Pullarga bo’lgan talab va uni tartibga solish usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	64.4KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Pullarga bo’lgan talab va uni tartibga solish usullari

Sotib olish

Mavzu: Pullarga bo’lgan talab va uni tartibga solish
usullari
REJA:
Kirish
1.Pullarga bo’lgan talabning nazariy asoslari .
2.Pul tizimini tartibga solish huquqiy asoslari
3.Pul muomilasi qonunlarining buzilishi hamda uning ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
2

Kirish
Pul-kredit siyosatining 2023 yil va 2024-2025 yillar davriga mo ljallanganʼ
asosiy yo nalishlari O zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining
ʼ ʼ
2022 yil 19 noyabrdagi 27/5-sonli qarori bilan tasdiqlandi.
Pul-kredit siyosatining asosiy yo nalishlarida 2023 yil va 2024-2025 yillar
ʼ
davrida makroiqtisodiy rivojlanish stsenariylaridan kelib chiqib pul-kredit
sohasida amalga oshiriladigan tadbirlar, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlar
o zgarishlariga Markaziy bankning munosabati va javob choralari, pul-kredit
ʼ
siyosatini yuritishdagi yondashuvlar va takomillashtirish istiqbollari aks ettirilgan.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi globallashuv davrida integratsiyalashish
jarayonlarining tobora avj olib borayotgani, mamlakatlarning o zaro iqtisodiy,
‟
siyosiy va ijtimoiy sohalardagi munosabatlarining kun sayin rivojlanib borishi,
shunigdek, iqtisodiyotni rivojlanishining bir sababchisi sifatida bank tizimini
e tiborsiz qoldira olmaymiz. Bugungi kunda keng qamrovli iqtisodiyotni
‟
modernizatsiyalash sharoitida bank xizmatlarini sifatli amalga oshirish, shu
jumladan asosiy banklarning an anaviy xizmat turi bo lmish kredit
‟ ‟
operatsiyalarining na munali darajada bo lishi har bir mamlakat iqtisodiyotida
‟ ‟
katta va muhim ahamiyatga egadir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev 2017-2021 yillarda O zbekiston
‟
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar
‟ ‟
strategiyasida bank tizimini yanada mustahkamlash, likvidligini oshirish,
moliyaviy barqarorligini yaxshilash, milliy valyuta va narxlarning barqarorligini
ta minlash, bank xizmatlarini rivojlantirish, bank faoliyatini tartibga solishning
‟
zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish nazarda tutilgan. 1
Respublikamizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklari kredit
operatsiyalari bitiruv malakaviy ishining tadqiqot obyekti hisoblanadi. Maqsadi
va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadiiqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida bank tizimidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish, kredit
operatsiyalarini sifatligini oshirish, hamda ijtimoiy va iqtisodiy sohani
1
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 4947-sonli “O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha
‟ ‟ ‟
Harakatlar strategiyasi tog risida”gi Farmoni 2017 yil 8-fevral.
‟
3

rivojlantirishda ularning tutgan o rnini tahlil qilishdan iborat.‟
Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank
tizimidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish, kredit operatsiyalarini
sifatligini oshirish, hamda ijtimoiy va iqtisodiy sohani rivojlantirishda ularning
tutgan o rnini tahlil qilishdan iborat
‟
4

1 .Pullarga bo’lgan talabning nazariy asoslari
Pul muomlasini tashkil etishni amalga oshiruvchi, tartibga soluvchi va
nazorat qiluvchi yagona organ, davlatning zaxira va emission muassasasi -
O’zbekistan Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, xalqaro standartlar
talablariga to’liq javob beradigan O’zbekistan Respublikasining 1995 yil 21
dekabrda «O’zbekistan Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi Qonuni
qabul qilindi.
Shundan so’ng, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994
yil 18 martdagi «Bank tizimini takomillashtirish, pul- kredit munosabatlarini
barqarorlashtirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi 146-sonli Qarorining ijrosini
ta’minlash maqsadida, Markaziy bankning oltin-valyuta zaxiralarini shakllantirish
va undan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni amalga oshirish
qoidalari tasdiqlandi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 1994 yilning 16 iyundagi
«O’zbekiston Respublikasi milliy valyutasini muomalaga kiritish to’g’risida»gi
Farmoni asosida 1994 yil 1 iyulidan boshlab o’z milliy valyutamiz «so’m»
muomalaga kiritilishi O’zbekiston iqtisodiy
rivojlanishida sifat jihatdan yangi davr - mustaqil pul-kredit siyosati
yuritilish, xususan, pul maomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirish davrining
boshlanishi edi.
Shuningdek, pul muomlasini samarali tashkil etish va muvofiqlashtirishda
hozirgi kun amaliyotida O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti va hukumat
rahbarlarini diqqat e’tiborida bo’lgan. Xususan, O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar maxkamasining 1992 yil 24 iyuldagi №346 sonli “Respublikada kassa
muomalalarini tartibga solishning kechiktirib bo’lmaydigan chora-tadbirlari
to’g’risida”gi qarori, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2002 yil
5 avgustdagi №280 sonli “Pul mablag’larining bankdan tashqari muomalasini
yanada qisqartirish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori shular jumlasidandir.
Shuning bilan birga, tovarlarni nakd pulsiz tartibda sotish ustidan
monitoringni tashkil etishda savdo tarmoqlari orqali tovarlarni sotish, pul birligini
5

xarid quvvatini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasining 2002 yil 26 noyabrdagi 407- son qarori bilan tasdiqlangan ulgurji
va chakana savdo faoliyatini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi nizom bilan
tartibga solina boshlandi. Chakana savdo tashkilotlari tomonidan tovarlarni naqd
pulsiz xisob-kitoblar bo’yicha sotish o’tgan oydagi oylik tovar aylanmasi umumiy
xajmining 10 foizi doirasida amalga oshirila boshlash mexanizmi joriy eildi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2005 yil 15
apreldagi №57 sonli “Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan
tashqari aylamani qisqartirish borasidagi qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi
qarori talablaridan ko’rishimiz mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi
«Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 56-sonli qarori hamda mazkur qaror bilan tasdiqlangan
«2005-2007 yillarda bank tizimiin isloh qilish va rivojlantirish Dasturi»da
asosan pul muomlasini tashkil etish va muvofiqlashtirishni muhim xuquqiy
asoslarini yaratishda o’z aksini topdi. Shuning bilan birga, O’zbekiston
Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 2005 yil 5 avgustdagi №147
sonli “Banklardagi depozit hisob varaqlardan naqd pul to’lovlarini uzluksiz
ta’minlash kafolatlari to’g’risida”gi qarorlar chiqarildi.
Yuqoridagi O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimovning
№147 sonli qaroriga asosan O’zbeiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga
kechiktirib bo’lmaydigan chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasi yuklatildi va 2005
yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining №18/1 sonli va
adliya Vazirligini
№1518 son “O’zbekiston Respublikasida banklar tomonidan pul
muomlasiga doir ishlarni tashkil etish to’g’risida”gi Nizom ishlab chiqildi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2006 yil 14
iyuldagi 16/7 sonli “Bank kassalaridagi naqd pul qoldiqlariga limitlar belgilash va
ularga rioya etilishini nazorat qilish tartibi to’g’risida”gi Nizomi va 2008 yil 10
martdagi №300-V sonli “Naqd pul tushumi kelib tushishini xranometrajini
6

o’tkazish tartibi to’g’risida”gi Nizomlar ishlab chiqildi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga kelishi, mustaqil mamlakatlarda
pul birliklarini moliyaviy barqarorligini mustahkamash uchun davlatlar
zimmasiga qo’shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishni majbur qildi. Xususan,
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimov 2008 yil 27 martda
№822 sonli “Naqd pul mablag’larini jalb qilish va unga bo’lgan extiyojni
ta’minlash borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorini ishlab
chiqdi.
Shundan so’ng, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining
2013 yil 26 apreldagi 9/1-sonli qaroriga asosan “O’zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblar to’g’risidagi” Nizomlar ishlab chiqilib, mamlakatimizda
naqd pulsiz hisob kitob tizimini takomillashtirish mexanizmlari ishlab chiqildi.
1994 yil 1 yanvardan boshlab Hukumatimizning 1993 yil 30 dekabrdagi
«Naqd pul muomalasini mustahkamlash chora-tadbirlari to’g’risida» 613-sonli
qarori, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul muomalasini
mustahkamlash va so’m- kuponning xarid quvvatini oshirish bo’yicha kechiktirib
bo’lmaydigan chora-tadbirlar to’g’risida»gi qaroriga muvofiq chora-tadbirlar
amalga oshirildi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2001 yil 22 iyundagi
№264 sonli “Naqd pul muomalasini mustahkamlash va tijorat banklarining
mas’uliyatini oshirishga doir qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risdi”gi qaroriga
asosan Markaziy bank pul muomlasini
tashkil etish va samarali mexanizmlarini keng joriy etish orqali bu
jarayonni muvofiqlashtirib borish mustahkamlandi. Chunki tijorat banklari
zimmasiga nizom talablarini bajarmagan tijorat banklari mas’ul shaxslarga
nisbatan ma’muriy javobgarlik xattoki ishdan ozod etishgacha javobgarlik
belgilandi.
Pul muomalasi barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy ahamiyatga ega
bo’lgan to’lovlarni o’z vaqtida amalga oshirishni samarali tashkil etish
maqsadida, Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 11 iyuldagi
7

«Muomaladagi naqd pullarni kamaytirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida»
356-sonli Qaroriga ko’ra Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan korxonalar,
tashkilotlar va muassasalarga, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, naqd pullarni
ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar, pensiyalar, nafaqalar va stipendiyalarni
to’lashga, shuningdek, xizmat safari xarajatlari uchungina berilishi belgilandi
hamda 1994 yilning 1 avgustidan mehnatga haq to’lash uchun ajratiladigan
mablag’lar davlat yo’li bilan tartibga solinishi joriy etildi.
Milliy valyuta muomalaga kiritilgan dastlabki oylardan boshlab
respublikada naqd pul emissiyasini qisqartirish va uning muomalada bo’lishini
tezlashtirish asosida pul muomalasini mustahkamlashga alohida e’tibor qaratildi.
Shu maqsadda qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul muomalasini
tezlashtirish chora-tadbirlar to’g’risida» 1994 yil 28 oktyabrdagi 526-sonli
Qarorida ushbu vazifalarga oid dasturiy chora-tadbirlar belgilanib amalga
oshirildi.
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining «Naqd pul mablag’lari emissiyasini
qisqartirish chora-tadbirlari to’g’risida» 1996 yil 2 iyuldagi 230-sonli Qarori
respublikada naqd pul emissiyasi darajasini pasaytirish, respublika mintaqalarida
pul muomalasini yaxshilash uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning
javobgarligini oshirish maqsadida qabul qilindi. Ushbu qaror bilan «Respublika
mintaqalarida pul mablag’lari emissiyasi darajasini pasaytirish prognozlari va
kassa rejalari bajarilishi uchun rahbarlar va mansabdor shaxslarning
javobgarligini oshirish va ularni rag’batlantirish tartibi to’g’risida Nizom»
tasdiqlandi.
2004 yil 24 sentyabrda 445-son bilan qabul qilingan O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob
qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori doirasida
yagona umumrespublika prosessing
markazi tashkil etildi. U savdo tashkiloti yoki xizmatlar sohasiga yoxud
plastik kartochka egasiga qaysi bank orqali xizmat ko’rsatilayotganidan qat’iy
nazar, bank operatsiyalarini barcha savdo shoxobchalarida yagona rejimda olib
8

borish imkonini beradi. Ayni paytda, Yagona umumrespublika prosessing
markazi so’m plastik kartochkalarini muomalaga chiqaruvchi 25 ta tijorat bankni
birlashtiradi. Markazda “UZKART” so’m plastik kartochkalari bo’yicha naqd
pulsiz hisob-kitoblar banklararo to’lov tizimi tashkil etilgan.
Pul muomalasi qonunlari va ulardan kelib chiqadigan talablar. Pul massasi
va uni tavsiflovchi ko’rsatkichlar.
Pul muomlasini tashkil qilish va tartibga solish bir nechta omillarga
asoslanadi:
Ana shunday muhim omillardan biri pul-tovar munosabatlarining
mavjudligi hisoblanadi.
Yana bir omil pul mablag’larining tovarsiz harakatlanishi hisoblanadi.
Pul muomlasining meyoriy huquqiy asoslarining mavjudligi.
Pul muomalasini tashkil qiluvchi va tartibga soluvchi institutlarning
mavjudligidir. Odatda pul muomlasini Markaziy bank tomonidan tashkil qilinadi
va tartibga solinadi. Lekin pul muomnalasini tashkil qilishda bank tizimining 2-
chi pog’onasida turuvchi tijorat banklari rol o’ynaydi.
Pul massasi- yuridik va jismoniy shaxslarga hamda davlatga tegishli
bo’lgan naqd va naqdsiz ko’rinishdagi pul mablag’larining yig’indisidir.
Pul multiplikatori – muomaladagi pul massasini qay darajada o’sib yoki
kamayib borayotganini ko’rsatadi.
PM – pul multiplikatori
Pul bazasiga quyidagilar kiradi:
Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan naqd pullarTijorat
banklari tomonidan Markaziy bank foydasiga qilingan majburiy zaxira
ajratmalari. Markaziy banklar tijorat banklari jalb qilgan resurslarning bir qismini
majburiy tartibda olib qo’yadi. O’zbekistonda tijorat
banklarining majburiy zaxira ajratmalari summasini Markaziy bank
ularning balansidan olib qo’yadi. AQSHda va Evropada majburiy zaxira
9

ajratmalari summasi tijorat banklarining balansida qoladi.
Pul agregatlari, ularga tavsifnoma va pulni tartibga solish amaliyoti va unga
ta’sir qiluvchi omillar.
Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli
– pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bo’lgan barcha
ijtimoiy tuzumlarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo’lini
tahlil qilayotib, K. Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan
muomala vositasi funksiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan pul miqdori
aniqlanadi.
Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda,
pullarning xazina funksiyasi yordamida tartibga solib turilgan. Agar pulga ehtiyoj
kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o’tishi
kuzatilgan yoki aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli
darajada ushlab turilgan. Keyinchalik, muomalaga banknotalar chiqarilishi va
ularning metallar (oltin yoki kumush) ga erkin almashinishi ham muomalada
pulning ortiqcha miqdori bo’lishini inkor etadi. Agar muomalada oltinga
almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz pullar (xazina biletlari) amal qilsa, u
holda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi.
Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo’lgan oltin pullarning
nazariy miqdoriga teng bo’lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar
yuz bermaydi. Yuqorida ko’rsatilgan talab pulning barqarorligini ta’minlaydi,
shuningdek, pul muomalasi mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy tuzumlarda o’z
kuchiga ega.
Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narx
darajasi va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Bu
qonunga asosan muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini quyidagi formula
bilan ifodalash mumkin:
10

Realizatsiya
qilinadigan
tovarlar narxi
summasi Kreditga sotilgan
tovarlar narxi
— summasi
нархи суммаси Majburiyatlar
bo’yicha to’lovlar
+ summasi Bir - birini
qoplaydigan
— to’lovlar summasi.
Pulning muomala va to’lov vositasi sifatida o’rtacha aylanish tezligi.
Pul muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va
shart-sharoitlariga bog’liq bo’lgan turli xil omillar ta’sir ko’rsatadi. Muomala
uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil – bu tovarlar va
xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to’g’ri
proporsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko’p pul
chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil – bu pulning
aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi.
Odatda, pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori
shuncha kam talab qilinadi va aksincha.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi
choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: iste’mol kreditni rivojlantirish;
kreditga qanchalik ko’p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada
kerak bo’ladi;
naqd pulsiz hisob - kitoblarning rivojlanishi;
pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish
yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga
putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi
tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflyatsiya bo’lishiga yoki pul tanqisligiga
(yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart- sharoitlari va
qonuniyatlari ikki omilning o’zaro ta’siri bilan, ya’ni xo’jalikning pulga bo’lgan
ehtiyoji va amalda pullarning muomalaga borib tushishi bilan belgilanadi.
11

Amaliyotda ko’proq uchraydigan hol bu aylanmada xo’jalikka kerak bo’lganidan
ko’proq pulning bo’lishidir. Bu, albatta, pulning qadrsizlanishiga – pul birligi
xarid qobiliyatining tushishiga olib keladi.
Pul agregatlari – bu pul massasini muqobil o’lchash imkoniyatini beruvchi
ko’rsatkichlardir. Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng
foydalaniladi:
M0 – bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan muomalaga
chiqarilgan ya’ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan banklar va
korxonalarning kassasidagi naqd pullarning qoldig’i ayirib tashlanadi. Tarqqiy
etgan mamlakatlar bank amaliyotida M0 hisobga olinmaydi.
M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo’l cheklari. Ayrim
mamlakatlarda kredit kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi.
M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg’arma depozitlar. M2 hisoblashda
summasi uncha katta bo’lmagan muddatli va jamg’arma depoztlar olinadi.
M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + deposit sertifikatlari +
jamg’arma sertifikati.
M4 (L- AQSHda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari +
korporativ obligatsiya + jamg’arma obligatsiyalar + bank aktseptlari + pul bozori
o’zaro fondlari paylari.
Taniqli olim F. Mishkenning fikriga ko’ra Markaziy bank pul
agregatlarining qisqa muddatli davriy orqalidagi o’sishini e’tiborga olmasligi
lozim, chunki pul agregatlarining qisqa davrda o’sishi mavsumiy omillar
ta’sisirida bo’ladi. Shuning uchun pul massasining yillik o’sish sur’atlarini
nazorat qilish lozim. Pul muomalasining muhim ko’rsatkichi pul massasi
hisoblanadi. Pul massasi xo’jalik aylanmasidagi naqd pullik hisob-kitoblarni
aholi, korxonalar, davlat muassasalariga tegishli xarid va to’lov vositalarining
yalpi hajmini o’zida ifodalaydi.
Pul muomalasining belgilangan muddat va belgilangan davri uchun
miqdoriy o’zgarishlarini bilish uchun, shuningdek, pul massasi hajmi va o’sish
sur’atlarini tartibga solish bo’yicha tadbirlarni ishlab chiqarish uchun turli xil
12

ko’rsatkichlar pul agregatlari dan foydalaniladi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy
pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank
schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi;
agregati – M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma
qo’yilmalaridan (to’rt yilgacha) tarkib topgan;
agregati – o’z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi
jamg’arma qo’yilmalarini kiritgan;
agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli
sertifikatlaridan iborat.
AQSH da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va
Germaniyada – 3 ta, Angliya va Fransiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan
to’g’ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob- kitobi uchun
quyidagi pul agregatlari qo’llaniladi.
M-O agregati – naqd pullar;
agregati – M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus
schyotlar, kapital qo’yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy
byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyush-malari, jamoat va boshqa
tashkilotlarning schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, uzoq muddatga kreditlash
fondi) dagi mablag’lar ti-jorat banklariga qo’yilmalar va jamg’arma banklaridagi
talab qilib olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng;
agregati – M-1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli
qo’yilmalardan iborat;
agregati – M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom
obligatsiyalari yig’indisidan iborat.
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo’lish mumkin, ya’ni
pul massasining aktiv qismi – bu pul mablag’larining xo’jalik faoliyatidagi turli
13

xil shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi passiv
qism – jamg’ar-madagi pullar va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli hisob raqamdagi mablag’ va
jamg’armalarni, depozit sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o’z
ichiga oladi. Pul massasining yuqoridagi elementlari
«kvazi» - “qariyb pullar” deb ham yuritiladi. Kvazi - pullar likvid aktivlar
bo’lib, ular tez orada pulga aylanishi mumkin.
2.Pul tizimini tartibga solish huquqiy asoslari
Davlatning pul aylanishiga ko’plab omillar ta’sir ko’rsatadi. Pul aylanishi
tuzilmasi turli belgilar bo’yicha belgilanadi:
unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab naqd
pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul belgilari
u yoki boshqa shaklga ega bo’ladi;
ushbu pul aylanishi xizmat ko’rsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu
erda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul- moliya aylanishi ajratib
ko’rsatiladi;
pul mablag’larining harakati yuz beradigan sub’ektlarga qarab. Ushbu
tasnif bo’yicha quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: pul mablag’larining yuridik
shaxslar o’rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jismoniy shaxslar
o’rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablag’larining faqat jismoniy shaxslar
o’rtasidagi aylanishi.
SHunga tegishlicha, iqtisodiyotda qo’llaniladigan pul aylanishi hajmiga
ta’sir qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish mumkin. Barcha
omillarni siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin. Tabiiyki, pul
aylanishi tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy ahamiyatga va
bevosita ta’sir kuchiga ega bo’ladi. Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan
pullar turlari, pul muomalasi tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi.
Binobarin, mavjud pul aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga
muvofiq o’zgartirishga yoki pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar
aylanishining real ehtiyojlariga muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar
14

vositasida pul aylanishi hajmiga ta’sir ko’rsatadigan ushbu omillar orqali ta’sir
qilish mumkin.
Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan
bog’liq bo’lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari
miqdoridagi o’zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi.
Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta’sir
ko’rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga
u yoki boshqa hisob-kitobni o’tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish
yoki hisob-kitobning o’zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-
kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik kartalariga xizmat
ko’rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi o’rtasida ushbu
to’lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag’larining
qo’llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul mablag’lari qo’llanilishi
chastotasining ko’payishi pul muomalasining umumiy tarkibida naqd pullarning
kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining
o’zgarishiga olib keladi.
Pul muomalasi – bu pullarning mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishi,
tashqi iqtisodiy aloqalar tizimidagi, tovarlar va xizmatlarning sotilishiga,
shuningdek, uy xo’jaligidagi tovarsiz to’lovlarga xizmat ko’rsatadigan naqd pullik
va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tovar ishlab chiqarish pul muomalasining
ob’ektiv negizi bo’lib, undagi tovar olami tovarlarning ikki turiga: tovarlarning
o’ziga va tovar-pullarga bo’linadi. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar
yordamida tovarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muomalasi
jarayoni amalga oshiriladi.
Shunday qilib, pul muomalasi jarayonlaridan pul aylanishi tushunchasini
ajratib olish mumkin.
Pul aylanishi - naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pul belgilarining
uzluksiz harakat jarayonidir. Qiymatning o’zidan ajralganlik hozirgi pul
aylanishining o’ziga xos xususiyati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozirgi pul
aylanishi metall pullar muomalasi sharoitidagi kabi qiymatli emas, chunki pul
15

belgisining qiymati nominaldan ancha kam va uning ahamiyati bo’lmasligi
mumkin.
Pul aylanishi pul mablag’lari harakatining muayyan yo’llaridan tarkib
topadi:
Mablag’larning markaziy bank bilan tijorat banklari o’rtasidagi harakati.
Bunday harakat pul mablag’lari emissiyasi jarayonlari va tijorat banklari
mablag’larining ¤zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zaxiralash
fondiga ko’chirilishi bilan bog’liq. Tijorat banklarining kreditlash jarayonlari
munosabati bilan pul mablag’larining ko’chirilishini ham shunga kiritish mumkin;
Pul mablag’larining tijorat banklari o’rtasidagi harakati. Bu holda ushbu
banklarning mijozlariga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq pul ko’chirishlar yoki
tijorat banklarining o’zaro kreditlashlari nazarda tutiladi;
Firmalar va tashkilotlar o’rtasidagi harakat. Pul mablag’larining ushbu
iqtisodiy sub’ektlar o’rtasidagi harakati tovarlar aylanishi va bunday tovarlar
aylanishidagi, shuningdek, o’zaro talablarni hisobga olishdagi haq to’lash
jarayonlari bilan bog’liq;
Banklar, firmalar va tashkilotlar o’rtasidagi harakat. Pul mablag’larining
ushbu sub’ektlar o’rtasidagi harakati asosan kreditlash va qarz majburiyatlarini
hisobga olish operatsiyalari, shuningdek, pul mablag’larini saqlash va
ko’chirishga doir operatsiyalar bilan bog’liq;
Banklar va aholi o’rtasidagi harakat. Pul mablag’lari iste’molchilik kreditini
berish va pul mablag’larining aholining daromadlarini saqlash va ko’paytirish
maqsadlaridagi harakatiga doir faol jarayon sababli ko’chiriladi;
Firmalar, tashkilotlar va aholi o’rtasidagi harakat. Pullar harakatining bu
yo’li mablag’larning tovar aylanishi operatsiyalariga haq to’lash va uy
xo’jaliklarining xodimlar mehnatiga haq to’lashi munosabati bilan ko’chib
yurishidan iborat bo’ladi;
Banklar va moliya institutlari o’rtasidagi harakat. Pul mablag’larining
ushbu iqtisodiy munosabatlar sub’ektlari o’rtasidagi harakati o’zaro kreditlash
operatsiyalari va iqtisodiy foyda olishga yoki uchinchi sub’ektlarning muayyan
16

operatsiyalarini rasmiylashtirishga yordam beruvchi boshqa moliyaviy harakatlar
doirasida amalga oshiriladi;
Moliya institutlari va aholi o’rtasidagi harakat. Pul mablag’larining bu
holdagi harakati aholining, odatda, o’z daromadlarini ko’paytirish maqsadida
muayyan moliya operatsiyalarini bajarishi bilan bog’liq;
Jismoniy shaxslar o’rtasidagi harakat. Pul mablag’lari harakatining bu yo’li
eng sezilmaydigan, lekin pul mablag’larining qayta taqsimlanishi tizimidagi eng
muhim yo’llardan biri hisoblanadi, chunki u mablag’larning aholi o’rtasida
ko’chib yurishidan iborat. Odatda, bunday ko’chib yurishning maqsadi maishiy
masalalarni hal etish va o’z oilasi a’zolari farovonligining muayyan darajasini
tutib turishdir.
Siyosiy iqtisod matematik maktabining yirik vakili, Xalqaro iqtisodiy
jamiyat asoschilaridan biri va uning birinchi prezidenti (1931-1933) Irving Fisher
(1867-1947) pullarning miqdoriy nazariyasini zamonaviylashtirishga katta hissa
qo’shdi. U «Pullarning xarid qilish kuchi. Uning belgilanishi va kredit, foizlar va
tanazzullarga munosabati» asarida (1911) pullar massasi bilan tovarlar narxlari
darajasi o’rtasidagi bog’liqlikni formallashtirishga harakat qilgan. Tovarlar uchun
to’langan pullar soni va sotilgan tovarlar narxlari summasi teng bo’lgani uchun
buni I.Fisher tarozi bilan o’xshatmoqchi bo’ladi.
Matematik shaklda ayirboshlash tenglamasini quyidagi formula shaklida
tasavvur etish mumkin:
M V = åPQ,
bunda: å – (Expenditure) – pul muomalasining umumiy hajmi, ya’ni
mazkur jamiyatda shu yil davomida tovarlarni sotib olish uchun sarflanadigan
pullar summasi; M (Money) – ushbu jamiyatda yil
davomida muomalada yurgan pullarning o’rtacha miqdori;
V = åPQ
M
(Velocity) – ne’matlarga ayirboshlashdagi pullar aylanishlarining o’rtacha
soni; P – (Price) – ushbu jamiyatda sotib olinadigan har qanday alohida tovarning
17

o’rtacha sotish narxi; Q – (Quantity) – tovarlarning jami xarid qilingan soni.
Fisher formulasi oltin tangali standart sharoitida to’g’ri bo’lmaydi, chunki u
pullarning ichki qiymatini hisobga olmaydi. Biroq oltinga almashtirilmaydigan
qog’oz pullar muomala qiladigan sharoitda u muayyan mazmun kasb etadi.
Bunday sharoitda pul massasining o’zgarishi, garchi I. Fisher tovarlar
narxlarining mutloq elastikligini nazarda tutib, narx mexanizmini ma’lum
ma’noda ideallashtirsa-da, lekin tovarlar narxlari darajasiga ta’sir ko’rsatadi.
Boshqa neoklassiklar kabi Fisher ham mukammal raqobatchilikka asoslanadi va
o’z xulosalarini monopoliyalar hukmronlik qiladigan va narxlar oldingi
elastikligini jiddiy yo’qotgan jamiyatga tegishli deb biladi.
Ko’pgina hozirgi iqtisodchilar ayirboshlash tenglamasini bir xillik, ya’ni
MV=PQ sifatida tavsiflashadi. Gap shundaki, bu tenglama D – T ayirboshlash
harakatini tovarlarning jami massasiga daxldor deb ifodalashga urinadi, ya’ni
tovarlar sotib olingan pullar summasi sotib olingan tovarlar narxlari summasiga
teng (bir xil). Bu tavtologiyadir va shuning uchun ayirboshlash formulasi
narxlarning umumiy (mutloq) darajasini izohlash uchun xizmat qila olmaydi.
Miqdoriy nazariya tarafdorlarining faraz qilishicha, ayirboshlash formulasi
mutloq kattalikni EQo ni izohlaydi (ayni bir vaqtda talab va taklif mexanizmi
undan nisbiy tebranishlarni izohlaydi).
Fisher va uning izdoshlari shunday nuqtai nazarga amal qilishgan. Ular
pullarning aylanish tezligi (V) va ishlab chiqarish darajasi (Q) muomalada yurgan
pullar miqdoriga (M) va narxlar darajasiga (P) bog’liq bo’lmasligini asoslashga
urinishgan. Ular pullarning aylanishi tezligi avvalo demografik (aholining zichligi
va hokazo) va texnik (transport vositalarining soni va sifati va hokazo)
parametrlarga bog’liq bo’ladi, deb faraz qilishgan. Ishlab chiqarish darajasi esa
asosan mehnat bozorida yuzaga kelayotgan shart- sharoitlar bilan belgilanib,
narxlar darajasi va muomalada yurgan pullar soniga bog’liq bo’lmaydi.
Shubhasiz, bozor xo’jaligi hukmronlik qiladigan sharoitda bunday qoidalar
yaqqol noreal tus kasb etadi.
K. Marksning muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash
18

formulasi.
Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli
- pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bulgan barcha
ijtimoiy formatsiyalarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot
yo’lini tahlil qilayotib, K. Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga
asosan momala vositasi funksiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan pul
miqdori aniqlanadi. Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali
tarzda, pullarning xazina funksiyasi yordamida tartibga solib turilgan: agar pulga
ehtiyoj kamaysa, ortiqcha pullar (oltin tanga) muomaladan xazinaga oqib o’tishi
kuzatilgan va aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada
ushlab turilgan. Keyinchalik muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning
metallar (oltin yoki kumush) ga erkin almashinishi muomalada pulning ortiqcha
miqdori bo’lishini inkor etadi.
Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz har
(xazina biletlari) amal qilsa, u xolda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga
asosan amalga oshadi.
Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo’lgan oltin pullarning
miqdoriga teng bo’lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz
bermaydi. Yuqorida ko’rsatilgan talab pulning barqarorligini ta’minlaydi,
shuningdek pul muomalasi mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy formatsiyalarda o’z
kuchiga ega.
Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narxi va pul
muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi.
Shunday qilib, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ishlab
chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo’lgan turli xil omillar ta’sir
ko’rsatadi. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga
ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi
hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to’g’ri proporsional, ya’ni
tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko’p pul chiqarishni talab
qiladi. Pul miqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi
19

hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi. Odatda pul qanchalik
tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi
va aksincha.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini boshqarishda shu muhim
omillarga alohida e’tibor berilishi zarur. Muomala uchun zarur bo’lgan pul
miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir.
Bular:
iste’mol kreditni rivojlantirish; kreditga qanchalik ko’p tovar sotilsa,
shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo’ladi;
naqd pulsiz xisob - kitoblarning rivojlanishi;
pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini xisobga olgan xolda ish
yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga
putur yetkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi
tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflyatsiya bo’lishiga, yoki pul
ocharchiligiga (yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart- sharoitlari va
qonuniyatlari ikki omilning o’zaro ta’siri bilan, ya’ni:
Xo’jalikning pulga bo’lgan ehtiyoji va amadda pullarning muomalaga borib
tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko’prok uchraydigan hol bu oborotda
xo’jalikka kerak bo’lganidan ko’proq pulning bo’lishidir. Bu albatta, pulning
qadrsizlanishiga - pul biriligining xarid qobiliyatining tushushiga olib keladi.
3.Pul muomilasi qonunlarining buzilishi hamda uning
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
Iqtisodiyotda faoliyat yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan
bog’liq bo’lgan va iqtisodiyotning ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag’lari
miqdoridagi o’zgarishlar siyosiy omillar hisoblanadi.
Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta’sir
ko’rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga
20

u yoki boshqa hisob-kitobni o’tkazish uchun talab
etiladigan vaqtni kamaytirish yoki hisob-kitobning o’zini amalga oshirishga
imkon beradigan hisob-kitoblarning texnik vositalari kiradi. Masalan, bank plastik
kartalariga xizmat ko’rsatuvchi texnik vositalarning keng ommalashganligi aholi
o’rtasida ushbu to’lov vositasining ommalashuviga va, binobarin, naqd pulsiz pul
mablag’larining qo’llanilishining oshishiga olib keladi. Naqd pulsiz pul
mablag’lari qo’llanilishi chastotasining ko’payishi pul muomalasining umumiy
tarkibida naqd pullarning kamayishiga va davlatning pul aylanishini tartibga
solish asosiy uslublarining o’zgarishiga olib keladi.
Pul muomalasining tezligi pul aylanishining muhim tavsifnomasi
hisoblanadi. Bu shu bilan bog’liqki, muayyan vaqt davomida (masalan, yil
davomida) har bir pul birligi aylanishining soni qanchalik ko’p bo’lsa,
iqtisodiyotning normal faoliyat yuritishi uchun zarur bo’lgan pul mablag’larining
miqdori shunchalik kam bo’ladi. Amalda pul massasi muomalasining tezligi
daromad muomalasining tezligini ko’rsatadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati ham
o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mexanizmining ishdan
chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar
kamyobligigina bo’lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda
krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan, pul
talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul
muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan, - ishlab chiqarishga ketadigan
xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida tovarlar bahosining
oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli sohalari o’rtasida
vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor jamg’arma va iste’mol
o’rtasidasidagi talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi
21

nomutannosibliklardan iboratdir. Pul muomalasining muhim ko’rsatkichlaridan
biri bu pul massasi - naqd va naqd pulsiz pullarning umumiy hajmi. Pul
muomalasini nazorat qilish mamlakat iqtisodiy siyosatining eng muhim tarkibiy
qismidir, chunki zamonaviy jamiyatda pul nafaqat to’lov vositasidan ko’ra ancha
muhim rol o’ynaydi, bu mamlakatdagi iqtisodiy faoliyat darajasiga bevosita ta’sir
qiladi.
Elektron pul mablag’lari(EPM) deb avval majburiyatli shaxsga (elektron
pul o’tkazmalari operatoriga) taqdim etilgan mablag’lar tushunilishi kerak, bu
haqda ma’lumotlar bank hisob raqamini ochmasdan yoziladi.
EPMni elektron to’lov vositalari (ETV) orqali amalga oshirish mumkin, bu
pul o’tkazmalari operatori mijoziga maxsus texnologiyalar va axborot
tashuvchilaridan foydalangan holda pul o’tkazish uchun buyurtmalar tuzish,
tasdiqlash va uzatish imkoniyatini beradigan usul.
ETV tufayli EPM naqd va naqd pulsiz mablag’larga aylanadi va aksincha.
Elektron pulni o’tkazish uchun ular operatorga jismoniy shaxslar tomonidan naqd
va naqdsiz shaklda, yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan -
faqat bank hisobvarag’idan foydalangan holda taqdim etiladi. EPM tarjimasi
yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar o’rtasida taqiqlanadi. U bir
vaqtning o’zida bir nechta yoki bir nechta operatorlar orqali to’lovchining
elektron pul balansidagi mablag’larni hisobdan chiqarish va qabul qiluvchining
balansini ko’paytirish orqali amalga oshirilishi mumkin, ammo elektron to’lov
vositalaridan foydalanishning oflayn rejimiga ham ruxsat beriladi. Bunday holda,
elektron pulni oluvchi har kuni amalga oshirilgan operatsiyalar to’g’risida
ma’lumotni hisobga olish uchun elektron pul operatoriga uzatishi shart.
Elektron pul operatori mijozga elektron pul qoldig’ini ko’paytirish uchun
qarz berishga haqli emas. U mablag ‘qoldig’iga foizlarni hisoblay olmaydi yoki
mijozga biron bir haq to’lay olmaydi.
Elektron pul mablag’larining qoldig’ini mijoz - jismoniy shaxs, agar
qonuniylashtirish va jinoyatlardan olingan daromadlarni legallashtirishga qarshi
kurashish to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq aniqlanmagan bo’lsa, to’lay
22

olmaydi. Ushbu mablag’larni faqat uning bank hisob raqamiga o’tkazish mumkin.
Agar mijoz aniqlansa, u 100 ming so’mdan oshmaydigan elektron pul qoldig’ini
yoki naqd xorijiy valyutadagi unga teng keladigan miqdorni olish huquqiga ega.
Mijoz - yuridik shaxs yoki yakka tartibdagi tadbirkorning elektron pul
mablag’lari (yoki uning bir qismi) qoldig’i faqat uning buyrug’i bilan uning bank
hisob raqamiga o’tkazilishi yoki o’tkazilishi mumkin.
Har bir mamlakat amaliyotida elektron pul uchun majburiy ravishda
garovga olish ko’zda tutilgan.
Pul mablag’larini bank hisobvaraqlari orqali o’tkazmasdan, ularni
ochmasdan amalga oshirish mumkin. Birinchi holda, pul o’tkazmalari amalga
oshiriladi. To’lovchilarning bank hisobvarag’idagi mablag’larni hisobdan
chiqarish va mablag’ oluvchilarning EPM qoldig’ini oshirish orqali. Ikkinchisida -
to’lovlarni amalga oshiruvchi - jismoniy shaxsning buyrug’i bilan naqd pulni
qabul qilish (berish) orqali bank hisobvaraqlarini ochmasdan, natijada pul
mablag’larini oluvchining EPM balansida o’sish (pasayish) va to’lovchining EPM
balansida teskari o’zgarish bo’ladi.
Bank kartalari yordamida to’lovlar
Elektron pul o’tkazmalari tizimida bank kartalari yordamida hisob-kitoblar
alohida o’rin tutadi. Banklar tomonidan chiqarilgan bank (plastik) kartalari hisob-
kitobning qulay shakli hisoblanadi.
Bank kartasi - bu bank hisobvarag’i egasining shaxsini tasdiqlovchi va
tovar va xizmatlarni naqd pul ishlatmasdan sotib olish yoki naqd pul olish
huquqini beruvchi shaxsiy pul hujjati. Bank kartalari dunyosidagi barcha xilma-
xillik bilan ularni ma’lumotlarni yozish usuli bo’yicha tasniflash mumkin: magnit
chiziq va mikroprotsessor bilan. Magnit chiziqli kartada maxsus ma’lumotlar
kodlangan shaklda yoziladi: karta raqami, amal qilish muddati, egasining
familiyasi, ismi va otasining ismi, maxsus kod (PIN-kod) qo’llaniladi. Bunday
kartalar ko’pgina to’lov tizimlarining asosini tashkil etadi.
Keyinchalik ishonchli va ko’p funksional bo’lgan smart-kartalar moliyaviy
hisob-kitoblarda tobora keng tarqalmoqda.
23

Mikroprotsessor kartasini yaratish yo’lidagi navbatdagi qadam "elektron
hamyon" larning paydo bo’lishi bo’lib, ular ma’lum pul qiymatini o’z ichiga
olgan o’rnatilgan mikroprotsessorga ega plastik kartalardir. Shuningdek, kredit va
debet bank kartalari mavjud.
Kredit bank kartasi uning egasiga emitent tomonidan taqdim etilgan kredit
liniyasi miqdorida va emitent tomonidan tovar va
xizmatlar uchun to’lovlarni to’lash va (yoki) naqd pul olish uchun
belgilangan xarajatlar chegarasi doirasida operatsiyalarni amalga oshirish
huquqini beradi.
Debet yoki to’lov kartasi egasiga tovar va xizmatlar uchun to’lovlarni
to’lash yoki naqd pul olish uchun emitent tomonidan belgilangan kredit
(xarajatlar) chegarasi doirasida hisobvarag’idagi mablag’larni tasarruf etish
huquqini beradi. Kredit tashkilotlari (banklar) plastik kartalar bilan ishlashda
emissiya va ekvayring kabi faoliyatni amalga oshiradilar.
Emissiya faoliyati plastik kartalarni chiqarish va ular to’g’risidagi
ma’lumotlar bazasini yuritishdan iborat.
Ekvaynerlik faoliyati bank kartalaridan foydalangan holda amalga
oshiriladigan operatsiyalar bo’yicha savdo va xizmat ko’rsatish korxonalari bilan
hisob-kitob qilish hamda naqd pul olish orqali amalga oshiriladi ushbu kredit
tashkilotining mijozi bo’lmagan karta egalari.
Bank kartasidan foydalangan holda to’lovlarni amalga oshirish uchun siz
maxsus bank hisob raqamini ochishingiz kerak. Hisob- kitoblarni amalga
oshirishda bank-emitent elektron kartochkalar asosida hisobvaraq-fakturani karta
egasiga taqdim etadi va debet karta bilan avtomatik ravishda joriy
hisobvarag’idan talab qilinadigan summani hisobdan chiqaradi va kredit karta
bilan bank egasiga kredit beradi yoki to’lovni oladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning foydali shakli bu korporativ bank kartasi
bo’lib, uning egasiga yuridik shaxs hisobvarag’ida operatsiyalarni amalga
oshirishga imkon beradi. Bunday kartaning egasi, qoida tariqasida, tashkilotning
hisobvarag’ida operatsiyalarni amalga oshirishga vakolatli bo’lgan xodimidir.
24

Korporativ bank kartalari ikki xil: hisob-kitob korporativ va kredit.
Hisob-kitob korporativ kartasi uning egasiga, yuridik shaxs tomonidan
vakolat berilgan, mijoz bilan tuzilgan bitim shartlariga muvofiq, yuridik
shaxsning hisob raqamidagi mablag’larni sarflash chegarasi doirasida tasarruf
etishiga imkon beradi.
Korporativ kredit karta yuridik shaxs tomonidan vakolat berilgan egasiga,
ruxsat berilgan bitimlar ro’yxatiga binoan, mijoz bilan tuzilgan shartnoma
shartlariga muvofiq emitent tomonidan taqdim etilgan kredit liniyasi miqdorida va
emitent tomonidan belgilangan
xarajatlar chegarasi doirasida operatsiyalarni amalga oshirishga imkon
beradi.
Korporativ bank kartasini olish uchun tashkilot emitent bankda hisob
raqamini ochishi va bank kartasi yordamida hisobvaraq bo’yicha hisob-kitoblarni
nazarda tutadigan shartnoma tuzishi kerak.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan to’lov tizimini isloh qilish mamlakat
uchun yangi bo’lgan to’lov shakllari va usullaridan foydalanishni kengaytirishni
o’z ichiga oladi.
25

XULOSA
Pulga bo’lgan talab mamlakat pul aylanmasi asosida aniqlanadi. Pul talabi
korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, aholi, davlat tashkilotlari olib boradigan
naqd pullik va naqd pulsiz aylanma uchun zarur pul miqdori asosida aniqlanadi.
Pulga bo’lgan ehtiyoj xo’jalik sub’ektlari - ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar
o’rta-sida bo’ladigan pullik jarayonlarning ko’lamiga va tezligiga bog’liq. Pulni
qo’llash yo’li bilan bajariladigan jarayonlarning ko’lami qancha keng bo’lsa,
pulga bo’ladigan talab shuncha ko’p bo’ladi. Agar pul bilan bog’liq operatsiyalar
tez bajarilsa, pulga bo’lgan talab shuncha kam bo’ladi demak, muomalaga kam
pul chiqarish kerak bo’ladi.
Pulga bo’lgan taklif va talabning tengligi pul muvozanatini bildiradi. Pulga
bo’lgan taklif, unga bo’lgan talabdan oshmasa pul barqaror deb xulosa qilish
mumkin, aksincha bo’lsa, pulning qadri tushib ketadi va puldan qochish jarayoni
boshlanadi. Amaliyotda pulni jamg’argandan ko’ra uni tovarlarga aylantirib
qo’yish yoki boshqa bir qadrliroq valyutani jamg’arish qulay bo’lib qoladi.
Pulning barqarorligini ta’minlashning asosiy yo’nalishlari-dan yana biri
byudjet taqchilligining bo’lmasligidir. Davlat byudje-ti xarajatlarining
daromadlaridan oshib ketishi natijasida yuzaga keladigan byudjet taqchilligi
muomalaga tovarlar bilan ta’min-langan pullar chiqarish hisobidan qoplanadi. Bu
tadbir muomalada ta’minlangan pulning ko’payishiga, oqibatda pul qadrining
tushib ketishiga olib keladi. SHuning uchun har bir mamlakat pul taqchil-ligi
bo’lmasligiga yoki uning salmog’i sezilarsiz bo’lishiga erishishi kerak. Pulning
barqarorligini ta’minlashning yana bir yo’nalishi bu oltin va valyuta
zaxiralarining mavjudligi va ularning ko’payishidir. Oltin valyuta zaxiralarining
salmog’i qancha ko’p bo’lsa, pul shuncha barqaror bo’lishi mumkin.
Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti – inflyatsiya-ga qarshi
puxta o’ylangan siyosat yuritishdir. Muomalaga chiqarilgan har bir so’m muayyan
miqdordagi tovar va xizmatlar bilan ta’min-langan bo’lishi zarur. Ichki
bozorimizni tovarlar bilan to’ldirish, aholiga xizmat ko’rsatishning sifati va
turlarini oshirish ham mil-liy valyutaning barqarorligini ta’minlashning asosi
26

hisoblanadi.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1.O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.: «O zbekiston», 202ʻ ʻ 1 y.
2.O zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, 2013 yil 26 dekabr
ʻ
3.O zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. O zbekiston Respublikasi Qonun
ʻ ʻ
hujjatlari to plami. 2019 yil
ʻ
4.“O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar
ʻ ʻ
strategiyasi to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
ʻ ʻ ʻ
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
5.Mirziyoyev Sh. “Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda
ʻ
barpo etamiz.” Toshkent: "O zbekiston" 2016 y.-56 b.
ʻ

28

Pullarga bo’lgan talab va uni tartibga solish usullari

Sotib olish