Depozit siyosatini rivojlantirish – aholi va korxonalarning
mablag‘larini bank tizimida saqlashga undash.
4. Valyuta bozorida barqarorlikni ta’minlash
 Devalvatsiya xavfini kamaytirish – milliy valyutaga bo‘lgan ishonchni
oshirish. 20
 Valyuta intervensiyasi – chet el valyutasining haddan tashqari
kuchayishiga yoki zaiflashishiga yo‘l qo‘ymaslik.
3. O‘zbekistonda pulga talabni boshqarish bo‘yicha olib borilayotgan
chora-tadbirlar.
O‘zbekiston Markaziy banki va hukumat pulga talabni boshqarish va
barqarorlashtirish bo‘yicha quyidagi choralarni amalga oshirmoqda:
✅ Pul-kredit siyosati isloh qilinmoqda – Markaziy bank tomonidan asosiy
foiz stavkasi bo‘yicha qat’iy nazorat o‘rnatilgan.
20
Safarov E. Valyuta kurslari va pul bozori – O‘zbekiston: “Universitet” nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar.
26

✅ Bank tizimi raqamlashtirilmoqda – to‘lov tizimlari rivojlantirilib, pul
muomalasi soddalashtirilmoqda.
✅ Inflyatsiyani pasaytirish choralari ko‘rilmoqda – iqtisodiyotda ortiqcha
pul massasini chiqarish cheklanmoqda.
✅ Soliq va byudjet islohotlari amalga oshirilmoqda – davlat xarajatlari
optimallashtirilmoqda.
Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari Markaziy bankning
pul-kredit siyosati, fiskal choralar, moliyaviy institutlarning rivojlanishi va
iqtisodiy o‘sish omillari bilan chambarchas bog‘liq. Pulga talabni samarali
boshqarish uchun Markaziy bank asosiy vositalar sifatida pul massasini tartibga
solish, foiz stavkalarini moslashtirish va kreditlash siyosatini muvozanatlashtirish
choralarini ko‘radi. 21
Pulga talabni barqarorlashtirishda inflyatsiyani nishonlash muhim
ahamiyatga ega. Markaziy bank inflyatsiya darajasini oldindan prognoz qilgan
holda, pul taklifini muvofiqlashtirish orqali ortiqcha likvidlik yoki defitsitning
oldini oladi. Agar pul taklifi talabdan ortiq bo‘lsa, bu inflyatsiyaning kuchayishiga
sabab bo‘lishi mumkin. Aksincha, pul yetishmovchiligi iqtisodiy faollikning
pasayishiga olib keladi. Shu sababli, Markaziy bank muomaladagi pul massasini
tartibga solish uchun ochiq bozor operatsiyalaridan foydalanadi.
Pulga talabni boshqarishda kreditlash siyosati ham muhim rol o‘ynaydi.
Mamlakatdagi bank tizimi orqali berilayotgan kreditlarning hajmi, foiz stavkalari
va muddati pulga talabning barqarorligiga ta’sir qiladi. Agar kredit shartlari qulay
bo‘lsa, tadbirkorlar va aholi kredit olishga moyillik bildiradi, bu esa pulga bo‘lgan
talabni oshiradi. Aksincha, foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, kredit olish qiyinlashadi
va pulga talab kamayadi.
Shuningdek, fiskal siyosat pulga talabga ta’sir qiluvchi omillardan biri
bo‘lib, davlatning soliq va xarajat siyosati iqtisodiyotdagi pul aylanishini tartibga
soladi. Agar davlat xarajatlari ortib ketsa, iqtisodiy subyektlarning pulga bo‘lgan
21
To‘ychiyev B. Pul va kapital bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2018. – 100-120-betlar.
27

talabi ham o‘sadi. Shu bois, davlat budjeti va pul-kredit siyosati o‘rtasidagi
muvozanatni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Pulga talabni boshqarishning yana bir usuli moliyaviy institutlarning
rivojlanishiga bog‘liq. Agar banklar va moliyaviy tizim mustahkam bo‘lsa,
tadbirkorlik va iste’mol kreditlari hajmi ortadi, bu esa iqtisodiy faollikni oshiradi
va pulga bo‘lgan talabni barqarorlashtiradi. Shu bilan birga, raqamli to‘lov
tizimlarining rivojlanishi va moliyaviy texnologiyalarning keng qo‘llanilishi pulga
talabning samarali boshqarilishiga xizmat qiladi.
Pulga talabni samarali boshqarish va barqarorlashtirish uchun Markaziy
bank, tijorat banklari va davlat organlari o‘zaro muvofiqlashgan holda siyosat
yuritishi kerak. Bu esa uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va
Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish iqtisodiy rivojlanish uchun
muhim omillardan biridir. Markaziy bankning pul-kredit siyosati, fiskal tartibga
solish va bank tizimini rivojlantirish orqali pulga bo‘lgan talab nazorat qilinadi.
O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar kelajakda iqtisodiy barqarorlik va pul
bozorining samarali ishlashini ta’minlashga xizmat qiladi.
28

XULOSA
Pulga talab iqtisodiy jarayonlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning
shakllanishi va boshqarilishi mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishiga
bevosita ta’sir qiladi. Ushbu kurs ishida pulga talabning nazariy asoslari, unga
ta’sir etuvchi omillar va O‘zbekistonda pulga talabni tartibga solish mexanizmlari
tahlil qilindi.
1. Pulga talab tushunchasi va uning mohiyati . Pulga talab asosan uchta
asosiy maqsadda shakllanadi: tranzaksiya (shartnomaviy operatsiyalar), ehtiyot
(kutilmagan holatlar uchun jamg‘arma) va spekulyativ (investitsiya qilish
maqsadida). Uning shakllanishiga iqtisodiy faollik, inflyatsiya, foiz stavkalari va
boshqa omillar ta’sir qiladi.
2. Pulga talabga ta’sir etuvchi omillar .. Pulga talabni aniqlovchi omillar
orasida aholi daromadi, foiz stavkalari, inflyatsiya, moliyaviy tizimning
rivojlanganlik darajasi va davlat siyosati muhim o‘rin tutadi. Ushbu omillar
iqtisodiyotning turli bosqichlarida o‘zgarib boradi va pul muomalasining hajmiga
ta’sir qiladi.
3. Pulga talab va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liq . Pulga
talab inflyatsiya, foiz stavkalari va iqtisodiy o‘sish bilan bevosita bog‘liq. Pul
massasining ortishi inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin, foiz stavkalarining
o‘zgarishi esa kredit va jamg‘arma darajasiga ta’sir qiladi. Iqtisodiy o‘sish esa
pulga bo‘lgan talabni oshiradi.
4. O‘zbekistonda pulga talabning shakllanishi va rivojlanishi
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlar natijasida bank sektori
rivojlanib, moliyaviy xizmatlar diversifikatsiya qilindi. Markaziy bank pul-kredit
siyosatini takomillashtirib, inflyatsiyani pasaytirish va pul bozorining
barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda.
5. Pulga talabni boshqarish va barqarorlashtirish yo‘llari
Pulga talabni tartibga solish uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini olib
borishi, davlat esa fiskal choralarni qo‘llashi lozim. Soliq islohotlari, byudjet
29

taqchilligini kamaytirish va bank tizimining isloh qilinishi pul bozorida
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Pulga talabni samarali boshqarish iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy
tizimning mustahkamligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning
hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitida pulga bo‘lgan talabni to‘g‘ri boshqarish
orqali inflyatsiyani nazorat qilish, investitsiya muhitini yaxshilash va iqtisodiy
o‘sishni qo‘llab-quvvatlash mumkin. Shu sababli, kelgusida pulga talabning holati
muntazam tahlil qilinishi va samarali boshqaruv mexanizmlari ishlab chiqilishi
zarur.
TAVSIYALAR
1. Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish . Markaziy bank pulga
bo‘lgan talabni samarali boshqarish uchun foiz stavkalarini moslashtirish, pul
massasini nazorat qilish va inflyatsiyani barqaror darajada ushlab turish choralarini
ko‘rishi lozim.
2. Bank tizimini rivojlantirish va raqamlashtirishni jadallashtirish
Moliyaviy xizmatlarning qulayligi va ommabopligini oshirish, elektron to‘lov
tizimlarini rivojlantirish orqali pulga bo‘lgan talabning yanada samarali
boshqarilishiga erishish mumkin.
3. Investitsiya muhitini yaxshilash . Kapital bozorini rivojlantirish, xorijiy
va mahalliy investorlar uchun qulay sharoit yaratish orqali iqtisodiy o‘sishni
qo‘llab-quvvatlash va pulga bo‘lgan talabni barqarorlashtirish muhim.
4. I nflyatsiyani nazorat qilish va soliqlarning optimal darajasini saqlash
Soliq yukini optimallashtirish, davlat byudjeti balansini ta’minlash va narxlar
barqarorligini saqlash orqali pul bozorining izchil ishlashiga erishish lozim.
5. Pulga talab bo‘yicha doimiy tadqiqotlar olib borish
Pulga bo‘lgan talab va uning tarkibiy qismlarini chuqur o‘rganish, xalqaro tajribani
inobatga olib, iqtisodiy sharoitga mos innovatsion boshqaruv usullarini joriy etish
zarur.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI
1. Abdukarimov B. Makroiqtisodiyot – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2018. –
45-67-betlar.
2. Yo‘ldoshev A. Pul va kredit – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti, 2017. – 112-
134-betlar.
3. Haydarov U. Iqtisodiy tahlil asoslari – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti,
2019. – 78-96-betlar.
4. Karimov X. Pul-kredit siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi” nashriyoti,
2020. – 53-77-betlar.
5. Rasulov N. Makroiqtisodiy barqarorlik – O‘zbekiston: “Universitet”
nashriyoti, 2016. – 30-55-betlar.
6. Salimov M. Iqtisodiyot nazariyasi – O‘zbekiston: “Fan va texnologiya”
nashriyoti, 2015. – 120-138-betlar.
7. Ismoilov Z. Pul muomalasi va bank ishi – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti,
2021. – 60-85-betlar.
8. Kenjayev T. Pulning funksiyalari va bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot”
nashriyoti, 2018. – 90-115-betlar.
9. Saidov J. Pul tizimi va rivojlanish bosqichlari – O‘zbekiston: “Turon-Iqbol”
nashriyoti, 2020. – 45-78-betlar.
10. Tursunov B. Pul nazariyasi va amaliyoti – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi”
nashriyoti, 2017. – 25-63-betlar.
11. Qosimov A. Inflyatsiya va pul bozori – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti,
2019. – 75-98-betlar.
12. Ergashev O. Foiz stavkalari va pul bozori – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti,
2021. – 105-125-betlar.
13. Xolbo‘tayev D. Iqtisodiy o‘sish va pul tizimi – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot”
nashriyoti, 2016. – 50-88-betlar.
14. Umarov R. Byudjet-soliq siyosati – O‘zbekiston: “O‘zbekiston” nashriyoti,
2018. – 130-150-betlar.
31

15. Jo‘rayev F. Bank tizimi va pulga talab – O‘zbekiston: “Universitet”
nashriyoti, 2019. – 40-70-betlar.
16. Xolmirzayev K. Moliyaviy barqarorlik va pul bozorining rivojlanishi –
O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2022. – 55-90-betlar.
17. Shukurov M. Markaziy bank siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi”
nashriyoti, 2017. – 80-110-betlar.
18. Norboyev O. Pul-kredit muammolari – O‘zbekiston: “Sharq” nashriyoti,
2019. – 70-100-betlar.
19. Nazarov G. Iqtisodiy siyosat va pul tizimi – O‘zbekiston: “Fan va
texnologiya” nashriyoti, 2020. – 95-130-betlar.
20. Safarov E. Valyuta kurslari va pul bozori – O‘zbekiston: “Universitet”
nashriyoti, 2021. – 60-85-betlar.
21. To‘ychiyev B. Pul va kapital bozori – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti,
2018. – 100-120-betlar.
22. Musayev R. Pul talabi va taklifi – O‘zbekiston: “Fan” nashriyoti, 2017. –
55-75-betlar.
23. Qobilov D. Pulning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri – O‘zbekiston: “Sharq”
nashriyoti, 2020. – 85-110-betlar.
24. Sayfiyev N. Pul va jamg‘arma siyosati – O‘zbekiston: “Yangi asr avlodi”
nashriyoti, 2019. – 45-70-betlar.
25. Ochilov A. Pul tizimi islohoti – O‘zbekiston: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2021.
– 60-95-betlar.
32

mavzu to`liq yoritilgan

Sotib olish