Qadimgi Misrda ilk davlatchilik - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

5 Sotish

Qadimgi Misrda ilk davlatchilik

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH.....................................................................................................3
I BOB. MISR TARIXIGA KIRISH VA ILK DAVLATCHILIKNING
VUJUDGA KELISHI
I.1. Qadimgi Misrning tabiiy geografik o‘rni va iqlimi..........................5
I.2. Ilk podsholikning vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
asoslari.......................................................................................................7
I.3. Qadimgi Misrda ilk davlatchilikning vujudga kelishi………….......9
II BOB. MISR QADIMGI PODSHOLIK DAVRIDA
II.1. Qadimgi podsholikning vujudga kelishi ..........................................15
II.2. Qadimgi podsholikning inqirozi .....................................................17
II.3. Misr saltanatining ichki va tashqi siyosati ………………………18
II.4. Qadimgi Misr madaniyati ................................................................22
XULOSA..................................................................................................26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................27
ILOVALAR……………………………………………………………28
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi Sharqda shuningdek, qadimgi Misrda ham
ishlab chiqarishning rivojlanishi munosabati bilan bu hududda birinchi, ikkinchi va
uchinchi mehnat taqsimoti sodir bo‘lgan. Shu munosabat bilan, ya’ni xo‘jalikning
rivojlana borishi natijasida jamiyatdagi kishilar orasida xususiy mulk, mulkiy
tengsizlik va tabaqalanishning vujudga kelishi uchun zarur shart-sharoityaratiladi.
Shu tariqa urug‘chilik tuzumining yemirilishi munosabati bilan jamiyatni
boshqarish tizimi shakllana borib, joylarda ilkdavlatlarning tashkil topishi
munosabati bilan Nil, Dajla (Tigr), Frot (Efrot), Qadimgi Sayxun, Jayxun, katta-
kichik daryolarning unumdor vodiylaridagi qulay tabiiy sharoitlar m.avv. IV
mingyillikdayoq sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikning vujudgakelishiga
yordam bergan 1
.
Sharqshunos olim V.I. Avdiyev yozganidek Qadimgi Sharq xalqlari
tuzumining boshqalardan farq qiladigan eng muhim xususiyati - unda urug‘chilik
tuzumi qoldiqlarining uzoq vaqt saqlanib qolganligi, shuningdek, qadimgi jamoa,
avvalo oila jamoasi, keyin esa qishloq jamoasi qoldiqlarining mustahkam saqlanib
qolganligidir. Ammo hududda ishlab chiqarish kuchlarning rivojlanishi ijtimoiy
tuzumni o‘zgartirib yuboradi. Qadimgi Sharq dunyosida metallurgiyaning vujudga
kelishi va rivojlanishi texnikani bir qadar taraqqiy qildirib, qishloq xo‘jaligining va
asosan hunarmandchilikning rivojlanishiga turtki berdi. Та’kidlamoq joizki,
chorvachilikning dehqonchilikdan, keyinroq hunarmandchilikning qishloq
xo‘jaligidan ajralib chiqishi hamda hunarmandchilik va qishloq xo‘jalik ishlab
chiqarish sohasida turli tarmoqlarning paydo bo‘Iishi qo‘shimcha yordamchi ishchi
kuchini talab qilgan. Endilikda xo‘jalikning hamma tarmog‘ida ko‘proq mahsulot
ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Buning uchun ishlab chiqarishga yangi
ishchi kuchi talab qilinganki, urushlarda asir tushgan kishilar va qarzdorlar qul;
sifatida ishlatila boshlangan. Shu tariqa dastlabki qulchilik vujudga kelgan.
Ortiqcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarni bozorga olib chiqib boshqa buyumlarga
almashtirish boshlangan. Shuningdek, turli metallardan tangalar zarb qilingan.
1
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- - T.:, 2009. 5-bet
2

Demak, insoniyat jamiyati tarixida xronologiya va davrlashtirish hamda
ularning bosqichlari orasidagi voqea, hodisalarni o‘rganish tarixchilar uchun juda
katta ahamiyatga egadir. Shunday qilib sharqdan g‘arbga cho‘zilgan, ulkan
hududda joylashgan katta-kichik davlatlar va ularda yashagan xalqlar dunyoning
boshqa joylarida yashagan xalqlaming ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy, madaniy va
ma’naviy madaniyatiga o‘zlarining ijobiy ta’sirini o‘tkazib keldilar.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. XIX asr boshigacha Qadimgi Misr
madaniyati va tarixi bilan hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi.
Faqat XIX asr boshlarida fransuz olimlari 1809— 1828-yillari 48 tomli “ Misr
tasviri” nomli kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampolyon qadimgi
misr yozuvini o'qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim
hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh “ Misr xronologiyasi ” , “ Misr
fir’avnlari to‘g‘risida” kitob asarlarini yaratdilar.
XIX asrning 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich
boshlandi.
1) Katta hajmdagi maydonlarda olib boriladigan arxeologik qazilmalarni
o‘tkazishning ilmiy asoslangan qat’iy metodikasi ishlab chiqildi, topilmalar
o‘rganildi va doimiy saqlana boshlandi.
2) Topilgan yozma yodgorliklar filologik va tarixiy tahrir bilan chop etila
boshlandi.
3) Qadimgi Misr tarixi va madaniyatning turli muammolari ishlanib, yirik
asarlar to'plami chop etila boshlandi. Misr topilmalari muzeyini tashkil qilgan va
yirik arxeologik qazishmalar olib borgan olim O.Mariyettining misrshunoslik
fanining taraqqiyotidagi xizmati katta bo'ldi. Ingliz tarixchisi Flinders Pitri uning
davomchisi bo‘ldi. U III tomli “ Qadimgi davrda Misr tarixi”, Brested II tomli
“ Misr tarixi ” , Maspero “ Misr tarixi ” va Ed.Meyer “ Qadimshunoslik tarixi ”
asarlarini yozdilar.
Mashhur rus olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E. Avdiyev va boshqalar
misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydilar.
3

Misr arxeologiyasi. XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi
bilan hech kim shug‘ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr
boshlarida fransuz olimlari 1809— 1828-yillari 48 tomli “Misr tasviri” nomli
kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampolyon qadimgi misr yozuvini
o'qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis
olimlari Lepsius va Brugsh “Misr xronologiyasi”,”Misr fir’avnlari to‘g‘risida
kitob” asarlarini yaratdilar. XIX asming 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda
yangi bosqich boshlandi.
Misrda asosiy arxeologik qazishmalami Yevropa va AQSH olimlari olib
bordilar. Faqat XX asming 20-yillaridan boshlab, o‘zi misrlik bo‘lgan olimlar
arxeologik qazishmalami boshladilar. Rus olimlari ham Misr tarixini o'iganishda
muhim o‘rin egallaydilar. V. G. Barskiy degan odam 1727—1730-yillarda bir
necha sharq mamlakatlarini aylanib chiqqan, shunda Misrda ham bo'lgan, Barskiy,
Qoxira, Rozett va Iskandariyada bo‘lib, o'zining “ Sayohat ” degan asarida u
Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan.
Barskiy bu tasvirlaiga rasmlami ilova qilgan, muallif bu rasmlami shu qadar
sinchiklab ishlaganki, unda yodgoriikdagi iyeroglifni yozuvchi o‘z zamonasiga
ko‘ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur ms olimlari V. To‘rayev, I. Nikolskiy, E.
Avdiyev va boshqalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o‘rin
egallaydilar. 2
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsad va
vazifasi Qadimgi Misrning tabiati, aholisi, ijtimoiy tuzumi, ilk davlatlarning tashkil
toppish shart-sharoitlari, ilk davlatlarning tashkil topishi, Qadimgi Misr tarixining
davrlashtirilishi kabi masalalarni umumiy jihatlarini tahlil qilishdir.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 7 ta paragraf, xulosa,
ilovalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
2
Rajabov. R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim ). T., "Fan va texnologiya", 2009-y. 15-bet
4

I BOB. MISR TARIXIGA KIRISH VA ILK DAVLATCHILIKNING
VUJUDGA KELISHI
I.1. Qadimgi Misrning tabiiy geografik o‘rni va iqlimi
Ma’lumki, Qadimgi Misr tarixi Qadimgi Sharq tarixining tarkibiy qismini
tashkil etadi. Qadimgi Misr tarixini uning manbalari va tarixnavisligi qo‘lga
kiritgan ma’lumotlarisiz o‘rganib bo‘lmaydi. Qadimgi Misr tarixini o‘rganish
uchun bu ko‘hna diyorning zamonamizgacha saqlanib qolgan ko‘pdan-ko‘p
bitiklari, yodgorliklari birinchi darajali ahamiyatga egadir.
Qadimgi Misr yozuvi manbalaridagi ma’lumotlar, moddiy madaniyat
yodgorliklarini ko‘p jihatdan to‘diradi.
Qadimgi Misr tarixining manbalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan
tarixnavislik bilimi Qadimgi Sharq tarixi, xususan Qadimgi Misr tarixini
o‘rganishda juda katta ahamiyat kasb etadi.
Qadimgi Misr hududi Afrikaning shimoli-sharqida joylashgan bo‘lib, iqlimi
nisbatan issiq, sug‘orma dehqonchilikka qulay, Nil daryosi uni kesib o‘tadi.
Mazkur daryoning uzunligi 6671 km.ni tashkil etadi. Daryo qirg‘oqlari turli
joylarda o‘rtacha 10-20 kilometrga yaqin vodiylarni tashkil qilgan. To‘yingan
unumdor tuproq Afrikaning ekvatorial qismidan shiddatli Nil to‘lqinlari orqali
shimolga oqizib chiqariladi. So‘ngra Misr hududida mavsumiy toshqin (odatda
iyundan noyabr oyigacha) oqibatida daryo qirg‘oqlarida tinib hosildor vodiylarni
tashkil qilgan. Shimolda Nil irmoqlarga bo‘linib, Deltani (uchburchak) tashkil
qilgan va o‘rtayer dengiziga quyilgan. Ushbu dengizni qadimgi misrliklar “Uadj-
Ur” (buyuk yashillik) deb ataganlar. Qadimda Nil deltasida botqoqliklar ko‘p
bo‘lgan. G‘arbda Misr, Liviya chollari, shimoli-sharqda Yaqin Sharq hududi va
janubda Nubiya (Shimoliy Sudan) bilan o‘ralgan. Sharqiy qirg‘oqlari Qizil
dengizga tutashgan, uni qadimda misrliklar “She-Iaru”(Iaruk ko‘li) deb
nomlaganlar. Qizil dengiz qirg‘oqlarini “Ta-N uter” sifatida tilga olganlar. Misr
zamini mis, oltin, qo‘rg‘oshin va yarim qimmatbaho ina’danlariga boy maskan
hisoblangan. Misni asosan Sinay yarim orolidan qazib olganlar va tosh bilan birga
5

ziroatchilik va chorvachilikda keng qo‘llashgan. Ohaktosh, granit va kvars Misrda
ko‘p uchragan. Ma’danga boy rudalar Barka tog‘idan qazib olingan. Misr iqlimi
nisbatan mo‘tadil bo‘lganligi va Yaqin Sharq iqlimiga yaqin ekanligini olimlar (L.
S. Berg va К. V. Butser) ta‘kidlab o‘tganIar. Nil qirg‘oqlari qamish, papirus va
boshqa o‘t-o‘lanlar bilan qoplangan edi. Daryoda ko‘plab baliq turlari mavjud
bo‘lib, baliqchilikka qulay hisoblangan. Barakali daryo bo‘ylarida o‘rdak, g‘oz,
ibis va boshqa qushlar ko‘p uchragan. Unumdor tuproqda bug‘doy, arpa, tarvuz,
qovun, va turli xil sabzavotlar (piyoz, bodring sarimsoq, sabzi va boshqalar) yaxshi
o‘sgan. Bularning barchasi Misrni inson yashashi uchun qulay maskan
bo‘lganligidan dalolat beradigan umuman olganda, moddiy va yozma
manbalarning umumiy tahlili hamda tarix fani sohasidagi so‘nggi ilmiy yutuqlar
qadimgi Misr davlatchiligini quyidagi davrlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya etadi:
Misming qadimgi tarixi besh davrga, ya’ni, Ilk podsholik (mil. avv. 3100-2648-
yy), Qadimgi podsholik (mil. avv. 2648-2250-yy), o‘rta podsholik (mil. avv. 2040-
1783-yy), Yangi podsholik (mil. avv. 1550-1069-yy), So‘nggi podsholik (mil. avv.
664-332-yy) ga bo‘lib o‘rganiladi. Bu orada Misr 3 ta o‘tish davrini ham boshdan
kechiradi. Ammo uning xronologik chegaralari borasida hozirga qadar
misrshunoslar orasida munozarali fikrlar mavjud 3
.
I.2. Ilk podsholikning vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
asoslari
Qadimgi Misr tarixida ilk bor sinfiy tabaqalanish mil. avv. V ming yillikda,
Nil vohasini o‘zlashtirilishi natijasida yuzaga keladi. “Sulolagacha bo‘lgan davr”
deb, yuritiluvchi mazkur davr Misr tarixida ikkiga bo‘linib, ya’ni “Amrat” (Negada
I) va “Gerzey” (Negada II) madaniyatlari sifatida o‘rganiladi. Ushbu madaniyatlar
qadimgi Misrda irrigatsiyaning o‘sishi va chorvachilikni ovchilikdan ustun kela
boshlashi haqida ma’lumot beradi. Hunarmandchilik o‘z navbatida
dehqonchilikdan alohida xo‘jalik sifatida ajralib chiqdi va natijada qadimgi Misr
3
Avdiyev Qadimgi sharq tarixi - T.: 1964 . 23-bet
6

jamiyatida mulkiy tabaqalanish jarayoni yanada o‘sib boradi. Aynan mana shu
davrda Nil daryosi qirg‘oqlarida ilk davlatchalar (“sepat” yoki “nom”) paydo
bo‘ladi. Shu tariqa ilk davlatchilik paydo bo‘lishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy zamin
yaratildi. Nomliklar soni Nil bo‘yi aholisining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq edi.
Ularning hududiy chegaralari doimiy tusga ega bo‘lmagan. Har bir nom dastlab
mustaqil ichki va tashqi siyosat yurgizgan. Nil bo‘yi davlatchalari “nomarx” lar
tomonidan boshqarilgan. Nomlik o‘z gerbi, diniy va siyosiy markaziga hamda
harbiy qismlariga ham ega edi. Natijada ichki urushlar (misrshunoslikda “nol
sulolasi”) davrida har bir nomarx oliy hukronlikka intildi. Umumiy 42 ta nomlik
ikkiga ya’ni, Yuqori Misr va Quyi Misr davlatiga birlashadi. Madaniy jihatdan
ushbu davlatlar bir-biridan farq qilgan deb bo‘lmaydi. Ammo diniy va siyosiy
mafkurasida sezilarli tafovut bo‘lgan. Qadimda ierogliflarda misrliklar
mamlakatini “Ta-kem et” yoki “Ta-ui” deb ataganlar. Shu tariqa, harbiy, siyosiy va
iqtisodiy omillar mazkur hududda davlatchilik tizimini shakllanishiga imkon
yaratdi. Ilk podsholikni Misrning Tinis nomligi (Abidosdari uncha uzoqda
bo‘lmagan hudud)dan chiqqan Menes (Axa yoki Mina) tuzadi va birlashtiradi.
Ayrim manbalarda uni Narmer deb ham atashadi.
Poytaxt sifatida Nil bo‘yidagi yangi shahar Memfis tan olinadi. Dastlabki 1-
sulolaga asos solinadi, shunday bo‘lsa-da Quyi Misr nomliklari o‘ziga xos
muxtoriyatni saqlab turgan. Ilk podsholikdavrida misrliklar hayotida urug‘chilikni
ta’siri hali kuchli bo‘lgan va ular asosan tosh, mis mehnat qurollaridan ko‘proq
foydalanishgan, bronza esa kam edi. Nomliklar orasidagi separatizm fir’avnning
siyosiy mavqei muvozanatda ushlab turgan 4
.
Ilk podsholik fir’avnlari Jer (mil. avv. 2970-2923-yy), Uadji (mil. avv. 2922-
2915-yy), Den (mil.avv.2915-2910-yy), Adjib (mil. avv. 2910-2900-yy), Semerxet
(mil.avv.2900-2890-yy)lar davrida Misr davlatchiligi asoslari mustahkamlandi.
Misr fir’avnlari Den va Adjiblani yuzlab qullari narigi dunyoga “kuzatib” qo‘yish
uchun ular bilan birga dafn etilganlar. Oddiy misrlik aholi vakillari esa, odatda
cho‘lda yuzi Sharqqa qaratib qumga ko‘milgan. Hukmdor Adji bo‘ziga “Nesu-bit”
4
Ergashev "Qadimgi sivilizatsiyalar"- T.: "O'zbekiston"2016. 11-bet
7

podsholik unvonini qabul qiladi. “Nesu” tushunchasi yuqoridan, hokimiyatni
otadan o‘g‘ilga o‘tishi va “bit” fir’avn o‘limidan so‘ng ham boshqaruvni tutib
turuvchi ma’nolarini anglatar edi. Ya’ni bunda, hukmdor o‘z o‘g‘lida qayta
gavdalanishiga ishora qilingan. 1-sulolaning so‘nggi podshosi Kaa (mil. avv. 2890-
2864-yy.) Abidos yaqinida Umm al-Kaab nekropoli yonida o‘ziga
mahobatlimastaba qurdirgan. Fir’avn Kaa o‘limidan so‘ng 2-sulolaga Xotep
sexemui asos soladi. Davlat boshqaruv tizimi din bilan ajralmas tusga ega bo‘lgani
uchun, ijtimoiy tabaqalanishning qonuniylashuvi rivojlanib bordi 5
.
Xotepsexemuidan so‘ng Raneb, Ninecher, Veneg, Sened, Nubnefer, Paransin
va boshqa fir’avnlar Misrni boshqardilar. Ulaming hukmronligi xronologiyasi
borasida hozir ham misrshunoslar orasida qarama-qarshi fikrlar mavjud.
2-sulolaning so‘nggi fir’avni Xasexem (taxminan. mil. avv. 2686-2648-yy) o‘z
podsholigini Deltadagi (Quyi Misr) qo‘zg‘olonni bostirishdan boshladi. Natijada
48205 nafar kishi o‘ldirildi va 47209 tasi asr olinadi. So‘ngra Yuqori va Quyi Misr
yagona davlatga yana birlashtirildi. Birlashish jarayonida Misr davlati ilk bor
fuqarolar urushini boshdan kechiradi. Endi markaziy hokimiyatning o‘rni
avvalgiga qaraganda ancha oshdi. Nubiyaga harbiy yurishlar qilindi va boy o‘ljalar
olib kelindi. Butun mamlakat bo‘ylab ichki va tashqi savdo-sotiq (ayniqsa Yaqin
Sharqdagi Bibl shahri bilan) qayta tiklandi. Natijada Misring iqtisodiy qudrati
oshadi. U quyi Misr malikasi Nematapni xotinlikka oladi va separatizmga chek
qo‘yishga harakat qiladi. So‘ngra fir’avn o‘z ismini Xasexemul (Ikki hokimiyatni
mujassamlashtiruvchi) deb o‘zgartiradi. Xasexemulning Abidosdagi mahoratli
maqbarasi oldida avvalgidek xizmatkor va qullar qatl etilmagan. Chunki uning
davrida bo‘lib o‘tgan fuqarolar urushi, fir’avn boqiy va o‘lmas degan tushunchani
vaqtinchalik yo‘qqa chiqargan edi. Insonlarni inson uchun qurbon qilish odati
tugatiladi. Shu tariqa Qadimgi Misr tarixida Ilk podsholik davri o‘z nihoyasiga
etadi.
I.3. Qadimgi Misrda ilk davlatchilikning vujudga kelishi
5
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- - T.:, 2009. 23-bet
8

M. avv. VI-V ming yilliklarda xo‘jalikning asta-sekin rivojlanishi natijasida
Misrda ilk davlatlarning tashkil topishi uchun zarur shart-sharoit vujudga kelgan.
Urug‘ jamoasining so‘nggi davrida urug‘ jamoalarini shakllanayotgan oqsoqollar,
sardorlar va harbiy boshliqlar idora etishgan. Misrda urug‘ jamoasi yemirilgach,
urug‘ jamoalar o‘rnida dastlab qo‘shni jamoalari vujudga kelib, xo‘jalikning
rivojlanishi natijasida ilk davlatchalar paydo bo‘ladi. Yangi vujudga kelgan
davlatni sobiq urug‘ jamoasi oqsoqollari, harbiy boshliqlar, badavlat va nufuzli
zodagon kishilar idora qila boshlaydilar.
Dastlab Misrda bir necha o‘n davlatchalar tashkil topgan. Misrliklar bu
davlatchalarni “‘sepat”, yunon tarixchilari esa "nom" deb ataganlar. Nomlar
atrofida qishloqlari, dalalari, mahalliy xudosi bor shahardan iborat bo‘lgan. Har bir
nomning o‘z hokimi bo‘lib, u yunon tilida “nomarx” deyilgan. Ma’lumotlarga
qaraganda m. av. IV mingyillik boshlarida va o‘rtalarida Misrda 42 ta davlat
bo‘lgan. Bu davrda Yuqori Misrda 22 ta, Quyi Misrda esa 20 ta mayda davlat
mavjud bo‘lgan edi. Memfis shahri Yuqori va Quyi Misr nomlarining chegarasida
joylashgan. Har bir nomning nomarxi o‘zining hududidagi dehqonchilik,
chorvachilik, hunarmandchilik va sug‘orish inshootlari qurilishiga katta e’tibor
bilan qaragan. Nomarxlar oqsoqol, sardor va harbiy boshliqlarga tayanib, jamoat,
diniy va harbiy ishlarni boshqarib turgan. Bu davlatlarda qulchilikning dastlabki
kurtaklari ham paydo bo‘lgan. Urushlarda asir olingan kishilar qulga aylantirilgan.
Shunday qilib jamiyatni boshqaruv tashkiloti sifatida ilk davlatchalar vujudga
kelgan va rivojlana brogan 6
.
Misr Sharqdagi eng qadimgi despotik davlatlardan biri bo‘lib, u Afrika
qit’asining shimoli-sharqiy chekkasida joylashgan mamlakatdir. Nil dunyodagi eng
katta daryo, uzunligi 6500 kilometrdan ortiqdir. U Markaziy Afrikaning katta
koilaridan oqib chiqadigan Oq va Ko‘k Nil daryolarining qo‘shilishidan hosil
boiadi. Daryo to‘rt sharshara-ostonalardan o‘tgach 700 kilometr masofada vohadan
oqib o‘tadi va bir necha tarmoqlarga boiinib o‘rtayer dengiziga quyiladi. Toshqin
6
Источниковедение истории Древнего Востока. — М.,: 1984. стр. 53
9

paytida Nil ko‘pdan-ko‘p o‘simliklar va turli tog‘ jinslarini oqizib keladi. Oqib
kelgan tog‘ jinslaridan daryo qip-qizil tusga kiradi.
M. av. VI-V ming yilliklarda xo‘jalikning asta-sekin rivojlanishi natijasida
Misrda ilk davlatlarning tashkil topishi uchun zarur shart-sharoit vujudga kelgan.
Urug‘ jamoasining so‘nggi davrida urug‘ jamoalarini shakllanayotgan oqsoqollar,
sardorlar va harbiy boshliqlar idora etishgan. Misrda urug‘ jamoasi yemirilgach,
urug‘ jamoalar o‘rnida dastlab qo‘shni jamoalari vujudga kelib. xo‘jalikning
rivojlanishi natijasida ilk davlatchalar paydo bo‘ladi. Yangi vujudga kelgan
davlatni sobiq urug‘ jamoasi oqsoqollari, harbiy boshliqlar, badavlat va nufuzli
zodagon kishilar idora qila boshlaydilar. Dastlab Misrda bir necha oil davlatchalar
tashkil topgan. Misrliklar bu davlatchalarni “‘sepat”, yunon tarixchilari esa "nom"
deb ataganlar. Nomlar atrofida qishloqlari, dalalari, mahalliy xudosi bor shahardan
iborat bo‘lgan. Har bir nomning o‘z hokimi bo‘lib, u yunon tilida “nom arx”
deyilgan. Ma’lumotlarga qaraganda m. av. IV ming yillik boshlarida va o‘rtalarida
Misrda 42 ta davlat bo‘lgan. Bu davrda Yuqori Misrda 22 ta, Quyi Misrda esa 20
ta mayda davlat mavjud bo‘lgan edi. Memfis shahri Yuqori va Quyi Misr
nomlarining chegarasida joylashgan. Har bir nomning nomarxi o‘zining
hududidagi dehqonehilik, chorvachilik, hunarmandchilik va sug‘orish inshootlari
qurilishiga katta e’tibor bilan qaragan. Nomarxlar oqsoqol, sardor va harbiy
boshliqlarga tayanib, jamoat, diniy va harbiy ishlami boshqarib turgan. Bu
davlatlarda qulchilikning dastlabki kurtaklari ham paydo bo‘lgan. Urushlarda asir
olingan kishilar qulga aylantirilgan. Shunday qilib jamiyatni boshqaruv tashkiloti
sifatida ilk davlatchalar vujudga kelgan va rivojlana borgan.
M. avv. IV ming yillikning ikkinchi yarmidagi vaziyat Misrdagi mayda
davlatchalarni birlashtirishni talab etgan. Ko‘p jangu-jadallardan keyin Nil
daryosining tor vodiysida Yuqori Misr davlati tashkil topadi. Daryo tarmog‘ining
shimolida joylashgan shaharchalar birlashtirilib, Quyi Misr davlati barpo etilgan.
Bu davlatlar o‘z podsholariga ega bo‘lib. ular mustaqil ish yuritganlar. Keyinchalik
esa Misrda yagona podsholik barpo etish uchun ikki podsholik o‘rtasida kurash avj
olgan. Yil nomachila ming ma’lum otlariga ko‘ra, Yuqori Misr podshosi Narmer
10

Quyi Misr yerlariga bostirib kirgan. Narmer qo‘shinlari Shimoliy Misr podshosi
qo‘shinlari ustidan g‘alaba qozongan. G‘alabadan so‘ng u 6000 kishini asir olib,
juda ko‘p boylik, o‘ljalar bilan qaytgan. Shundan boshlab Misrda yagona davlat
tuzish uchun kurash kuchaygan.
Toshqin tugagach, o‘simlik chirindilari, tuproq va tog‘ jinslaridan hosil
boigan zarralar suv bosgan joylarda cho‘kib, qoramtir quyqumlar qoldiradi.
Quyqumlar qurib serhosil qora tuproqli yer hosil qiladi. Shuning uchun misrliklar
Nil vohasini “Qora yer”, yunonlar esa “Egipet” deyishgan. Misrning g‘arb
tomonida Liviya yassi tog‘iga, sharq tomonida esa Arab qirlari joylashgan.
Mamlakat janubi Nubiya tog‘lari bilan o‘ralgan. Misrning shimoliy chegaralari
O‘rtayer dengiziga borib tutashadi.
Misr issiq mamlakat, u yerda yog‘ingarchilik kam bo‘ladi. Nil sohillarida
xilma-xil o‘simlik va yovvoyi mevalar, xususan lotos, papirus va qamishlar o‘sib
yotadi. Qadimdan hayvonot dunyosiboy bo‘lib, Nil sohillarida sher, qoplon,
buyvol, yovvoyi buqa, jirafa, antilopa, timsoh va gippopatam kabi katta-kichik
hayvonlar yashagan. Daryoda baliq, suv hayvonlari, to‘qayzorlarda esa turli xil
qushlar ko‘p bo‘lgan. Yovvoyi hayvon va o‘simliklar qadim zamondan boshlab
ibtidoiy kishilarning ozuqa va ov manba bo‘lgan. Misrda mis, oltin kabi ma’danlar
va har xil toshlar ko‘p. Qadimgi misrliklar hayotida Nil daryosining ahamiyati juda
katta bo‘lgan. Mashhur yunon tarixchisi Gerodot “Misr - Nil in’omi, tuhfasi” deb
yozgan ekan 7
.
Misrning qulay geografik o‘rni va boy tabiiy sharoiti qadim zamondan
boshlab kishilami o‘ziga jalb qilibkelgan. Ibtidoiy odamlar Nil vohasiga juda
qadim zamonlardayoq kirib kelishgan. Mashhur arxeolog D.D.Klarkning
ma’lumotlariga ko‘ra, Misrda ibtidoiy odamlar 80-90 ming yildan beri yashab
kelar ekanlar. Ammo daryo toshqini odamlarning bu yerda doimo yashashlariga
xalaqit bergan. Arxeolog olimlar Fayum vohasidan bundan 25-30 ming yillar ilgari
yashagan odamlarning manzilgohlarini topganlar. Bu yerdan topilgan arxeologik
ashyolar shu davr odamlari yog‘och, qamish, lotos va papiruslardan chaylalar qurib
7
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- - T.:, 2009. 118-bet
11

yashaganligi, tosh, yog‘och va suyaklardan qurollar yasab ovchilik va termachilik
bilan shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi. M.avv. VI-V ming yilliklarda Misrda
aholi ancha ko‘payib, dastlabki qishloqlar paydo bo‘lgan. Antropologik
ma'lumotlarga ko‘ra, Qadimgi misrliklar qorachadan kelgan, xushqomat bo‘lib,
kamsoqol bo‘lishgan. Misrga janubdan nubiyaliklar, Markaziy Afrikadan esa past
bo‘yli odamlar - pigmeylar yoki liliputlar, g‘arbdan liviyaliklar, shimoli-sharqdan
esa giksos kabi qabilalar kelib o‘rnashganlar. Keyinchalik esa Nil vohasiga
habashlar, ossurlar, forslar, yunonlar, makedonlar va rimliklar ham kirib kelganlar.
Ularning ko‘pchiligi misrliklar bilan aralashib, ularning madaniyati, tili va urf-
odatlarini qabul qilganlar. Qadimgi misrliklarning mashg‘ulotlari. Qadimgi
misrliklar Nil vohasini yangi tosh davridan boshlab o‘zlashtirib, o‘troq
dehqonchilikka asos solganlar. Ular oddiy ketmoncha - motiga bilan qayr yerga
ishlov berib bug‘doy, arpa, kunjut, poliz ekinlari ekib, ulardan mo‘l hosil olganlar.
Misrliklar bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullanganlar. Shu tariqa Misrda
dehqonchilik ancha erta rivoj topgan. Nil keltirgan loyqa tabiiy o‘g‘it tufayli Misr
yerlari unumdor bo‘lib hosilga baraka bergan. Misrliklar it, cho‘chqa, qo‘y, echki
va qoramollar parvarish qilganlar. Chorvachilik va hunarmandchilik ham ancha
erta rivoj topgan. Shu davrlarda ichki va tashqi savdo ham jonlana boshlagan.
Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi
natijasida Misrda xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish paydo bo‘lgan 8
.
Qadimgi dunyo madaniyatining rivojlanishiga kuchli ta‘sir ko‘rsatgan ko‘hna
Misr madaniyati Yevropa va jahon sayvohlari va olimlarining diqqat e‘tiborini
o‘ziga tortib kelgan. Ma‘lumki. Qadimgi Sharq madaniyati bilan yaqindan
bog‘lanib o‘sgan qadimgi Yunoniston va Rim tarixi hamda madaniyatini
Yevropada Uyg‘onish davridan boshlab o‘rganishga kirishilgan. XVI asrning
buyuk faylasufi Jordano Bruno o‘z asarlarida Qadimgi Misr madaniyatiga yuksak
baho bergan. J. Bruno fikricha, qadimgi yahudiylar, yunonlar va rimliklar Qadimgi
Misr madaniyatidan bahramand bo‘lganlar. XVIII asr o‘rtalarida Misrga kelib
ketgan Pokok, Norden va Bryus kabilar u yerdagi qadimgi piramidalar - ehromlar
8
Sultonov Qadimgi dunyo tarixi - T.: "Sharq" 2010. 26-bet
12

va Fiva yaqinidagi marhumlar vodiysida berkitilgan podsho maqbaralarini ta‘rif va
tasvir etgan muhim asarlar qoldirganlar. G‘arbiy Yevropaning o‘qimishli ziyolilari
Napoleon Bonapartning 1798-yildagi Misrga harbiy yurishlari tufayli Qadimgi
Misr madaniyati bilan kengroq tanishish imkoniyatiga ega bo‘lganlar. Bonapart
ekspeditsiyasi tarkibida turli olimlar, shu jumladan arxeologlar ham bor edi.
Mazkur ekspeditsiyaning ilmiy tekshirishlari natijasida “Misr tasvirlari”ga
bag‘ishlangan juda qimmatli asar nashr etilgan. Mazkur asar 24 jildlik matn,
hamda Qadimgi Misr ibodatxonalari xarobalarining rasmlari, yozuvlarining
nusxalari va ekspeditsiya qatnashchilari to‘plagan juda ko‘p qadimgi
yodgorliklarni ko‘rsatuvchi jadvallardan iborat. Yevropaga keltirilgan Qadimgi
Misr yodgorliklarining kolleksiyalari olimlar va keng jamoatchilik o‘rtasida
Qadimgi Misr tarixi va madaniyatiga zo‘r qiziqish uyg‘otgan. Ba’zi olimlar
kolleksiyalar ichidagi Misr yozuviga qiziqib, uni o‘qib chiqishga qizg‘inlik bilan
kirishganlar. Bular orasida mashhur fransuz filologi Fransua Shampalon (1790-
1832) faolivati alohida o‘rinni egallaydi. U Misr iyerogliflarini o‘qish usulini
topgan. J.F.Shampalon ana shu kashfiyoti va bir qancha ilmiy asarlari bilan
misrshunoslikka asos solgan olimdir 9
.
II BOB. MISR QADIMGI PODSHOLIK DAVRIDA
II .1. Qadimgi podsholikning vujudga kelishi va ravnaqi
9
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- - T.:, 2009. 17-bet
13

Mil. avv. XXVII-XXIII asrlar, ya’ni qadimgi podsholik davrida Misr kuchli
unitar davlat bo‘lib, unga mis konlariga boy bo‘lgan Sinay yarimoroli qo‘shib
olinadi. Fir’avn Joser u yerga harbiy ekspeditsiya uyushtiradi. Ko‘p o‘tmay
Falastinnning ayrim hududlari va Shimoliy Nubiyani (Sudan) o‘z ta’sir doirasiga
oladi. Misrliklaming fikricha, mamlakat taraqqiyotining eng yuqori o‘sish davri
qadimgi podsholik asoschisi Joser davriga to‘g‘ri keladi. Podsho mamlakatda
tinchlik va osoyishtalik timsoliga aylangan edi. Joserning “xeb-sed” deb atalgan
marosimda yugurayotgan holdagi tasviri yuqoridagi fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Joser 2-sulola vakillari kabi xom g‘ishtdan qurilgan rnastabalarda dafn etilishni
istamadi. Fir’avn o‘z maqbarasini birinchi marotaba zinapoyali ehrom shaklida
toshdan qurdiradi. G‘arb olimlarining fikricha (S. Bauer) podshoning zinapoya
shaklidagi ehromi loyihasini vazir Imxotep yaratgan bo‘lishi mumkin. Aynan
Imxotep ishtirokida yangi taqvim joriy etilgan. Unga muvofiq mavsumiy hosil
yig‘im-terimi astronomik izlanishlar bilan bevosita bog‘landi. Natijada hosildorlik
oshib, Misr aholisi soni o‘sdi va bu yerga qo‘shni davlatlardan savdogarlar
(tamkarlar) ko‘p kela boshladi. Imxotep haykali ostida fir’avn unga taqdim etgan
unvonlar birin-ketin sanab o‘tiladi. Jumladan, u “podshoning Quyi Misrdagi
g‘aznachisi”, “Yuqori Misrda podshodan keyin birinchi”, ’’Saroy boshqaruvchisi”
va “Geliopolisning oliy kohini” sifatida tilga olinadi. Ko‘p o‘tmay uni tabobat
xudosi sifatida ilohiylashtiradilar. G‘arb olimlarining fikricha 3-sulolaning so‘nggi
fir’avni Xuni davrida Meydum ehromi qurila boshlaydi. Ammo, sakkiz zinapoyali
qilib qurilishi kerak bo‘lgan ehrom, oxirigacha bitmay qoladi. Uni yangi fir’avn
Snefru yoki Snofru (tahminan. mil. avv. 2613-2589-yy) bitirishga muvaffaq
bo‘ladi hamda 4-sulolaga asos soladi 10
.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, 1-2-sulola fir’avnlari Misrni birlashtirishga
asos solganlar. Qadimgi podsholik davri m. avv. 2800-yildan 2250-yilgacha davom
etib, unda 3-6- sulola fir’avnlari hukmronlik qilganlar. Misr fir’avnlari podsholik
yerlarini kengaytirish, mustahkamlash va markazlashtirish uchun qattiq kurash olib
10
Источниковедение истории Древнего Востока. — М., 1984. стр. 24
14

borgan. Qadimgi podsholik davrida Misr fir’avnlari boylik orttirish maqsadida
qo‘shni mamlakatlar ustiga takror-takror qo‘shin tortib borgan. 4-sulola podshosi
Snofru janubda Nubiya, shimoli-sharqda Sinay yarimoroli. Falastinga, g‘arbiy
yo‘nalishda esa Liviya qabilalari ustiga harbiy yurishlar qilgan. U misga boy Sinay
yarimorolini Misrga qo‘shib olgan. Nubiyadan 7 ming asir, 200 ming chorva va
juda ko‘p qimmatbaho buyumlar olib qaytilgan. 4-sulolaning so‘nggi vakillari
davridan boshlab mamlakatda ichki qarama-qarshilik kuchaygan va qo‘zg‘olonlar
boshlangan. 6-sulola namoyandalari davrida ya’ni m. avv. XXIV—XXIII asrlarda
Qadimgi Misr davlati kuchsizlanib, parchalana boshlagan. Podsholikka itoat etgan
davlatlar mustaqil bo‘lish uchun qattiq kurash olib borganlar 11
.
Qadimgi Misr podsholari va ularning amaldorlari mamlakat xo‘jaligini
rivojlantirish uchun yangi yerlar o‘zlashtirish, to‘g‘on, kanal va boshqa sug‘orish
shaxobchalarini qurish ishiga alohida e’tibor berganlar. Chunki Misrdek issiq
mamlakatlarda sug‘orma dehqonchilik xo‘jalikning asosini tashkil etgan. Misr
dehqonlari don, dukkakli ekinlar ekkan, poliz va sabzavotchilik mahsulotlari
yetishtirgan va bog‘dorchilik bilan ham shug‘ullanganlar. Misrda ziroat ishlarining
barcha og‘irliklari dehqonlar va qullar yelkasiga tushgan edi.
Qadimgi podsholik davrida fir'avnlar chorvachilikka katta e’tibor bergan. Ular
qoramol, echki, cho‘chqa, eshak va parranda boqqanlar. Dehqonchilik va
chorvachilik misrliklarning asosiy oziq-ovqat manbayi hisoblangan. Chunki chorva
mahsulotlari misrliklarni avval go‘sht, yog‘, sut-qatiq, teri, jun va ishchi hayvon
kuchi bilan ta'minlagan. Bu davrda misrliklar hunarmandchilik sohasida jiddiy
yutuqlarga erishganlar. Misrda miskarlik, qurolsozlik, me’morchilik va
hunarmandchilikning boshqa sohalari ancha rivoj topgan edi. Shu davrda
kulolchilik charxi kashf etilib, kulolchilik yanada rivojlangan.
Misrda dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi
natijasida ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Dehqonlar, chorvadorlar va
hunarmandlar o‘z ixtiyorlaridagi ortiqcha narsalarni o‘zaro almashganlar. O‘zaro
almashuv ichki va tashqi bozorni vujudga keltirgan. Misrning shahar va qishloqlari
11
B oynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 76-bet
15

orasidagi almashuv suv va quruqlik yo‘llari orqali olib borilgan. Misr shaharlari va
qishloqlaridan har tomonga savdo yo‘llari tarqalgan edi. Nil daryosi bo‘ylab
shimoldan janubga va janubdan shimolga har xil mahsulot ortilgan kemalar va
qayiqlar tinimsiz qatnab turgan. Misr savdogarlari Janubda Nubiya, Efiopiya,
g‘arbda liviyaliklar va shimoli-sharqda falastinliklar, finikiyaliklar, O‘rtayer
dengizi havzasidagi mamlakatlar va Mesopotamiyaning shahar-davlatlari bilan
qizg‘in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Shuni ham aytib o‘tish joizki, misrlik
savdogarlar g‘arbda Arab qirlari orasidagi qulay soy so‘qmoqlaridan Qizil dengiz
sohillarigacha chiqib borganlar.
II.2. Qadimgi podsholikning inqirozi
Mil. avv. XXIII asrda nom (yoki sepat) va davlat xizmatidagi zodagonlarning
mavqeyi oshib bordi. Aksariyat amaldorlarning ko‘pchiligi soliq majburiyatlardan
ozod bo‘lganlar. Davlat qudrati kuchsizlandi (6-7 sulolalar davridan), lekin
mahalliy hokimlar-nomarxlar katta moddiy boyliklarga ega bo‘ldilar. Memfisdagi
fir’avnlarning hokimiyati joylarda nomigagina tan olinar edi. Misr zaiflashib,
mamlakatda siyosiy anarxiya hukm surar, davlat esa bir-biriga dushman nomlarga
bo‘linib ketdi. Qaroqchilik va ehromlari talon-taroj qilish oddiy hol bo‘lib qoldi.
Qadimgi podsholik davrida yagona davlatning yemirilishi bilan Misr tarixidagi I
o‘tish davri mil. avv. 2250-2050-yillarning oxiridan boshlanadi. Davlatning
zaiflashuvi keskin tabiiy o‘zgarishlar cho‘llarni kengayishi bilan bevosita bog‘liq
edi. Nil daryosining suvi keskin pasayib bordi. Mutaxassislarning fikricha,
hosilning kamayishi, ochlik va ijtimoiy norozilikning kuchayishi pirovardda davlat
tizimining yemirilishiga sabab bo‘ldi.
Mil. avv. XXII asr boshlarida Yuqori Misring markazi bo‘lgan Memfisda 8-
sulola bilan bir vaqtning o‘zida Nil vodiysinig o‘rta qismida yangi 9-sulola
hukmronlik qila boshladi. Unga Fir’avn Axtoy mil. avv. 2120-yilda asos soladi.
Fir’avnning misrcha to‘liq ismi Uaxkara Xeti (yoki Xeti I) bo‘lib, Gerakleopol
shahri atrofida mamlakatni birlashtirishga unib ko‘radi. Yangi hukmdor deyarli
16

butun Misr ustidan o‘z nazoratlarini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. Shu bilan 19
birga, Gerakleopol fir’avnlari Germopol, Fiva va bir necha nomlarning
avtonomiyasini yo‘qota olmadilar 12
.
Ayniqsa, Yuqori Misrning muqaddas shahri Abidosni Gerakleopol fir’avnlari
tomonidan talon-taroj etilishi natijasida, Siut va Germopol nomlari ularni qo‘llab-
quvvatlamay qo‘ydilar. Bunga javoban ular nomlarni to‘la o ‘ziga bo‘ysundirishga
harakat qildi. Axtoy Osiyo ko‘chmanchilariga qarshi urush olib bordi. Mil. avv. Ill
ming yillik oxirida Misrning xo‘jalik ahvoli mamlakatni birlashtirishni talab etardi.
Irrigatsiya tizimi tushkunlikka uchradi, aholi orasida ochlik oddiy hol bo‘lib qoldi.
Asrning oxirida Fiva nomining hokimlari mamlakatni janubini o ‘z hokimiyatlari
ostida birlashtirib, fir’avn unvonini (11-sulola) oldilar va shimol podsholarining
jiddiy raqibiga aylandilar. Gerakleopollik (10-sulola)fir’avnlardan Xeti III (mil.
avv. XXI asr o‘rtalari) Siut nomarxi Tefeb bilan ittifoqda Fivaga qarshi uzoq urush
olib boradi va ulardan Abidosni tortib oladi. lttifoqchilarning Nil daryosidagi floti,
ularga strategik ustunlikni bordi. Ammo Fiva nomarxi Iniotef II (mil. avv 2118-
2069-yy)ni to ‘liq yengib bo‘lmadi. Natijada ikki o ‘rtada sulh tuzildi. Fir’avn Xeti
111 o‘z o‘g‘li Merikaraga, Fiva nomligiga nisbatan hurmatda bo‘lishni nasihat
qilgan edi.
II.3. Misr saltanatining ichki va tashqi siyosati
Tutmos III ning istilochilik urushlari natijasida Misr mil. avv. XV asrda Old
Osiyodagi eng qudratli davlatga aylandi. Old Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil
kabi kuchli davlatlari Misming kuch-qudrati bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar.
Ular Misr bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga harakat qildilar. Bu to‘grisida
o‘sha davrdagi ko‘pgina yozma manbalar ma’lumot beradi. Mil. avv. 1386-yilda
taxtga Tutmos IV ning o‘g‘li Amenxotep III davrida Misrda tinchlik va
osoyishtalik hukm surdi. Garchand Nubiyaga yurish uyushtirilgan bo‘lsa-da, bu
harbiy kompaniya ikkinchi darajali xarakterga ega bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiyoti
12
Kabirov A . Jahon tarixi. - T.:. 1995. 8 6-bet
17

izga tusha boshlaydi. Mitanni davlati bilan do‘stlik aloqalarini tiklaydi. Mitanni
podshosi Shutama II fir’avnga xotinlikka malika va 317 ta xizmatkorni yuboradi.
Zero, Amenxotep III ona tomondan Mitanni podshosi Artadamning nevarasi edi.
O‘z navbatida qo‘shnisini kuchsizlantirish maqsadida, Mitanni vassali Ashshur
podshosi Ashshumadinaxxe II bilan yashirin aloqalar olib boradi.
Mashhur Amenxotep IV Exnaton (mil. avv. 1375-1336-yy) davrida Misrning
tashqi siyosiy axvoli yomonlashadi. Uning diniy islohati(Aton xudosini ulug‘lash)
mamlakat mafkurasini ikkiga bo‘lib yubordi. Eski din kohinlari quvg‘in qilindi va
ibodatxona boyliklari davlat hisobiga musodara qilindi. Exnaton ajdodlari kabi Nil
daryosi qirg‘oqlaridagi irrigatsiyani rivojlantiradi. Savdo hajmi oshib boradi,
ammo Mitanni janubiy Suriyaning katta qismini bosib oladi. Osiyoda yana bir
raqib Xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning o‘g‘li Tutanxamon
(mil. avv. 1336-1327-yy) davrida ahvol o‘zgarmadi. Tutanxamon 10 yoshidan
fir’avn taxtiga o‘tiradi va bir yil o‘tmay otasi qurgan shahar Axetatondan chiqib
ketadi. Fiva yana diniy markazga aylanadi. U eski xudolar (Amon, Ptax, Tot, Gor,
Osiris va Anubis) larga sig‘inishni qayta tikladi. Quvg‘inga uchragan kohinlar uni
qo‘llab-quvvatladilar. Tutanxamon vafotidan so‘ng Eye hokimiyatga keladi, ammo
ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat o‘zgarmaydi. Taxtga Tutanxamonning qarindoshi
lashkarboshi Xoremxeb (mil. avv. 1323-1295-yy) kelgach 19-sulolaga asos soladi.
Asli kelib chiqishi Yuqori Misrning 18-nomligidan (Xanislik) bo‘lib, qobiliyatli
siyosatchi va sarkarda edi. U Misr armiyasini ikkiga ajratib ( shimoliy va janubiy),
Nubiyani nazorat qilish maqsadida janubiy va Osiyodagi mulklami nazorati uchun
shimoliy qo‘shinlami javobgar qilib qo‘ydi.
Mil. avv. 1295-yilda Xoremxeb farzandsiz olamdan o‘tadi va fir’avnlik
taxtiga Ramzes I (ayrim olimlarning fikricha u 19-sulola asoschisi hisoblanadi)
keladi. Yangi hukmdor Misr qo‘shini tarkibidagi yollanma askarlar sonini oshiradi
hamda fir’avnni qo‘riqlash uchun maxsus qismlami joriy etadi. Biroq, xettlar bilan
Suriya masalasida kelishmovchiliklar keskinlashadi. Ramzes I bir yil hokimiyatda
o‘tiradi. So‘ngra kelib chiqishi otasi Ramzes I kabi Quyi Misrdan bo‘lgan Seti I
(“Set xudosiga tegishli”) fir’avn bo‘ladi. Uning davrida Falastin va Suriyaga
18

harbiy yurish qilinadi. Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (mil. avv. 1279-1213-yy)
davrida xettlar bilan Suriyani nazorat qilish uchun urush olib borildi. Ramzes II
ibodatxonalar boyliklarini ham urushga sarfladi. Kadesh yonidagi jangda Xett
podshosi Muvatalis bilan to‘qnashdi. Fir’avn g‘alabaga erishdi, ammo jangda
halok bo‘lishiga oz qolgan edi. Misrliklar halok bo‘lgan xettlarning qo‘llarini
chopib olib, o‘z fir’avnlariga keltirdilar.
Mil. avv. 1279 yoki 1270-yillar atrofida Xett podshosi Xattusili Ш tashabbusi
bilan Misr va Xett podsholigi o‘rtasida tinchlik shartnomasi tuziladi.
Shartnomalarda davlatlar o‘rtasidagi chegaralar kelishib olingan, ularni buzmaslik,
birovning hududida yangi shaharlarga asos solmaslik va biror tomonning shunga
o‘xshash urinishlariga yo‘l qo‘ymaslik kabi majburiyatlar belgilangan. Har ikki
tomon uchun qaram bo‘lgan podsholar bilan uchinchi tomon ittifoq tuzishi man
etilgan. Agarda Xett podshosi urushga kirgan paytda, u bilan shartnoma tuzgan
tomon o‘z “betarafligi”ni e’lon qilsa, Misr xettlar dushmani bilan maxfiy
aloqalarda bo‘lgan deb hisoblangan. Tuzilgan tinchlik bitimining moddalarida
ichki va tashqi dushmanlaming har qanday hujumiga qarshi birgalikda chiqish
ta’kidlanadi. Birinchi da’vatning o‘zida kontragent (shartnoma tuzgan har ikki
tomonning biri) o‘zining qo‘shinlari bilan yordamga kelishi lozim edi. Ushbu
bitimning ayrim bandlari faqat bir tomon uchun taalluqli bo‘lishi mumkin edi.
Kelishuvda aytib o‘tilgan shartlarning to‘liq bajarilishi nazorati har ikki tomondan
mingta yaqin guvoh - xudolar haykalchalari bilan belgilandi.
Xett mamlakatining tashqi siyosatida sulolaviy nikohlar muhim o‘rin
egallagan. Shu jihatdan Xett podsholarining qizlariga bosh xotin, ya’ni mamlakat
malikasi maqomini kafolatlovchi shartlar ilgari surildi. Misr qo‘l ostida Falastin,
Finikiyaning katta hududi va janubiy Suriyaning bir qismi qoldi. Bu mamlakatlar
shimolidagi barcha hududlar xettlarning mulki hisoblandi. Tinchlik shartnomasi
bilan birga, o‘zaro yordam berish majburiyatiga asoslangan ittifoq shartnomasi
ham tuzilgan. Shunga ko‘ra nikoh diplomatiyasi qo‘llanilib, Ramzes II
Xattusilining qizlaridan biriga uylanadi.
19

Keyingi fir’avnlar Memeptax(mil. avv. 1212-1202-yy), Amenmes (mil. avv.
1200-1194-yy), Saptax (mil. avv. 1194-1188-yy) davrlarida Misr o‘z qudratini
saqlab qoldi.
Yangi podsholik davrida sun’iy sug‘orish inshootlarini bunyod etish,
ta’mirlash va tartibga solish, yangi o‘zlashtirilgan yerlarga suv chiqarish
fir’avnlaring nazoratida turgan. Serunum Fayum vohasida yangi yerlar
o‘zlashtirilib, voha asta-sekin Misrning bug‘doy omboriga aylangan. Eski
irrigatsiya inshootlari tozalanib borilgan. Nil daryosining suvlarini chiqishi ustidan
doimiy nazorat o ‘rnatilgan.
Nil vodiysida uzumchilik, bog‘dorchilik va asalarichilik rivojlanib borgan.
Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida ziroatchilik va chorvachilik yetakchi
soha sifatida hisoblanib, mahsulotlarni hatto chetga ko‘plab yetkazib bergan.
Mil. avv. 1140-yili Misr o‘zining chegaralarini tashqi dushmandan himoya
qila olmay qoldi. Mamlakatga Liviya yerlaridan ko‘chmanchilarning kirib kelishi
kuchaydi. Ularni Misr qo‘shiniga yollash kengaydi 13
.
Yangi podsholik davrida yagona davlatning yemirilishi bilan Misrda III o‘tish
davri (mil. avv. 1075-656-yy) boshlandi. Bu davrda Misrda rasman yagona podsho
hokimiyati mavjud bo‘lsa-da, siyosiy tarqoqlik o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqdi.
Nomlar o‘rtasida kuchli ziddiyatlar mavjud edi. Dastlab mil. avv. 943 yili asli
meshauashi (liviyalik)lardan bo‘lgan Sheshonk (mil. avv. 943-922-yy) 21-
sulolaning so‘nggi vakili Psusennes II o‘limidan so‘ng hokimiyatga keladi va 22-
sulolaga asos soladi. Poytaxtni Nil deltasining Sharqidagi Per-Bastet (yunoncha
Bubastis) shahriga ko‘chiradi. O‘z o‘g‘li Osorkonni sobiq podshoning qizi
Maatkaraga uylantirib, taxt vorisligi tizimini o‘z foydasiga hal qilishga muvaffaq
bo‘ladi. Shu tariqa Misr tarixida Bubastislar, ya’ni liviyalik fir’avnlarning
boshqaruv davri boshlanadi. Fir’avnlar Osorkon (mil. avv. 922-887-yy), Sheshonk
II (mil. avv. 887-885-yy), Takelot(mil. avv. 885-872-yy), Osorkon II (mil. avv.
872-837-yy), Sheshonk III (mil. avv. 837-798-yy), Sheshonk IV (mil. avv. 798-
785-yy), Pami(mil. avv. 785-778-yy) va boshqalar davrida Misr taraqqiyoti
13
Карпюк С. Г. Лекции no нстории ДревнеЙ Греции / С. Г. Карпюк. - М.: Ладомнр, 1997 384- bet
20

avvalgidek emas edi. Mil. avv. 760-yilda Yuqori Misrga Nubiyaning Napata
shahridan Kashta(mil. avv. 760-752-yy) ismli podsho qo‘shin tortib keladi. Shu
tariqa efioplar taxtga o‘tirib, 25-sulolaga asos soladilar. Misr tarixida mil. avv.
760-656 yillar efiopiyalik fir’avnlar davri hisoblanadi. Mamlakat yana ichki
nizolar oqibatida kuchsizlanadi. Ushbu sulolaning yirik namoyondalaridan Pianxi
va Shabakalar davrida Yuqori va Quyi Misr efioplar sulolasiga (mil. avv. 715-y)
bo‘ysundirildi. Ammo mil. avv. 674 yili Misrga Ossuriya podshosi Asarxaddon
bostirib keladi. Mamlakat 10 yildan ziyod ossurlarga qaram bo‘lib qoladi.
II.4. Qadimgi Misr madaniyati
Mil. avv. IV Qadimgi Misr aholisi Nil qirg‘olarini o‘zlashtirish paytida qaysi
tilda so‘zlashganliklari hozirga qadar olimlar orasida munozarali fikrlarga sababchi
bo‘lmoqda. G‘arb mutaxasislarini fikricha qadimgi misrliklarning ilk so‘zlashgan
tillari afro-osiyo tiliga (yoki chad xalqlari tiliga) yaqinligi ta’kidlanib o‘tadi.
Keyinchalik boshqa etnoslarning Misrga kirib kelishi natijasida mahalliy til yanada
boyib va sayqallanib bo‘lgan. Ilk podsholik davriga qadar misrliklar ieroglif
yozuvini ixtiro qilganlar. Har doimgidek ilk ieroglif yozuvlar diniy timsol va
mulkiy tabaqalanishni belgilovchi omil bo‘lib xizmat qilgan. Har bir ieroglif
ma’lum bir so‘z yoki ma’noni anglatar edi. lerogliflar soni masalasida hozirga
qadar taniqli olimlar munozarali fikrlar bildirmoqdalar, lekin doimiy ishlatiladigan
yozuvlar va belgilarning soni 750 taga yaqinligi ta’kidlanadi. Qadimgi Misrda
maktablar (mirzolar maktabi) bo‘lib, u yerda tarbiyaviy va ta’lim intizomiga katta
e’tibor berilgan. Tartibni buzgan, yalqov o‘quvchilar hatto tan jazosi bilan ham
jazolanar edi. Maktablarda o‘quvchilar asosan ierogliflarni sopol sathiga va
papirusga yozib o‘rganishgan. Misrda o‘rta va oliy maktablar bo‘lib, bunday ta’lim
maskanlarida fir’avnlar, zodagonlar, kohinlar va moliyaviy imkoniyati bor barcha
kishilarning farzandlari tahsil olganlar. Ilk bor qadimgi Misr ierogliflarini fransuz
olimi J. F. SHampalyon 1822 yil o‘qishga muvaffaq bo‘ladi. Ierogliflarda xo‘jalik
ishlari qaydnomalari, savdo-sotiq bitimlari, mamlakat tarixi, siyosiy kelishuvlarda
21

keng foydalanilgan. Misrliklar yozuvida 1 sonidan tortib, millionni bildiruvchi
alohida belgilar ham bor edi. Bu esa o‘z navbatida matematik bilimlar yuqori
darajada o ‘qitilganini bildirgan. O‘lchov birligi sifatida podsho “barmoqi”, “kafti”
va “tirsaki” umum davlat standarti vazifasini bajargan 14
.
Shu bilan birga qadimgi Misr adabiyotida ham ierogliflaming ahamiyati katta
edi. Bunda turli xil janrdagi tasviriy san’at usullari keng qo‘llanilgan. Qadimgi
podsholik davrida dafn marosimlarida va diniy madhiyalarni yozib qoldirilganligi
yuqoridagi fikrimizga dalil bo‘la oladi. xattotlar katta mahorat bilan bo‘lib o ‘tgan
marosimlami tasvirlashga harakat qilganlar. Ammo qadimgi misrliklarning 1%
gina savodli bo‘lib, qolganlari dehqonlar, hunarmandlar va doimo xattotlar
xizmatiga muhtoj bo‘lgan savdogarlardan iborat edi. Shuning uchun xattotlik
kasbini egallash muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Xattotlar asosan qamishdan
yasalgan qalam bilan papirusga ierogliflarni yozishganlar. Ular asosan kohinlar
tomonidan ibodatxonalarda o‘qishga va yozishga o‘rgatilgan. Shu bilan birga
mohir xattotlar fir’avnlarning harbiy yurishlarini saroy va ibodatxonalar tosh
devorlarida tasvirlab chizishganlar. Qadimgi Misr adabiyotining yorqin
namunalaridan “Podsho Xeops saroyi haqida ertak”, “Gapga chechan dehqon”,
“Aka-uka haqida ertak”, “Unu-Amonning sayohati ”, “Ajali etgan shahzoda haqida
ertak” va boshqalar misol bo‘la oladi. Qadimgi Misrda ibodatxonalarda dastlabki
teatr ko‘rinishidagi diniy dramalar qo‘yilgan. Misrliklar musiqa va raqs sa’atidan
xabardor xalq hisoblanadi. Qadimiy devoriy suratlarda torli musiqa asboblaridan
tashqari nay, urib chalinadigan do‘mbira va boshqalar tasvirlangan 15
.
Qadimgi Misr arxitekturasini Gizadagi mahobatli ehromlarsiz tasavur qilish
qiyin. Shu bilan birga Kamak va Luksordagi ulkan ibodatxonalar kishilami
e’tiborini tortadi. Amarnadagi saroylar xarobalari qadimda Misr fir’avnlarining
qudratidan dalolat beradi. Misr fir’avnlari ko‘kka bo‘y cho‘zgan baland monolit
(yaxlit tosh) obelisklami ham toshdan yasatganlar. Misr arxitektorlari oddiy
mehnat qurollar yordamida toshdan ulug‘vor binolarni qurganlar. Haykaltaroshlik
qadimgi Misrda san’at darajasiga ko‘tarilib, haykallar asosan ohaktosh va
14
Kabirov A. Jahon tarixi. - T.: . 1995-yil. 57-bet.
15
Крушкол ю.с Хрестоматия по истории древнего мира , Тошкент , 1974, 160- бет
22

granitdan yasalgan. Ilohlar va fir’avnlar (tasviriga alohida e ’tibor berilgan.
Qadimgi Misr xudolari va fir’avnlarning ulkan tosh haykallar aholi ko‘rishi uchun
tashqariga joylashtirilgan. Misol uchun fir’avnlar Amenemxet III, Tutmos III,
Amenxotep IV, Tutanxamon, Ramzes II va boshqalarning ulug‘vor haykallari
ayniqsa e’tiborga loyiq.
Qadimgi misrliklar turli xil ilohlarga sig‘inganlar. Ularning dinida ko‘p
xudolik alohida ahamiyatga ega edi. Masalan: Ptax ilohi yaratuvchi timsolida
gavdalangan, unga Yuqori va Quyi Misrda ham ibodat qilganlar. Ra - quyosh
xudosi, Osiris-hosildorlik va marhumlar dunyosida sudyalik qiluvchi xudo, Isida-
onalik ilohasi, Set-urush va o‘lim xudosi, Anubis-marhumlar xudosi, Tot-donolik
va oy xudosi, Xor-tog‘lar va osmon xudosi, Bastet-go‘zallik va xursandchilik
ilohasi, Maat-adolat va haqiqat ilohasi, Montu-urush xudosi, Sebek daryolar va
ko‘llar xudosi, Seshat-yozuv, hisob-kitib va xotira ilohasi, Xapi-Nil xudosi va
boshqalar. Umumiy hisob bilan qadimgi Misr tarixida mingga yaqin xudolari
bo‘lgan. Qadimgi Misrda o‘z xudolarini yarim inson va yarim hayvon qiyofasida
tasvirlaganlar va inson o‘limidan keyin uning boqiy ruhi mavjud deb
hisoblaganlar. Fir’avnlami ko‘mishdan oldin uning tanasi kohinlar tomonidan
mumiyolangan. Bu jarayoni 70 kun davom etgan. Mumiyolash orqali fir’avn
tanasini saqlab, tosh tobut “sarkofag” ga qo‘yishgan. Qadimgi misrliklarning
tasavvurida har-bir inson “Ka” deb nomlangan ilohiy quvvatga ega bo‘lib,
o‘limidan keyin ushbu quvvat yashashni davom ettirishiga ishonganlar. Qadimgi
Misrda ilm fan taraqqiy etgan bo‘lib, ayniqsa geografiya, geometriya, matematika,
astranomiya, tibbiyot va boshqalar. Masalan: Geliopolis va keyinchalik Sais
shaharlarida kohin tabiblarni tayyorlaydigan ta’lim dargohlari bor edi. Ular
bemorlami davolashda hatto jarrohlik amaliyotidan ham foydalanishni bilganlar.
Chunki misrlik kohin tabiblar mo‘miyolash jarayonini yaxshi bilgani uchun, inson
a’zolarining ichki tuzilishidan xabarlari bo‘lgan. Shu bilan birga shifobaxsh
o‘simliklar yordamida odamlami davolay olganlar. Qadimgi misrliklar quyosh
kalendariga ham ega edilar. Unga ko‘ra bir yil 365 kunga teng bo‘lgan, bir oy esa
30 kunni tashkil qilgan. Qolgan besh kun bayram sifatida nishonlangan.
23

Astronomiya bilan asosan kohinlar shug‘ullanganlar. Kunduzi quyoshni soyasiga
qarab soatni aniqlashgan. Tunda esa vaqtni aniqlash uchun suv soatlardan
foydalanganlar. Umuman qadimgi Misr madaniyati, insoniyat sivilizatsiyasini
rivojlanishida ijobiy rol o‘ynagan. 16
XULOSA
Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoadan sivilizatsiyaga o‘tish shaharlarning
paydo bo‘lishi, ularning hokimiyat va diniy markaz sifatida shakllanishi
16
Abdiеv V. I. Qadimgi Osiyo tarixi. T., «O‘rta va oliy maktab davlat nashriyoti», 2013 y, 84- bet
24

ibodatxona, saroylar qurilishi, yozuvni paydo bo‘lishi bilan va shuningdek,
jamiyatda turli sinflar va davlatchilikni paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. Qadimgi
sivilizatsiyalar davri, qadimgi dunyo tarixi fani tomonidan o‘rganiladi. Tabiiki
sivilizatsiyalar tarixi qadimgi sharqda eramizdan avvalgi IV ming yilliklardan
jamiyatning taraqqiyoti natijasida turli ijtimoiy qatlamlarni paydo bo‘lishi bilan
boshlanadi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi turli geografik hududlarda, turli
davrlarda tugallandi. Jumladan, Old Osiyoda Qadimgi Sharq tarixi makedoniyalik
Iskandarning yurishlari (er. aw. IV asr.) bilan tugallandi, Janubiy va Sharqiy Osiyo
mamlakatlari uchun eramizning I ming yilligini II yarmigacha davom etdi.
«Qadimgi Sharq» geografik tushunchasi shimoliy g‘arbiy Afrikadan Tinch
okeanigacha va buyuk cho‘ldan Hind okeani va Saxaragacha bo‘lgan ulkan
hududni qamrab oladi. Asosan bu hudud subtropik iqlimli, juda issiq va quruq
yozi, yumshoq qishi bilan ko‘zga tashlanadi. Qadimgi Sharq xalqlarining
sivilizatsiyalari asosan, buyuk daryolar Nil, Dajla va Frot, Hind, Gang, Xuanxe,
Yanszi, Amudaryo kabi daryo havzalarining unumdor vodiylarida sun’iy
sug‘orishga asoslangan xo‘jalik hayotini samarali rivojlanishi bilan ajralib turadi.
Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi jahon xalqlari taraqqiyotining keyingi rivojlanishiga
samarali ta’sir ko‘rsatadi va uning poydevori hisoblanadi.
Shunday qilib, Misr va misrliklar dini ular ma’naviy madaniyatining tarkibiy
qismi hisoblanadi. Misr va misrliklar dinida qadimdan boshlab ularning xo‘jalik
hayot tarzi, ijtimoiy-iqtisodiyoti va madaniyati u yoki bu darajada o‘z ifodasini
topgan. Shu bois Misr xalqlari tarixi, xo‘jaligi, ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi tarixini
o‘rganishda misrliklar dini muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Xulosa sifatida
shuni aytish joizki, Qadimgi Misr va misrliklar jahon madaniyati tarixida o‘zining
munosib o‘rniga ega bo‘lgan.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdiеv V. I. Qadimgi Osiyo tarixi. T., «O‘rta va oliy maktab davlat
nashriyoti», 2013 y.
2. Boynazarov F.B. Qadimgi dunyo tarixi. A.Qodiriy nomidagi xalq mеrosi
nashriyoti. 2004 g.
3. Rajabov. R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim ). T., "Fan
va texnologiya", 2009-y.
4. Urakov D.J., Tursunov R.N. Jahon tarixi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent:
"Innovatsiya-Ziyo", 2020-y.
5. Kabirov A. A Qadimgi sharq tarixi “Tafakkur” nashiryoti Toshkent 2016-y.
6. Берлев О.Д., Вигасин А.А. Источниковедение истории Древнего
Востока. Москва. Медиатека. 1984
7. Мартов В.: Историки античности. Москва. Директ-Медиа. 2008
8. Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический
период. М.: 1962
9. Немировский А.И. История древнего мира: Античность. Ч. 1-2. - М.:
ВЛАДОС, 2000
10. Бикерман Э. Хронология Древнего мира:Ближний Восток и
античность / Э. Биккерман; пер. с англ. И. М. Стеблин Каменского ; отв. ред.
М. А. Дандамаев. - М: Наука, 19
Internet saytlar
1. www.anc-greece.narod.ru
2. http://www.greecancient.ru
3. http://www.greekroman.ru
4. www.antica.lt .
5. www.ellada.spb.ru .
6. www.countries.ruG‘libraryG‘ant .
26

ILOVALAR:
QADIMGI MISR SHAHARLARI
27

MISR EHROMLARI
QADIMGI MISR MANZILGOHLARI
28

MISR YOZUVLARI
MISR EHROMLARI
29

MISR XUDOLARI
30

Qadimgi Misrda ilk davlatchilik

Sotib olish