Qadimgi Rim tarixiga kirish va manbashunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	173.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Qadimgi Rim tarixiga kirish va manbashunosligi

Sotib olish

REJA:
KIRISH ……………………………………………………………………….……..3
I BOB. QADIMGI RIM TARIXIGA KIRISH ………………………………...
….5
1.1. Qadimgi Rim geografik joylashuvi, tabiiy sharoiti va iqlimi...
………………….5
1.2. Qadimgi Rim aholisi……………………………….………….……...…………6
1.3. Qadimgi Rim xo‘jaligi va ijtimoiy munosabatlar …………..……………...
…..10
II BOB. QADIMGI RIM MANBASHUNOSLIGI VA TARIXSHUNOSLIG... 16
2.1. Qadimgi Rim manbashunosligi………………….....……………………..……
16
2.2. Qadimgi Rim tarixshunosligi.....…………………………………………...
…..19
2.3. Qadimgi Rim zamonaviy tarixchilar nigohida….…….…………………….
…..23
XULOSA …………………………………………………………….…….…..…..27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………..….29
1

KIRISH
Qadimgi Rim tarixi ko‘p asrlar davomida hayratlanarli va o‘rganish mavzusi
bo‘lib kelgan. Uning merosini butun Yevropada uning me'morchiligi, tili, qonuni
va madaniyatida ko‘rish mumkin. Ushbu insho qadimgi Rim tarixining asosiy
elementlarini va uning Yevropaga ta’sirini ko‘rib chiqadi. Qadimgi Rimni o‘zining
tarixiy davriga ko‘ra, taxminan uch davrga bo‘lish mumkin: Rim podsholigi
(miloddan avvalgi 753-509), Rim respublikasi (miloddan avvalgi 509-27) va Rim
imperiyasi (miloddan avvalgi 27 - 476).
Rim podsholigi davrida Rimda monarxiya hukmronlik qilgan. Miloddan
avvalgi 509-yilda respublika tashkil etilgan bo lib, u miloddan avvalgi 476-yildaʻ
Rim imperiyasi tugaguniga qadar davom etgan. Rim respublikasi o‘zining saylov
tizimi bilan ajralib turardi, unda fuqarolar (odatda badavlat kishilar) ularni vakillik
qilish uchun mansabdor shaxslarni sayladilar. Imperator Avgust hukmronligi bilan
boshlangan Rim imperiyasi Rim tarixida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Imperiya
o‘zining ulkan hududiy kengayishi va hokimiyatning imperator qo‘lida to‘planishi
bilan ajralib turardi.
Qadimgi Rimning eng muhim meroslaridan biri bu uning me'morchiligidir.
Rim me'morchiligi o‘zining ulug‘vorligi, muhandislik qobiliyati va simmetriyasi
bilan mashhur. Kolizey, Panteon va suv o‘tkazgichlari qadimgi Rimliklarning
arxitektura yutuqlaridan dalolat beruvchi bugungi kungacha saqlanib qolgan bir
nechta ajoyib inshootlardir. Qadimgi Rimning yana bir muhim merosi uning tilidir.
Qadimgi rimliklarning tili bo‘lgan lotin ko‘plab Yevropa tillari, jumladan, frantsuz,
italyan va ispan tillarining kashshofidir. Lotin tili butun Rim imperiyasida keng
tarqalgan bo‘lib, u katolik cherkovining rasmiy tiliga aylandi, bu uning omon
qolishini ta’minlashga yordam berdi. Qadimgi Rimning huquqiy tizimi Evropaga
doimiy ta’sir ko‘rsatgan yana bir merosdir.
Rim huquqiy tizimi adolat, adolat va qonuniylik tamoyillariga asoslangan
edi. Ushbu tamoyillar Evropada keng qabul qilingan qonunlar to‘plamiga
kodlangan. Kodifikatsiyalangan huquq tushunchasi ilgari Yevropada hukmron
3

bo‘lgan norasmiy, yozilmagan huquq tizimlaridan sezilarli darajada chekinish edi.
Xulosa qilib aytganda, qadimgi Rim tarixini o‘rganish bizga Yevropaning
madaniy, siyosiy va ijtimoiy asoslarini chuqur tushunish imkonini beradi. Qadimgi
Rimning infratuzilmasi, tili, huquqiy tizimi va madaniy an'analari imperiya
qulaganidan keyin ham asrlar o‘tib Yevropaga ta’sir qilishda davom etmoqda.
Evropaning qadimiy tarixini o‘rganish orqali biz insoniyat tarixining boy
gobelenlari va o‘tmish tsivilizatsiyalarining abadiy merosini qadrlaymiz 1
.
1
Rajabov R. “Qadimgi dunyo tarixi”. “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2009, T., 323-325 b.
4

I BOB. QADIMGI RIM TARIXIGA KIRISH
1.1 Qadimgi Rim geografik joylashuvi, tabiiy sharoiti va iqlimi
Zamonaviy Rim shahri hozirgi kunda Italiya Respublikasining poytaxti,
G‘arbiy Yevropaning yirik shaharlaridan biri dir. Lekin qadimgi davr uchunRim
mil. avv. VI asrda vujudga kelgan madaniylashgan davlat va jamiyatni
bildiradigan tarixiy termin hisoblanadi. Dastlab Apennin yarimorolida yuzaga
kelgan, keyinchalik butun O‘rta yer dengizi havzasini egallagan “Qadimgi Rim”
atamasi Rimda sivilizatsiya boshlangan davr bilan bog‘liq. Lekin undan oldin esa
rimlik yoki italyan bo‘lmagan markazlar, ya’ni Sitsiliya va Janubiy Italiya
hududlaridagi, etrusk shaharlarida sivilizatsiyalarning vujudga kelishi mil. avv.
VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi Apennin yarimoroli o‘zining ko‘rinishi bilan
etikchani eslatadi. Uning geologik davomiyligi Sitsiliya oroli, Italiyadan 3
kilometrlik Messin quruqligidan ajralib chiqish bilan bogiiq. Sitsiliyaning
shimolida kichkina Lipar (Eoliya) orolchasi joylashgan. Italiyaning g‘arbiy
qirg‘og‘ida Sardiniya va Korsika orollari, qirg‘oqqa yaqin joyda Elba va Kapri
orollari joylashgan. Uning hamma tarafida Tirren dengizi to‘lqinlanib, janub
tarafdan Ioniya, sharqdan Adriatika dengizi suvlari yuvib turadi. Italiyaning Tirren
dengizidan ajralgan va janubiy hududlarida dengizchilik rivoj topgan. Sharqiy
qirg‘oq liniyasi dengizdan ajralgan bo‘lib, bu yerda dengizchilik bilan
shug‘ullanish noqulaylik tug‘diradi. Italiyaning shimolida mustahkam Alp tog‘lari
qad rostlagan, markazda uncha baland bo‘lmagan yosh Apennin tog‘i, harakatdagi
Vezuviy vulqoni bo‘lgan. Italiyaning maydoni va hududlari Yunonistonga
o‘xshaydi. Farqli tomonlari Etruriya va uning qizil yerlari, Kampaniya va uning bir
qismi hisoblangan Latsiyaning vulqonli tuprog‘i, Apuliyaning qora yerlaridir.
Italiya Yunonistonga qaraganda suv resurslariga boy. Yirik suv tarmoqlaridan biri -
Padus bo‘lib, o‘z suvini Adriatika dengiziga quyib, tarmoqlanadi. Padusning
irmoqlari chapdan Titsin, katta va kichik Duriya, o‘ng tarafdan Trebiya va
Parmadir. Bu daryolar havzasida juda ko‘plab o‘tloqlar mavjud. Adriatika o‘z
suvini Rubikon, Metavr, Aufid daryosiga etkazadi. Tirren dengiziga Amo, Tibr,
5

Liris, Voltum daryolari o‘z suvlarini quyadi. Apennin tog‘idagi qorlaming erishi
bilan uncha katta bo‘lmagan yuqoridagi daryolar toshib, aholiga ko‘p talofotlar
yetkazgan. Toskaniya va Pompiniyada botqoqlar bo‘lib, ulardan o‘tish aholi uchun
qiyinchilik tug‘dirgan. Italiyada ко ‘liar ham anchagina. Masalan: Alp tog‘lari
etagida Verban(Major), Benak(Garda), Etruriyada Trazmimin, Latsiyada Regil,
Alban, Samniyada Futsin ko‘li mavjud. Miloddan avvalgi I mingy illik
o‘rtalarigacha Italiyada iqlim salqin va nam bo‘lgan, shimoliy hududlarda deyarli
hayot bo‘lmagan-o‘lik hududlar hisoblangan. Italiyaning qolgan hududlari esa
subtropik iqlimga ega bo‘lib, janubda qor juda kamdan-kam yoqqan. Italiyaning
o‘simlik dunyosi juda boy bo‘lgan. Alpning 1700 metr balandlikdagi qismlarida
ninabargli daraxtlar: qarag‘ay, archalar, Markaziy Italiyada esa sarv, qayinlar,
janubda hamisha ko‘m-ko‘k tusga ega bo‘lgan ulkan daraxtlar bo‘lgan. Qadimgi
davrda Italiyada nok, olma, uzum yetishtirilgan, janubda esa bodom va anor
parvarish qilingan. Dehqonlar bug‘doy, arpa, polba va boshqa donli ekinlami
yetishtirishgan. Tomorqa dehqonchiligida esa asosan yuqorida ta’kidlanganidek,
dukkakli ekinlar etishtirilgan. o‘rmonlarda bo‘ri, ayiq, quyonlar, tog‘li joylarda
ohular yurgan. Manbalarga ko‘ra Italiyaning nomi “Vitulus” - “buqa”, “buqacha”
so‘zidan olingan, boshqa bir variantga ko‘ra Bovian shalirining nomlanishi shu
yerdan olingan. Dengizlar ham baliq va mollyuskalarga boy bo‘lgan. Tarent
ko‘rfazida chig‘anoqlardan marvaridlar olingan. Foydali qazilmalaming turli xillari
bo‘lib, temir va mis Ilva oroli va Janubiy Etruriyadan, kumush Bruttiyadan, oltin
Alpdan, qurilish toshlari vamarmar Apennindan, Kampaniyadan esa tuz va soz
tuproq olingan . 2
1.2. Qadimgi Rim aholisi
Aholisi. Italiyada aholining joylashuvi paleolit davriga borib taqaladi. Bu
haqda toshdan va shoxdan yasalgan mehnat qurollari topilgan janubiy hududlar,
Neandertal odam tipidagi suyaklar aniqlangan Latsiya hududlari dalolat beradi.
Odamlar bu paytda termachilik va ovchilik, baliqchilik bilan shug‘ullanishgan.
Italiya va unga yondosh orollardan neolit davri yodgorliklari ham topilgan. Bu
2
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B., “Qadimgi dunyo tarixi”. T., 2020, 211-214 bet.
6

paytda odamlar, yarim yerto‘Ia shaklidagi boshpanalar qurishgan. Vaqt o‘tgani sari
aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullana boshlashgan. Italiyada III
mingyillikdan boshlab mis qo‘llanila boshlangan va sopol buyumlar ishlab
chiqarishgan. Eneolit davriga kelganda esa Bolqon yarimoroli va Ispaniya bilan
aloqa boshlangan. Mil. avv. II mingyillikda Italiya aholisi bronzani ishlatishni
yaxshi bilishgan. Bronzadan dastlab bezak sifatida foydalanishgan bo‘lsa,
keyinchalik undan mehnat qurollari ishlab chiqarilgan. Bu paytga kelganda
Shimoliy Italiyaning daryo va ko‘llari qirg‘oqlarida aholi manzilgohlami
o‘zlashtirganlar. Bu davrda aholi shug‘ullangan mashg‘uloti “terramar
dehqonchilik yoki aralash dehqonchilik deb ataladi. “Terra”-italyancha “yog‘li
yer” degan ma’noni bildiradi.
Terramar dehqonlar bronza boltalar, ketmonlardan foydalanilgan. Yerlariga
asosan dukkakli ekinlar va bug‘doy ekilgan. Yerlarni shudgor qilishda shoxli
hayvonlaming suyaklari va cho‘chqa!ardan foydalanilgan. Terramarlar vafot etgan
jamoadoshlarini tuproqni qazib, dafn etishgan. Nekropollar aholi yashash
joylarining yaqiniga qo‘yilgan. O‘rta va Janubiy Italiyada terramar madaniyatiga
parallel ravishda boshqa bronza madaniyati faoliyat ko‘rsatgan. Apennin
yarimoroli aholisi egeyliklar bilan aloqada bo‘lgan. Miken madaniyatining ta’siri
egeyliklami qurilish asboblari, sopol buyumlar ishlab chiqarishda, diniy urf-
odatlarda kuzatiladi. Mil. avv. II mingyillik oxiri va I mingyillik boshlarida
Italiyaga temir davri kirib keladi. XIX asr o‘rtalarida Boliniyaning Villanova degan
hududida yonib ketgan jasadlar topilgan. Jasadlar bikonik ko‘rinishida joylashgan.
Dafn jihozlari asosan sopol buyumlardan, bronza va temir buyumlardan
iborat bo‘lgan. Mazkur tarixiy topilmalar Villan madaniyati nomini olgan. Xuddi
shunday ko‘rimshdagi madaniyat Janubiy Etruriya, Alban tog‘lari dan topilgan.
Italiyaning shimolig‘arbiy hududida esa temir davrining boshqa madaniyati-
Golaseki, shimoli-sharqiy hududlarda Este madaniyati, Bruttiyada Torre Gali
madaniyatlari mavjud bo‘lgan. Bu madaniyatiaming rivoji ham turlicha kechgan.
Taraqqiyot jarayonlari dengizbo‘yi hududlarida tezroq sodir bo‘lgan. Xo‘jalik
7

munosabatlarida temir qurollaming qo‘llanishi iqtisodiy ko‘rsatkichlarning
o‘sishiga olib keldi. O'z navbatida ishlab chiqarishning o‘sishi mahsulot
ayriboshlashni yuksaltirdi. Xususan, temir bolta va omochlar tomorqalarda piyoz
yetishtirishni ko‘paytirishga xizmat qiladi. Etruriya va Umbriya hududlaridan
Boltiq qahrabosidan tayyorlangan buyumlar topilgan. Ushbu san’at buyumlarida
yunon afsonalarining ta’siri seziladi. Bu mahsulotlar Italiyaga savdogarlar orqali
kirib kelgan. Aholi birlashmalarida shaharlashish jarayonlari kuzatilgan. 30 ta lotin
shaharlari ittifoqining bosh shahri-Alba-Long bo‘lgan. Shaharlar aholisi
tabaqalangan bo‘lib, buni dafn jarayonlarida ko‘rish mumkin. Bolonya va Bey
hududlaridagi ko‘milgan jasadlar orasida asir va qullar tasvirlangan buyumlar
topilgan.
Apennin yarimorolining qadimgi aholisi ligurlar yoki ligiylar deb atalgan.
Hozirgi zamon olimlari ligurlami neolit davri aholisi deb ataydilar. Ligur tili
lingvistlar tomonidan o‘rganilib chiqilgach, til Korsika aholisi bilan, Sardiniyadagi
sardlar bilan, Sitsiliyadagi sikanlar bilan aloqador desalar, bir guruh olimlar buni
hind-yevropa tillar oilasiga taalluqli deb, hisoblaydilar. Temir davriga kelganda
ligurlar Italiyaning shimoli-g‘arbiy hududlaridagi boshqa qabilalardan ajralib
qoladi va o‘zlaridagi mavjud primitive hayot tarzini davom ettirishgan. Mil. avv. II
mingyillik boshlarida Italiya aholisining asosiy tarkibi hind-yevropa tilida
gapiradigan qabilalardan iborat bo‘lgan. Ulaming ichida italiklar lotin-sikullik va
umbro-oskso-sabellar kabi 2 guruhga bo‘lingan. Tub joy aholisi italiklar deb
atalsada, ular ham kelgindi xalq hisoblanadi. Ushbu xalqlami Italiyaga qachon va
qaysi yo‘l bilan kirib kelgani nomalum.
XIX asrda italiklar Italiyaga shimoldan Alp tog‘lari orqali kirib kelganligi
to‘g‘risidagi qarashlar yuzaga keldi. XX asr o‘rtalarida esa ulami Apennin
yarimoroliga Adriatika dengizidan kirib kelganligi haqidagi xulosaga kelishdi.
Italiklardan tashqari I mingyillik o‘rtalarida Italiyada boshqa hind-yevropa
qabilalari, pelasglar, illiriyaliklar, yunonlar kabi xalqlar bo‘lishgan. Illiriyaliklar,
yunonlar, italiklar Kampaniya, Janubiy Italiya va Sharqiy Sitsiliyada koloniyalarga
8

asos solishdi. Mil. avv. I mingyillik o‘rtalarida Padan tekisligiga asos solgan kelt
yoki galliyaliklar Yuqori Dunaydan Alp orqali kirib kelganlar. Mil. avv. IX asrdan
Sardiniyaga finikiyaliklar joylashishadi. VI asrda finikiyaliklar G‘arbiy Sitsiliyani
zabt etishdi. Puna faktoriyalari Tirren dengizi qirg‘oqlarida vujudga keldi.
Italiyada VIII-VII asrlarda etmsklar yoki tusklar tilga olinadi. Bu xalqni
rimliklar shunday atashgan, yunonlar esa ulami tirrenlar yoki tirsenlar deb
nomlashgan. Etrusklar esa o‘zlarini ratsenlar deb atashni xush ko‘rishgan. Ulardan
ko‘plab moddiy yodgorliklar bizgacha yetib kelgan. Ular orasida shahar qoldiqlari,
nekrapollar, tasviriy san’at namunalari va 11 mingdan ortiq qo‘lyozmalaming
borligi tahsinga sazovordir. Etrusklaming alifbosi mahalliy xususiyatga ega bo‘lib,
ko‘plab olimlarning ma’lumotlariga ko‘ra u g‘arbiy yunon yozuvidan
o‘zlashtirilgan. Shuning uchun ham yozuv yengil o‘qiladi va tushunilishi ham oson
bo‘lgan. Etrusklar tili va uning kelib chiqishi fanda katta muammo hisoblanadi.
Ayrim etruskshunos olimlarning ta’kidlashicha, o‘rtayer dengizi va Old Osiyoning
qadimgi aholisining hind-yevropa tiligacha bo‘lgan tilining qoldiqlari shimoliy
Kavkaz tilining bir qismi hisoblanadi. Qolgan olimlar esa xettlar yoki pelasglar tili
bilan aloqador degan fikmi ilgari suradilar. Ko‘pchiligi esa bu tilni aralash til deb,
ham hisoblashadi. Etrusklaming kelib chiqishi borasida ham ko‘plab farazlar
mavjud. XVII asr boshidan ulaming sharqdan kelib chiqqanligi to‘g‘risidagi
qarashlar yetakchilik qila boshladi. Rossiyada XX asr boshlarida V.I. Modestov
tomonidan ushbu g‘oya yanada mustahkamlanadi. Bu faraz Gerodotning
hikoyasiga asoslanib, bunda Gerodot tirrenlami Lidiyadan kelib chiqqan deb
hikoya qiladi. XX asrda Germaniyalik olimlar etrusklaming kelib chiqishida nord
xalqlarini asos sifatida ko‘rsatadi. XIX-XX asrlarda italyan tarixchilari
etrusklaming avtoxtonligi konsepsiyasini himoya qilishadi. Buning asosida esa
Dionis Galikamasning guvohligi yotadi. Hozirgi kunda M. Pallatino o‘z
qarashlarida etrusklar Italiya hududlariga yaxlit xalq bo‘lib kirib kelmagan, balki
Bolqon yarimoroli va Kichik Osiyodan kelib, Italiyadagi turli xalq birlashmalariga
qo‘shilib, keyin duragay xalq sifatida shakllanishgan, degan farazni ilgari
9

surmoqda. Italiyaning mil. avv. I ming yillikdagi etnik kartasi favqulodda rang-
barang bo‘lib ketgan. Alp va Apennin qoyalarida, uning shimoli g‘arbiy
hududlarida ligurlar yashagan. Padus vohasida mil. avv. V asrdan kelt qabilalari
kelib o‘mashadi. Rimliklar ulami gallar deb atashgan, keyinchalik bu hudud
Sizalpin Galliyasi deb nomlangan. o‘rta Italiyada etrusklar joylashgan hudud -
Etruriya, umbrlar joylashgan hudud-Umbriya, pitsenlar o‘rnashgan hudud -
Pitseniya, lotinlar joylashgan hudud-Latsiniya deb atalgan. Latsiniya atrofida
sabinlar, ekvlar, gemiklar joylashgan bo‘lib, ular italyan tilida gaplashgan.
Kampaniya aholisi osklaming avzonlar bilan aralashuvi oqibatida vujudga kelgan.
Janubiy hududlardagi Lukanin va Bruttin aholisi osklar qabilasining ildizidan
tashkil topgan. Apuliya va Kalabrida illiriyaliklardan kelib chiqqan yapiglar asosiy
aholi qatlami hisoblangan. Sitsiliya aholisining asosiy tarkibini sikullar tashkil
qilgan, ulaming tillari lotin tili hamda qadimgi sikan tiliga aloqador bo‘lgan.
Italiyadagi barcha xalqlar va qabilalar turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimga, siyosiy-
madaniy taraqqiyotga ega bo‘lganlar. Rimliklaming istilolari oqibatida Italiya
romanlashdi, uning turli xil etnik komponentlari yagona Italiya xalqini tashkil etdi.
Italiyaliklar lotin tilida gapirishgan. Chunki etrusk va ligur tillari mil. avv. I asrga
kelib unutilib ketgan edi. 3
1.3. Qadimgi Rim xo‘jaligi va ijtimoiy munosabatlar
Milodiy II asr Rim imperiyasining oltin davri hisoblanadi. Bu vaqtda
imperiya eng katta hududga ega edi. Uning chegaralari shimolda Shotlandiyadan
janubda Nil ostonalarigacha, g‘arbdan Atlantika qirg‘oqlaridan sharqda Fors
qo‘ltig‘igacha cho‘zilgan edi. Quldorlik tizimi o‘z taraqqiyotining yuqori
cho‘qqisiga chiqdi. Ko‘p quldorlik xoja- liklari bozor uchun mahsulot ishlab
chiqarishga o‘tdi. Qullarga nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi.
Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu yerdagi sha- har hayoti o‘z
taraqqiyotida yuqori bosqichga ko‘tarildi. Milodiy I-II asrlarda O’rtayer dengizi
hududidagi barcha xalqlar tarixda birinchi bor yagona ulkan davlat Rim imperiyasi
tarkibiga kir- dilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan alohida davlatlar o‘rta- sidagi
3
Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B., “Qadimgi dunyo tarixi”. T., 2020, 212-216 bet.
10

chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma’lum darajada uni- fikatsiya qilindi. Urushlar
va dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim imperiyasidagi xalqlar ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. Misr, Suriya, Kichik Osiyo, Bolqon
va Makedoniya iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yuqori darajasiga erishdi.
Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi iberlar, kel‘tlar, Shimoliy Afrikadagi
numidiyaliklar, liviyaliklar, Dunay bo‘yidagi pannonlar, illiriyaliklar va mezlar
hali arxaik davrning so‘nggi bosqichida edilar.
Rim istilolariga qadar g‘arbiy provinsiyalarda qishloq xojaligi qoloq bo‘lib,
asosan g‘alla ekilgan. Yerga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apennin yarim
oroli aholisi qishloq xo‘jaligining rivojlangan shaklini g‘arbiy provinsiyalarga olib
kirdilar. Gall vinolari, ispan zaytun moyi Italiya va yunon navlari bilan raqobat
qila boshladi. Imperiya hududida quldorlik xojaligi tez rivojlandi. O’rta va yirik
quldor xo‘jaliklari (villa) yetakchi o‘ringa chiqdi. Quldorlik xo‘jaliklarida qul
mehnatidan keng foydalanildi. Barcha provinsiyalarda imperator yer egaligi keng
tarqaldi. Milodiy II asrda imperator yerlari va xususiy kata latufundiyalar yetakchi
yer egaligi shakli edi. G’arbiy provinsiyalarda o‘rta quldor pomestelari, mayda yer
egaligi keng tarqal- di. Ayniqsa, kichik yer egaligi Pannoniya, Dalmatsiya,
Meziya, Frakiya va Fokeyada avj oldi. Afrika provinsiyalarida quldorlik
xo‘jaliklarida asosiy ishchi kuchi sifatida qullar mehnati keng tarqaldi. Misr
imperiyaning g‘alla ombori edi. Quldorlik latifundiyalari Galliya va Ispaniyada
keng tarqalgan bir paytda Ispaniya va Afrikaning sharqiy provinsiyalarida kolonlar
mehnatiga asoslangan latifundiyalar ko‘paydi. Qullarga ish qurollari va chek yerlar
ajratib berila boshlandi. Lekin qul xo‘jayinning mulki bo‘lib qolaverdi. Qulni mulk
(pekuliy) bilan ta’minlash mil.avv. III asrdayoq ma’lum edi. Endilikda bu odatdagi
hol bo‘lib qoldi. Qul pekuliydan foydalangan holda o‘ziga o‘rinbosar sotib olishi
mumkin edi. O’rinbosar qul uning xo‘ja- yiniga ishlab berishi kerak edi. Imperiya
davrida qullarni ozod- likka chiqarish kuchaydi. Ozod bo‘lgan qullar o‘z patronlari
bilan aloqani uzmas, u homiy-patron bo‘lib qolaverdi. Ozod qullar rim fuqaroligi
yoki lotin fuqaroligi huquqini olganlar. Lekin ular- ning bolalari hech qanday
11

cheklovsiz erkin fuqarolar bo‘lganlar. Imperator saroyidagi ozod bo‘lgan qullar
maxsus topshiriqlarni bajarganlar, hatto yuqori martaba bo‘lgan prokurator etib
tayin- langanlar. Ozod qullar ko‘p hollarda tadbirkorlik bilan shug‘ullanib, boyib
ketar edilar. Ular o‘z xo‘jayinlariga zarurat tug‘ilganda turli xil xizmatlarni
ko‘rsatganlar. Misol uchun, diktator Sullaning ozod bo‘lgan quli Xirosogon Rim
davlatidagi eng qudratli kishilar- dan biri bo‘lib, hatto uning oldida senatorlar ham
titrabqaltirar edilar. Ammo ko‘pchilik ozod bo‘lgan qullar o‘rta darajadagi mulkka
ega bo‘lib, hunarmandchilik va savdo bilan shug‘ullanar hamda oshxonalarning
egalari edilar.
Quldor latifundistlar o‘z yerlarini chek yerlarga bo‘lib, kolonlarga ijaraga
berganlar. Milodiy II asrda kolonlar o‘zlari yetishtirgan bug‘doy, tariq, zaytun
moyining 1/3 qismini quldorga berishi kerak edi. Bundan tashqari, kolon
quldorning yerida bir necha kun ishlab berishi kerak edi. Yerga ishlov berish
takomillashdi. G’alla va boshqa ekinlarning, o‘g‘itning yangi navlari joriy qilina
boshlandi. Qishloq xojaligi takomillashdi. G’alla latifuniyalarida g‘allani
yig‘adigan mexanizm, g‘ildirakli plug, suv tegirmoni kashf etildi. Provinsiyalarda
shaharlar va shahar aholisining o‘sishi, qishloq xojalik mahsulotlarining Italiya va
imperiyaning boshqa viloyatlariga chiqarish imkoniyatining paydo bo‘lishi
provinsiya qishloq xojaligida yerdan unumli foydalanish va tovar xojaligining kirib
kelishi uchun shart-sharoit yaratdi. Quldor xojaligi endilikda bozor bilan yanada
yaqin bog‘landi. Qishloq xojaligida tovar munosabatlarining rivojlanishi
latifundiyalarda hunarmandchilikni vujudga keltirdi. Latifundiya egalari
kulolchilik, to‘quvchilik, duradgorlik, oshpazlik kabi hunarmandchilik
ustaxonalarini ochdilar. Ba’zi gall latifundi- yalarida konlardan temir rudasi qazib
olinib, metall ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Milodiy I asrlarda qishloq xojaligi
bilan birga, hunarmandchilik va savdo keng rivojlandi. Rim hunarmandchiligi
uchun Ispaniyadagi qo‘rg‘oshin va mis konlari, Galliyaning temir va qalay konlari,
Norika, Dalmatsiya, Kilikiya va Kappadokiyaning boy temir konlari xomashyoni
12

yetkazib berib turar edi. Ayniqsa, temir rudasini qazib chiqarish keng yo‘lga
qo‘yildi.
Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va Ispaniya, Kappadokiya va
sharqda qazib chiqarildi. Barcha konlar imperatorning mulklari bo‘lib, ko‘pincha
ijaraga berilar edi. Hunarmandchilikning rivojlanishi qul mehnatidan keng
foydalanish imkoniyatini berdi. Agar o‘tgan asrlarda hunarmandchilik
ustaxonalarida ishlagan qullar soni 10 tagacha bo‘lsa, milodiy II asrda ularning
soni 50 taga yetdi. Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, mehnat
taqsimotining o‘sishi uning iqtisoslashuvining o‘sishiga olib keldi. Ammo
hunarmandchilikda erkin mehnat yetakchi rol o‘ynar edi. Tog‘-kon ishlarida,
qurilish, tosh konlari, marmar konlarida qul mehnatidan keng foydalanilar edi.
Ustaxonalarda eng og‘ir mehnat qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik
taraqqiyoti oshpazlik, g‘isht kuydirish kabi yangi sohalarning paydo bo‘lishiga olib
keldi. Qurilishda betondan foydalanish keng tarqaldi. Milodiy II asrda
provinsiyalarda hunarmandchilik, ayniqsa, yuksaldi. Bir qancha provinsiyalar o‘z
mahsulotlarini boshqa provinsiyalarga, shuningdek, Italiyaga eksport qila
boshladilar. Ayniqsa, gall shaharlari nihoyatda rivojlandi.
Gall hunarmandlarining kanop gazlamalari, jun yoping‘ichlar va kulolchilik
mahsulotlari g‘arbiy provinsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya shaharlari esa
zarbof gazlamalar, zargarlik buyumlari, rangli shisha va gazlamalarni ishlab
chiqaradigan asosiy markazlarga aylandi. Milodiy II asrda hunarmandchilik
markazlari yarim oroldan Shimoliy Italiyaga ko‘ghdi. Puteola, Kapuya, Arretsiya
kabi an‘anaviy hunarmandchilik markazlari tushkunlikka uchradi. Ularning o‘rniga
gall provinsiyalari, Norika va Dalmatsiya- ning temir konlariga yaqin Milan,
Akvileya va boshqa hunar- mandchilik markazlari vujudga keldi. Milodiy I-II
asrlarda barcha provinsiyalarda savdo aloqalari keng rivojlandi. Italiya
savdogarlari Ispaniya, Suriya, Daki- ya, Misr, Mavritaniya va Britaniyaga kirib
bordilar. Gall kema egalari, savdogarlari Italiya, Reyn viloyatlari va ispan
provinsiyalari bilan faol savdo qildilar. Palmira savdogarlari Dakiya va Misrga
13

kirib bordilar. Shaharlarda ko‘plab savdo do‘konlari va omborxonalar qurila
boshlandi. Milodiy II asrda Rimda ulkan besh qavatli Trayan bozori qurildi.
Savdo-sotiqning rivojlanishi provinsiyaning mahsulot ishlab chiqarishining
ixtisoslashuviga olib keldi. Ispaniya zaytun moyi va vino; Galliya vino, shisha
idishlari, jun mahsulotlari; Misr g‘alla, papirus, granit, shisha buyumlari; Suriya
vino, zarbof gazlamalar va zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
edi. Savdogar va hunarmandlar kollegiyalarga birlashdi. Savdo taraqqiyoti
sarroflik va sudxo‘rlikning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Tashqi savdo rimliklar
uchun foydali edi.
Rim imperiyasi Qora dengiz hududlari, Sharqiy Yevropa, Eron, O’rta Osiyo
va Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o‘rnatdi. Milodiy II asrda Sharqdan
3 savdo yo‘li O’rtayer dengizi qirg‘oqlariga borar edi: 1.Petra - Transiordaniya -
Damashq - O’rtayer dengizi. 2. Frot - Palmira - Damashq - O’rtayer dengizi.
3.Hindiston - Arabiston - Aleksandriya. Afrika provinsiyalaridan Rim savdogarlari
Efiopiya, Mavritaniya va hatto Markaziy Afrikagacha kirib bordilar. Imperiya
davrida yangi tanga - «aureus» zarb qilina boshlandi. O’ng tomonida hukmdor-
imperator tasviri tushirilgan edi. Rim tilla tangasi yuqori baholanar edi. Ko‘p
tarqalgan Rim tangalaridan biri kumush denariy edi. Milodiy I asrda denariy sof
kumushdan, milodiy II asrning oxiridan esa mis qo‘shib, tarkibida 50 % kumush
bilan zarb qilina boshlandi. Mis tanga asosan mahalliy muomalada foydalanilar
edi. Mayda savdoda asosan mis tanga sestersiy (4 ass) va dupandiy (2 ass)
ishlatilar edi.
Milodiy I-II asrlarda Rim jamiyati quldorlik jamiyati edi. Uning asosiy
qatlamlari qullar va quldorlar bo‘lib, ulardan tashqari mayda ishlab chiqaruvchilar,
kichik chek yerlarning egalari yoki ijarachilar, kichik hunarmandchilik
ustaxonalari egalari, mayda savdogarlardan iborat edi. Tabaqalar o‘rtasida kuchli
ijtimoiy ziddiyatlar mavjud edi. Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlar qullar
edi. Milodiy I-II asrlargacha quldorlik xo‘jaliklarida qullarga bo‘lgan ehtiyoj
urushlar natijasida qondirilgan edi. Milodiy II asrda istilochilik urushlarining
14

nihoyasiga yetishi qullar oqimining Rimga kelishini keskin kamaytirdi. Lekin
quldorlik xo‘jaliklarida qul mehnatiga ehtiyoj juda kuchli edi. Bu hol qullar
narxining keskin o‘sishiga olib keldi. Qul mehnatining unumdorligidan manfaatdor
quldorlar qullarning maishiy turmush sharoitini o‘zgartirishga majbur bo‘ldilar.
Qishloq pomestelari va shaharlarda qul cho‘rilar soni o‘sib bordi. Qullarga oila
qurishga ruxsat berildi va ular rag‘batlantirildi. Qullikda tug‘ilgan bolalar (ular
vernlar deb atalgan) biror-bir hunarga o‘rgatilgan. Bunday qulning narxi qul
bozorlarida yuqori edi. Qullarning oila qurishini rag‘batlantirgan quldorlar qul
oilasi uchun chek yer, mehnat qurollari, kulba, kichikroq do‘kon va bir necha
qoramol ajratar edilar. Quldor tomonidan ajratilgan bunday mulk «pekuliy» deb
atalgan. Milodiy I-II asr- larda pekuliy keng tarqaldi. Quldor sovg‘a qilgan yerini
istalgan paytida tortib olishi mumkin edi. Qullarning huquqiy holati ham o‘zgardi.
Imperator Adrian qullarni sababsiz o‘ldirishni taqiqladi. Milodiy II asrda yerni
ijaraga berish va kolonat keng tarqaldi. Mil.avv. I-II asrlarda qullar ozodlikka
chiqarila boshlandi. Ozod bo‘lgan qullar o‘zlarining sobiq xo‘jayinlari bilan
aloqani uzmadilar, u patron bo‘lib qolaverdi. Ozod bo‘lgan qullar rim fuqaroligi
huquqi yoki lotin fuqaroligi huquqini olganlar. Ularning farzandlari hech qanday
cheklovsiz ozod fuqaro bo‘lganlar. Kolon huquqiy jihatdan erkin kishi bo‘lib, yer
egasidan shartnoma muddati tugagandan so‘ng ketishi mumkin edi. Shartnoma,
odatda, 5 yil muddatga tuzilgan. Kolon 5 yil davomida qarz va boshqa turli
majburiyatlar ostida qolib, huquqiy jihatdan o‘z yeridan ketishi mumkin emas edi.
U noiloj bu yerda uzoq mud dat ishlagan. Erkin, o‘z yerini yo‘qotgan dehqon,
batrak va ozod bo‘lgan qul, yerga ishlashga qaytgan shahar plebeyi kolonga
aylanishi mumkin edi. Yerga biriktirilgan qullar ham kolonga aylanar edilar.
Kolonatning yana bir manbasi chegara provinsiyalarda asir olingan, yerga
joylashtirilgan varvarlar edi. 4

4
Qodirova L.B., “Jahon tarixi”. O’quv uslubiy majmua 2-qism. “Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi”, Guliston 2018. 69 bet .
15

II BOB. QADIMGI RIM MANBASHUNOSLIGI VA TARIXSHUNOSLIGI
2.1. Qadimgi Rim manbashunosligi
Qadimgi Rim tarixi bo‘yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx,
Appian (II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari, tarixiy
voqealarni borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy
Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik
asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va
obzorlarni ko‘rsatish mumkin. Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida
ahamiyatga ega.
Bu yerdan topilgan qabrlar, uy – joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari,
Rim forumi, suv quvurlari muhim arxeologik manba bo‘lib xizmat qildi. Italiyalik
arxeologlar hozirgi kungacha bu yodgorliklarni tarixiy-madaniy jihatdan to‘la
tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo‘lgan 100 ga
yaqin tadqiqotlarni e’lon qildilar.
Rimning etrusklar davri,
respublika imperiya davrlari,
diniy hayoti bo‘yicha qimmatli
ma’lumotlar qadimgi kohinlar
kollegiya jadvallari, qabrtosh
yozuvlari, nasroniy dini kitoblari,
nasroniy tarixchilarning asarlari
orqali bilish olish mumkin.
Rim davlatiga oid davlat aktlari, senat qarorlari, va sud hujjatlari Rim
kalendari kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot,
komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan.
Shu bilan birga Rim imperiyasi qaramog‘ida bo‘lgan Italiyadan tashqari
Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko‘p miqdorda memoriy
inshootlar: saroy-ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko‘priklar, portlar
saqlanib qolgan. Rivoyatlarga ko‘ra Rim shahriga er. avv. 753-yil 21-aprelda asos
16

solingan. “Qadimgi Rim" tushunchasi o‘n ikki asrdan ortiqroq tarixni o‘z ichiga
olgan (er. avv. 753-yil 21-apreldan boshlanib, eramizning 476-yil 23-avgustida
G’arbiy Rim imperiyasining halokati bilan tugallandi) davlat jamiyat va
sivilizatsiyani o‘z ichiga oladi. Boshida uncha katta polis bo‘lmagan Rim er. avv.
265-yilga kelib, butun Italiyani o‘ziga bo‘ysundirdi, er. avv. II asr o‘rtalarida eng
qudratli o‘rtayerdengizi davlatiga aylandi.
Eramizning I-II asrlariga kelib, O’rta yer dengizi qadimgi sivilizatsiyalarini
ulkan madaniy merosini o‘zlashtirgan bepoyon imperiya bo‘ldi. Jahon tarixida
antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul qilgan, o‘zlashtirgan va keyingi
avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida Qadimgi Rimning muhim o‘rni
belgilanadi. Qadimgi Rim davlati va jamiyati tarixi uzluksiz taraqqiyot jarayonida
bo‘lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy voqelikdir.
Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko‘ra olti
davrga bo‘linadi. Arxeologik qazishmalar Italiyada odamlar paleolit davrida
joylashganini tasdiqlaydi. Ular dastlab g‘orlarda yashaganlar va ovchilik bilan
shug‘ullanganlar. Er. avv. 1800 yillar atrofida Apennin yarim orollariga shimoldan
yangi qabilalar kelib o‘rnashdilar. Ular bilan Terra – Marra (italyancha-“qora
unumdor yer”) dehqonchilik madaniyatini olib keldilar. Bu qabilalar suvdan
ko‘tarilgan ustunlarda qurilgan yoki uylarda yashaganlar to‘g‘ridan – to‘g‘ri
qirg‘oqda qurilgan.
Keyinchalik bu madaniyatning vakillari latin, samnit, umbrlar qabilalariga
bo‘linib ketdilar. Er. avv. 1000 yilliklar atrofida qabilalarning yangi to‘lqini Villan
madaniyatini (Bolqoniya yaqinidagi joy nomi bo‘yicha) olib keldilar. Bu
madaniyat vakillari o‘lik mayitlarni gulxanda yoqib, kulini maxsus idishlarda
saqlar edilar. Er. avv. VIII asrda Italiyada ikki til guruhida so‘zlaydigan latin –
sikull, sabin-umbrlar tashkil qildilar. Latinlar dastlab qadimgi Latsiya hududida
yashadilar. Umbrlar Tibrning yuqori qismida samnitlar togli Samnit viloyatida,
shimoliy Kampaniya, Apuliya, Lukaniya va Bruttiyada yashadilar. Volsklar tili
umbrlar va sabin qabilalariga yaqin bo‘lgan Volsk hududida latinlardan janubda
17

yashadilar. Aterna daryosining so‘l qirg‘og‘ida vestin va marusin qabilalari
joylashdilar.
Ularning ijtimoiy munosabatlari mutlaqo ibtidoiy edi. Italiyaliklar
kelishigacha mamlakatni shimoli-g‘arbidagi ligurlar italiyaliklar kelishigacha eng
qadimgi tub joy aholisi edi. Jez davri boshlarida kelgindi hind-yevropa qabilalari
ligurlarni Italiyaning shimoliy g‘arbiga siqib chiqardilar. Italiyada joylashgan sikan
va sikunlar ham ibtidoiy hayot kechirar edilar. Ular dastlab Sitsiliyada yashar
edilar. Keyinchalik ularni Finikiya va yunon kolonistlari orol ichkarisiga siqib
chiqardilar. Bu davrda Italiya hududida finikiyaliklar va etrusklar qaram kishilar
mehnatidan foydalanib jamiyat taraqqiyotida yuqori darajaga erishganlar. Er. avv. I
ming yillikda yarim orolning aholisini asosiy qismini hind-yevropa qabilalari
bo‘lgan italiklar, illiriyaliklar va yunonlar tashkil qildi.
Yunonlar ilk bor Italiyaga er. avv. II ming yillikda paydo bo‘ldilar. Er. avv.
VIII asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyada ko‘plab yunon koloniyalari barpo qilina
boshlandi. Janubiy Italiyada shunday koloniyalardan Lokri, Sibaris, Tarent va
Kroton, Sitsiliyada esa Sirakuza, Gela va Akragant koloniyalariga asos solindi.
Yunonlar dehqonchilik, chorvachilik va vositachi savdo bilan shug‘ullandilar.
Yunon koloniyalarida savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik gullab yashnadi. Bu
koloniyalar o‘z ona vatanlari Bolqon Yunonistoni, Kichik Osiyo va boshqa
hududlar bilan faol savdo aloqalarini yo‘lga qo‘ydilar. Vaqt o‘tishi bilan bu hudud
buyuk Yunoniston nomini oldi.
Yunon koloniyalarida ijtimoiy-siyosiy hayot keskin ziddiyatli edi.
Yunonlarning ilg‘or ijtimoiyiqtisodiy munosabatlari, polis tuzumi, madaniy
turmush tarzi mahalliy qabilalarni tarixiy taraqqiyot jarayoniga ta’sir qilib, ularda
ilk sinfiy jamiyat va davlat tashkilotini shakllanish jarayonini tezlashtirdi. Tarentlik
Liviy Andronik Rim adabiyotining asoschilaridan biri hisoblanadi. Er. avv. I ming
yillik o‘rtalarida Po vodiysida kel`t qabilalri o‘rnashdilar. Ular bosh kiyimlarini
xo‘roz patlari bilan bezar edilar, shu sababli Rimliklar ularni gall (latincha
gallus-“xo‘roz”) deb atadilar. Er. avv. VI asrdan boshlab Sitsiliya va Italiyaga
18

finikiyaliklar kela boshladilar. Er. avv. III asrda Italiya hududi Rim istilolari
natijasida yagona davlatga birlashdi. Natijada bu yerda yashagan turli qabila va
xalqlar bir-biri bilan yaqinlashib romanlashish jarayonini boshdan kechirdi. Er.
avv. I asrga kelib latin tilida so‘zlashadigan yagona italiyan xalqi shakllandi. Shu
davrdan boshlab mamlakat Italiya deb atala boshlandi.
Qadimgi Rim tarixi bo‘yicha moddiy manbalar xilma-xil bo‘lib, Italiyaning
paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh qurollar, sopol idishlar, qoyatosh
tasvirlari mavjud. Shimoliy va o‘rta Italiyada etrusk madaniyatiga tegishli bo‘lgan
sog‘onalar, uy-joy ibodatxona qoldiqlari topilgan. Rim shahrining o‘zida palatin,
eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda forumda ko‘p sonli qabrlar, ibodatxona
poydevorlari, ona bo‘rining jez haykali, Serviy tulliy davridagi shahar devori
qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa shaharlarida ko‘p sonli arxeologik
yodgorliklar mavjud. Jumladan eramizning 79-yilida vulqon otilishi natijasida kul
bo‘ldi.
2.2. Qadimgi Rim tarixshunosligi
Rim tarixini o‘rganish manbalari xilma-xil va nihoyatda boydir. Bu
manbalarni asosan yozma, arxeologik, qadimgi yozuvlarni o‘rganish va
numizmatik manbalarga bo‘lish mumkin. Qadimgi Rim tarixini yoritib beruvchi
asarlar ham juda behisobdir: Qadimgi Rim davrida yaratilgan tarixiy asarlar, o‘rta
asarlar, yangi va eng yangi davrda Qadimgi Rim tarixiga doir yaratilgan deb
gruppalashtirish mumkin. O'rta dengiz sohilidagi mamlakatlarida Rim
imoratlarining juda ko‘p qoldiqlari saqlangan. Qadimgi Italiyaning respublika
zamoniga mansub arxeologiya yodgorliklari juda xilma-xil qadimgi shaharlar,
manzillar, maqbaralar, ibodatxonalar, sug‘orish inshootlari, dehqonlarning mehnat
qurollari, istehkomlar ana shunday yodgorliklardir. Imperiya davrining Pompey va
Timgad shaharlari deyarli butunicha, Imperiya Anolloniysi, Kiprdagi Malamin,
Akvin shaharlari qoldiqlari bu kungacha saqlangan. Qadimgi yozuvlar asosan
keyingi respublika va imperiya tarixini o‘rganish uchun qimmatli manba bo‘lib
xizmat qiladi. Ammo undan oldingi davrlarga oid yozuvlar, Tit
19

Liviy bergan ma’lumotga ko‘ra, mil.avv. 390- yili Galliya yong‘inida yo‘q bo‘lib
ketgan. Eng qadimgi yozuvlar mil.avv. VIII -VII asrlardagi etrusklarga mansubdir.
Mil. avv. VII-VI asrlardagi etrusklarga aloqasi bo‘lmagan yozuvlar Pitsendan
topilgan. Mil.avv. VI asrga mansub ilk lotin qadimiy yozuvlari - odatda Prenstin
tuqasi deb ataladigan oltin tuqadagi yozuv, Rim maydonidan afsonaviy Romul
qabri joylangan yerdan topilgan «Qora tosh» dagi yozuv lotin tilining kelib
chiqishi masalasini o‘rganish uchun muhimdir.
Mil.avv. III-I asr yozuvlari muhimdir. Bag‘ishlangan yozuvlar xujjatlar
yozuvlar qabr toshlaridagi yozuvlar saqlanib qolgan. Masalan, mil. avv. 260 yili
konsul Duiliyning rostr ustunidagi yozuvda flotning Karfagen floti ustidan qilgan
g‘alabasi bayon etilgan. Qadimgi Rim tanga pullari xo‘jalik va siyosiy tarixni ,
diniy tasavvurlar, san'at, arxitektura kabi rivojlanishini yoritishga imkon beradi.
Qadimgi Rim tarixini yoritib bergan dastlabki yozma manbalar Rim
yilnomalaridir. Ular Rim tarixini yoritib berish maqsadini ko‘zlamagan.
Yilnomachilar o‘tmishdan zamondoshlariga o‘rnak bo‘ladigan namunalarni topish,
boy tabaqalarning qahramonliklarini maqtab, shu bilan respublikani
mustahkamlashga yordam berish maqsadini ko‘zlaganlar.
Yilnomalar yaratgan asarlardan parchalar bizgacha keyingi mualiflarning
asarlarigina saqlanib qolgan. Ko‘pchiligi yo‘qolib ketgan. Mil.avv. III-II asrlarda
tarixchilarni odatda katta yilnomalari deb atash rasm bo‘lgan. Katta yilnomalarning
eng mashhuri Kvint Fabiy Piktordir. U mil.avv. III asr oxirlarida yashagan. Piktor
«Yilnoma»sini yunon tilda yozgan, unda ikkinchi Puni urushigacha bo‘lgan Italiya
tarixi yoritilgan.
Lotin tilidagi birinchi tarixiy asarlarni mil.avv.234-149 yillarda yashagan
Mark Portsiy Katon yozgan. U mashhur davlat arbobi, tarixchi va notiq bo‘lgan
Katonning «Boshlang‘ichlar» nomi bilan yozgan yetti kitobdan iborat tarixiy
asarlaridan parchalar saqlanib qolgan. Katon har bir Italiya davlatining qayerdan
kelib chiqqanligini ta’riflab bergan, u voqea va hodisalarni yilma- yil
20

tasvirlamagan. Shuningdek lashkarboshilar, davlat arboblari nomini tilga olmagan.
Siseron: Gretsiya va Rim tarixida Katon bilmagan biron- bir «voqeani topish
qiyin» deb yozgan. Kichik yilnomachilar deb nom olgan. Lutsiy Seliy, Antipatr,
Semproniy Azellionlarning asarlar tarixiy qimmatga ega, lekin ular xatolarga ham
yo‘l qo‘yganlar. Mil.avv. II asrda Polibiy «Umumiy tarix»ni yozgan, unda mil.avv.
264-146 yillardagi voqealar bayon qilingan. 5
Miloddan avvalgi I asr respublikaning qulashi va imperiyaning barpo bo‘lish
davridir. Bu davrning manbalari Mark Tulliy Siseron, Gay Yuliy Sezar, Gay Krisp
Sallyustiylarning asarlaridir. Siyosiy arbob, ajoyib notiq, yurist, adib bo‘lishi
Sitseron asarlari mil.avv. I asr tarixini o‘rganishda g‘oyat zo‘r qimmatga ega.U
nutqlar, xatlar, falsafa va tarixdan traktatlar qoldirgan. Gay Krisp Sallyustiy Sezar
tarafdori bo‘lib, uning konsulligida bir qancha muhim lavozimlarda ishlagan.
Uning «Sezarcha xat», «Katilina fitnasi», «Yug‘urta urushi» , «Tarix» asarlari bor.
Mil. avv. I asrda (100-44 yy) yashagan va shu davrning eng yorqin siyosiy
arboblaridan biri bo‘lgan Gay Yuliy Sezarning Gall urushlari haqidagi yozmalar»
«Grajdanlar urushi haqidagi yozmalar», shuningdek mualliflari noma’lum bo‘lgan
«Aleksandriya urushi», «Afrika urushi» , «Ispaniya urushi» kabi asarlar Sezar
asarlarining davomidir. Yuqorida nomlari aytilgan kitoblarda mil. avv. I asrdagi
Rim tarixiga tegishli siyosiy voqealar yoritib berilgan.
Tit Liviy «Shahar bino bo‘lishidan boshlab Rim tarixi» asari 142 kitobdan
iborat bo‘lib, 38 tasi saqlanib qolgan Yunon yozuvchilari Diodor Sitsiliyskiyning
40 kitobdan iborat «Tarixiy kutubxona» asarining XI-XX jildlari, Dionisiy
Galikarnasskiyning «Qadimgi Rim yodgorliklari» nomli asari 20 ta kitobdan 10
tasi saqlanib qolgan Rim adibi Mark Terentsiy Varron (mil.avv. 116-27 yy.)ning
«Qadimgi yodgorliklari» ensiklopedik xarakterga ega.
Iosif Flaviy yunon tilida «Yahudiylar urushi tarixi», «Tarjimai hol»,
«Yahudiylar arxeologiyasi» asarlarini yaratgan, ularda o‘z vatani yahudiyaning
ellinistik va Rim davri tarixini yoritgan. Korneliy Tatsit (milodiy 54-120 yy.)
5
История древнего Рима, Н.А. Машкин.В ысшая школа М., 2006. стр. 37
21

mashhur tarixchidir. Uning «Tarixlar», «Yilnomalar», «Germaniya» kabi asarlari
nihoyatda qimmatli asarlardir. Svetoniy Tankvilla asarlari Tatsit asarlariga
qo‘shimchadir (asari «O'n ikki Sezarning hayot qissasi»). 155-235 yillarda
yashagan Dion Kassiyning «Rim tarixi» asarida qimmatli ma’lumotlar saqlagan.
Geograflar Strabon, Pompiy Mela, Klavdiy Ptolomeylar asarlarida Rim tarixiga
oid muhim ma’lumotlar bor. I asrning ensiklopedisti- Katta Pliniyning «Tabiiy
tarix», yepiskop Yevseviyning «Cherkov tarixi», yepiskop Avgustning «Xudo
shahri to‘g‘risi» da nomli kitoblari ham katta qimmatga egadir.
Rim davlati yunonlar Italiya deb atagan Apennin
yarim orolida vujudga kelgan. Rim respublikasi Apennin orolida yashovchi xalqlar
va qabilalarni o‘z hukmiga bo‘ysundirib, mil.avv. II asr o‘rtalariga kelganda O'rta
yer dengizi davlatlari orasida eng kuchlisi bo‘lib qolgan. Keyinchalik mil.avv. I asr
va milodning II asrida Rim quldorlari butun Shimoliy Afrikani, Yevropaning ko‘p
qismini va Old Osiyo mamlakatlarini bo‘ysundirib olgan va qariyib 500 yil umr
surgan g‘oyat katta davlatga aylangan. Rim davlatida quldorlik to‘la taraqqiy
topgan. Biroq davrlar o‘tishi bilan quldorlik iqtisodiyoti va u bilan birga qulchilik
tizimiga asoslangan ijtimoiy munosabatlar ham yoshini yashab bo‘lgan, natijada
qudratli Rim davlati kuchsizlashgan va nihoyat qulab ketgan.
Qadimgi Rim tarixini yoritib bergan dastlabki yozma manbalar Rim
yilnomalaridir. Ular Rim tarixini yoritib berish maqsadini k o‘ zlamagan.
Yilnomachilar o‘ tmishdan zamondoshlariga o‘ rnak b o‘ ladigan namunalarni topish,
boy tabaqalarning qahramonliklarini maqtab, shu bilan respublikani
mustahkamlashga yordam berish maqsadini k o‘ zlaganlar. Yilnomalar yaratgan
asarlardan parchalar bizgacha keyingi mualiflarning asarlarigina saqlanib qolgan.
K o‘ pchiligi y o‘ qolib ketgan. Mil.avv. III-II asrlarda tarixchilarni odatda katta
yilnomalari deb atash rasm b o‘ lgan. Katta yilnomalarning eng mashhuri Kvint
Fabiy Piktordir. U mil.avv. III asr oxirlarida yashagan. Piktor «Yilnoma»sini
yunon tilda yozgan, unda ikkinchi Puni urushigacha b o‘ lgan Italiya tarixi
yoritilgan.
22

Rim tarixini o‘rganish uyg‘onish davridan lotin va yunon matnlarini to‘plash
va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning asosiy asarlari XIV-XVI asrlar-
da izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi Abbat Tillemon- ning 16 tomli
«Cherkov tarixi» kitobining 6 tomi Rim imperiya- si tarixiga bag‘ishlangan. XVIII
asrda fransuz olimi Monteske «Rimliklarning buyukligi va halokati to‘g‘risida
mushohadalar» asarini Rim tarixini tahlil qilishga bag‘ishladi. Eduard Gibbon
(1737-1794-yillar) «Rim imperiyasining tushkunligi va yemiri- lishi» nomli
asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstan- tinopolning halokatigacha -
1453-yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko‘p manbalar asosida yaratilgan.
Navbatdagi asar Bartold Georg Niburning (1776-1831-yillar) 3 tomli «Rim tarixi»
bo‘lib, asar jamoa davridan birinchi Puni urushigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
olgan. Teodor Mommzen (1817-1903-yillar) 3 tomli «Rim tarixi», 3 tomli «Rim
davlat huquqi» asarlarini yozdi. Bi- rinchi asarda Rim hayotining barcha tomonlari
yoritiladi, aso- siy e‘tibor siyosiy tarixga qaratiladi. Ikkinchi asarda Rim dav- lat
muassasalari (magistratura, komisiyalar, senat, munisepial kengashlar) tizimli
yoritiladi. XIX-XX asrlarda E.Meyer, E.Paysa, G.Ferrero va boshqa olimlarning
asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritila- di. Bu asarlarda Rim davlati
va jamiyati taraqqiyoti masalalari bo‘yicha turli konsepsiyalar ilgari suriladi.
«Kembrij qadimgi ta- rixi» ko‘p jildli kitobning VII tomidan Rim tarixi bayon
qilinadi. IX jilddan XII jildgacha tola qadimgi Rim tarixiga bag‘ishlangan. 6
2.3. Qadimgi Rim zamonaviy tarixchilar nigohida
19-asrning birinchi yarmidagi Qadimgi Rim tarixini o rganish. 19-asrningʻ
birinchi yarmida. Tarix fani ijtimoiy tafakkurdagi mumtoz nemis falsafasi,
xususan, Gegelning obyektiv idealizm nazariyasi, ingliz siyosiy iqtisodi, xususan
D.Rikardoning kapitalistik iqtisodiyoti tahlili, frantsuz sotsialistik tushunchalari –
kabi kuchli oqimlar ta’sirida rivojlandi. utopik sotsialistlar K. Furye va A. Sen-
Simon asarlarida o‘zining eng yorqin namoyon bo‘ldi. 19-asrning taniqli
tarixchilaridan biri. Rim tarixi sohasidagi eng yirik mutaxassis Berlin va Bonn
6
Qodirova L.B., “Jahon tarixi”. O’quv uslubiy majmua 2-qism. “Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi”, Guliston 2018. 69 b .
23

universitetlari professori Georg Bartold Nibur (1776-1831) edi. Nibuhr tarixiy-
tanqidiy metodning yaratuvchisi bo lib, uning asosida tarix fani hamon faoliyatʻ
yuritadi. Niebuhr nuqtai nazaridan, har qanday manba ijobiy ma’lumotlarni o‘z
ichiga oladi, ular turli qayta ishlash va keyingi talqinlar ostida yashirin bo‘lishi
mumkin. Binobarin, tarixchining vazifasi manbani mavjud qatlamlardan tozalash,
tarixiy ishonchli, sahih o‘zakni kashf etishdan iborat. Nibur Rimning paydo
bo‘lishi haqidagi afsonaviy an'anani tahlil qilishda manbalarga va manba tanqidiga
bo‘lgan yondashuvini ajoyib tarzda namoyish etdi. Nibyur unda ishonchli o‘zak
topdi”, xususan, Rim haqidagi ilk an’ana o‘zining “Rim tarixi” (1811-jild. I-III)
asarida ilk Rim haqidagi haqiqiy ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qadimiy
qo‘shiqlarga asoslangan deb hisoblagan. 1812) Nibur nafaqat manbalarni tanqid
qilish misollarini keltirdi, balki Rimning paydo bo‘lishining tarixiy jarayonini
yangi va chuqurroq tushunishni ham taklif qildi.
Rim jamiyatining qabilaviy tuzumdan hududiy tamoyillarga asoslangan
davlat tuzumigacha bo‘lgan taraqqiyot manzarasini taqdim etadi. Ushbu rivojlanish
jarayonida plebeylar va patritsiylar o‘rtasidagi kurash muhim o‘rin tutadi va unda
Niebur kichik va yirik yer egalari o‘rtasidagi qarama-qarshilik chizig‘ini belgilab
berdi. Nieburning bir qator qoidalari: Rimliklarning, shuningdek, boshqa
xalqlarning tarixiy rivojlanishining dastlabki hujayrasi sifatida qabila tuzilishi,
Rimning turli etnik elementlardan paydo bo‘lishi, patritsiylar va plebeylarning
kelib chiqishini talqin qilish (" nazariyasi " Patrisiylarning asl fuqaroligi”), Serviy
Tulliy qonunchiligining Rim davlatlarining rivojlanishidagi roli Rimning dastlabki
tarixi sohasidagi yirik kashfiyotlar edi.
Fransiyadagi Qadimgi Rimning eng yirik tarixchilaridan biri M.Dyuro de la
Malle (1777-1857). Uning ingliz siyosiy iqtisod maktabi ta’sirida yozilgan ko‘plab
asarlaridan (qadimgilarning harbiy san'ati, qadimgi Afrika bo‘yicha tadqiqotlar),
"Rimliklarning siyosiy iqtisodi" (I-II jildlar, 1840) alohida o‘rin egalladi. fandagi
ahamiyati. Muallif agrar munosabatlarga, jumladan, mehnat va mehnatni tashkil
etishga oid ko‘plab faktik materiallar to‘plagan va qayta ishlagan. Metrik va pul
24

tizimlari, tovarlar, mehnat va qullar narxlari, rim malakalari va yer kadastri
o‘rganildi. Butun bir kitob (har bir jild ikkita kitobdan iborat) Italiya va viloyatlar
aholisining turli toifalarini, erkin aholi va qullar nisbatini o‘rganishga
bag‘ishlangan. Muallif ishlab chiqarishning quldorlik tabiati va qadimgi
rimliklarning butun turmush tarzi to‘g‘risida va o‘sha paytda Evropada keng
tarqalgan qullikka qarshi kayfiyat (Evropa va Amerikada qullikni bekor qilish
harakati) ruhida xulosaga keladi. Koloniyalarda quldorlik munosabatlarining Rim
jamiyati va davlatiga salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. Dyureau de la Mallening dalillari
va xulosalari quldorlik va Rim iqtisodiyotining keyingi tadqiqotlariga kuchli ta’sir
ko‘rsatdi. Rus olimlari ichida 19-asrning birinchi yarmida Rim tarixini o rganishgaʻ
eng katta hissa qo shgan. Moskva universiteti professorlari D.L. Kryukov, T.N.
ʻ
Granovskiy va S.V.Eshevskiy.
D. L. Kryukov (1809-1845) ikkita tarixiy muammoning o ziga xos
ʻ
rivojlanishini berdi: Rim boshida patritsiylarning diniy kontseptsiyalari (1842) (u
patritsiylar va plebeylar orasida turli diniy tizimlar mavjudligi haqidagi g oyalarni
ʻ
ishlab chiqdi); Korneliy Tatsit asarlarining tabiati. Uning fikricha, Rim
imperatorlarining despotizmi va Rim aholisining axloqiy tanazzulga uchrashi Rim
hokimiyatining pasayishiga olib keldi va Tatsit ijodining fojiali xarakterini belgilab
berdi. T. N. Granovskiyning (1813-1855) professorlik va ilmiy faoliyati Rossiyada
katta rezonansga ega edi. Granovskiy antik tarix sohasidagi ma’ruzalarida va ilmiy
ishlarida Niburning tarixiy-tanqidiy uslubining qizg‘in tarafdori bo‘lib, u asosiy
e'tiborni Rim imperiyasining siyosiy tarixini o‘rganishga qaratdi. Granovskiy Rim
dunyosining ijtimoiy-siyosiy tartiblari va ma’naviy qadriyatlarining parchalanishi
sabablarini ko‘rsatib, bunday parchalanishning ichki sabablarini, turli ijtimoiy
kuchlar va manfaatlar kurashini ta’kidlaydi. Granovskiy muhim tarixiy hodisalarga
bir tomonlama baho berishdan uzoq edi. Masalan, Rim imperatorlarining barcha
despotizmi bilan u Rim ma’muriy monarxiyasida ham ijobiy tomonlarni ko‘radi;
Uning nasroniylikning Rim tarixidagi roliga bergan bahosi ham noaniq.
Rim imperiyasi muammolarining yirik tadqiqotchisi S. V. Eshevskiy (1829-
25

1865) edi. Rim imperiyasi tarixi bo‘yicha ma’ruzalarida, "Rim dunyosining
markazi va uning viloyatlari" (1858) asarida va Apollinaris Sidoniya haqidagi
dissertatsiyasida (1855) Eshevskiy Rim imperiyasining original kontseptsiyasini
ishlab chiqdi. U romanlashtirishning mazmuniga, imperiya provinsiyalarining
ahamiyatiga, ijtimoiy turmushning iqtisodiy tomonlari, ijtimoiy harakatlar,
mahalliy zodagonlarning roli. K.Marks va F.Engels o zlari ishlab chiqqan tarixiyʻ
materializm tamoyili asosida ham zamonaviy, ham Yevropa va jahon tarixi
haqidagi tushunchalarini berdilar. Tarixiy materializmning markaziy kontseptsiyasi
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya kontseptsiyasiga aylandi, uning rivojlanishi ishlab
chiqarish usulining harakati, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
munosabatlarining dialektik birligi bilan belgilanadi, uning qarama-qarshi
munosabatlarida davlat siyosiy institutlar va mafkuraviy yuqori tuzilmaga bog‘liq.
Formatsiyalar haqidagi ta’limotga asoslanib, Marks va Engels Rim jamiyati
to‘g‘risidagi tushunchalarini quldorlik ishlab chiqarish usuli harakati bilan
belgilanadigan quldorlik ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya bosqichini bosib o‘tish kabi
tushunchalarini rivojlantirdilar. Ular Rim tarixida quldorlik shakllanishining
chegaralarini belgilab berdilar (miloddan avvalgi 6-asr o rtalari – Serviy Tulliy
ʻ
qonunchiligi, 476-yilda G arbiy Rim imperiyasining qulashi), davrlashtirishni
ʻ
taklif qildilar, rivojlanishning ichki buloqlarini aniqladilar.
K.Marks va F.Engels asarlarida qul ishlab
chiqarishning xususiyatlari: qul ishchi sifatida, mehnat va texnik taraqqiyot
qurollari, yerga egalik, pul va savdo-sudxo rlik kapitali, o zaro munosabatlari
ʻ ʻ
chuqur tahlil qilingan. tovar va tabiiy ishlab chiqarish yetakchiligi Ular polisning
alohida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-madaniy organizm sifatidagi asosiy
jihatlarini: mulkning qadimgi shakli, qishloq xo‘jaligi va shahar turmush
shakllarining roli, siyosiy tuzilmasi va harbiy tashkiloti va boshqalarni
muvaffaqiyatli tavsifladilar. ularning asarlari Rim jamiyatining sinfiy va mulkiy
tuzilishi, Rim tarixidagi kichik va yirik yer egalarining roli, ijtimoiy norozilikning
26

turli shakllari (qullar qo‘zg‘olonlari, erkin kambag‘allar harakati, diniy muxolifat
va boshqalar). 7
7
История древнего Рима, под редакция В.И.Кузищина. М., “Высшая школа ” 2000. стр. 19-20.
27

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Qadimgi Rim tarixini tarixshunoslik va
manbaashunoslik orqali o‘rganish G‘arb madaniyatiga asos solgan sivilizatsiya
haqida qimmatli fikrlarni beradi. Gerodot, Fukidid va Ksenofont kabi qadimgi
tarixchilarning asarlarini o‘rganib chiqib, biz voqealarning hikoyasini birlashtira
olamiz va ularni yozib olganlarning nuqtai nazari va tarafkashliklarini tushunamiz.
Qadimgi Rim sohasi yangi kashfiyotlar va talqinlar qayta ko‘rib chiqilishi bilan
doimiy ravishda rivojlanib boradi. Birlamchi manbalar bilan shug‘ullanish va
ularga tanqidiy ko‘z bilan yondashish orqali tarixchilar ushbu qiziqarli davr haqida
tushunchaning yangi qatlamlarini ochishlari mumkin. Qadimgi Rim tarixini
o‘rganish nafaqat qadimgi dunyoning siyosiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishini
yoritibgina qolmay, balki bugungi jamiyatimiz uchun ham qimmatli saboqlarni
beradi.
Puni urushlari va oxirgi respublika davri (miloddan avvalgi 31-asrlar)
san atida Buyuk Rim (Janubiy Italiya) va rimliklar istilo qilgan sharqiy yunonʼ
shaharlari san ati bilan uyg unlikda rivoj topdi. Binolar ulug vor qurildi, turar
ʼ ʻ ʻ
joylar tabiatga yaqinlashtirilib barpo qilina boshladi (ayniqsa, shahardan
tashqaridagi villalar), miloddan avvalgi 2-asrdan boshlab betondan foydalanildi, bu
binolarni arzon va tez qurishga, shakllari turlituman bo lishiga imkon berdi.
ʻ
Miloddan avvalgi II-I-asrlarda tomoshaxonalar, teatrlar takomillashtirildi,
tomoshabinlar o tiradigan joylar galereya, zinapoyalar bilan sahnadan, tomosha
ʻ
ko rsatiladigan maydonidan ajratildi.
ʻ
Tasviriy san atda miloddan avvalgi III-I-asrlarda portret haykal rivoj topdi,
ʼ
shaharlar rasmiy kishilar va qahramonlarning haykallari bilan bezatildi. Respublika
davrida tarixiy mavzularda relyeflar ko p ishlandi, monumental bezak rassomligi,
ʻ
mozaika, qimmatbaho toshlarni badiiy ishlash san ati yuksaldi. Qadimgi R.
ʼ
me morligining yuksak ravnaqi imperiya gullabyashnagan davrga to g ri keladi.
ʼ ʻ ʻ
Binolarning monumentalligiga (arkalar, toqli, gumbazli binolar) ahamiyat berildi,
imoratlar haykaltaroshlik, rassomlik san ati asarlari bilan jozibadorlashtirildi.
ʼ
28

Arxitektura imperator shaxsiyatini ulug lashga va imperiya qudratini ko zko zʻ ʻ ʻ
qilishga xizmat qildi.
Tarixshunoslik va manbaashunoslik qadimgi yunon tarixi haqidagi
tushunchamizni shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Qadimgi tarixchilarning
istiqbollarini o‘rganish va ularning hisoblarini tanqidiy baholash orqali biz ushbu
ta’sirli tsivilizatsiyaning yanada nozik va aniq tasvirini yaratishga qodirmiz.
Qadimgi Rim tarixining murakkabliklarini o‘rganishda davom etar ekanmiz,
tadqiqotimizga ochiq fikr bilan yondashish va ushbu boy madaniy meros haqidagi
chuqurroq haqiqatlarni ochish uchun taxminlarga shubha qilish istagi bilan
yondashish muhimdir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Urakov D. J., Tursunov R. N., Biykuziyev A. A., Xaynazarov B. B.,
Qadimgi dunyo tarixi. T., “Innovatsion Ziyo”. 2020.
2. Qodirova L.B., “Jahon tarixi” Fanidan o‘quv-uslubiy majmua 2-qism
“Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi”, Guliston, 2018.
3. Й.С. Крушкол Қадимги дунё тарихи. тахрири остида. 2-ж. Т., 1 975.
4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009.
5. История древнего Рима, Н.А. Машкин. “ В ысшая школа ” М., 2006.
6. История древнего Рима, В.И.Кузищина “ В ысшая школа” М., 2000.
7. История Рима, С.И. Ковалев. Полигон Санкт-Петербург , 2002.
8. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М.,
1 962.
9. Abdullayev U.A., Jahon Tarixi. T., 2017.
30

Qadimgi Rim tarixiga kirish va manbashunosligi

Sotib olish