Qadimgi Sharq davlatlari iqtisodiy taraqqiyotining muammolari, xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	240.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Qadimgi Sharq davlatlari iqtisodiy taraqqiyotining muammolari, xususiyatlari

Sotib olish

Qadimgi Sharq davlatlari iqtisodiy taraqqiyotining
muammolari, xususiyatlari
Mundarij a:
Kirish… ……………………………………………………….3
1 . Qadimgi Sharq tarixi va iqtisodiy g’oyalari… ………………………5
2. Qadimgi Sharq davlatlari tarixi, iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy
qarashlari, rivojlanishi… ………………………………………………9
3. Qadimgi Sharq davlatlari iqtisodiy taraqqiyotining vujudga kelishi va
muammolari …………………………………………………..……….14
4. Qadimgi Sharq davlatlari xususiyatlari va ta’limotlar ………………20
5. Qadimgi Xitoy tarixini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti,
muammolar va ularni bartaraf etishning o’ziga xos yo’llari ………..…23
Xulosa… ……………………………………………………..………..29
Foydalanilgan adabiyotlari… ………………….……………..……..32

1

Kirish.
Qadimgi Yaqin Sharq tarixi miloddan avvalgi 4-ming yillikda Shumerning
paydo bo’lishi bilan boshlanadi, ammo bu tarixning tugash sanasi har xil
hisoblanadi. Qadimgi Yaqin Sharq tarixi atamasi eramizdan avvalgi VI asrda
Ahamoniylar imperiyasi tomonidan, miloddan avvalgi IV asrda Makedoniya
imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar yoki milodiy VII asrda musulmonlar
tomonidan bosib olingangacha mintaqadagi bronza va temir davrini qamrab oladi.
Qadimgi Yaqin Sharq jahon sivilizatsiya beshiklaridan biri hisoblanadi.
Aynan shu yerda yil davomida intensiv qishloq xo’jaligi birinchi marta amalga
oshirildi. Bu esa birinchi zich shahar aholi punktlarining paydo bo’lishiga va
ijtimoiy tabaqalanish, markazlashgan hukumat va imperiyalar, uyushgan din va
uyushgan urush kabi ko’plab tanish sivilizatsiya institutlarining rivojlanishiga olib
keldi. Shuningdek, u birinchi yozuv tizimi, birinchi alifbo (abjad), tarixdagi
birinchi pul birligi va qonun kodekslarining yaratilishi, astronomiya va matematika
asoslari qo’ygan dastlabki yutuqlar va g’ildirak ixtirosini ko’rdi.
Bu davr mobaynida davlatlar tobora ko’payib bordi, toki mintaqa turli
madaniyatlarni bosib olgan militaristik imperiyalar tomonidan nazorat
qilinmaguncha.
Qadimgi Sharqning umumiy xaritasi
“Qadimgi Yaqin Sharq” iborasi XIX asrda Yaqin Sharq va Uzoq Sharq
o’rtasidagi Britaniya imperiyasini qiziqtiradigan global hududlar sifatidagi farqni
bildiradi. Bu farq Qrim urushi davrida boshlangan. Sharqning bu ikki muddat
o’rtasidagi so’nggi yirik eksklyuziv bo’linishi XIX asr oxiridagi diplomatiyada,
1894-1896-yillarda Usmonli imperiyasi tomonidan armanlar va ossuriyaliklarning
Hamidiy qirg’inlari va 1894-1895-yillardagi Birinchi Xitoy-Yapon urushi bilan
sodir bo’ldi. Bu hududlar Britaniya imperiyasining davlat arboblari va
maslahatchilari tomonidan „Yaqin Sharq“ va „Uzoq Sharq“ deb ta riflangan.ʼ
Yaqin Sharq deganda Usmonli imperiyasi yerlarini nazarda tutilganligi
sababli, bu imperiya qulagandan so’ng, diplomatiyada Yaqin Sharqdan foydalanish
Yaqin Sharq foydasiga sezilarli darajada kamaydi. Ayni paytda, qadimgi Yaqin
2

Sharq ajralib turardi. Usmonlilarning Yaqin Sharqdagi hukmronligi Venadan
(shimolda) Arabiston yarim orolining uchigacha (janubda), Misrdan (g’arbda) Iroq
chegaralarigacha (sharqda) bo’lgan. XIX asr arxeologlari hech qachon Usmonlilar
hukmronligi ostida bo’lmagan Eronni o’z ta rifiga qo’shdilar, lekin ular butunʼ
Yevropani va umuman, imperiya tarkibida bo’lgan Misrni istisno qildilar .
3

1. Qadimgi Sharq tarixi
Qadimgi Sharq deb, ataladigan bepoyon geografik hudud g’arbdan sharqda
qadimgi Karfagen joylashgan hozirgi Tunisdan, Xitoy, Yaponiya va
Indoneziyagacha, janubdan shimolga hozirgi Efiopiyadan Kavkaz tog’lari va Orol
dengizining janubiy qirg’oqlarigacha cho’zilib ketgan. Bu yer qadimda mavjud
bo’lgan ko’p sonli sharq davlatlari tarixda muhim rol o’ynaydi: Qadimgi Misr
podsholigi, Bobil davlati, Xett davlati,ulkan Osuriyaimperiyasi, Finikiya, Suriya va
Falastindagi kichik davlatlar, Frigiya, Lidiya davlatlari, Eron tog’ tizmasidagi
davlatlar, jumladan, Yaqin Sharq hududlarini o’z tarkibiga kiritgan qudratli fors
Ahmoniylar davlati, Hindiston, Xitoy, Koreya va Janubiy-Sharqiy Osiyo
hududlaridir.
Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoadan sivilizatsiyaga o’tish shaharlarning
paydo bo’lishi, ularning hokimiyat va diniy markaz sifatida shakllanishi
ibodatxona, saroylar qurilishi, yozuvni paydo bo’lishi bilan va shuningdek,
jamiyatda turli sinflar va davlatchilikni paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Qadimgi
sivilizatsiyalar davri, qadimgi dunyo tarixi fani tomonidan o’rganiladi. Tabiiki
sivilizatsiyalar tarixi qadimgi sharqda eramizdan avalgi IV ming yilliklardan
jamiyatning taraqqiyoti natijasida turli ijtimoiy qatlamlarni paydo bo’lishi bilan
boshlanadi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi turli geografik hududlarda, turli
davrlarda tugallandi. Jumladan, Old Osiyoda Qadimgi Sharq tarixi makedoniyalik
Iskandarning yurishlari (er. av. IV asr.) bilan tugallandi, Janubiy va Sharqiy Osiyo
mamlakatlari uchun eramizning I ming yilligini II yarmigacha davom etdi.
Qadimgi Sharq geografik tushunchasi shimoliy g’arbiy Afrikadan Tinch
okeanigacha va buyuk cho’ldan Hind okeani va Saxaragacha bo’lgan ulkan
hududni qamrab oladi. Asosan bu hudud subtropik iqlimli, juda issiq va quruq
yozi, yumshoq qishi bilan ko’zga tashlanadi. Qadimgi Sharq xalqlarining
sivi daryolar Nil, Daj’la va Frot, Hind, Gang, Xuanxe, Yanszi, Amudaryo kabi
daryo havzalarining unumdor vodiylarida sun’iy sug’orishga asoslangan xo’jalik
hayotini samarali rivojlanishi bilan ajralib turadi.
4

Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi jahon xalqlari taraqqiyotining keyingi
rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi va uning poydevori hisoblanadi. Qadimgi
Sharqni marnlakatlar bo’yicha o’rganib borish qulayroq boladi. Bunday o’rganish
umumiy taraqqiyot yo’lini ham mahalliy xususiyatlarni ham aniqlashga yordam
beradi: bu ayirmalar o’zining juda xilma-xillligiga qaramasdan taraqqiyot
qonuniyatini o’zgartirmaydi. Asosiy e’tibor yirik daryolar vodiylarida vujudga
kelgan, Sharq (Misr, Ikki Daryo oralig’i, Hindiston, Xitoy keyinroq Xorazm) kabi
davlatlarga qaratiladi. Tog’li mamlakatlar (Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Eron)
uchun boshqa sharoitlar xarakterlidir, bu joylarda jamiyat va davlat ancha keyin
vujudga kelgan. Dasht yerlarida cho’l sharoitida o’ziga xos xo’jaliklar tarkib
topgan, ularda ko’chmanchi chorvachiiik ustunlik qilgan.
Qadimgi Sharq xalqlarining tarixini er. av. IV ming yillikning ikkinchi
yarmida Nil va Frot vodiylarida ilk davlatlar va jamiyatlar paydo bo’lishidan
boshlab o’rganish qabul qilingan. Qadimgi Sharq tarixining so’ngi davri
makedonniyalik Iskandarning Yaqin Sharq, Eron tog’ligi, O’rta Osiyoning janubiy
qismi va Hindistonning shimoliyg’arbiy qismini er. av. IV asrning 30—20-
yillaridagi istilolari bilan tugaydi. Iskandar yurishlari bilan Ellin davlatlari vujudga
keldi. O’rta Osiyo, Hindiston va Uzoq Sharq mamlakatlari tarixida antik davr
eramizning III—V asrlarigacha, qaysiki bu hududlarda antik ishlab chiqarish
munosabatlari yemirilgan vaqtgacha o’rnatiladi.
Qadimgi Sharq aholisi turli Irq va Irqiy guruhlarga: yevroosiyo, yevropoid,
ekvatorial yoki negroavstroid xalqlar, osiyo-amerika yoki mongoloid Irqi, (Uzoq
Sharqda), negroid Irqi (Napate va Meroye hozirgi Sudan) janubiy Hindiston
kabiiarga bo’lingan. Irq etnologiyasi ko’p sonli xalqlar, цаЬПа va etnik guruhlarga
bo’linadi. U ba’zi hududlarga turli irqiy guruh va guruhchalarga bo’lingan.
Qadimgi Sharqda qadimda sekin-asta barqaror yirik til oilalari paydo bo’ldi. Old
Osiyoda ko’p sonli somiy-homiy yoki afro-osiyo til oilasiga kirgan somiy
shoxchasi, Misr yoki homiy, berber-liviya, kushit va boshqalar kirgan turli xalq va
qabilalar yashar edi.
5

Somiy tillarida so’zlashuvchi xalqlarga akkadlar, amoriylar, oromiylar,
osuriylar, xanaanlar, yahudiy, arab va boshqalar kirgan edi. Somiy tilli xalqlar
asosan, Mesopotamiya cho’llari va Arabiston yarim orolida yashar edilar 1
.
Misr yoki homiy shoxobchasiga qadimgi Misr aholisi, berberliviya tillarida
so’zlashuvchi Nil vodiysidan g’arbdagi qabilalar, kushit tillarida Nil yuqori
oqimidagi xalqlar so’zlashar edilar. Xett-luviya va hind-eronlar hindyevropa tillari
oilasining shoxobchalaridan edi. Xett-luviya tillarida xettlar, liviyaliklar, koreyslar
va Kichik Osiyoning boshqa kichik qabilalari so’zlashar edi. Hind-eron
shohobchasida midiyaliklar, forslar, parfiyaliklar, baqtriyaliklar, saklar va qadimgi
Hindiston oriylari so’zlashar edi. Kichik Osiyoning ba’zi xalqlari hind-yevropa
tillar oilasining frakofrigiya guruhi tillarida so’zlashar edi. Xurrit tillar oilasi
alohida turar edi. Bu oilani xurriylar, urart va protoxettlar tashkil qilgan. Qadimgi
Hindiston aholisi dravid oilasiga mansub bo’lib, ular dravid, gujarat, assam, singal
va tamillar kabi qadimiy xalqlardan iborat edi. Qadimgi Xitoy qabilalari Sino-Tib-t
yoki Tibet – Xitoy tillar oilasiga kirgan. Shu bilan birga ba’zi tillar misol uchun
shumerlar, Zagros tog’larida yashagan lulubeylar biror-bir til oilasiga kirmay
alohida turadilar. Qadimgi Sharqning ko’p sonli etnik guruhlarining muntazam
ravishda harbiy-siyosiy, savdo va madaniy aloqalari tufayli turli etnik guruhlarni
aralashib ketishiga va yana murakkab etnik birliklarni paydo bo’lishiga olib keldi.
Qadimgi Sharq sivilizatsiyasini yaratishda turli xalqlar, etnik guruhlar turli
davrlarda faol ishtirok etdilar.
2
Eng qadimgi zamonlarda Kichik Osiyo yassi tog’ligida yashagan qabilalarni
protexettlar deb atash rasm bo’lgan. Protexettlar va ularga til jihatidan yaqin turgan
palaylar Old Osiyoning boshqa eng qadimgi qabilalariga qarindosh bo’lgan
bo’lishi ham mumkin; bu qabilalarni hozirgi zamon tadqiqotchilari azianik
qabilalari deb ataydilar. Kichik Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlarni o’rganish
shuni ko’rsatdiki, yagona xett xalqi maydonga kelishidan oldin kichik-kichik
dialekt (sheva) lar hamda qabilaviy tillarda so’zlashgan qabilalardan iborat
1
1.Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2019.
2
Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 2018
6

bo’lgan. Eramizdan avalgi II ming yillikda, Xett davlatining paydo bo’lish
arafasida Kichik Osiyoda yashagan eng qadimgi aholi orasida keng tarqalgan til
protexett tili bo’lgan. Kichik Osiyo va Shimoliy Suriya hududlaridagi qadimgi
qabilalar degan nom, Galis daryosining janubida joylashgan Nesiy yoki Nesha
degan mamlakat va shaharning nomidan olingan). Nesiylar protoxett qabilalaridan
til jihatdan farq qilganlar. Keyingi tekshirishlarning, jumladan, B.Grozniy
tadqiqotlarida ko’rsatishicha, nesiylar till hindyevropa guruhidagi xalqlar tillariga
juda yaqin bo’lgan. So’nggi xett (nesiy) tilidagi bir qator so’zlarni yunon, lotin,
qadimgi hind va qadimgi slavyan tillaridagi ayni ma’noli so’zlar bilan solishtirsa
bo’Iadi. Masalan, xett olmoshlari quis, quit va lotin olmoshlari quis,quid (kim,
nima), xett olmoshi ug va yunon olmoshi men kabilar shunday bir-biriga
o’xshashdir. Bundan tshqari, ot va fe’l shakllarida, xususan sifatdoshlarning
turlanishida ham o’xshashlik borligi aniqlangan.
Til jihatidan bo’lgan shu yaqinlikka asoslanib, tarixchilar, Xett davlati
Yevropadan Kichik Osiyoga ko’chib kelgan istilochiqabilalar tomonidan tuzilgan
deb isbotlashga intilganlar. Ayrim tarixchilar bu migratsiya (ko’chib borib
joylashish) nazariyasini nihoyasiga yetkazib, irqiy «nazariyalarni» asoslashda
undan foydalandilar. Jumladan, Xett davlatini tashkil qilgan xettlarni «sof irq» deb
isbotlamoqchi bo’ldilar. Haqiqatda esa Xett davlati «sof irqli guruh» tomonidan
emas, balki turli tillarda: protoxett, palay, luviya, nesiy tillarida so’zlashgan va bir-
biri bilan aralashib ketgan qabilalar guruhlari tomonidan bir necha asrlar davomida
shakllangani tarixiy tadqiqotlar natijasida ilmiy asoslab berilgan 3
.
Qadimgi Sharq jamiyatlari uzoq davom etgan notekis tarixiy taraqqiyot
yo’lini bosib o’tdilar. Ba’zi Qadimgi Sharq mamlakatlari yuksak ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasiga erishdilar. (Qadimgi Misr,
Mesopotamiya, Finikiya, Kichik Osiyo, Qadimgi Hindiston va Xitoy, Eron hamda
O’rta Osiyo) Bu hududlarda yuksak rivojlangan madaniy, iqtisodiy va siyosiy
markazlar shakllandi hamda qo’shni mamlakatJarga o’z ta’sirini o’tkazdi.
3
3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., 2019.
7

Er. av. IV—III ming yilliklarda Qadimgi Sharqning turli sivilizatsiya
markazlari (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) nisbatan yopiq rivojlandi. Er. av. II
ming yillikning o’rtalaridan Yaqin Sharqning turli hududlari o’rtasida iqtisodiy,
siyosiy va madaniy aloqalar o’rnatildi. Er. av. I ming yillikda esa bu aloqalar
yanada kuchaydi va madaniyatlarning o’zaro ta’siri natijasida sharq madaniyatlari
boyidi. Shu tarzda Qadimgi Sharq dunyosining yaxlitligi amalga oshdi. Qadimgi
Sharq tarixini o’rganishda yozma manbalarning ayrim, uzuq-yuluq parchalar
shaklida yetib kelishi va ularni tarixiy sharhlashning murakkabligi katta qiyinchilik
tug’dirdi. Yirik sharqshunos olimlar G.Maspero, Ed.Meyer, B.A.To’rayev va
Kembrij qadimgi tarixi mualliflari, qadimgi Sharq mamlakatlarinmg siyosiy,
madaniy va diniy tarixi bo’yicha noyob asarlar yaratdilar. G’arbning ba’zi
sharqshunoslari Qadimgi Sharq jamiyatini feodal tuzumga ega ekanligi
tushunchasini ilgari surdilar. Qadimgi Sharq jamiyatining o’ziga xos xususiyati
to’g’risidagi munozaralarda ko’pincha u yoki bu mamlakatda qullar sonining ozligi
ko’rsatib o’ttlgan edi. Ularning sonini taxminan belgilashga to’g’ri kelar edi. Bir
qancha hollarda tegishli statistika ma’lumotlari topilmagan, boshqa manbalardan
keltirilgan qo’shimcha dalillar esa qullar mehnatining salmog’ini kutilgandan
kamroq ko’rsatar edi.
2. Qadimgi Sharq davlatlari tarixi, iqtisodiy taraqqiyoti.
Qadimgi Misr
Qadimgi Misr tarixini o’rganish uchun qadimgi Misrning zamonamizgacha
saqlanib kelgan ko’pgina yozma yodgorliklari katta ahamiyatga egadir. Yozma
manbalardagi ma’lumotlar moddiy madaniyat yodgorliklarini ko’p jihatdan
to’ldiradi, bu ma’lumotlar qadim zamondagi misrliklar hayotini, texnika, san’at va
diniy e’tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik dunyo mualliflarining
qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab o’tgan asarlaridan Misr tarixiga oid ko’p
ma’lumot olish mumkin. Garchi yunon va rim yozuvchilari qadimgi Misr tarixi va
madaniyati haqida ba’zan bir qator qimmatli ma’lumotlar qoldirgan bo’lsalar ham,
lekin ularning ma’lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy qarashni talab qiladi.
8

Qadimgi Misr tarixi ko’p xil manbalar orqali o’rganiladi. Bu manbalarni
yetti turga bo’lish mumkin:
1 ) Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy matnlar, hujjat
va yo’riqnomalar.
2) Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal’a, ibodatxona, sog’ona, uylar,
sopol idishlar, haykallar va h. k.
3) Xalq og’zaki ijodiyoti: qo’shiq, ertak, maqollar, afsona, axloqiy- etik
asarlar.
4) Tilshunoslik ma’lumotlari.
5) Etnografiya ma’lumotlari
6) Antropologiya ma’lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relyeflarda odamlarni
jismoniy tuzilishini o’rganish mumkin bo’lgan tasvirlar.
7) Geografik muhit va landshaft, kanallar, yo’llar.
Yozma manbalar: Mashhur fransuz olimi Shampolonning Misr iyerogliflarini
o’qishi qadimgi Misr yozuvini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. Palermo
toshi yozuvlarida V sulolagacha bo’lgan fir’avnlarining ro’yxati sanab o’tilgan va
yirik harbiy yurishlar va Nil toshqinlari to’g’risida ma’lumot beradi. Aton va Ra
ibodatxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida yozilgan «Tutmos III
annallari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan biri hisoblanadi. Kohin
Manefonning (taxminan er. av. VI—III asrda) yozilgan asarida Misr tarixi eng
qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola ro’yxatini tuzib,
ularni uch dekada 10 sulolaga bo’ldi. Bu yangi davrda tadqiqotchilarning Misr
tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun, jumladan, qadimgi Misr tarixini,
qadimgi, o’rta, yangi va so’nggi podsholik davrlariga bo’lish imkoniyatini berdi.
Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan, Eng qadimgi
arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi er. av. XXV XXIV asr)
topilgan. Eng boy arxivlardan biri Axetaton shahri (El-Amarna)ni qazishda
topilgan bo’lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud. Qadimgi Misrdan boy abadiy meros
yetib kelgan. Misr adabiyoti namunalaridan nasihatnoma va bashoratlar: «Axtoy
nasihatnomasi», «Amenemope nasihatnomasi», «Ipuser so’zlari».
9

Badiiy adabiyot namunalari: «Suzamol dehqon to’g’risidagi qissa», «Sinuxet
hikoyalari» va hokazolarni aytish mumkin. Ertaklar: «Ikki aka-uka to’g’risida»,
«To’g’ri va egri» haqida «Kemada halokatga uchraganlar» ertagi, «Unu Amonning
Biblga sayohati» (Er. av. XI asr kabilar). Diniy ruhdagi asarlar: V—VIII sulola
fir’avnlari piramidalari ichki devorlarida iyerogliflar bilan tasvirlangan
yodgorliklar bo’lib (er. av. XXIV—XXII asrlar), ular «Piramida matnlari» deb
ataladi.
Ikki daryo oralig’i (Mesopatamiya) manbashunosligi va tarixshunosligi.
Antik mualliflar Mesopotamiya tabiati, iqlimi va aholisining urf-odatlari,
diniy e’tiqodlari, yutuqlari va tarixiy afsonalari to’g’risida qimmatli ma’luraotlar
yozuvlar qoldirdilar. Eng batafsil ma’lumotlami Mesopotamiyaga sayohat qilgan
yunon tarixchisi Gerodot qoldirgan (er. av V asr). Gerodotning kichik zamondoshi
ko’p yillar Eronda bo’lgan knidlik Ktesiy 23 kitobdan iborat «Eron tarixi» asarida
Mesopotamiyaga ancha katta o’rin ajratgan. Ammo Ktesiy tarixini bayon qilish
afsonaviy an’analarga asoslangan bo’lib voqealarni soxtalashtirish, xatolarni
ko’pligi uchraydi.
Er.av. V asrda fors shahzodasi Kirning yollanma qo’shinida askar bo’lib
Mesopotamiyaga kelgan yunon Ksenofontning «Kiropediya» va «Anabasis»
10

asarlarida Dajla va Frot daryo vodiylari tasviri, mamlakat xalqlari va urf-odatlari
to’g’risida ma’lumotlar beriJgan.
4
Strabonning «Geografiya»sida(er. av. I asr-eramizning I asri) 16 kitob
Mesopotamiyaga maxsus bag’ishlanib boy ma’lumotlar beradi. Mesopotamiya
tarixi bo’yicha bir qancha ma’lumotlar losif Flaviy va Rim tarixichisi Pompey
Trog asarlarida uchraydi.
Mixxatni deshifrovkasi (o’qilishi). Mesopotamiya, Eronga birinchi ilmiy safar
qilgan kishi XVII asrda daniyalik olim K.Nibur edi. U Yevropaga qadimgi Eron
poytaxti Persepol saroyidan mixxat yozuvlarini olib keldi 5
.
1802-yilda klassik fanlar o’qituvchisi nemis olimi Grotofend 39 ta belgidan
10 ta mixxatni o’qidi. XIX asrning 30—40-yillarida Yaqin Sharqda uzoq yillar
ishlagan ingliz harbiysi va diplomat! G.Roulingson mixxatlarni o’qilishlJa katta
4
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2019
5
5 Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., 2018. Т., I -2.
11

hissa qo’shdi. U Eronda Xamadon (Midiyaning qadimgi poytaxti Ekbatana) shahri
yaqinida Behistun qoyasida Doro I ning uch tildagi ulkan yozuvini topdi. 1947-
yilda Roulingson yozuvning Bobil qismidagi 600 belgidan 250 tasini aniqladi.
Olimlar J.Oppenxeym, E.Xinks va boshqalar Mesopotamiyaning Akkad
mixxatlarini o’qishga o’z hissalarini qo’shdilar. 1855-yilda Behistun yozuvining
uchinchi qismi elam tilidagi mixxatlar ham olimlar tomonidan o’qildi. XIX asrning
90-yillarida nemis olimi F.Delich akkad tilining grammatikasi va lug’atini yaratdi.
Shumer mixxat yozuvini o’qish keyinroq XIX asrning I yarmida F. Tyurgo-
Danjan, O. Pepel, A. Daymel va A. Falkenshteynlar tomonidan amalga oshirildi.
Arxeologik ma’lumotlar Qadimgi Mesopotamiyadagi birinchi arxeologik
qazishmalar XIX asr o’rtalarida uning shimoliy qismi Osuriya joylashgan joyda
amalga oshirildi. 1842-yil fransuz diplomati P.Botta Kunjik tepaligini qazishni
boshladi. Chunki bu joy mahalliy afsonalarga ko’ra Osuriya davlatining poytaxti
Ninevrya bo’lgan. Ammo tepalikni qazish aytarli natija bermagach, u bu yerda
ishni tugatib Xorsabod qishlog’ida qazish ishlarini boshladi. U bu joyda 1843-yil
Osuriya podshosi Sargon I ning Dur-Sharrukin saroyi qoldiqlarini topdi. Botta
topgan yodgorliklar Luvr muzeyining Osuriya kolleksiyasining asosi bo’ldi.
12

3. Qadimgi Sharq davlatlari iqtisodiy taraqqiyotining vujudga kelishi va
muammolari
1845—1847-yillar ingliz diplomati G. Leyyard sharq tillarini yaxshi bilgan
holda Nimrud tepaligini qazishni boshladi. Ulkan odam, ho’kiz, odam-sher
haykallari bo’lgan podsho saroylari bilan Osuriya poytaxti Nineviya hisoblangan
Kunjik tepalagidan, Osuriya podshosi Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyini uning
nevarasi Ashshurbanipalning «Loy kitob»lar bilan to’la kutubxonasi bilan birga
topildi. Leyayrd topilmalari Londondagi Britaniya muzeyi qadimgi sharq
kolleksiyasining asosi bo’ldi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligida
qazish ishlarini davom ettirdi va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyefli boy
podsho kutubxonasi bilan Ashshurbanipalning saroyini topdi.
Rassom tomonidan Nimrud yaqinidagi Balavat degan joyda er. av. IX asrga
oid Osuriya yodgorliklari, jumladan, harbiy yurish va xiroj keltirish tasvirlangan 4
jez plita Balavat darvozasi qoplamasi topildi. Ingliz olimlari tomonidan XIX
asrning ikkinchi yarmida qadimgi shumer shaharlari Uruk, Larsa va Eredu qazib
ochildi. XIX asrning oxirida fransuz arxeologlari Shumer shahri Lagash va img
hukmdorlarini ko’p sonli haykallarini asosan, Gudeaning kumush va alebastr
vazalarini, «Kalxatlar stelasi»ni, ibodatxona xo’jaligi va 3000 yillik tarixga ega
Nippur shahrini ochdilar. Nippur xarobalaridan umumshumer xudosi Enlil
ibodatxonasi, 6000 loy taxtachadan iborat ibodatxona-kutubxona, saroy, maktab,
bozor, do’konlar uy-joylar va xo’jalik binolari topildi. XIX asrda
Mesopotamiyadagi arxeologik kashfiyotlar hammani lol qoldirdi. Ammo
arxeologik izlanishlar ishqiboz qiziquvchan kishilar tomonidan hech qanday ilmiy
rejasiz, ilmiy usullarsiz olib borildi.
Ilmiy usuldan xabarsizlik butun-butun madaniy qatlamlarni yo’qotishga olib
keldi. XX asrning boshlaridan arxeologik izlanislilar qat’iy ilmiy usullarga
suyangan holda olib borila boshlandi. Nemis arxeologi Koldevey Bag’dod
yaqinida qadimgi Bobil xarobalarini ochdi. 1899-1917-yillar shahar devorlari,
Navoxudonosor II (er. av. VII asr) saroyi, diniy marosimlar ko’chasi, bosh xudo
Marduk ibodatxonasi, ulkan zikkurat qoldiqlari topildi. Nemis arxeologi V. Andre
13

1903—1914-yillar Osuriyaning eng qadimgi poytaxti Ashshurni qazib ochdi. 1933
—1939-yillar fransuz Parro Mari shahri qoldiqlarini qazib bu yerda podsho
Zimrilim saroyi (er.av.H ming yillik boshlari), 20 ming loy taxtachadan iborat
xo’jalikdiplomatik hujjatlar arxivini topdi. 1922—1924-yillar ingliz olimi D.Vulli
qadimgi Ur shahri xarobalaridan oy xudosi Nannar, ma’buda Ningal
ibodatxonalarini, podsho Ur-Nammu er. av. Ill ming yillik oxirida qurgan
zikkuratni, ilk sulola davrida qurilgan maktab, ustaxona, bozor, uy-joylar,
ibodatxona, davlat va xususiy arxivlarini qazib ochdi.
Ikkinchi jahon urushidan so’ng Yevropa va Amerika tadqiqotchilari bilan
birgalikda Iraq olimlari arxeologik izlanishlarda ishtirok eta boshladilar. Iroq
olimlari Eredu shahrini, Nineviya xarobalaridan podsho Asarxaddon saroyini
ochdilar. XIX asrning 50—80-yillaridan XX asr boshlarigacha topilgan
yodgorliklar yangi ilmiy usullar asosida qayta o’rganila boshlandi. Shu bilan birga
Mesopotamiyaning sinfiy jamiyat tarixigacha bo’lgan paleolit davri (Shanidar
manzilgohi), neolit (Jarmo, Xassun manzilgohlari) yodgorliklari o’rganila
boshlandi. XIX asr oxiridan boshlab Mesopotamiya tarixiga oid qator tadqiqotlarni
nemis olimlari K. Bekold, B. Maysner, amerikalik olimlar A. Almeted, A. L.
Oppenxeym e’lon qildilar. Mesopotamiya tarixining quyidagi yo’nalishlari
bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilayapti: siyosiy tarix va davlat qurilishi;
sharq davlatchiligining o’ziga xos xususiyatlari; qadimgi Mesopotamiya huquqi;
madaniyat va diniy e’tiqod etnogenezi, shumerlarning kelib chiqishi va ularning
semit tilli xalqlar bilan aloqasi kabilar.
Iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar muammolari yetarlicha o’rganilmagan.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida E.Meyer fikricha har qanday sivilizatsiya
feodalizmdan boshlanadi, kapitalizm davriga yetib ichki qarama-qarshiliklari
tufayli halok bo’ladi, shundan so’ng bu sikl yana qaytariladi. Sharqda bu nazariya
bo’yicha jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi. Shu sababli XX asr boshlarida
nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati
feodal jamiyat deb baholanadi. G’arbdagi nazariyalardan yana biri tarixiy
voqealarni bilish mumkin emasligi va uning tartibsizligi konsepsiyasining ilgari
14

surilishi natijasida Mesopotamiya jamiyati taraqqiyotini tub muammolarini
yechishga yordam berdi. Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni yozish kabi
yo’nalishning ustuvor bo’lib qolishi bo’ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy
tuzilish, xo’jalikni tashkil etish, shaharlarni shakllanishi va ular-ning o’rai va roli,
hunarmandchiJik, savdo, ibodatxona xo’jaligi kabi qator muammolarga
bag’ishlangan kapital tadqiqotlar paydo bo’ldi. (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I.
Gelba, V. Lemans va boshqalarning asarlari).
Mesopotamiya tarixini o’rganish markazlari dastlab Angliya va Fransiyada
o’rnashdi. XIX asrda u Germaniyaga ko’chdi. Yevropada fashizmning paydo
bo’lishi ko’pgina olimlarni AQSHga ko’chishiga sabab bo’ldi. Bu yerda hozir
jahonga mashhur osurshunoslik markazlari ishlaydi. Shu bilan birga hozir
Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya va Iroqdagi osurshunosjik
markazlari samarali tadqiqotlar olib bormoqdalar.
Qadimgi Mesopotamiya tarixi bo’yicha asosiy manbalar bu moddiy
madaniyat yodgorliklari, yozma hujjatlar va adabiy asarlar, antik mualliflar asarlari
hisoblanadi.
Er, av. Ш —I ming yilliklarga oid moddiy madaniyat yodgorliklari
Mesopotamiyaning qadimgi shaharlari Eredu, Uruk, Lagash, Larsa, Nippur,
Eshnunna, Mari, Ashshur, Nineviya va Bobil xarobalarini qazish natijasida
ma’lum. Shaharlarda zinapoyasimon minora, saroylar, ulkan ibodatxonalar, turar
joylar, xo’jalik inshootlari, san’at asarlari va uy anjomlari topilgan.
Mesoptamiyadan, Misr, Baxrayn va Hindistondan er. av. III—II ming yilliklarga
oid silindrsimon stealit, lazurit, serdolikdan yasalgan muhrlar ko’plab topilgan.
Eng qadimgi hujjatlar (er.av. III ming yillik boshlari) Uruk va Jamdat-
Nasrdan topilgan mingga yaqin loy taxtachalardir. Ular piktografik belgilar bilan
yozilib hali oxirigacha o’qilmagan. Lagashdan er.av. III ming yillikka oid xo’jalik
hujjatlari topilgan. Ayniqsa, er.av. II ming yillikka oid ko’pgina xo’jalik hujjatlari
saqlanib qolgan, ular davlat arxivlari, ibodatxona va xususiy arxivlarda saqlanib
qolgan.
15

Hozirgi Turkiya hududidagi Qultepadan er.av. II ming yillikka oid Osuriya va
amoriy savdogarlariga tegishli qarz, tilxat va sud qarorlari aks etgan 10.000 loy
taxtachalardan iborat arxiv; er. av. II ming yillikka oid qadimgi Arrapxadan
topilgan 4000 loy taxtacha; er. av. XII—XI asrlarga oid Ashshur shahri arxivi, er.
av. I ming yillika oid Nippur, Bobil, Borsippa, Ur va Uruk shaharlari
kesishmalarida topilgan arxivlar, ayniqsa, Nippurda «Murashu uyi»dan topilgan
er.av. V asrga oid 700 hujjat diqqatga sazovordir.
Huquqiy hujjatlar Huquqiy hujjatlardan bizgacha yetib kelgan
yodgorliklarning ko’pchiligi Mesopotamiyadan topilgan. Ulardan eng qadimgisi
podsho Shul’ga qonunlari, (er. av. Ill ming yillikning oxiri), er.av. XX asrga oid
Eshnunna qonunlari, undan kirish va 59 modda saqlanib qolgan; er.av. II ming
yillik boshlariga tegishli Larsa va Issin qonunlari parchalari, Lipit-Ishtar nomli
hukmdorning kirish, xulosaning bir qismi va 40 ga yaqin qonun moddalari
bizgacha yetib kelgan. Eng katta qonunlar to’plami 247-moddadan iborat asosiy
qism, xulosadan iborat Hammurapi qonunlaridir. Er.av. II ming yillik o’rtalariga
oid Osuriyaning yoki o’rta Osuriya qonunlari, yangi Bobil podsholigiga oid 20 ga
yaqin qonun moddalari bizgacha yetib kelgan. Diplomatik hujjatlar Eng qadimgi
diplomatik hujjatlardan ikki loy silindrda bitilgan er. av. XXIV asrga oid Lagash
va Umma o’rtasidagi chegara janjali to’g’risidagi yozuv bizgacha yetib kelgan.
Er. av. XXIII asrga oid Akkad va Elam davlatlari o’rtasidagi shartnoma, er.av.
II ming yillik boshlariga oid Mari podshosining Bobil, Suriya va Finikiya bilan
diplomatik yozishmalari matnlari topilgan. Er.av. II ming yillikda Old Osiyo, Misr
tarixi va xalqaro munosabatlar to’g’risida boy ma’lumot beradigan bosh manba
Misrda topilgan Tell-Amarna arxividir. Tarixiy mazmundagi yozuvlar Shumer
shaharlari Akkad, Bobil va Osuriya davlatlari podsholarining yozuvlari juda katta
qimmatga egadir. Shunday yozuvlardan biri er.av. XXIV asrga oid Lagash
davlatining yuksalishi, uning qo’shni Umma bilan kurashi to’g’risida hikoya
qiladigan Lagash hokimi Eanatumning «Kalxatlar stelasi» deb atalmish yozuvidir.
Er. av. XXIV asrga oid Lagash hokimi Urukagina, er. av. XXII asrga oid Lagash
hokimi Gudeaning qurilish va bag’ishlov yozuvlari, Akkad podshosi Rimushning
16

(er. av. XXIII asr) Elamga yurishlari to’g’risidagi yozuvbri va «Manishtun obeliski
«da podsho yer zaxirasi, uning jamoa yeri hisobidan ko’payishi to’g’risida
ma’lumot berilgan.
Bizgacha Osuriya podsholarining juda ko’p yozuvlari yetib kelgan. «Sargon II
ning Ashshurga xati», er.av. 714-yilda Urartuga qarshi yurishi bayon qilingan
xatlar yetib kelgan. Podsho Ashshurbanipalning batafsil tarixiy ma’lumot ber avchi
yilnomasi shular jumlasidandir. Yangi Bobil podsholarining 140 ga yaqin
yozuvlari bizga ma’lum. Tarixiy asarlar keyinroq er.av. IV—III asarlarda paydo
bo’ldi. Kohin Beroyesning (Bobildagi Marduk ibodatxoansi kohini), 3 qismli
«Bobil va Xaldey tarixi»i to’fon davridan Makedoniyalik Iskandar davrigacha
davom etgan asari diqqatga sazovordir.
6
Bizgacha bu asarning parchalari o’rta asr tarixchilari asarlarida keltirilgan
ma’lumotlar orqali yetib kelgan. Shumer-Akkad adabiy yodgorliklari Uruk
podshosi Jmerkar to’g’risidagi epik poemalarda Shumerning ilk sulola davrida
(er.av. Ill ming yillik boshlari) uzoq mamlakat Aratta (Eron hududi) bilan aloqasi
to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar beriladi. Shumer poemasi «Gilgamesh va Aga» da
Urukning Kish shahri qaramligidan mustaqil bo’lishi uchun kurashi to’g’risidagi
aniq ma’lumotlar mavjud. Akkad podsholigining asoschisi Buyuk Sargon
to’g’risidagi Akkad afsonalari saqlanib qolgan. Shumer, Bobil va Osuriya
yodgorliklaridan qimmatli tarixiy ma’lumotlar olish mumkin. «Gilgamesh» dostoni
haqiqiy tarixiy xazina hisoblanib, uning matni Nineviya shahridagi mashhur
Osuriya podshosi kutubxonasidan topilgan. Bu doston er. av. II ming yillik
boshlarida yaratilgan deb taxmin qilinadi.
6
Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., 2018
17

Kichik Osiyo
Er. av. II ming yillikda halokatga uchragan Xett davlati to’g’risida tarixiy
ma’lumotlar XX asr boshlarigacha deyarli yo’q darajada edi. Bu vaqtgacha Kichik
Osiyo va shimoliy Suriyada sirli iyeroglif yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. 1887-
yil tadqiqotchilar Tell-Amarna arxividagi diplomatik yozishmalarda Xett
podshosining Misr fir’avniga tengligi (uning birodari) eslatib o’tiladi Bu kashfiyot
Old Osiyoda qadimda yana bir buyuk davlat mayjud bo’lganini ko’rsatdi. 1906-yil
nemis olimi Y. G. Vinkler Bugozgoyada (Turkiya) xettlar poytaxti Xattusi
xarobalarida arxeologik qazishmalarga kirishdi.
Qazishmalar natijasida Yaqin Sharq tillarida bitilgan o’n minglab
taxtachalardan iborat arxiv, jumladan, Xett — Misr tinchlik shartnomasining
mixxat varianti topildi. Chex tadqiqotchisi B. Grozniy 1915-yilda chuqur
tadqiqotlar natijasida xett tili hind-yevropa tillar oilasiga mansub degan xulosani
aytdi, natijada Xett davlati tarixini o’rganish kuchayib ketdi. Olim A.Getse 1933-
yil Xett davlati tarixini umumiy ocherkini yaratdi. Bundan tashqari, A. Getse 1933-
yilda Kichik Osiyo tarixi umumiy ocherkini chop etdi.
18

Muallif Xett davlati harbiy va sulola tarixiga asosiy e’tiborini qaratdi. U Xett
jamiyatining bir qancha ijtimoiy-siyosiy muassasalari o’xshashligiga (yer-mulk,
majburiyatli yer egaligi) asoslanib, xettlarning ijtimoiy tizimini feodal tuzum deb
ta’rifladi. Lingvist va arxeologlar xett madaniyati asoslarini yaratishda
protoxettlarni, xurrit qabilalarini o’rnini ko’rsatadigan dalillarni topdilar.
4. Qadimgi Sharq davlatlari xususiyatlari
Eron tarixining alohida davrlari turli xil yozma manbalarga boy. Yozuvlardan
eng qadimgilari er.av. III—I ming yilliklardagi janubiy-g’arbiy Eron hududi
bo’lgan Elam tarixini yoritadi: ular podsho yozuvlari, huquqiy hujjatlar, bag’ishlov
matnlari, davlatlararo shartnomalardir.
Qadimgi fors davlati tarixi bo’yicha manbalar xilma-xil: bu xo’jalik hujjatlari,
tarixiy yozuvlar, amaldorlarning rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qadimgi fors
tilida elam va akkad tillariga tarjima qilingan 200 ga yaqin (podsholar) mixxat
yozuvlari chop etilgan. 1972-yilda fransuz arxeologlari Suzada Doro I ning ulkan
haykalini topdilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matnlari
bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlari Persepol yoki Pasargadda, podsho
Kserksyozuvlari nusxalari topilgan. Persepolda er.av. Ill ming yillikka oid elam
tilida mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat topilgan. Fors qabilalarini Old Osiyo
chegaralaridagi harakati to’g’risida er.av. IX-VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari
ma’lumot beradi. Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar tomonidan bosib
olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga old loy taxtachalarda yozilgan 10000
ming bobil xususiy huquqiy va ma’muriy xo’jalik hujjatlari mavjud.
Shuningdek, Misrdan forslar davriga oid turli xil ma’muriy xo’jalik hujjatlari,
podsho Kumbizning Misr ibodatxona mulklarini cheklash to’g’risidagi dekreti,
Doro I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to’g’risidagi farmoni katta
qiziqish uyg’otadi. Midiya va Eron tarixi bo’yicha ma’lumot beradigan
manbalardan biri bu yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gerodot (er.av. V
asr)ning tarixi, Fukidid (er.av. V asr) tarixi, Ksenofontning «Yunon tarixi» asari,
uning «Anabasis» memuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi
asarlar qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik
19

ma’lumotlar beradi. Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, arxeologik
topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari,
Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad xarobalaridan topilgan ulug’vor
haykallar, qoya tosh relyeflari qimmatbaho metallardan qilingan buyumlar-riton-
qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib o’rganilgan. Yevropa
olimlari J. De Margo va Grishman bu qadimgi shaharlar xarobalarini o’rganib,
eronshunoslik faniga muhim hissa qo’shdilar.
Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy
Janubiy Osiyoga xos jihat taraqqiyotning merosiyligi va davomiyligidir.
Qadimgi va o’rta asrlarda bu yerda keskin etnik o’zgarishlar yuz bermadi. Ijtimoiy
munosabatlarda kasta tuzumi va madaniy an’analarning barqarorligi ko’rinib
turadi. Qadimgi Hindistonning ko’pgina asarlari hozirgacha hinduizm va
buddizmning muqaddas kitoblari hisoblanadi. Yozma manbalar bizgacha juda
ko’plab yetib kelgan. Sanskrit tilini o’rganish qadimgi til grammatik asarlariga,
asosan Panini grammatikasiga (er. av. IV asr) asoslanadi.
Ijtimoiy munosabatlarni o’rganish uchun asosiy manba bo’lib, diniy-axloqiy
majburiyat-draxmalar («Manu qonunlari») siyosat san’ati to’g’risidagi
(Artxashastra), muhabbat to’g’risidagi (Kamasutra) maxsus traktatlardan
foydalaniladi. Bu manbalarda fikrlar sxolastik, an’anaviy rahda bayon qilingan,
shu bilan birga bu asarlar qachon va qayerda tuzilganligini aniqlash mumkin emas.
Tarixiy voqealar adabiyotda kam tilga olinadi. U ko’p hollarda yarim afsonaviy
kissalarda aks etadi.
Yilnomalar eramizning I asrlarida Seylondagi budda monastirlarida tuzilgan
va boshqa asosan budda ta’limotiga oid siyosiy-xo’jalik hujjatlari bo’lgan. Davlat
va xususiy arxivlar yetib kelmagan. Hujjatlar palma daraxti barglari, po’stloq yoki
mato parchasi kabi mo’rt asosda yozilgani uchun saqlanmagan. Bizgacha faqat
eramizdan avalgi III—II ming yilliklarga oid o’qish qiyin bo’lgan Hind
sivilizatsiyasiga oid muhrlardagi qisqa yozuvlar va Ashoki davri (er. av. III asr)
yozuvlarigina yetib kelgan.
20

Qadimgi Hindistonda qurilish materiali sifatida asosan yog’och ishlatilgan.
Tosh va bronza haykaltaroshligi keyingi asrlardagina paydo bo’lgan. Yana
shuningdek, Hind qadimiy obidalarini o’rganish asoan XX asrda boshlandi. Faqat
ozgina shaharlar, Moxenjo Daro, Xarappa katta maydonlarda qazib ochilgan.
Tarixnavislik Janubiy Osiyo tarixini o’rganish XVII oxiridan aniqrog’i, 1784-yil
Kalkuttada sharqshunoslarning birlashmasi Osiyo jamiyatiga asos solinishidan
boshlandi. XVIII asr oxirida Sanskrit adabiyotining yodgorliklari: «Manu
qonunlari», Kalidasining «Shakuntali « dramasi, falsafiy poema «Bxagavagita»
tarjima qilindi. Nemis tadqiqotchilari Hindistonda jahon madaniyatining ildizini
qidirdilar. XIX asrning birinchi yarmida Sanskrit tilining qadimgi fors, lotin va
yunon tillari bilan qarindoshligi nazariyasi ilmiy asoslandi. XIX asrning o’rtalarida
va ikkinchi yarmida hind adabiyotning yodgorliklari asosan vedalarni tarjima
qilish va chop qilish yuzasidan muhim ishlar qilindi. Jumladan, Sharqning
muqaddas kitoblari 50 tomli (Oksford universitetida Maks Myuller asos solgan)
seriya, ko’p tomli Sanskrit lug’atlari paydo bo’ldi. XIX asrning oxirida T.Ris,
Devids pali tilidagi matnlarini o’rganish va chop etish jamiyatini tashkil etdilar.
XIX asrning 70-yillari XX asrning boshlarida Hindistonda arxeologik
qazishlar boshlandi. Asrimizning 20—30-yillarida janubiy Osiyoning eng qadimgi
hind sivilizatsiyasi ochildi. XX asr boshlarida hindshunoslikning umumiy
konsepsiyasida yevrosentrizm an’anasi kuchli edi. Qadimgi hind jamiyati turg’un,
mustaqil taraqqiyotga qobiliyatsiz, hind davlati teokratik va despotik, tafakkur
chalg’itilgan va faqat diniy deb talqin qilindi.
Hindistonga makedoniyalik Iskandarning yurishini siyosiy ahamiyati
bo’rttirib ko’rsatildi. Hind madaniyatining muhim yutuqlari (epik asarlar, poeziya,
teatr) yunonlardan o’zlashtirilgan deb ko’rsatildi. Faqat XX asrning birinchi
yarmida hind milliy tarixnavisligining juda katta tadqiqotlari bunday qarashlarning
asossizligini ko’rsatdi. Hind milliy tarixnavisligi manbalarda ko’p hollarda
yetarlicha tanqidiy tahlil etilmaydi. Qadimgi tarix ma’lum darajada modernizatsiya
qilindi 7
.
7
7 Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., 2020
21

An’anaviy Xitoy tarixnavisligi fanida Xitoy tarixini sulolalar bo’yicha
davrlashtirish xarakterlidir. Shunga ko’ra, afsonaviy «besh imperatorlar» davridan
so’ng, «uch sulola» Sya, Shan-In va Chjou davrlari boshlandi. An’ana bo’yicha
Chjou davri Chunsyu va Chjango davrlarini o’z ichiga olgan ikki qism G’arbiy
Chjou (er.av XI-VIII asrlar) va Sharqiy Chjou (er.av VIII—III asrlar) ga bo’linadi.
Sin sulolasi (er.av. Ill asr) o’rniga hukmronlik vaqti g’arbiy va sharqiy davrlarga
bo’linadigan Xan sulolasi keladi. Sulolaviy davrlashtirish hozirgi tadqiqot
talablariga javob bermaydi. Shu sababli jamiyat taraqqiyotini ishlab chiqarish
kuchlari va mehnat qurollari, tayyorlangan asosiy buyumlar bo’yicha jamiyat
taraqqiyotini bosqichlarga bo’ladigan arxeologik davrlashtirishdan foydalanamiz.
Demak, Xitoyda «uch sulola»dan oldingi davr neolit davriga to’g’ri keladi. Shan-
In davrida qadimgi Xitoy jamiyati jez davriga kiradi. Chun Syu davri (er.av. VI—
V asrlar) oxirida qadimgi Xitoyda temir davri boshlanadi.
5.Qadimgi Xitoy tarixini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
Qadimgi Xitoy tarixini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti mezoni
asosida quyidagi davrlashtirishni ko’rish mumkin:
1. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va ilk davlatlarning vujudga kelishi.
(er. av. II ming yillik).
2. Er. av. VIII—HI asrlarda qadimgi Xitoy.
3. Xitoyda birmchi markazlashgan davlat-Sin imperiyasi (er. av. 221-207-
yillar).
4. Qadimgi Xitoy I—III asrlarda.
22

Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko’p aniq davrlashtirilgan yozma
yodgorliklar mayjud. Bu bizgacha kitob holida yetib kelgan tarixiy asarlardir.
Yozma manbalar ichida qadimgi Xitoy yilnomalari, eng avvalo, Lu podsholigi
davrida tuzilgan er. av. VIII—V asrlar voqealari yoritilgan Chun Syu yilnomasi
muhim ahamiyatga ega. Chun Syu matni bilan an’anaviy ravishda uning muallifi
qadimgi Xitoy faylasufl Konfusiya nomi bog’lanadi. Yilnomalar bilan yaqin
bog’langan, eng avalo, Shan-shu (Shiszin-qo’shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa
qadimgi Xitoy tarixiy asarlari janridir.
Bu asarlarda hukmdorlar va ularning yaqinlarining so’zlari mavjud. Bizgacha
yetib kelgan Shan-shu matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. Chunki
bu manbaning ba’zi boblari keyingi davrlarga oid. Eramizdan avalgi I asrda
qadimgi Xitoyda yangi tarixiy asarlar paydo bo’ldi. Bu asarlar Xitoy
tarixnavisligida katta o’rin tutadi. Ana shunday asarlardan bin Sima Syanning (er.
av. 105-90-yillar) Tarixiy yozishmalari edi. Bu asar qadimgi Xitoy ijtimoiy-siyosiy
va madaniy hayoti to’g’risida boy ma’lumotlar beradi. Sima Syan tarixiy
voqealarni bayon qilishda kishilar faoliyatini bayon qilish usulini tanlaydi.
23

Sima Syanning tarixnavislik usulidan Xan tarixi muallifi Gu Garbiy Xan
(er.av. 206-yil) sulolasining tarixini yozishda foydalanadi. Ban Gu Xitoy
tarixnavisligining yangi sulolalar tarixi nomini olgan janr asoschisi bo’lgan.
Xitoy tarixini arxeologik o’rganishda amalga oshirilgan ishlar muhim
ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida ilk Shan davriga oid Ermitou
shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. av. Ill asr) topilgan.
An’anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o’ziga xos xususiyat: - Xitoy
madaniyatining boshqa qo’shni madaniyatlardan Xitoy davlatchiligini kelib
chiqishini afsonalarga bog’lab o’ta qadimiylashtirish ajralib turadi. Xitoy tarixini
o’rganishni o’rta asrlarda Yapon olimlan boshlab berdilar Yaponiyada Xitoy
tarixini barcha davrlari o’rganildi. Mashhur xitoyshunos olim Kaydzuka Sigeki
Qadimgi Xitoy davlatlarim shakllanishiga oid kapital tadqiqotlar muallifi
hisoblanadi. Yevropada Xitoy tarixini o’rganishda fransuz tadqiqotchilari katta
yutuqqa erishdilar. XX asr boshlarida E. Shavann Sima Syanning Tarixiy
yozishmalarini tarjima qila boshladi. Mashhur sharqshunos olim fransuz A.
Maspero Qadimgi Xitoy nomli kapital asarini yaratdi. AQSHda XX asrning 60-
yillari oxirida Qadimgi Xitoy tarixini o’rganish xalqaro jamiyati tashkil topdi.
AQSHda Xitoy tarixini kelib chiqishi Xitoydan bo’lgan olimlar o’rganadi.
Qadimgi Sharq taraqqiyotida xususiylik va umumiylik
Qadimgi Sharqning turli hududlaridagi turli tabiiy sharoit o’zining alohida
xususiyatlari va umumiy tomonlariga ega: asosan subtropik iqlim va yozda juda
issiq, qishda yumshoq iqlimli hudud. Qadimgi Sharq xalqlarining tarixiy taqdirida
buyuk daryolar Nil (6700 km uzunligida), Frot (2700 km), Dajla (1900 km), Xind
(3180 km), Gang (2700 km), Xuanxe (4850 km) muhim o’rin tutadi. Bu daryolar
dunyoda eng yirik daryolar bo’lib, yaxshi sug’oriladigan, hosildor keng vodiylarni
tashkil qiladi. Bu hududlarda xo’jalik faoliyatini sun’iy sug’orish inshootlarini
barpo qilib, ko’pdan-ko’p kanallar tizimini Nil, Frot vodiylarida, Amudaryo,
Zarafshon, Sirdaryo havzalarida, Gang, Xuanxe va Mekong daryolarida suv
toshqinlarini, tug’onlarini ko’rish orqali jilovlash mumkin edi. Bu hududlarda
yashaydigan kishilar mahsuldor dehqonchilik qilish uchun juda katta kuch sarf
24

qilishga majbur edilar. Daryolarda baliqlar juda ko’p bo’lib, odamlarga asosiy
ovqat bo’lar edi. Frot, Dajla, Nil va Mekong daryolari vodiylarida ko’p sonli
ekinlar yovvoyi holda o’sar edi. Ular: arpa, sholi bug’doy, tariq va boshqa donli
ekinlarni madaniylashtirish imkonini berdi. Boy hayvonot dunyosi ko’pchilik
hayvonlarni madaniylashtirish uchun shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga
allyuvial tuproqli vodiylarda tosh, qurilish uchun daraxt, metallar (mis, oltin,
qalay, kumush) kabi uyg’un xo’jalik hayoti uchun zarur bo’lgan xom ashyo taqchil
edi. Bu xom ashyolar tog’li hududlar, sahro-cho’llarda mavjud edi. Shu sababli
eramizdan avvalgi IV ming yillikda allyuvial vodiylar (Nil, Dajla va Frot) aholisi
tog’li va sahro rayonidagi (Sinay, Nubiya, Arman tog’i, Tavr tog’lari) aholi bilan
xom ashyo almashinuvi jarayoni boshlandi. Ishlab-chiqarish munosabatlarining,
savdoning past darajasi bilan bu almashinuv ko’p hollarda talonchilik urushlariga
aylanib ketdi va xom ashyo manbalari mavjud hududlarni o’z tarkibiga kiritgan
katta-katta harbiy davlatlar paydo bo’lishiga olib keldi.
Buyuk daryolar vodiylarida inson yashashi uchun qulay shart-sharoitlarni
vujudga kelishi ishlab chiqarish kuchlarining paydo bo’lishiga imkon yaratib, ilk
mudofaa inshootlari va shaharlar shakllanishiga olib keldi.
O’sha davr uchun shahar yangi voqelik edi, u boshqaruv va diniy e’tiqod
markazi bo’lib qoldi, bu yerda hunarmandchilik ishlab - chiqarishi shakllandi.
Shahar savdo markazi vazifasini bajardi. Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning vujudga
kelishi, sug’orma dehqonchilik, chorvachilikning rivojlanishi, metallarning
o’zlashtirilishi va shaharlarning paydo bo’lishi qadimgi Sharqda insoniyat
jamiyatining progressiga sabab bo’ldi. Bu jarayon ijtimoiy qatlamlarning paydo
bo’lishi va ular o’rtasidagi munosabatlarni murakkablashuviga olib keldi. Mulkiy
tabaqalanish kuchayib ketdi, yangi ijtimoiy muassasa qulchilik vujudga keldi.
Qadimgi Sharqda hukmron sinfning o’ziga xos xususiyati uning davlat
apparati bilan yaqin aloqasi edi. Bunday ijtimoiy tabaqalanish ziddiyatli xarakterda
bo’lib, doimiy ravishda jamiyatda norozolikni, turli g’alayonlarni vujudga keltirar
edi. Qadimgi Sharq mamlakatlari taraqqiyotini qadimgi yunon shahar-davlatlari va
qadimgi Rim bilan qiyoslaganda qadimgi Sharq jamiyati taraqqiyotidagi
25

turg’unlik, sekin an’anaviy rivojlanish darajasini ko’rish mumkin. Bu qadimgi
Sharq iqtisodiyotining turg’unlik jihatini, tovar xo’jaligini zaifligini, texnika va
texnologiyaning sekin takomillashganini, mehnat taqsimotining
chuqurlashmaganidan dalolat beradi. Qadimgi Sharq jamiyatining tuzilishini o’ziga
xos xususiyatidan yana biri bu asosiy ijtimoiy va hududiy birlik jamoaning
mavjudligidir. Har qanday qadimgi Sharq davlati bir necha shaharni hisobga
olmaganda o’z tashkilotiga ega bo’lgan ko’pgina qishloq jamoalaridan iborat urug’
jamoasi bo’lib, bu ma’lum bir hududda yashab bir-biriga, boshqa jamoa va
davlatga nisbatan huquq va majburiyat bilan bog’langan yopiq tashkilot edi.
Jamoa ichida mulkiy tabaqalanish kuchli bo’lib, jamoada boy va kambag’al
jamoachilar ijarachi qullar, yersizlar ko’p edi. Shunga qaramasdan, jamoada
yashash va ishlab chiqarishning jamoachilik shakli saqlanib qoldi. Jamoa
mulkchiligi, jamoa birdamligi xususiy mulkchilikning rivojlanishiga to’siq edi.
Jamoa tashkilotining turg’unligi ishlab chiqarish va hayot kechirishning
jamoachilik shaklini saqlanib qolishi, qadimgi Sharq iqtisodiyoti, ijtimoiy tuzilishi,
davlat hokimiyati shakllarini belgilab berdi. Iqtisodiyot sun’iy sug’orishga
asoslangan dehqonchilik bilan bog’liq edi. Xo’jalik hayotini yo’lga qo’yish uchun
ko’p sonli jamoalarni birlashtirish va yo’naltirish zarurati Qadimgi Sharqda davlat
hokimiyati rolini o’sishga yordam berdi va cheklanmagan monarxiya shaklida
o’ziga xos hokimiyatni yaratilishiga olib keldi. Davlat hokimiyatini xo’jalik
hayotiga faol aralashuvi ko’p sonli ma’muriy boshqaruv apparatini vujudga
keltirdi.
Qadimgi Sharq hukmdori va uning boshqaruv apparati sun’iy sug’orish
tizimini tashkilotchilari rolida chiqqanlari uchun va oxir oqibat davlat yer
jamg’armasining davlat yeri, hukmdorni o’zini yeri degan tushunchaga olib keldi.
Bu asosan yerning asosiy egasi sifatida yerga egalik va nazorat qilish, ma’lum
miqdorda soliq olishdan iborat edi. Amalda esa yerlarning katta qismi ko’p sonli
qishloq jamoalarining merosiy yeri edi. Bir qism yer saroy a’yonlari, zodagonlar,
amaldor va harbiylarga berilgan edi. Yerdan foydalanadigan barcha toifalar
davlatga yer solig’i to’lab, turli majburiyatlarni o’taganlar. Barcha to’lov-
26

majburiyatlar o’tagandan so’ng yer egalari yerni to’la tasarruf qilishlari va sotish
huquqiga ega bo’lganlar.
Shu bilan birga bir qism yer podsho va unga qaram kohinlar ixtiyorida
bo’lgan. Bu yerlarda podsho va ibodatxona xo’jaliklari tashkil qilinib, qullar va
qaram kishilar ishlaganlar, bunday bir qism yerlar ijaraga berilgan. Shu tarzda
Qadimgi Sharq hukmdori mamlakatda ishlab chiqariladigan qishloq xo’jaligi
hunarmandchilik mahsulotlari va soliq majburiyatlarini o’z qo’lida to’plagan,
uning qo’lida moddiy boyliklar yig’ilib qolgan.
27

Xulosa.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Qadimgi Yaqin Sharq jahon sivilizatsiya
beshiklaridan biri hisoblanadi. Aynan shu yerda yil davomida intensiv qishloq
xo’jaligi birinchi marta amalga oshirildi. Bu esa birinchi zich shahar aholi
punktlarining paydo bo’lishiga va ijtimoiy tabaqalanish, markazlashgan hukumat
va imperiyalar, uyushgan din va uyushgan urush kabi ko’plab tanish sivilizatsiya
institutlarining rivojlanishiga olib keldi. Shuningdek, u birinchi yozuv tizimi,
birinchi alifbo (abjad), tarixdagi birinchi pul birligi va qonun kodekslarining
yaratilishi, astronomiya va matematika asoslari qo’ygan dastlabki yutuqlar va
g’ildirak ixtirosini ko’rdi.
Bu davr mobaynida davlatlar tobora ko’payib bordi, toki mintaqa turli
madaniyatlarni bosib olgan militaristik imperiyalar tomonidan nazorat
qilinmaguncha.
“Qadimgi Yaqin Sharq” iborasi XIX asrda Yaqin Sharq va Uzoq Sharq
o’rtasidagi Britaniya imperiyasini qiziqtiradigan global hududlar sifatidagi farqni
bildiradi. Bu farq Qrim urushi davrida boshlangan. Sharqning bu ikki muddat
o’rtasidagi so’nggi yirik eksklyuziv bo’linishi XIX asr oxiridagi diplomatiyada,
1894-1896-yillarda Usmonli imperiyasi tomonidan armanlar va ossuriyaliklarning
Hamidiy qirg’inlari va 1894-1895-yillardagi Birinchi Xitoy-Yapon urushi bilan
sodir bo’ldi. Bu hududlar Britaniya imperiyasining davlat arboblari va
maslahatchilari tomonidan “Yaqin Sharq” va “Uzoq Sharq” deb ta riflangan.ʼ
Qadimgi Sharq xalqlarining ijtimoiy tuzumi ibtidoiy jamoa tuzumiga
qaraganda ancha taraqqiy qilgan tuzum bo’lgan. Qadimgi Sharq jamiyatida
birinchi marta d е spotik (mustabid) davlat vujudga k е lgan, ibtidoiy jamoa tuzumi
davrida esa bunday davlat bo’lmagan.
Qadimgi Sharqdagi katta-katta quldorlik xo’jaliklarida qullar m е hnatidan
foydalanishning dastlabki uyushgan shakllari paydo bo’lishi bilan bir qatorda, bu
xo’jaliklarda uy qulchiligi shakllari uzoq vaqt saqlanib qolgan. Murakkab va k е ng
quloch otgan amaldorlik apparatidan iborat markaziy hokimiyat organlari mavjud
28

bo’lishiga qaramasdan, Sharqda jamoa turmushining qadimgi shakllari ham ko’p
vaqtgacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Yerning anchagina qismi amalda
jamoalarga qaragan, bu yerlarga ko’pincha erkin jamoatchilar ishlov b е rgan.
Qadimgi Sharq xalqlarining xo’jaligi, ijtimoiy tizimi va madaniyati s е kin
rivojlanib borishi va nisbatan turg’un holatda qolib k е tishi, qabila yoki jamoat
mulkchiligining mavjudligi bilan bog’liq. Shu bilan birgalikda dinning Qadimgi
Sharq dunyosidagi kishilar ongi dunyosi ustidan hukmronligi, barqarorligida o’z
ifodasini topgan.
Qadimgi Sharqning ko’p sonli etnik guruhlarining muntazam ravishda
harbiy-siyosiy, savdo va madaniy aloqalari tufayli turli etnik guruhlarni aralashib
ketishiga va yana murakkab etnik birliklarni paydo bo’lishiga olib keldi. Qadimgi
Sharq sivilizatsiyasini yaratishda turli xalqlar, etnik guruhlar turli davrlarda faol
ishtirok etdilar. Eng qadimgi zamonlarda Kichik Osiyo yassi tog’ligida yashagan
qabilalarni protexettlar deb atash rasm bo’lgan. Protexettlar va ularga til jihatidan
yaqin turgan palaylar Old Osiyoning boshqa eng qadimgi qabilalariga qarindosh
bo’lgan bo’lishi ham mumkin; bu qabilalarni hozirgi zamon tadqiqotchilari
«azianik» qabilalari deb ataydilar. Kichik Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlarni
o’rganish shuni ko’rsatdiki, yagona xett xalqi maydonga kelishidan oldin kichik-
kichik dial е kt (sheva)lar hamda qabilaviy tillarda so’zlashgan qabilalardan iborat
bo’lgan. Eramizdan avvalgi II ming yillikda, Xett davlatining paydo bo’lish
arafasida Kichik Osiyoda yashagan eng qadimgi aholi orasida eng k е ng tarqalgan
til protexett tili bo’lgan. Qadimgi Sharqdagi turli xil tillarni qadim zamonlarda
Shimoli-Sharqiy Afrikada va Osiyoning ko’p yerlarida yashagan ko’pdan-ko’p
qabila va xalqlar tillarini va yozuvlarini o’rganish asosida ko’proq ana shu asosda
Qadimgi Sharq tarixi o’rganiladi.
29

Adabiyotlar :
1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2019.
2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 2018.
Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М.,
2019.
3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., 2019.
4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2019.
5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., 2018. Т., I-2.
6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., 2018.
7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., 2020.
8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, 2019.
30

Qadimgi Sharq davlatlari iqtisodiy taraqqiyotining muammolari, xususiyatlari

Sotib olish