Qadimgi Sharqda arxiv - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	86.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Qadimgi Sharqda arxiv

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………2-3
I – BOB. Qadimgi Sharqda arxiv ishining shakillanishi.
1.1 Qadimgi Misrda Tel-Amarna arxivining tashkil etilishi……………4-9
1.2 Qadimgi Sharqda “Bo’g’ozquy” arxivi ……………...……………10-12
II – BOB. Qadimgi Sharq davlatlarida arxiv sohasining rivojlanishi.
2.1 Qadimgi Ossuriya, Finikiya, Urartu davlarida arxiv muassasalarining
shakillanishi…………………………………………………………….13-21
2.2 Qadimgi Mesopotamiyada topilgan arxiv hujjatlarining turlari……22-30
Xulosa…………………………………………………………………..31
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….32
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Sharq qadimgi deb atalishga haqlidir. U eng
qadimgidir. Bu davr haqida ko`plab tarixchi olimlar tadqiqotlar olib borishgan.
Natijada bu davr haqida ko`pgina tarixiy asarlar vujudga kelgan. Bu davrdan
qolgan arxiv hujjatlari esa eng noyob manbalardan biri hisoblanadi. Bu davr
qadimgi davr bo`lganligi uchun ham o`sha davrning o`zida yaratilgan yozma
manbalar salmoqli. Shuning uchun ham bu davr mas`uliyat talab qiladi. Kurs ishini
yozishda ushbu mavzuni tanlaganimizning sababi olib borilgan biz esa shu
ma`lumotlarni kengaytirishga harakat qildik. Qadimgi Sharq tarixi Shimoli-
Sharqiy Afrika, Old Osiyo, Janubiy va Sharqiy Osiyoning juda keng hududlarini
ishg`ol qilgan eng qadimgi Sharq davlatlarining tarixiy taraqqiyotini o`z ichiga
oladi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida
quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 1
degan fikrlari buning yaqqol dalilidir.
Bu davlatlarni va o`ziga xos qadimgi Sharq madaniyatini vujudga keltirgan
ko`pdan-ko`p xalqlarning tarixini yoritishda eng noyob manbalar ushbu davrga oid
bo’lgan arxiv hujjatlaridir, ushbu davr o`rganish bizga eng muhim muammolardan
birini – urug`chilik tuzumining yemirilishi, uning xarobalari ustida eng qadimgi
quldorlik davlatining vujudga kelishi va uning dastlabki taraqqiyoti muammosini
tekshirishga imkon beradigon tarixchi arxeologlar tomonidan topilgan arxiv
manbalaridir.
Mavzuning maqsad va vazifasi. Qadimgi sharq davlatlarida arxiv ishining
shakillanishi, va ushbu davrga oid bo’lgan arxiv ma’lumotlarni topilishi, ularni
o’rganilishi va bugungi kundagi ahamiyati mavzuning asosiy maqsadi, Vazifasi esa
quyidagicha
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. B .13.
2

- Qadimgi Sharqda arxiv ishining shakillanishi;
- Qadimgi Misrda Tel-Amarna arxivining tashkil etilishi;
- Qadimgi Rimda arxiv ishining yurtilishi;
- Qadimgi Sharq davlatlarida arxiv sohasining rivojlanishi;
- Qadimgi Ossuriya, Finikiya, Urartu davlarida arxiv muassasalarining
shakillanishi;
- Qadimgi Mesopotamiyada topilgan arxiv hujjatlarining turlaridir.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Qadimgi sharqda arxiv ishining tashkil
etilishi, shakillanishi va rivojlanib boriishga oid ma’lumotlarni xorij tadqiqotlarida
keng o’rganilib kelinmoqda bunga misollardan Алексеева Е. В., Афанасьева Л.
П., Бурова Е. М. “ Архивоведения ” 1
, Иофе В. Г. “ Всеобщая история архивов и
ведущие архивы современного мира ” 2
, Бржостовская Н.В. “ Архив ы и
архивное дело в зарубежных странах ” 3
, Тюменев А . И . Передний восток и
античность 4
, Дьяконов И . М ., Общественный и государственный строй
древнего Двуречья 5
. O’zbekiston tarixchilari tomonidan ushbu davrga oid
ma’lumotlarni V. Avdiyev 6
, R. Rajabov 7
, A. Kabirov 8
, Sh. Choriyev 9
, F.
Boynazarov 10
, arxivshunoslar I. Alimov 11
, U. Jumayev 12
, M. Sharipovalar 13
tomonidan arxivlarda qanday ish yuritilishini o’rgandik.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. Qadimgi Sharqda arxiv ishining shakillanishi.
1
Алексеева Е. В., Афанасьева Л. П., Бурова Е. М. Архивоведения. – М., 2002.
2
Иофе В. Г. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного мира. – Т., 2009.
3
Бржостовская Н.В. Архив ы и архивное дело в зарубежных странах. Москва, 1971.
4
Тюменев А. И. Передний восток и античность // Вопросы истории. – 1957.
5
Дьяконов И. М., Общественный и государственный строй древнего Двуречья. Шумер, М., 1959.
6
Авдиев А. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент, 1964.
7
Rajabov . R . Qadimgi dunyo tarixi . T. 2009.
8
Kabirov. A. Qadimgi sharq tarixi. “Taffakur”., T. 2016.
9
Чориев Ш. Ш. Архивларнинг умумий тарихи ва ҳозирги замоннинг етакчи архивлари. – Тошкент, 2010.
10
Boynazarov. F. Qadimgi dunyo tarixi. “Iqtisod – Moliya”., T., 2006.
11
Алимов И., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик: Ўқув қўлланма. – Тошкент, 1997.
12
Jumayev. U. О ‘zbekistonda arxiv ishi tarixi., “Turon – Iqbol”., 2006.
13
Sharipova. M. Arxivshunoslik., O’quv qo’llanma., T. 2001.
3

1.1 Qadimgi Misrda Tel-Amarna arxivining tashkil etilishi.
Qadimgi Misrning arxivlari masalasi xususida sо‘z yuritganda, biz eng
avvalo, Ikki daryo oralig‘idagi singari bu mamlakatda yozuv azaldan paydo
bо‘lganini, ibodatxonalar va maqbaralarning devorlariga bitilgan qadimgi
yozuvlardan bilib olamiz, biroq, qadimgi arxivlarning qoldiqlari yoki nishonalari
juda oz miqdorda saqlanib qolgan . Aynan qadimgi arxivlarning qoldiqlari
aniqlangan joylarda tо‘xtovsiz avlodlar almashayotgani, u joylarda bо‘lib о‘tgan
suronli harbiy va chuqur ijtimoiy о‘zgarishlar, va qadimgi Misrdagi yozuv
materiallari teri hamda papiruslarni mо‘rtligi bunga sabab deb hisoblash mumkin.
Ammo mavjud manbalar Misrda arxivlarning tashkil etilishi manzarasini
ma’lum darajada xuddi о‘sha davrdagi singari tasvirlab beradi 1
. Bunga eng avvalo,
devorga yozilgan matnlar, kо‘pincha ularda matnlarning asl nusxasi qayerda
saqlanayotgani, qaysi joydan olingani, arxivlar joylashgan muassasalarni, ularda
saqlanayotgan hujjatlarni bayoni va amaldorlarning kо‘rinishini bilib olishga
xizmat qiladi. Mamlakatning muhim siyosiy arxivi, saroyda joylashtirilgan
Fir’avn arxivi hisoblanib , unda podshoning nomiga joylardan va boshqa
xukmdorlar tomonidan yо‘llangan xatlarning va boshqa muhim hujjatlarning asl
nusxalari saqlangan ; aftidan u joyda fir’avnning rasmiy hayotini kunma kun
yuritilgan yozuvlari saqlangan, bularning asosida esa annal(yilnoma)lar tuzilgan;
ibodatxonalar bilan bir qatorda, fir’avnlarning saroylari ham solnoma ya’ni yilma
yil tarixiy voqealarni yozib borish markazlari hisoblangan.
Mashhur Tel-Amarna arxivi – fir’avn Exnatonning yangi poytaxti Axet-
Aton saroyidagi arxivini, 1885 yildagi qazish ishlarida aniqlanib topilgan
qodiqlarini о‘rganish, fir’avnlarning saroy arxivlarini xususiyati tо‘g‘risida fikr
yuritish imkoniyatini beradi 2
. Arxivning saqlanib qolgan qismidagi ma’lumotlarni
kо‘pchiligi kirish hujjatlari kо‘rinishdagi diplomatik yozishmalarga doir bо‘lib,
bular loydan qilingan sopol taxtachalarga bitilgan xatlardan iborat bо‘lib, Bobil(8
ta), Mitanniy (4 ta) podsholarining, xettlarning, ossuriyaliklarning, Bibl
1
Иофе В. Г. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного мира. – Т., 2009. C .42.
2
Дьяконов И. М., Общественный и государственный строй древнего Двуречья. Шумер, М., 1959. C .70.
4

xukmdorlarini, amoreylar va boshqalarning xatlari tashkil etadi.
Yozishmalar orasida Bobil mikologiyasi tarjimalaridan keltirilgan parchalar
ham uchraydi. Modomiki, ozgina hujjatlar- hozirda Berlin, London, Oksford,
Qohira va boshqa shaharlardagi muzeylarda saqlanayotgan taxminan 300 ta
taxtachalar topilgan bо‘lsada, - demak bu turli xildagi hujjatlar saqlanayotgan, shu
qatori papirusga yozilgan hujjatlar saqlanishini ehtimoli bо‘lgan arxivning bir
qismi bо‘lishi mumkin. Shu bilan birga, agarda fir’avn nomiga bitilgan о‘ta muhim
diplomatik yozishmalar uning saroyida qolgan bо‘lsa, u holda diplomatik
muassasadagi joriy ish yuritish hujjatlari mazkur muassasaning arxivlarida
saqlangan bо‘lishi kerak deb faraz qilish uchun barcha asoslar bor. Fiva atrofidagi
maqbaralardan birida, diplomatik kanselyariyaning boshqaruvchisini xizmat
xonasidagi holati aks ettirilgan rangli barelyef(tekis yuzaga ishlangan bо‘rtma
naqsh) saqlanib qolgan, amaldorning orqa tomonida hujjatlar saqlanayotgan
sandiqlar bilan tо‘ldirilgan xonalar kо‘rinib turibdi.
Buyuk vazir saroyidagi arxiv, mamlakatning ichki boshqaruvi bо‘yicha eng
yirik arxiv hisoblanib, u joyda saqlanayotgan 40 ta teri о‘ramiga bitilgan qonunlar,
vazir tomonidan ishlarni muhokama qilish vaqtida yoyib, ochib qо‘yilgan bо‘lib,
bulardan tashqari: Buyuk vazir saroyida yer kadastri va yerni in’om qilingani
tо‘g‘risidagi yozuv qaydlari, kirim-chiqimga oid kitoblar, nomlar xukmdorlarining
hisobotlari saqlangan . Shuningdek, vazirning saroyida uning huzurida
vasiyatnomalar va boshqa muhim huquqiy dalolatnomalar tasdiklangan, xuddi shu
joyning о‘zida ushbu hujjatlarning nusxalari, shuningdek, qoidaga kо‘ra yozma
tarzda topshirilgan, aholidan kelib tushgan kо‘p sonli iltimosnomalar va
shikoyatlar, alohida qilib ajratib qо‘yilgan. Vazirning saroyi, bir vaqtni о‘zida
rasmiy yilnomalarni yuritish bо‘yicha ham markazlardan biri bо‘lgan. Shu singari
arxivlar, biroq mahalliy kо‘lamda, nomlarning xokimlari huzurida ham tashkil
etilgan. Qadimgi Misrda arxivlarning uzoq о‘tmishda kelib chiqishi va
kо‘p sonliligi jihatidan, kohinlarning qо‘lida bо‘lgan ibodatxona arxivlari tashkil
etadi. Bu aralash tarkibdagi hujjatlarni saqlash joyi bо‘lib, ibodatxonaga qarashli
bо‘lgan yer egaligi va boshqa mulklarni boshqarishga oid zarur hujjatlar bilan bir
5

qatorda, kohinlar ma’muriyati tomonidan yuritilgan tashkilotning faoliyatiga
tegishli ishlar, bular qatorida qо‘pincha fir’avn tomonidan ibodatxonaga saqlash
uchun joylashtirilgan siyosiy ruhdagi hujjatlar, shuningdek, har turli ibodat bilan
bog‘liq bо‘lgan, adabiyotga oid va ilmiy matnlar hamda annal(solnoma,
yilnoma)lar saqlangan, ya’ni, ushbu holat esa bu joyda "arxiv-kutubxona"
atamasini qо‘llash imkonini beradi.
Bunday xilda saqlovxonalar Karnak, Luksordagi
ibodatxonalarda, shuningdek, Fivadagi Ramsey ibodatxonasi, Krupneyshimi a ham
mavjud bо‘lgan. Diodor tomonidan kelajak uchun yetkazib qoldirilgan
ma’lumotlarga kо‘ra, Memnon ibodatxonasida fir’avn Ramzes II ning kutubxonasi
saqlangan. Edfu xududidagi Gora ibodatxonasining kutubxonasi tо‘g‘risida – shu
qatori 37 ta nomlanishdagi katalogi(kitob, surat, eksponat va shu kabi narsalarning
ma’lum tartibda tuzilgan rо‘yxati) ham saqlanib qolgan 1
.
Agarda Misrdagi ibodatxona arxivlarining qoldiqlariga bevosita murojaat
etadigan bо‘lsak, u holda bu joyda asosan Kaxundagi ibodatxona arxivi faoliyatiga
e’tibor qaratish lozim bо‘ladi. Bu joydan topilgan oz miqdordagi materiallar
orasida ishga aloqador xatlar, vasiyatnomalar, ibodatxona kohinlari va amaldor
shaxslari, ibodatxona foydasiga bajarilgan turli ishlar va boshqa majburiyatlarni
bajarilgani tо‘g‘risidagi vedomostlar, kunma - kun yuritilgan qayd yozuvlari,
tilxatlar, bayramlarning rо‘yxati, xatlarning namunalari saqlanib qolgan. Misrda,
shuningdek, oz miqdorda oilaviy(xonadon) va xususiy arxivlarning izlari saqlanib
qolgan. Ularning orasida eng ahamiyatlisi - Elefantindagi oilaviy arxiv bо‘lib,
uning materiallari mol-mulkka va maishiy turmushga tegishli munosabatlarni,
xususan merosо‘rlar о‘rtasida merosni taqsimlash masalasida bо‘lib о‘tgan
da’volashish va sudlashish jarayonlarini tasvirlab beradi.
Qadimgi Misr tarixini о‘rganish uchun Qadimgi Misrning
zamonamizgacha saqlanib kelgan kо‘pgina yozma yodgorliklari katta ahamiyatga
egadir. Yozma manbalardagi ma’lumotlar moddiy madaniyat yodgorliklarini kо‘p
jihatdan tо‘ldiradi, bu ma’lumotlar qadimgi zamondagi misrliklar hayotini,
1
Авдиев А. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент, 1964. Б. 187.
6

texnika, san’at va diniy e’tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik
dunyo mualliflarining Qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab о‘tgan asarlaridan
Misr tarixiga oid kо‘p ma’lumot olish mumkin. Garchi yunon va rim yozuvchilari
Qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida ba’zan bir qator qimmatli ma’lumotlar
qoldirgan bо‘lsalar ham, lekin ularning ma’lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy
qarashni talab qiladi.
Qadimgi Misr tarixi kо‘p xil manbalar orqali о‘rganiladi. Bu manbalarni
yetti turga bо‘lish mumkin:
1. Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy matnlar,
hujjat va yorliqnomalar.
2. Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal’a, ibodatxona, sag‘ana,
uylar, sopol idishlar, haykallar va h. k.
3. Xalq og‘zaki ijodiyoti:qо‘shiq, ertak, maqollar, afsona, axloqiy-etik
asarlar.
4. Tilshunoslik ma’lumotlari.
5. Etnografiya ma’lumotlari.
6. Antropologiya ma’lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relyeflarda
odamlarni jismoniy tuzilishini о‘rganish mumkin bо‘lgan tasvirlar.
7. Geografik muhit va landshaft, kanallar, yо‘llar.
Yozma manbalar: Mashhur fransuz olimi Shampolyonning Misr
iyerogliflarini о‘qishi qadimgi Misr yozuvini о‘rganishda muhim ahamiyat kasb
etdi 1
. Palermo toshi yozuvlarida V sulolagacha bо‘lgan fir’avnlarining rо‘yxati
sanab о‘tilgan va yirik harbiy yurishlar va Nil toshqinlari tо‘g‘risida ma’lumot
beradi. Aton va Ra ibodatxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida
yozilgan «Tutmos III annallari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan biri
hisoblanadi 2
. Kohin Manefonning (taxminan er. avv. VI-III asrda) yozgan asarida
misr tarixi eng qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola
rо‘yxatini tuzib, ularni uch dekada 10 sulolaga bо‘ldi. Bu yangi davrda
tadqiqotchilarning Misr tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun jumladan,
1
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T . 2009. B .25.
2
Авдиев А. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент, 1964. Б. 187.
7

Qadimgi Misr tarixini, qadimgi, о‘rta, yangi va sо‘nggi podsholik davrlariga
bо‘lish imkoniyatini berdi. Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil
topgan. Eng qadimgi arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi er. avv.
XXV-XXIV asr) topilgan. Eng boy arxivlardan biri Axetaton shahri (al-Amarna)ni
qazishda topilgan bо‘lib, bu arxivda 382 hujjat mavjud. (yozishmalari) – mixxat
loy taxtachalar – miloddan avvalgi XXIV asrda О‘rtayer dengizining sharqiy
sohillarida misrliklarning xukmronligi davriga va qisman qadimgi Xanaan tarixiga
(isroilliklar kо‘chib kelib о‘rnashguniga qadar) oid ma’lumotlarni о‘ziga
mujassam etgan tarixiy manbalar hisoblanadi. Ushbu mixxat loy taxtachalar
Qohiradan taxminan 320 km janubda, Nil daryosining sharqiy sohilida joylashgan
misrning al-Amarna qishlog‘ida 1885-yilda mahalliy aholi vakillari tomonidan
topilgan. О‘tmishda bu joyda qadimgi Misr fir’avnlaridan
biri Exnatonning qarorgohi – qadimgi Axetaton shahri joylashgan. Jami bо‘lib 382
ta mixxat yozuvli taxtacha topilgan bо‘lib, mutaxassislarning qо‘liga yetguniga va
yevropa muzeylariga sotilguniga qadar, qо‘ldan-qо‘lga о‘tib yurgan
taxtachalarning 200 taga yaqini tо‘la yaroqsiz holga kelgan. Keyinchalik mazkur
topilmalar aniqlangan xududda 4 ta arxeologik ekspeditsiyalar: 1891-1892-yillarda
F.Pitri rahbarligida; 1911-1914 yillarda nemis sharqshunoslik jamiyati; 1921-1923
va 1926-1937 Misrni tadqiqot etish jamiyati ish olib bordi. Saqlanib qolgan
taxtachalarni kо‘p qismi Berlindagi Misr muzeyida, kolleksiyalarning bir qismi
Britaniya va Misr(Qohira) muzeylarida, shuningdek Rossiya Federatsiyasidagi
Ermitaj va Pushkin nomidagi tasviriy san’at muzeyi eksponatlarida saqlanmoqda 1
.
Mixxat yozuvidagi barcha taxtachalar xronologik tartibda raqamlangan.
Al-Amarna arxivining asosiy qismini
Misr fir’avnlaring XVIII sulolasiga mansub Amenxotep III va Exnaton tomonidan
Ossuriya, Bobil, Mitaniy, Xatti, Arsava, Alashiya podsholari, shuningdek, Sharqiy
О‘rtayer dengizi sohilida joylashgan, misrga bо‘ysunadigan shaharlarning
xukmdorlari: Sidon xukmdori Zimrida, Berit(Bayrut) xukmdori Ammunira, Tir
xukmdori Abimilka, Bibl xukmdori Rib-Addi, Iyerusalim(Quddus) xukmdori
1
Boynazarov. F. Qadimgi dunyo tarixi. “ Iqtisod – Moliya ”., T ., 2006. B .97.
8

Abdi-Xeba, bundan tashqari Megiddo, Gezer, Laxis, Asor va boshqalar bilan
yuritilgan diplomatik yozishmalar tashkil etadi. Arxivdagi hujjatlarning yaratilish
davri miloddan avvaligi XIV asrning 3-choragiga mansubligi mutaxassislar
tomonidan taxmin qiladi. al-Amarna arxividagi yozishmalarni kо‘pchiligi akkad
tilida, faqat 2 ta xat(№ 31, 32) xett tilida va faqat bir nafari (№ 24) xurrit tilida
bitilgan. Iyerusalim(Quddus) xukmdori Abdi-Xeba yozgan maktublarda akkadcha
sо‘zlarni izohlash uchun qо‘llanilgan ayrim g‘arbiy semitcha sо‘zlar uchraydi.
Yozishmalardagi 150 taga yaqin maktublar Xanaan shahar-davlatlari xukmdorlari
nomiga jо‘natilgan yoki о‘sha joy xukmdoridan yuborilgan bо‘lib, ularda Xanaan
xududi bо‘lib о‘tgan voqea-hodisalarga bayon etilgan.
Xanaan shahar-davlatlarining xukmdorlari bir-birlarini
fir’avnga xiyonat qilishda ayblashgan, bu bilan ular fir’avnning qо‘llab-quvvatlashi
va harbiy yordamiga erishmoqchi bо‘lishgan. Mazkur tarixiy manbalarda, Xanaan
mamlakati xududini kо‘plab qismlarga bо‘lingani, ularning har birini о‘zining
xukmdori bо‘lgani (taxtacha № 74, 228, 238, 17, 11, 16); podsholarning о‘z harbiy
qudratini kuchaytirish maqsadida vaqti-vaqti bilan ittifoq tuzishlari(№366); xanaan
armiyasini jangovar kuchi sifatida ikki g‘ildirakli jang aravalaridan foydalanilgani
tо‘g‘risidagi ma’lumotlarlar aks etgan. Ushbu hujjatlardagi, fir’avn saroyidagi
semitcha Ianxamu ismli obrо‘li amaldor tо‘g‘risida ma’lumotda, u fir’avn saroyida
rasman “podshoning katta yelpig‘ichi sohibi” unvoniga ega bо‘lgan, bundan
tashqari u о‘z vakolatlariga kо‘ra, fir’avnning Suriyada noibi lavozimini egallagani
va suriyadagi qaram shaharlarga Misrdan bug‘doy yetkazib berish bilan
shug‘ullangan.
1.2 Qadimgi Sharqda “Bo’g’ozquy” arxivi
9

Bo’g’ozquy arxivi - xetlar davlatining poytaxti bо‘lmish Xattusas (hozirda
Bog‘ozkuy arxivi Turkiyaning Anatoliya shahrida joylashgan) xarobalaridan 15
tonnalik loy taxtachali yozuvlari topilgan. Loy taxtachalardagi yozuvlar xett tilida
bо‘lib, kо‘pgina matnlar, siyosiy bitiklar akkad tilida, boshqalari esa qadimiy
tillardan kichik Osiyoga oid luviy, palay xat, xuprit tillarida bitilgan 1
.
Arxivda shoxliklar axborotnomalari, buyruqlari, shartnomalari, shoxlar
rо‘yxati, diplomatik yozishmalar, mulkiy qо‘lyozmalar, mansabdor shaxslarning
hisobotlari, qonun hisobotlari, sud bayonnomalari (yilqichilik tо‘g‘risida,
mifologiya va she’rlar, gimnlar, duolar, diniy bayramlar) haqida. Bundan tashqari
yangi xett davlatiga tegishli shumer-akkad-xet lug‘atlari, loy taxtalar katalogi kabi
hujjatlar bо‘lib, mil.avv. XIV-XIII asrlarga oid hujjatlaridan bittasi er.avv. XVII
asrga tegishli Bo’g‘ozquy arxivi 1906-1912 yillarda G.Vinkler tomonidan
aniqlangan. Kutubxona—bosma va ayrim qо‘lyozma asarlardan ommaviy
foydalanishni ta’minlovchi madaniy-ma’rifiy va ilmiy muassasa; muntazam
ravishda bosma asarlar tо‘plash, saqlash, targ‘ib qilish va kitobxonlarga yetkazish,
shuningdek, axborot-bibliografiya ishlari bilan shug‘ullanadi, ommaning madaniy
saviyasini oshirishda faollik kо‘rsatadi.
Kitobxonlarga xizmat kо‘rsatish Kutubxonaning asosiy faoliyati bо‘lib,
qolgan barcha faoliyatlar (kitob fondini butlash va uni tashkil etish, fond
mazmunini yoritish, uni kitobxonlarga yetkazish qabilar) asosiy faoliyat uchun
xizmat kiladi. Kitobxonlarga xizmat kо‘rsatishning asosiy maqsadi ularni axborot
va adabiyotga bо‘lgan talablarini imkon boricha tо‘liq qondirish va adabiyot
tanlashlariga yordam berishdan iborat 2
. Har bir Kutubxona о‘z turiga kо‘ra
kitobxonlarni tabaqalarga bо‘lib, alohida kitobxonlar guruhlariga ajratgan holda
xizmat kо‘rsatishni tashkil qiladi. Adabiyotlar targ‘ibotining barcha shakl va
usullari kitobxonlar talabini imkon qadar tо‘liq va tezkorlik bilan qondirishga
qaratiladi. Yozuvning paydo bо‘lishi va hujjatli manbalarni, ayniqsa, qо‘lyozma va
keyinchalik bosma kitoblarning kо‘payishi kutubxonalarning yuzaga kelishi va
1
Бржостовская Н.В. Архивы и архивное дело в зарубежных странах. Москва, 1971. Б.63.
2
Тюменев А. И. Передний восток и античность // Вопросы истории. – 1957. Б.110.
10

rivojlanishiga sharoit yaratdi. Kutubxonalar yozma yodgorliklarni saqlovchi xazina
sifatida juda qadimda paydo bо‘lgan.
Mil. av. 2-ming yillikda sopol bitiklari saqlangan
kutubxonalar b о ‘lgan. Mil. av. VII a sr о‘rtalarida Sharqdagi kо‘p saroylarda,
Qadimgi Misr va Rim ibodatxonalari qoshida kutubxonalar bо‘lgan. Qadimgi
davrdagi kutubxonalardan eng mashhuri Aleksandriya (Iskandariya)
kutubxonasidir. G‘arbiy Yevropada ilk о‘rta asrlarda monastr va ibodatxonalar
qoshida kutubxonalar tashkil etilgan. Kitob bosishning ixtiro qilinishi kutubxonalar
rivojlanishida yangi davrni boshlab berdi. Sarbonna, Geydelberg universitetlari
qoshida, shuningdek, Vatikan kutubxonasi, Parijdagi Kirollik kutubxonasi kabi
kutubxonalar paydo bо‘la boshladi.
О‘zbekiston hududida mil. av. 1-ming yillikning sо‘nggi asrlarida dastlabki
kutubxonalar paydo bо‘lgan. Dastlabki kutubxonalar hukmdorlar saroylarida va
ibodatxonalarda tashkil etila boshlangan. Turon xalqlari Misr, Eron, Yunon va
ularga qо‘shni bо‘lgan xalqlar bilan yaqin aloqalar о‘rnatgan, о‘sha davrlardagi
mavjud qо‘lyozmalar bilan ham tanish bо‘lgan.
Bobil va Osuriya madaniyatining eng mu h im yutu q laridan biri kutubxonalar
edi. Er. avv. II ming yillikdan boshlab Ur, Nippur sha h arlarida adabiy va ilmiy
matnlardan iborat ilk kutubxonalar paydo b о‘ ladi. Qadimgi Sharqning eng
mashhur kutubxonasi Ashshurbanipalning (er.avv.669-635 yillarda hukmronlik
qilgan) Nineviya shahrida tо‘plangan 30.000 loy taxtachadan iborat kutubxonasi
bо‘lgan. Loy taxtachalarga podsho annallari, muhim tarixiy voqealar xronikasi,
qonunlar tо‘plami, adabiy asarlar va ilmiy matnlar yozilgan. Ashshurbanipal
kutubxonasining alohida ilmiy qimmati shundaki, bu kutubxonada dunyoda
birinchi marta kitoblar tizimli tо‘plangan va ma’lum tartibda joylashtirilgan.
Kо‘pgina kitoblar bir necha nusxada mavjud. Katta matnlar bir xil hajmdagi loy
taxtachalarda bayon qilingan. Shunday matnlar qirqdan yuztagacha taxtachaga
yozilgan. Har bir taxtachada undan foydalangandan sо‘ng о‘z о‘rnida qaytarish
imkonini bergan tartib raqamlari qо‘yilgan.
Ossuriya saltanati tarixini о‘rganishda podsho
11

Ashshurbanipalning kutubxonasi muhim ahamiyatga egadir. Mazkur kutubxona
Qadimgi Nineviyada olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida topilgan edi.
Nineviyadagi kutubxona ayni vaqtda arxiv vazifasini ham bajargan. Bu yerda
xilma-xil hujjatlar – shartnomalar, qonunlar, maktublar, amaldorlarning
xabarnomalari, hukumat farmoyishlari, harbiy harakatlar haqidagi ma’lumotlar,
yig‘ilgan о‘lponlar haqidagi hisobotlar, turli iltimosnomalar va arznomalar
tо‘planib taxlangan va avaylab saqlangan. Shu yerning о‘zida podsho xonadoni
xо‘jaligiga oid hisob-buxgalteriya kitoblari, binolar va kanallar qurilishi haqidagi
hisobotlar, munajjimlarning samoviy jismlarning harakatlari haqidagi xabarlari va
boshqa hujjatlar saqlangan 1
. Ilk qadimgi kutubxona arxivlari qadimgi
Sharq va ikki daryo oralig‘i davlatlarida paydo bо‘lgan. Bular Firavnlar va shohlar
kutubxona-arxivlari bо‘lib, eng kattasi Ossuriya shoxi Ashshurbanipal kutubxona-
arxividan 20 mingdan ortiq loy taxtachalarga yozilgan hujjatlar topilgan(ular er.
avv. VII asrga oid.) Rimda er. avv. I asrga kelib kо‘pgina shaharlarida kutubxona-
arxivlar paydo bо‘lgan. Xitoyda er.avv. bir necha yuz yilliklar davomida,
Yaponiyada eramizning birinchi yuz yilligida shox saroylari qoshida va
ibodatxonalarda kutubxona arxivlari mavjud bо‘lgan. Bundan tashqari arxeolog
olimlar tomonidan kо‘pgina qadimiy davrlarga tegishli arxiv qoldiqlari topilgan.
Ular Bog‘ozkuy, Quyunjiq, Tel-el-Amarn, Nineveya, Kultepa arxivlaridir.
II – BOB. Qadimgi Sharq davlatlarida arxiv sohasining rivojlanishi.
1
http://annales.info/sbo/contens/ist_arh.htm
12

2.1 Qadimgi Ossuriya, Finikiya, Urartu davlarida arxiv muassasalarining
shakillanishi.
Bizgacha O s suriya podsholarining juda k о‘ p yozuvlari yetib kelgan. «Sargon
II ning Ashshurga xati», er.avv. 714 yilda Urartuga q arshi yurishi bayon q ilingan
xatlar yetib kelgan. Podsho Ashshurbanipalning batafsil tarixiy ma’lumot beruvchi
yilnomasi shular jumlasidandir. Yangi Bobil podsholarining 140 ga yaqin
yozuvlari bizga ma’lum. Tarixiy asarlar keyinro q er.avv. IV-III asarlarda paydo
b о‘ ldi. Ko h in Beroyesning (Bobildagi Marduk ibodatxoansi ko h ini), 3 q ismli
«Bobil va Xaldey tarixi»i t о‘ fon davridan Makedoniyalik Iskandar davrigacha
davom etgan asari di qq atga sazovordir. Bizgacha bu asarning parchalari о‘ rta asr
tarixchilari asarlarida keltirilgan ma ’ lumotlar or q ali yetib kelgan 1
.
Uruk podshosi Jmerkar t о‘g‘ risidagi epik po e malarda
Shu merning ilk sulola davrida ( e r.avv. III ming yillik boshlari) uzo q mamlakat
Aratta ( E ron h ududi) bilan alo q asi t о‘g‘ risida q izi q arli ma’lumotlar beriladi.
Shu mer po e masi «Gilgamesh va Aga» da Urukning Kish sha h ri q aramligidan
mu st a q il b о‘ lishi uchun kurashi t о‘g‘ risidagi ani q ma’lumotlar mavjud. Akkad
podsholigining asoschisi Buyuk Sargon t о‘g‘ risidagi Akkad afsonalari sa q lanib
q olgan. Shu mer, Bobil va Osuriya yodgorliklaridan q immatli tarixiy ma’lumotlar
olish mumkin. «Gilgamesh» do st oni h a q i q iy tarixiy xazina h isoblanib, uning matni
Nineviya sha h ridagi mashhur Osuriya podshosi kutubxonasidan topilgan. Bu
do st on er. avv. II ming yillik boshlarida yaratilgan deb taxmin q ilinadi 2
.
Eng q adimgi yodgorliklar Kavkaz orti
xududlarining Q adimgi Urartu davlatiga tegishli er.avv. IX-VI asrlarga oid yozma
manbalar topilgan. Ushbu yozma manbalar loydan yasalgan q alin loy
taxtachalaridagi matnlar va shu bilan birga toshlarga yozilgan, q urollarga, h arbiy
yurishlardan oldin yozilgan klinopislar topilgan. Q ora dengiz shimolidagi
eramizgacha V-VI asrlarga oid q adimiy sha h ar q oldi q laridan marmar arxivlari
sa q lanib q olgan. Ular katta-katta toshlarda,devorlarda, q abristonlarda bitib
1
Иофе В. Г. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного мира. – Т., 2009. C. 97 .
2
Kabirov. A. Qadimgi sharq tarixi. “Taffakur”., T. 2016. Б.165.
13

q oldirilgan. Arxiv h ujjatilarida tinchlik bitimlari, q onunlar, xal q yi g‘ ini q arorlari va
mansabdor shaxslarning h isobotlaridan iborat.
Kichik Osiyoda arxiv yozuv bilan bir va q tda
paydo bо‘lgan. Ularda yana er.avv. I asrga oid yozuvlarda Kichik Osiyo davlati
bо‘lmish Parfiya davlatining i q tisodiy-siyosiy h ayoti tо‘ g‘ risida ma’lumotlarni
uchratish mumkin. О‘rta dengizning sharqiy sohilidagi qadimgi viloyat.
Rivoyatlarga kо‘ra, Finikiyaning aholisi Eritreya dengizi sohillaridan
kelgan; ayrim finikiyalik tarixchilarning fikricha, finikiyaliklar
Finikiyaning tub aholisidir. Miloddan avvalgi 5—4 ming yillikda Finikiya
о‘zining qulay geografik joylashuviga kо‘ra, Mesopotamiya va Nil
vodiysi aholisi bilan faol savdo-sotiq olib borgan. Miloddan
avvalgi 2 ming yillik boshlarida quldorlik shahar-davlatlari: Ugarit
(RasShamra), Sidon (Sayda), Beruta (Bayrut), Arvad(Arad), Tir (Sur) va
boshqalar vujudga kelib, ular miloddan avvalgi XII asrgacha Misr
fir’avnlari qо‘l ostida bо‘lgan. Miloddan avvalgi XIII asr oxiri - XII
asrning boshida Finikiya nihoyat Misr mustamlakasidan xalos bо‘lgan.
Miloddan avvalgi
1 ming yillikda Finikiya О‘rta dengiz sohil bо‘yining Markaziy va G‘arbiy
qismini egallab, bu yerlarga kо‘plab finikiyalik savdogarlar va
qaroqchilar kelishi avj olgan. Tasos orolida temir rudasi konlari
ochilgan, Melkart xudosi ibodatxonasi va kichik qishloq bunyod etilgan.
Atlantika okeaniga tutashgan Shimoliy Afrika soxillarida, Like,
Ispaniyaning janubiy kismida, Gades, Malaka, Seksi, Abdera, Sitsiliyada
Motiya, Panorm va Sardiyada Nora shaharlari qad kо‘targan. Finikiyada
hunarmandchilik, savdo-sotiq, kemasozlik juda taraqqiy qilgan; dengiz
yо‘llaridan keng foydalanilgan. Shaharlar о‘rtasida hukmronlik uchun
14

kurashlar natijasida kucheizlangan Finikiya miloddan avvalgi VIII – VII
asrlarda Ossuriyaga, miloddan avvalgi VI asrda Bobilga, miloddan avvalgi 539
yildan 332 yilgacha axomaniylar davlatiga bо‘ysungan.
Finikiya miloddan avvalgi 332 yildan makedoniyalik Aleksandr davlati,
miloddan avvalgi III asr о‘rtalaridan Salavkiylar davlati qо‘l ostida bо‘lgan. Shu
vaqtdan boshlab Finikiyada ellinlashtirish jarayoni kuchaygan. О‘rta dengiz
bо‘yidagi Delos, Afina va boshqa shaharlarda finikiyalik savdogarlarning
faktoriyalari va uyushmalari paydo bо‘lgan. Miloddan avvalgi II – I asrlarda
Kiprda Yunon-Finikiya podsholigi vujudga kelgan. Miloddan avvalgi 63 yildan
boshlab Finikiya Rimning Suriya provinsiyasi tarkibiga kirgan. Astasekin
finikiyaliklar Suriyaning boshqa aholisi tarkibiga singib ketgan. Finikiy yozuvi -
miloddan avvalgi 2-ming yillik о‘rtalarida Finikiyada paydo bо‘lgan
hamda finikiyaliklar va karfagenliklar, qadimgi yahudiylar va moavliklar
tomonidan mil. IV asrgacha foydalanilgan konsonant harftovush
yozuvi. Finikiya yozuvi ugarit yozuvi yoki qadimgi arabiy (tamud, safati,
lixyoni) alifbolar bilan birga rasmli qadimgi xanaan bо‘g‘inli konsonant
yozuvidan kelib chiqqan bо‘lsa kerak. Finikiya
yozuvidagi grafemalar soni (22 ta) asosiy manba yozuvdagiga (29—30
grafema) nisbatan kamaygan. Unda faqat undoshlargina ifodalangan,
unlilar mutlaqo ifodalanmagan — F inikiya yoz uvi sof konsonant yozuv
b о ‘lgan. Harflar muayyan qat’iy ketmaketlikda joylashgan, ya’ni alifboni
tashkil etgan. Har bir
harf belgili nomga ega b о ‘lgan va nomlar ayni harf bildirgan tovush
b ila n boshlangan. Mas alan , b — «bet», d — «dalet», g — «gimel» va
shu k abilar. Finikiya yozuvi о‘ngdan chapga qarab gorizon tal holatda
yozilgan. Bu yozuvning paydo bо‘lishi insoniyat tarixida yozuvni
takomillashtirishda olg‘a qо‘yilgan qadam bо‘lgan, chunki birinchi marta sof
15

tovush yozuvining, grafemalar soni aniq bо‘lgan mukammal alifboning yuzaga
kelishi jamiyatda yozuvni biladigan kishilar doirasini nihoyatda kengaytirib
yuborgan 1
. Miloddan avvalgi XII asrda tо‘la shakllangan Finikiya yozuvi
finikiyaliklarning О‘rta dengiz bо‘ylarida barpo qilgan mustamlaka yerlarida
tarqalgan. X – IX asrlarda Finikiya yozuvidan oromiy yozuvi (undan esa yahudiy,
nabotiy, arab; Old va Markaziy Osiyoning boshqa alifbolari, jumladan, bilvosita
gruzin va arman; sug‘d, uyg‘ur va mо‘g‘ul yozuvlari va boshqa yozuvlar) paydo
bо‘lgan. XI –
VIII asrlarda esa yunon, keyinroq lotin, Kirill alifbolari, brahmi yozuvi (undan
Hindiston, Shimoli-Sharqiy Osiyo va Tibet yozuvlari) kelib chiqqan.
Ma’lumotlarga qaraganda, hozir bizga ma’lum bо‘lgan harftovush tizimidagi
alifbolarning F qismidan kо‘prog‘i Finikiya yozuvidan tarqalgan.
Finikiya yozuvida bitilgan eng qadimgi yodgorliklar miloddan avvalgi XII-X
asrlarga mansub bо‘lib, Finikiyaning о‘zidan emas, balki uning
mustamlakalari hududidan topilgan (ular kо‘p emas).
Finikiya yozuvidagi yodgorliklarning kо‘pchiligi miloddan avvalgi V asr —
milodiy II – III asrlarga mansub. Undan keyingi davrda Finikiya yozuvi oromiy
yozuvi tomonidan siqib chiqarilgan. Yozma manbalar xususida aytish mumkinki,
Finikiya bilan Suriya xududidan topilgan yozuvlar uncha kо‘p emas, buning
sababi, uzluksiz davom etgan urushlar vaqtida qadimgi kutubxona va arxivlarning
shafqatsiz vayron qilinganligi bо‘lsa kerak. Topilgan yozuvlar ichida Ras-Shamra
yaqinidagi shahar xarobalaridan topilgan va maxsus alifbeli mixxat bilan bitilgan
yozuvlar katta ahamiyatga ega. Bu yozuvlarning kо‘pchiligi afsonalardan olingan
tekstlar bо‘lib, Shimoliy Suriya qabilalarining eramizdan avvalgi II ming yillik
о‘rtalaridagi dini tо‘g‘risida aniq ma’lumotlar beradi.
Suriya va Finikiyaning bu davrdagi siyosiy tarixini о‘rganish uchun Amarna
arxividan topilgan (diplomatiyaga doir) xatlar, shuningdek xett hujjatlari alohida
ahamiyatga egadir. Finikiyaning о‘z yozuvlari shu mahalgacha juda ham oz
1
www.arxiv.uz
16

topilgan. Finikiya yozuvlaridan eng muhimlari Sidonni qazish vaqtida topilgan
bо‘lib, fors davriga taalluqlidir. Qadimgi Qilikiya xududidan, Qora tepadan,
Antitavr tog‘laridan topilgan Finikiya yozuvlari eramizdan oldingi IX asrdagi
shimoliy Finikiya davlatlarining tarixi tо‘g‘risida yangi material beradi. Suriya
bilan Finikiya tarixini о‘rganish uchun yana Bobil va Osuriya yozuvlari ham,
jumladan eramizdan avvalgi VIII—VII asrda о‘tgan Osuriya podsholarining
ma’muriy yozishmalari katta ahamiyatga egadir. Tarixiy manba bо‘loladigan asl
nusxa hujjatlarniig juda kamligi tarixchilarni antik mualliflarning asarlariga
murojaat qilishga majbur etadi; antik mualliflarda qadimgi Suriya va Finikiyaga
oid kо‘p va qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan. Finikiyaliklar tо‘g‘risndagi
ba’zi ma’lumotlar Gomer dostonlarida saqlanib qolgan.
Iosif Flaviyda Finikiya shahri Tirning qadimgi yilnomalaridan keltirilgan
ma’lumotlar saqlangan. Finikiyaning siyosiy tarixi va madaniyatiga oid muhim
ma’lumotlarni Gerodot asarlaridan topish mumkin. Nihoyat, eng qadimgi
finikiyaliklarning dini va afsonalariga oid juda muhim ma’lumotlar ilk xristian
davrining yozuvchisi Yevseviyning asarlarida saqlanib qolgan; Yevseviy
finikiyalik Sanxoniatonning bibllik Filon tomonidai grek tiliga tarjima qilingan va
о ‘zi (Yevseviy) yashagan davrgacha saqlanib kelgan -g‘oyat qimmatli asaridan
foydalangan.
Osuriyaning eng yirik shaharlari Ashshur, Qalax, Nineviya va Dur-Sharrukin
shaharlarini qazish ishlari Osuriya tarixini о‘rganish uchun juda katta material
berdi. Bu shaharlar qazilgan paytda, u yerlardan qadimgi saroy va
ibodatxonalarning kо‘p xarobalari, arxitekturaga oid har xil yodgorliklar, uy-
rо‘zg‘or buyumlari, diniy e’tiqod yodgorliklari topildi va bular ichida qadimgi
zamon yozuvlarining juda kо‘p topilganligi xususan katta ahamiyatga egadir 1
.
Sо‘nggi vaqtlarda subareylar bilan osuriyaliklarning eng qadimgi aholi punktlari
bо‘lgan joylarda bir qancha qazish ishlari о‘tkazildi. Tepa-Gavraning bir oz
sharqida turgan Nineviya shahri yaqinidagi Arpachiyada va, nihoyat, quyi Zab
daryosidan sharq tomondagi Arrapxa (Kirkuk)da topilgan eng qadimgi buyumlar
1
Boynazarov. F. Qadimgi dunyo tarixi. “ Iqtisod – Moliya ”., T ., 2006. B .167.
17

va yozuvlar ham juda muhimdir. Eng qadimgi shumerliklarning Al-Obeidadan
topilgan va qadimgi mitanniyliklarning Tel-Xalafdan qazib olingan yodgorliklari
qaysi zamonga mansub bо‘lsa, Arpachiyadan topilgan eng qadimgi yodgorliklar,
shu jumladan, geometrik naqsh solinib va muayyan stilda ishlangan sopol idishlar
ham taxminan shu davrga mansub. Bu buyumlarning hammasi dastlab metall
paydo bо‘lgan va urug‘chilik tuzumi yemirilib borayotgan davrdagi moddiy
madaniyat taraqqiyotining bir xil bosqichini aniqlashga imkon beradi.
Qadimgi Osuriya
xududida, jumladan, Tigr daryosining yuqori qismida va Yevfrat daryosining о‘rta
qismida 1927 yildan 1938 yilgacha katta qazish ishlari о‘tkazildi. Bu qazishlar
natijasida bir qancha shaharlar, saroylar va ibodat x o n a l a r qazilib, ulardan moddiy
madannyat va yozuvlarga doir juda kо‘p yodgorliklar topildi. Bu esa Osuriyaning
neolit davrdai boshlab to Osuriya davlatining yiqilguniga qadar о‘tgan tarixini
chuqur о‘rganishga imkon beradi. Xorsobodda Sargon II ning poytaxtini qazish
vaqtida shahar qal’asi topildi, bu qal’a ichida oltita ibodatxona va oliy mansab
zgasi bо‘lgan amaldorlarning rezidensiyalaridan iborat podsho saroyi bо‘lgan.
Qо‘rg‘on devorlari bilan о‘ralgan shaharning janubiy qismida bir saroy topildi, bu
saroy taxt vorisi, bо‘lg‘usi podsho Sinaxerib uchun qurdirilgan bо‘lsa ham ajab
emas. Qimmatli bir qancha yozuvlar orasida eramizdan avvalgi XXI asrdan to VIII
asrgacha davlatni idora qilib kelgan osur podsholarining rо‘yxati topilgan. Osuriya
poytaxti Nineviyada о‘tkazilgan keyingi qazishlar ham kо‘pgina yangi
ma’lumotlar berdi. Xudo Nabu ibodatxonasi sinchiklab tekshirilganida osur
podsholarining binokorlik ishlariga doir yozuvlari topildi. Akkad podshosinin,
ehtimol, Sargon I ning bronzadan ishlangan boshi va Xammurapi zamonidagi
yozuv ham shu ibodatxona xarobalaridan topildi. Eramizdai avvalgi tо‘rtinchi
ming yillikka borib taqaladigan arxaik davrga oid beshta arxeologik qatlamning
о‘rganilishi juda ham muhim ish bо‘ldi. Nineviya Osuriyaning eng yirik shahari
bо‘lgan. Yevfratning о‘rta qismida,
Karxemishning sharqida va janubi-sharqida Osuriyaga qarashli katta viloyat
shaharlarining xarobalari qazib topildi. Bu—Bit-Adina degan Aramey davlatining
18

poytaxti, Til-Barsib shahri bо‘lib, u Yevfrat daryosining qirg‘og‘ida joylashgan va
uni Salmanasar III istilo qilgan. Bu yerdan Salmanasar SH qurdirgan va
keyinchalik, eramizdan avvalgi VIII va VII asrlarda ikki marta qaytadan tuzatilgan
katta osur saroyining qoldiqlari topildi. Osurlar san’ati va moddiy madaniyatiii
yorqin kо‘rsatuvchi ajoyib devor yozuvlari kishini ayniqsa qiziqtiradi. Ossuriya
territoriyasidan va unga qо‘shni mamlakatlardan topilgan yozma manbalar
Ossuriya tarixini о‘rganish uchun eng qimmatli material bо‘lib xizmat qiladi.
Kappadokiyadagi Qultepadan topilgai hujjatlar Ossuriyaning eng qadimgi tarixini
oydinlashtirib beradi. Bu hujjatlar, aftidan, Kichik Osiyoning sharqiy о‘lkalaridagi
savdo qarorgohlarining arxividan chiqqan bо‘lsa kerak; bu qarogohlar dastlab
osurlar tomonidan barpo qilingan, keyin, eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik
oxirlarida, u yerga xett qabilalari kelib joylashgan. Bu hujjatlarda kо‘pincha
osurlarning asl nomlari tilga olinadi va osurlarga xos sanalar uchraydi.
Osur yozuvlari
orasida uchragan birdan-bir yirik yuridik hujjag «osuriya qonunlari» deb atalgan
qonunlar, yoki, tо‘g‘riroq qilib aytganda, sud ishlariga oid tо‘plamning bir
qismidir; bu tо‘plamnin g 79 moddasidan 51 tasi oila huquqiga doir bо‘lib, u
eramizdan avvalgi II ming yillikning taxminan о‘rtalarida (eramizdan avvalgi XV
—XIII asrlarda) tuzilgan bо‘lsa kerak. Bu tо‘plam matni Ossuriyaning qadimgi
poytaxti Ashshur shahri xarobalari ichidan topilgan. Bu qonunlar Ossuriya
tarixining muhim manbai bо‘lib, qadimgi osurlarning iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi
bir qadar oydinlashtirib beradi.
Podsho yozuvlari, yilnomalar, «limmu» amaldorlariping rо‘yxatlari (yillar
shu amaldorlar nomi bilan atalgan), tarixiy-diplomatik hujjatlar, masalan, osur
podshosi Adadnirari zamonida Osuriya bilan Bobil о‘rtasida tuzilgan shartnoma
haqidagi tarixiy ma’lumot, nihoyat osur podsholarining mahalliy amaldorlar bilan
ma’muriy ishlar yuzasidan olib borgan juda qimmatli yozishmalari (bu
yozishmalar asosan Osuriya davlatining sо‘nggi asrlariga oiddir) keyingi davrlarni
о‘rganish uchun katta ahamiyatga ega. Osuriya podshosi Ashshurbanipal
kutubxonasidan topilgan juda kо‘p xilma-xil yozuvlar Osuriyada madaniy
19

taraqqiyot ancha yuqori darajada bо‘lganidan guvohlik beradi.
Tukulti-Ninurta istilochilik siyosatini yanada zо‘r berib amalga
oshirgan, Tukulti-Ninurta sharqqa, janubi-sharqqa, ya’ni Elam о‘lkalariga qarshi
hamda g‘arbga va janubi-g‘arbga, ya’ni Xana, Mari va Raniqu mamlakatlariga
qarshi bir qancha harbiy yurishlar qilgan. Tukulti-Ninurta Shimoliy Suriyaga,
ehtimol, undan ham nariroq shimol tomonga yurib borib, xettlarning shimoliy
Ossuriyadagi davlatlarini tor-mor keltirgan va bu davlatlardan 28.800 kishini asir
olib ketgan. Tukulti-Ninurta katta qо‘shin tо‘plab, shimol tomonga, Van kо‘lining
g‘arbidagi Nairi degan tog‘li mamlakatga qarshi qо‘shin tortib borgan va Nairida
43 ta mahalliy xukmdorning birlashgan ittifoqini yanchib tashlagan. Nihoyat, osur
podshosining Bobilga qarshi qilgan g‘olibona yurishi juda katta muvaffaqiyat
qozongan. Ossur qо‘shinlari Bobilni bosib olganlar, undagi istehkomlarni buzib
tashlaganlar, boy va bir zamonlar qudrati bilan shuhrat qozongan Bobil shaharini
xarobazorga aylantirganlar, xudo Marduk ibodatxonasini talaganlar va Bobil
xudosining haykalini о‘lja qilib о‘zlari bilan olib ketganlar.
Ammo O s suriya hali Bobilni batamom yenga oladigan darajada
kuchli b о ‘lmagan. Eramizdan avvalgi XII asrda Bobilda katta о ‘zgarishlar yuz
be r gan. Kassitlar sulola sidan b о ‘lgan s о ‘nggi podsho ag‘darilib, Bobil podsholari
taxtiga IV Bobil sulola siga asos solgan g‘ayratli Navuxodonosor 1 о ‘tirgan. Osur
podsholari n ing barcha q о ‘shni xalqlarga qarshi olib borgan davomli va qattiq
urushlari mamlakatni xiyla zaiflashtirib q о ‘yga n , natijada O s suriya orqaga qarab
ketgan va hatto vaqtincha bobilliklar ta’siriga tushib qolishga ham majbur
b о ‘lgan 1
. Faqat eramizdan avvalgi XII asr oxiridagina O s suriya podshosi
Tiglatnalasar I O s suriyaning avvalgi qudratini tiklagan. Tiglatpalasar I shimoldagi
Nairi mamlakatiga g‘olibona yurish qilib, bu mamlakatda juda k о ‘p va qimmatli
о ‘ljalar q о ‘lga tushirganini о ‘z yozuvlarida batafsil bayon qilgan. Tiglatpalasar I
O s suriyaning g‘arbida yashagan qabilalarni tor-mor keltirgandan keyi n , Suriyaga
ham kirishga muvaffaq b о ‘lgan. U, Finikiya qirg‘og‘idagi Bibl, Sidon va Arvad
degan muhim savdo shaharlarini q о ‘lga kiritib, bu shaharlarni xiroj t о ‘lashga
1
Дьяконов И. М., Общественный и государственный строй древнего Двуречья. Шумер, М., 1959. C .85.
20

majbur etgan. U, О‘ rta dengizda arvadlilarning kemalarida suzib yurdim deb faxr
bilan gapirga n . Hatto uzoqdagi Misr ham O s suriya podshosining qudratini tan
olishga majbur b о ‘lgan. Misr fir’avni O s suriya podsholigining poytaxtidagi
hayvonot bog‘ini boyitish maqsadi bilan b о ‘lsa kerak, O s suriya podshosiga sovg‘a
qilib timsoh bilan begemot yuborgan 1
. O s sur podshosi Bobilga ham qudratli
changalini tashlab, Akkadga bir necha marta g‘olibona yurish qilgan va Sippar
bilan Bobil shaharlarini bosib olgan. Ammo O s suriyaning eng xatarli dushmanlari
Tigrning g‘arbidagi bepoyon ch о ‘llarda, asosan, Yevfrat daryosi n ing sharqiy
qirg‘oqlarida b о ‘lgan. Bu dushma n lar aramey (axlamu) qabilalari b о ‘lib, ular
avvallari ham O s suriyaga xavf solib turganlar, ammo о ‘sha vaqtdan e’tiboran ular
O s suriyaga bostirib kirib, uni vayron qila boshlaga n lar.
Tiglatpalasar aramey qabilalarini yengib, ularni Yevfrat daryosining g‘arbiy
qirg‘og‘iga uloqtirib tashlashga muvaffaq b о ‘lgan. Lekin T iglatpalasar о ‘lga n dan
keyin, tez orada, O s suriya orqaga keta boshlagan. Uzoq davom qilgan urushlar
bilan kuchsizlangan mamlakat, endi k о ‘chmanchilarga yetarli darajada qarshilik
k о ‘rsata olmay qolgan. Arameylarning hamma yoq n i vayron qilgan hujumlari
O s suriyaning qudratini asta-sekin ketkiza boshlagan. O s suriya q о ‘lga kiritgan
hamma yerlaridan mahrum b о ‘lgan. Bu esa, O s suriyaning tushkunlik davri
b о ‘lgan. Bu davrga doir yozuvlar va yodgorliklar juda ozgina saqlanib
qolgan. Hujjatlar bо‘lmaganligi tufayli, eramizdan avvalgi IX asrda Ossuriyani
ikkinchi marta yuksalishga olib kelgan ijtimoiy-iqtisodiy sabablarni ham ochib
berib bо‘lmaydi. Ammo bizga ma’lumki, Old Osiyoning shimolida eramizdan
avvalgi ikkinchi ming yillik oxirida temir ishlatila boshlagan, zamon о‘tishi bilai
temir bronzani tobora kо‘proq siqib chiqargan. Eramizdan avvalgi XIII asrga
kelganda, ibodatxonalarga poydevor solish vaqtida tsmir buyumlarni nazr etib
qо‘yganlar. Tiglatpalasar I ning yozuvlarida podsho nayzasining uchi temirdan
qilinganligi tilga olingan. IX asrdagi osur yilnomalarida temir motigalar va
xanjarlar eslatilib о ‘tilgan. U davrda bronza bilan bab-baravar temir ham
ishlatilgan. Hujjatlar bо‘lmaganligi tufayli,
1
Карапетянц И. В. Научно технические архивы в зарубежных странах. – М., 2002. C . 170.
21

eramizdan avvalgi IX asrda Ossuriyani ikkinchi marta yuksalishga olib kelgan
ijtimoiy-iqtisodiy sabablarni ham ochib berib bо‘lmaydi. Ammo bizga ma’lumki,
Old Osiyoning shimolida eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillik oxirida temir
ishlatila boshlagan, zamon о‘tishi bilai temir bronzani tobora kо‘proq siqib
chiqargan. Eramizdan avvalgi XIII asrga kelganda, ibodatxonalarga poydevor
solish vaqtida tsmir buyumlarni nazr etib qо‘yganlar. Tiglatpalasar I ning
yozuvlarida podsho nayzasining uchi temirdan qilinganligi tilga olingan. IX
asrdagi osur yilnomalarida temir motigalar va xanjarlar eslatilib о ‘tilgan. U davrda
bronza bilan bab-baravar temir ham ishlatilgan.
2.2 Qadimgi Mesopotamiyada topilgan arxiv hujjatlarining turlari.
Quyunjik xarobalaridan Ossuriya poytaxti Nineviya shahri qoldiqlari topilib,
uni о‘rganish ishlari XX asrning 30 yillarigacha davom etgan. Qazish ishlari
arxeolog olimlar G.Leyard, R.Kempbel-Tompsonlar tomonidan olib borilgan.
Quyunjiq tepaligining pastki qatlamlari er.avv. VI-III asrlarga oid. Eng Qadimgi
davrlarga oid er.avv. 23-18 asrlarga tegishli. Akkad davlati xukmdorining
bronzadan ishlangan boshi, saroy qoldiqlaridan chizilgan sur’atlar topilgan.
Xarobalardan Nabu, Ishtar ibodatxonalari Sinaxreb va Ashurbanipal saroyi
qoldiqlari topilgan. Eng ahamiyatli topilmalardan biri Ashurbanipalning arxiv-
kutubxonasi bо‘lib undan: loy taxtachalaridagi shumer tilidagi matnlar, ossur-
vavilon adabiyotlari va ilm fanga oid manbalar, ish hujjatlari topilgan. Mixxatni
deshifrovkasi (о‘qilishi)masalasi bilan shug‘ullangan mutaxassislardan biri,
Mesopotamiya, Eronga birinchi ilmiy safar qilgan kishi XVII asrda yashagan
daniyalik olim, K.Nibur edi. U Yevropaga q adimgi Eron poytaxti Persepol
saroyidan mixxat yozuvlarini olib keldi 1
.
1802 yilda klassik fanlar о‘q ituvchisi nemis olimi Grotofend 39
1
Альтман М. С. Греческая мифология. М .-Л.: 1937. C .132.
22

ta belgidan 10 ta mixxatni о‘q idi. XIX asrning 30-40 yillarida YA ’ n i Sha r q da uzo q
yillar ishlagan ingliz h arbiysi va diplomati G.Roulingson mixxatlarni о‘q ilishida
katta h issa qо‘ shdi. U Eronda Xamadon (Midiyaning q adimgi poytaxti Ekbatan)
sha h ri yaqinida Behi st un q oyasida Doro I ning uch tildagi ulkan yozuvini topdi.
1947 - yilda Roulingson yozuvning Bobil q ismidagi 600 belgidan 250 tasini
ani q ladi. Olimlar J.Oppenxeym, E.Xinks va boshqalar Mesopotamiyaning Akkad
mixxatlarini о‘q ishga о‘ z hi ssalarin qо‘ shdilar. 1855 - yilda Behi st un yozuvining
uchinchi q ismi elam tilidagi mixxatlar h am olimlar tomonidan о‘q ildi.
XIX asrning 90-yillarida nemis olimi F.Delich akkad tilining grammatikasi
va lu g‘ atini yaratdi. Shu mer mixxat yozuvini о‘q ish keyinro q XIX asrning I
yarmida F. Tyurgo-Danjan, O. Pepel, A. Daymel va A. Falkenshteynlar tomonidan
amalga oshirildi. Bobil-Amoriy podsholigi podsho Xammurapi davrida (er. av.
1792—1750 yillar) ayniqsa gullab-yashnagan. Xammurapi butun Ikkidaryo
oralig‘ini о‘z qо‘l ostida birlashtirib, yirik va kuchli davlat tuzgan. О‘sha davrning
tarixiga oid juda kо‘p hujjatlar saqlanib qolganligi tufayli, biz u davr bilan yaxshi
tanisha olamiz. Bu hujjatlar orasida juda keng qonunlar tо‘plami, podshoniig
mahalliy amaldorlar bilan olib borgan ma’muriy yozishmalari va, nihoyat, XX-
asrning 60-yillarida topilgan g‘oyat muhim diplomatik hujjatlar alohida о‘rin
tutadi. Bu hujjatlarga kо‘ra, Xammurapi, Larsada
о‘rnashib olgan elam hukmdorlari Frot daryosining g‘arb tomonidagi katta Mari
davlatinipg hamda О‘rta va Shimoliy Mesopotamiya shaharlarining podsholari
yuritgan tashqi siyosat murakkab va bosh-oxiri yо‘q siyosat bо‘lgan. Butun
Mesopotamiyani о‘z hokimiyati ostiga birlashtirishni maqsad qilib olgan
Xammurapi bular orasida eng faol tashqi siyosat olib borgan. Xammurapi shu
maqsadga erishishga intilib, о‘zining harbiy kuchlaridan, shuniigdek,
diplomatiyaning turli vositalaridan keng suratda foydalangan. U Mari davlatining
podshosi Zimrilim bilan harbiy ittifoq tuzib, о‘z dushmanlarini birma-bir tor-mor
keltirgan. Xammurani о‘z podsholigining boshlarida Shumer shaharlari Isin, Uruk
va Urni bosib olgan. Sо‘ngra u ittifoqdoshi Zimrilimniig roziligi bilan О‘rta
Mesopotamiyada ham о‘z hokimiyatini mustahkamlab olgan. Zimrilim
23

Xammurapiga yozgan diplomatik maktublaridan birida quyidagi sо‘zlar bilan
Xammurapiga Akkadda bemalol harakat qilishga rozilik bergan.
«Agar Eshnunna knyazlari seni
tan olsalar, Eshnunna mamlakatining podshosi bо‘lib, unda hukmronlik qil. Agarda
ular seni tan olmasalar, о‘zingdagini... о‘tqazib qо‘y, u ularga podsholik qilsin».
Xammurapi о‘zining eski raqibi Larsada mahkam о‘rnashib olgan Elam hokimi
Rimsin bilan uzoq vaqt shiddatli kurash olib borgan. Xammurapi о‘z
podsholigining 31-yilida «xudo Anu va xudo Enlil yordami bilan Emutbal
mamlakatini va podsho Rimsinni tor-mor keltirgan» hamda Rimsinni qochib
ketishga majbur qilib, Shumerni о‘z podsholigiga qо‘shib olgan, Xammurapi Mari
podshosining harbiy yordamiga tayanib, Shimoliy Mesopotamiyaga kirishga va
Dajla atroflarida hamda Frotning о‘rta oqimida mustahkamlanib olishga dadil
urinib kо‘rgan. Shimoliy Mesopotamiya ham Bobil uchun, ham Mari uchun
iqtisodiy va strategik jihatdan katta ahamiyatga ega bо‘lgan Shimoliy
Mesopotamiyadai yog‘och va ruda, shuningdek turli xil boshqa mollar olib
ketilgan. Sharqqa, shimolga, shuningdek Karxemish orqali g‘arbga, Suriya
shaharlari hamda О‘rta dengiz portlariga boradigan muhim savdo yо‘llari shu
Shimoliy Mesopotamiyadan boshlangan. Nihoyat, Shimoliy Mesopotamiyada
hukmronlik qilish Bobilning shimoliy chegaralarini tog‘ qabilalarining doimiy
hujumlaridan saqlashga imkon tug‘dirgan. Shuning uchun ham Mari podshosi
Zimrilim va Bobil podshosi Xammurapi shimoliy oblastlarda о‘z ta’sirlarini
mustahkamlashga bab-baravar harakat qilishgan 1
. Mari shahridagi arxivdan
topilgan yozuvlarda Zimrilim о‘ziga itoat qiluvchi knyazlar va hokimlar orqali
Shimoliy Mesopotamiyada bо‘layotgan voqealarni diqqat bilan kuzatib borganligi,
о‘zini bu mamlakatning hokimi deb hisoblaganligi va hatto «Yuqori mamlakatlar
podshosi» deb ataganligi bayon qilingan.
Biroq Zimrilim bu mamlakatda о‘z ta’sirini
mustahkamlash uchun qо‘shinga tayanib ish kо‘rishga va ba’zan qurol ishlatishga
majbur bо‘lgan. Zimrilim ham, Xammurapi ham Subartu qabilalari ustiga о‘z
1
Авдиев А. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент, 1964. B .146.
24

qо‘shinlarini yuborib, Mesopotamiyaning shimolida ba’zi hollarda birgalikda
harbiy harakat qilgan bо‘lsalar kerak. Chunonchi, Zimrilim Subartuga qarshi
kurashgan vaqtida uning ixtiyoriga Xammurapi 3 nafar ming askardan iborat
yordamchi otryad yuborgan. Biroq Zimrilim bu yordamni kam deb hisoblab, Bobil
podshosiga murojaat qilib xat yozgan va bu xatda yordamga kо‘proq qо‘shin
yuborishni, «Yuqori mamlakat» bilan urush olib borish uchun shunday kо‘p
qо‘shin zarurligini bayon qilgan 1
. Lekin Yuqori Mesopotamiyada ana shunday
birgalikda qilingan harbiy harakatlar Bobilning yanada kuchayishiga olib borgan,
xolos. Xammurapi, Shimoliy Mesopotamiyada mustahkamlanib olib, yaqindagina
о‘zining ittifoqchisi bо‘lgan Mari davlatiga qarshi otlangan. Xammurapi
podsholigining 33-va 35-yillarida ikki marta shiddatli hujum qilganidan keyin, bir
zamonlar qudratli va boy bо‘lgan bu podsholikning poytaxtini bosib olgan va
vayron qilgan. Taxminan ayni shu vaqtda Xammurapi
Eshnunna oblastidagi Diala daryosi bо‘ylaridagi yerlarda ham mustahkam
о‘rnashib olgan. Bundan tashqari, Xammurapi Bobil bilan bir oz aloqada bо‘lgan
Mari podshosi orqali Suriya savdo shaharlari bilan iqtisodiy aloqa bog‘lashga bir
necha marta harakat qilgan. Maridagi arxivdan topilgan diplomatik hujjatlarda
Bobil bilan Shimoliy Suriyadagi Ugarit davlati о‘rtasida diplomatik munosabatlar
bо‘lganligi kо‘rsatiladi. Masalan, о‘sha davrga oid bir hujjatda bunday deyiladi:
«Zimrilimga (Mari podshosiga) aytgin: Sening birodaring Xammurapi bunday
deydi: «Ugaritning odami menga hozirgina quyidagilarni yozib yubordi: «Menga
Zimrilimning rezidensiyasini kо‘rsat. Men bu rezidensiyani k о ‘rmoqchiman».
Hozir senga ana shu chopar bilan uning о ‘g‘lini yuboryapman».
Podsho Xammurapining bazalt
ustunga Xammurapi arxaik mixxat bilan yozilgan mashhur kodeksi qonunlar
tо‘plami Bobil podsholigining xо‘jalik va ijtimoiy tuzumini о‘rganish uchun eng
muhim manbadir. Ustunning yuqorigi qismida taxtda о‘tirgan quyosh xudosi
Shamash oldida tantanali suratda turgan podsho Xammurapi tasvirlangan.
Ustunning boshqa hamma joyi 247 moddadan iborat qonunlar tо‘plamining
1
Пендлбери Ж. Археология Крита. М .:1950. C.28.
25

mixxatda yozilgan teksti bilan band qilingan. 35 ta modda yozilgan beshta
ustunchadagi tekst(matn) qirib tashlangan, buni shu ustunchalarni о‘lja qilib
Suzaga olib ketgan Elam istilochisi qilgan bо‘lsa kerak. Bu kodeksning boshqa
nusxalari ham topilganligi tufayli, uning qirib tashlangan tekstini ham tiklash
mumkin. Qadimgi Bobildagi mirzalar va sudyalar boshqalarni о‘qitish maqsadida,
shuningdek sud nshlarida kodeksning ana shu nusxalaridan foydalanganlar.
Xammurapi kodeksi Bobil
qonunchiligiga kuchli ta’sir kо‘rsatgan qadimgi Shumer qonunlarini yanada
rivojlantirgan va ularni ma’lum bir tartibga solgan Xammurapi qonunlar tо‘plami
Shumer sud hukmlari tо‘plamiga qaraganda ancha tizimli tuzilgan va unda qonun
chiqaruvchining mazmun jihatidan bir-biriga yaqin bо‘lgan moddalarni bir guruh
qilib birlashtirishga intilganligi ochiq kо‘rinib turadi. Lekin shunday bо‘lsa ham,
ushbu qonunlar tо‘plamini chin ma’noda kodeks deb bо‘lmaydi, bu kо‘proq ayrim
yuridik hukmlar (janjalli ishlar haqidagi huquqlar) tо‘plamidir. Mazkur tо‘plam
uch qismga bо‘lingan: 1. Kirish, 2. Qonunlar, 3.
Xulosa. Kirish qismida kodeksni chiqarishdan maqsad mamlakatda
haqqoniyat(adolat) о‘rnatishdir, deb kо‘rsatilgan. Buniig ketidan podsho о‘z
unvonlarini birma-bir kо‘rsatib о‘tgan, о‘zining ulug‘vorligini kо‘klarga kо‘tarib
maqtagan, о‘zining mamlakatga qilgan yaxshiliklarini aytgan. Tо‘plamning о‘rta,
asosiy qismida jinoiy ishlarga oid huquqqa sud ishlarini yuritishga, xususiy mulk
huquqining buzilishiga (о‘g‘irlik va talash), jangchilar huquqiga oid moddalar
birma-bir kо‘rsatib о‘tilgan. Ayrim moddalarda kо‘chmas mulkka egalik qilish
huquqlari tо‘g‘risida, savdo-sotiq ishlari, garovga qо‘yish va olish huquqi, oilaviy
huquq tо‘g‘risida, о‘z-о‘zini mayib qilish, me’morlar va kemasozlar ishi
tо‘g‘risida, ishchi kuchini yollash va qulchilik tо‘g‘risida gapirilgan. Tо‘plamning
xulosa qismida podsho xalq oldida qilgan xizmatlarini birma-bir sanab о‘tib,
о‘zidan keyin uning qonunlarini ado etuvchi podsholarga oq fotiha bergan va bu
qonunlarga rioya qilmovchi yoki uni bekor qilishga jur’at etadiganlarni qahr bilan
la’natlagan. Xammurapi zamoniga oid hujjatlar va asosan uning qonunlar tо‘plami
mamlakat va ijtimoiy-iqtisodiy xо‘jalik xayotining umumiy manzarasini bir qadar
26

tiklashga imkon bergan. Katta va markazlashgan davlatda oliy hokimiyat о‘z
qо‘lida tо‘plangan g‘oyat kо‘p yer fondiga tayanib turib, mamlakat xо‘jalik
hayotiga aralashgan va uning rivojlanishini yо‘lga solishga uringan. Qurilish
materiallariga doimo ehtiyoj katta bо‘lganligidan, podsho о‘rmonlarni qо‘riqlash
yuzasidan bir qancha tadbirlar kо‘rgan. О‘rmonzorlar alohida-alohida «о‘rmoi
uchastkalari»ga bо‘lingan va bu uchastkalar о‘rmon xо‘jaliginiig bosh mudiriga
bо‘ysunuvchi maxsus «uchastka mudirlari» qaramog‘ida bо‘lgan. Saqlanib qolgan
bir hujjatda, podsho о‘rmon xо‘jaligining bosh mudiri Ablianum va Sinmagir
qaramog‘iga topshirilgan о‘rmon uchastkalaridan о‘g‘rincha kesib olib ketilgan
daraxtlar haqidagi masalani tekshirishni, shuningdek daraxtlarni kim kesib
ketganligini: о‘rmon uchastka mudirlarining о‘zlarimi, yoki «begona qо‘lmi»
(ya’ni jinoyatchimi),— aniqlashni buyurgan.
О‘rmon uchastka mudirlari daraxtlarning saqlanishi uchun javobgar bо‘lgan.
О‘rmon uchastka mudirlari о‘z mansablaridan foydalanib, biron jinoyat qilsalar,
qatl qilingan. Bobil podsholigi iqtisodiyotida chorvachilik ilgarigidek katta
ahamiyatga ega bо‘lgan. Keng о‘tloqlar, dashtlar va tog‘ etaklari juda ham qulay
yaylov bо‘lgan. Shu yaylovlarda juda kо‘p podalar о‘tlab yurgan. Xammurapn
mollarga egalik huquqini tartibga solib, katta-katta podalarning egalari bо‘lgan boy
chorvadorlar manfaatini ayniqsa qattiq himoya qilgan. Xammurapi kodeksiga
kо‘ra, ish hayvonini ijaraga olgan kishi ijaraga olingan ish hayvoni uchun uning
egasi oldida tо‘la javobgar bо‘lgan va agar hayvonga biron ziyon yetsa (о‘lib
qolsa, kо‘ziga, shoxiga, dumi yokn burun teshigiga zarar yetsa), ijaraga olgan
odam bu zararni egasiga tо‘lashi lozim bо‘lgan. Bu hol juda kо‘p chorva
podalarining ayrim chorvador boylar qо‘lida tо‘planganini kо‘rsatadi, chorvador
boylar esa mollarini kо‘proq kambag‘allarga ijaraga berganlar. Qonunning boshqa
moddalarida chо‘poi о‘ziga topshirilgan qoramollar uchun javobgar ekanligi va
qoramolnnng tamg‘asi о‘zgarib qolsa yoki mol о‘g‘irlab sotilsa, chо‘pon
jazolanishi kо‘rsatilgan 1
. Shubha yо‘qki, qonun chiqaruvchi bu moddalarda juda
kо‘p chorva mollariga egalik qiluvchi quldorlar manfaatini ifoda qilgan.
1
Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T. 2009. B.206.
27

Mesopotamiyaning Dajla va Frot daryolarining
toshqinlari natijasida yaxshi о‘g‘itlanadigan va sug‘oriladigan unumli tuproq
dehqonchilikning rivojlanishiga ayniqsa katta yordam bergan. Dehqonchilik Bobil
davrida ham о‘zining muhim ahamiyatini saqlab qolgan. О‘sha zamonga oid
hujjatlardan birida: «Ekinzorlar—mamlakatning hayoti ekanligini bilmaysanmi?»
deb yozilgan sо‘zlar Bobilda dehqonchilikning ahamiyatini juda yaqqol kо‘rsatib
beradi. U vaqtlarda yer odatda ikki hо‘kiz qо‘shilgan og‘ir, qо‘pol plug bilan
haydalgan. Ba’zan plugga odamlar ham qо‘shilgan; bu esa qullar mehnatidan keng
foydalanilganligini kо‘rsatadi. Tabiiy sharoitlarga kо‘ra, dehqonchilik
xо‘jaligining rivojlanishi ma’lum darajada sun’iy sug‘orish bplan bog‘liq bо‘lgan.
Shuning uchun Xammurapi irrigatsiya ishlarini rivojlantirishga katta ahamiyat
bergan. Xammurapi «mamlakatni g‘alla tо‘la konga aylantirib, yerlarni ishlashni
osonlashtirganligi... parokanda bо‘lib ketgan aholini Shumer va Akkad yerlariga
tо‘plaganligi, bu aholini don va suvga qondirganligi, uni farovonlikka va baxt-
saodatga erishtirganligi» bilan faxrlanadi. Xammurapi buyrug‘i bilan Nar-
Xammurapi degan kanal qazilgan. Bu kanal «Shumer va Akkadga mо‘l-kо‘l suv
beruvchi, о‘z qirg‘oqlarini ekin maydonlariga aylantiruvchi, tog‘-tog‘ g‘alla
yetishtirib beruvchi hamda Shumer va Akkad aholisini doimo suv bilai
ta’minlovchi xalq boyligidir». Podsho — davlat hokimiyati sug‘orish tarmoqlarini
kengaytirish bilan birga, bu tarmoqlarni tartibli holda saqlash uchun ham
g‘amxо‘rlik qilgan. Podsho mahalliy amaldorlarga kanallarni tozalash va
irrigatsiya bilan bog‘liq bо‘lgan har xil ishlarni bajarish tо‘g‘risida doimo
farmonlar berib turgan. Agar butun sug‘orish tarmoqlarini tartibli holda saqlash
davlatning vazifasi bо‘lsa, bu tarmoqlarning har bir ayrim uchastkasini tartibli
holda saqlash, birinchi navbatda, jamoaning vazifasi bо‘lgan. Xammurapi
kodeksining 53—56-moddalari shu masalaga bag‘ishlangan.
Kodeksning bu moddalari irrigatsiyaning tegishli uchastkasini
tartibli holda saqlash uchun har bir jamoa a’zosi javobgar bо‘lgan va, shu bilan
birga, agar biron kishining aybi bilan tо‘g‘on buzilib, qо‘shni uchastkasini suv
bosib ketsa, aybdor nobud bо‘lgan g‘alla haqini egasiga tо‘lashi shart bо‘lgan.
28

Agar g‘allani tо‘lashga aybdorning qurbi yetmasa, kodeksning 54-moddasiga
binoan, aybdorning о‘zi va uning mol-mulki sotilib, shu boyagi zarar tо‘langan.
О‘sha zamonga oid boshqa bir qancha hujjatlarda sug‘orish tarmoqlarini tartibli
saqlash ishlari ustidan markaziy hokimiyat qattiq nazorat qilganligi kо‘rsatilgan.
Agar biron yerda sug‘orishga suv yetishmayotganligi tо‘g‘risida podsho saroyiga
xabar kelib qolsa, saroydan darhol mahalliy amaldorga suv yetishmagan yerlarni
suv bilan ta’minlash uchun zarur choralar kо‘rish haqida tegishli kо‘rsatmalar
yuborilgan. Podsho yerlarini ijaraga olgan kishining yerlari
albatta suv bilan ta’minlanishi zarur bо‘lgan. Ijaraga olingan yerlarni sug‘orish
uchun suv yetishmay qolgan taqdirda esa mahalliy amaldorlar bu yerlarni sug‘orish
uchun zarur chora kо‘rishlari yoki suv bilan ta’min qilingan boshqa yerga
almashtirib berishlari kerak edi. Buni podshoning kо‘pdan-kо‘p xatlari ham
kо‘rsatib turadi. Bu xatlarga kо‘ra, ijaraga olingan yerlarniig bekam- kо‘st
sug‘orilib turishi uchun mahalliy amaldorlar moddiy jnhatdan javobgar bо‘lgan,
yomon sug‘orilish natijasida hosil bо‘lmay qolgan taqdirda yerning ijara haqi
boqimondasini ijarador uchun mahalliy amaldor tо‘lashi lozim edi. Don xо‘jaligi
va chorvachilik bilan birga bog‘dorchilik xо‘jaligi ham keng tarqalgan. Qadimgi
Mesopotamiyaning gullagan boqqa о‘xshashi va ajoyib mevali daraxtlar о‘sadigan
jannat bog‘i haqidagi afsonaning xuddi shu mamlakatda kelib chiqqanligi bejiz
emas. Yer egalarining manfaatini himoya qiluvchi davlat bog‘ egalarining
manfaatlarini yoqlashni ham о‘z bо‘yniga olgan. Xammurapi kodeksining bir
moddasida, birovning bog‘idan ijozatsiz kesilgan daraxt uchun aybdor ancha katta
jarima: yarim mina (252,5 grammga yaqin) kumush tо‘lashi kerak edi.
Bobilniig qulay geografik
о‘rni savdoning ancha rivojlanishiga yordam bergan. Afsuski, Xammurapi
kodeksida kо‘proq qaysi buyumlar olib-sotilganligi haqida kam ma’lumot saqlanib
qolgan. Lekin agrar mamlakat bо‘lgan Bobil podsholigidan chet mamlakatlarga
kо‘proq qishloq xо‘jaligi mahsulotlari chiqarilgan, deyish mumkin. Kodeksning
104-moddasida g‘alla, yung va moy, 237-moddasida esa, bu qishloq xо‘jalik
mahsulotlari bilan birga, xurmo ham tovar sifatida tilga olingan. Bobilda savdo
29

ishlari turli kо‘rinishlarda olib borilgan. Tashqi savdo katta ahamiyatga ega
bо‘lgan. Eng muhim savdo markazlari ikkita eng katta shahar, ya’ni Bobil bilan
Sippardan qо‘shni mamlakatlarga juda kо‘p turli xil tovarlar chiqarilgan. О‘sha
vaqtda Sippar yung gazlama ishlab chiqarishning eng katta markazi bо‘lgan. Shu
sababdan Sippardan yung gazlama juda kо‘plab tashqariga chiqarilgan. Sippardan
gazlama bilan bir qatorda, xususan Elamga xurmo, moy va don chiqarilgan.
Ikkinchi tomondan, Elamdan
Bobilga me t all rudalar (mis, kumush) olib kelingan. Bobil shaharlari O s suriya
bilan qizg‘in savdo-sotiq ishlari olib borgan, shu b i lan birga, Os s uriyada n i Bobilga
asosa n q о ‘rg‘oshin va boshqa xi l me t allar olib kelinga n . Bobil, shun i ngdek Krit
xarobalari d an Bobilning sili n drik muhri topilgan, shunga asoslanib turib, Bobil
bila n Finikiya shaharlari о ‘rtasida sa vd o aloqalari b о ‘lgan, deyish mumkin. Qul
sotish savdo n i ng a lo hid a bir turi hisoblangan. Ba’zi hujjatlarga qar agan da qullar
q о ‘shni tog‘li Gutium mamlakatidan olib kel ing a n . Masalan, bir yozuvda bunday
deyiladi: oq badanli qul lar n i Gutiumdan olib kelish sharti bilan savdogarga moy
be r iladi.
30

Xulosa
Mustaqillikka erishganimizdan so`ng barcha sohalarga e`tibor kuchaydi shu
bilan birga tarixni o`rganish, xolisona yoritish ham davlat siyosati darajasiga
ko`tarildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov tarix va uning
bugungi kundagi ahamiyati haqida gapirib: “Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari, matematika, fizika, kimyo, sanoat, menejment – bularning
hammasi kerak, albatta. Lekin, avvalambor tarixni bilish – bu hayot zarurati”
degan so`zlarida zarracha mubolag`a yo`q.
Manashu kichik tadqiqotda biz Qadimgi Sharq tarixida arxiv
ishining shakillanishini yoritgan ko`plab tarixchilarning asarlaridan foydalanib
arxivshunoslik ilmini salgina bo`lsada boyitishga urindik.
Qadimgi Sharqda ilk sivilizatsiyalar o`chog`i bo`lgan ikki daryo oralig`i
mamlakatlari tarixi o`zining serqirra jarayonlari, o`ziga xos turmush tarsi va
madaniyatining turli-tumanligi bilan alohida ajralib turadi. Shuning uchun ham
o`lka tarixi kishilik jamiyati tarixishunosligida o`zgacha qiziqish bilan
31

o`rganiladi.Bida ham shu qiziqish tufayli kichik tadqiqotimizning birinchi bobi
ikki daryo oralig`i tarixi arxivshunosligi sifatida o`rin egalladi.
Ikki daryo oralig`ining qadimgi tarixiga oid bo`lgan manbalardan Xamurappi
qonunlariga allohida to`xatil o`tildi. Sababi bu qonunlar to`plamidan o`sha
davrning ham siyosiy, ham ijtimoiy, ham iqtisodiy hattoki madaniy hayoti haqida
batafsil ma`lumotlar olish mumkin.
Xamurappi qonunlari va uning davlat va jamiyat hayotida tutgan o`rnini
aniqlashga uringan ko`plab tarixchilarning asarlari tahlil qilindi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Qadimgi Sharq tarixida alohida va
takrorlanmas tarixga ega bo`lgan Misr tarixini yoritgan bir qancha olimlarning
asarlaridan foydalangan holda Misr tarixiga oid arxiv ma’lumpotlarini ochib
berishga harakat qildik. Mazkur kurs ishimizning ikkinchi bobida Qadimgi Rim,
Kichik Osiyo davlattlari, Mesopotamiya davlatlari asosiy manbalar bayoni tavsifi
berildi va xulosa qilib aytish mumkinki Qadimgi Sharq tarixini o`rganishda
yoritilgan manbalar alohida ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
I. Prezident asarlari.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016.
2. Karimov I. A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat
qilish eng oily saodatdir. O ` zbekiston . – T ., 2015.
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Алексеева Е. В., Афанасьева Л. П., Бурова Е. М. Архивоведения. – М.,
2002.
2. Авдиев А. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент, 1964.
3. Алимов И., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик: Ўқув қўлланма. –
Тошкент, 1997.
4. Boynazarov. F. Qadimgi dunyo tarixi. “Iqtisod – Moliya”., T., 2006.
5. Бржостовская Н.В. Архив ы и архивное дело в зарубежных странах.
Москва, 1971.
32

6. Иофе В. Г. Всеобщая история архивов и ведущие архивы современного
мира. – Т., 2009.
7. Тюменев А. И. Передний восток и античность // Вопросы истории. –
1957.
8. Дьяконов И. М., Общественный и государственный строй древнего
Двуречья. Шумер, М., 1959.
9. Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T. 2009.
10. Kabirov. A. Qadimgi sharq tarixi. “Taffakur”., T. 2016.
11. Чориев Ш. Ш. Архивларнинг умумий тарихи ва ҳозирги замоннинг
етакчи архивлари. – Тошкент, 2010.
12. Jumayev. U. О ‘zbekistonda arxiv ishi tarixi., “Turon – Iqbol”., 2006.
13. Sharipova. M. Arxivshunoslik., O’quv qo’llanma., T. 2001.
14. Rajabov. R. Qadimgi dunyo tarixi. T. 2009.
III. Internet ma’lumotlari.
http://annales.info/sbo/contens/ist_arh.htm
www.arxiv.uz
33

Sotib olish