Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025
80 SotishQadimgi Sug‘d arxeologiyasi
![tuzilganligini keltirib o‘tishadi. Hujjatlar oldi-sotdi, ijaraga berish, majburiyat,
kafolat xati kabi huquqiy masalalarni qamrab olgan. Baqtriy tilli hujjatlarning
tuzulishi ham Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlariga o‘xshashligi bilan diqqatni tortadi.
Ularda ham hujjatning kirish formulasi, maqsadi, hujjat tuzilganda guvohlik
qilganlar, tuzilgan sanasi kabi tarkibiy qismlari mavjud. Balki, xoqonlik
tasarrufidagi devon va mahkama ishlarining bir xilda yuritilishi markaziy
hokimiyat tomonidan nazorat qilinganidir. 20
Baqtriya hujjatlaridan Sug‘d konfederatsiyasi hukmdorlari unvoni bilan
aloqador ba’zi ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, hujjatlarda keltirilgan xar yoki
xār unvoni qadimgi eroniy tildagi xšā θ riya – “hukmdor” ma’nosini berib, sug‘diy
tilda [ ә xšē θ ] deb talaffuz etiladigan “ixshid” so‘ziga o‘xshash. Bu ikki atama
yozilishiga qaramay, bir xil ma’no anglatish uchun ishlatilganligi tarixiy haqiqatga
to‘g‘ri keladi. Ushbu masalada olimlarning ham fikri bir joydan chiqqan. Masalan,
M.Is’hoqovning fikriga ko‘ra, ilk o‘rta asrlarda Toxariston hukmdorlari unvoni
sifatida ixrid deb tushunib kelingan unvon paleografik jihatdan manbalarda
chindan ham shunday o‘qiladi. Biroq, bu unvonning tarkibidagi -r- harfi Janubiy
Sug‘d mintaqasida -sh- deb o‘qilishi lozim. Bunday noyob paleografik hodisa
Janubiy Sug‘dga qo‘shni Toxariston (Baqtriya)da amal qilgan yunon-baqtriy
yozuvidagi me’yor ta’sirida yuzaga kelgan. Baqtriy yunon yozuvida resh harfi
shin uchun ishlatilgan. Buning fonologik ma’nosi ushbu tovushlarning o‘zgarishi
o‘rni birligi, talaffuzda esa, biri tor oraliq shovqinli, ikkinchisining talaffuzi
titroqligi bilan belgilanadi. Baqtriy yunon yozuvida esa shin uchun resh dan
foydalanish kabi qabul qilingan paleografik usul bir muddat “milliy” sug‘diy
yozuvning janubiy mintaqa amaliyotiga ta’sir qilgan ko‘rinadi. 21
Biroq, bu amaliyot keng tarqalmagan. Shu sababli, ixrid atamasi tarixan
ixshid atamasining mahalliy varianti deb hisoblanishi lozim. Baqtriya hujjatlarida
bir necha mahalliy hukmdorlarga Turk xoqonlari tomonidan unvonlar taqdim
qilinishi bilan bog‘liq ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu hujjatlarda Turk xoqonlari
20
Shaydullayev Sh.B. O‘zbekiston hududida Davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari (Baqtriya
misolida). Dokt. Diss. Avtoref.Samarqand.2009.
21
Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2008.
8](https://docx.uz/documents/153c0f42-6fbd-4661-87c6-ea8e1e6c4756/page_8.png?v=1)
![«Samarqand sayqali ro‘yi zaminast» [Samarqand yer yuzining sayqali (jilosi)]
behuda aytilmagan.
Amir Temur Samarqandni o‘zgacha mehr bilan qadrladi, obod qildi,
dunyoning sayqaliga aylantirdi. «Samarqand» so‘zining kelib chiqishi to‘g‘risida
bir qancha taxmin va gipotezalar mavjud. Sharq mualliflari «Samarqand» so‘zining
birinchi qismi, ya’ni «Samar» so‘zi shu shaharga asos solgan yoki shaharni bosib
olgan kishining nomi deb hisoblab, bir qancha sun’iy ta’riflarni taklif etdilar.
Biroq tarixda bunday ismli kishi to‘g‘risida ma’lumotlar aniqlanmagan.
So‘zning ikkinchi qismi «kent» (qand)- qishloq, shahar degan ma’noni bildiradi.
Ba’zi yevropalik olimlar, bu nom qadimdan qolgan, sanskritcha «Samarya»ga
yaqin, ya’ni «yig‘ilish, yig‘in» so‘zidan kelib chiqqan deb izohlaydilar. Antik
mualliflarning asarlarida shahar Marokandadeb atalgan. Bu haqiqatga ancha yaqin
bo‘lib, Marokanda - Samarqand atamasining yunoncha aytilishidir. 69
69
5 Самарканд 2750. – Т ., 2007.
40](https://docx.uz/documents/153c0f42-6fbd-4661-87c6-ea8e1e6c4756/page_40.png?v=1)
![9. Muhammadjonov A. Quyi Zarafshon vohasining sug`orilish tarixi. T. :Fan,
1972. -142-bet.
10. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. -T.: Fan, 1991.
11. Muhammadjonov A. Qadimgi Toshkent. -T.: Fan, 1988.
12. Toshev X. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Zarafshon o‘zbeklarining
xo‘jaligi va ish turmushi. T. : Fan, 1987. -4 –bet.
13. Samarqand tarixi [ 1-tom] T. :Fan, 1971. -214-bet.
14. Sanayev I. XIX asrning 2-yarmi va XX asrning boshlarida Zarafshon vodiysi
adabiy muhiti. S. :Fan, 2001. -8-bet
15. Sagdullayev A. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma -T.:
Universitet,
2004.
16. Sagdullayev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat
taraqqiyoti.
O‘quv qo‘llanma -T.: Akademiya, 2000.
18. Sobirov Q. Xorazm qishloq va shaharlari mudofaa inshootlari (mil. avv. VI
asrdan milodiy IX asrgacha). -T., Fan, 2009.
19. Sulaymonov.R.H. Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari. T.: ,,Ma’naviyat”
2004
20. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari -T.: Sharq, 2001. 13. Abulg‘ozi
Bahodirxon. Shajarai Turk. T., 1992.
21. Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. – СПб., 1843.
22. Бёрнс А. Путешествие в Бухару. – М., 1850.
23. Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Т., 1875.
24. Крестовский В.В. В гостях у эмира Бухарского. – СПб., 1887.
25. Фрейман А.А. Описание публикации и исследование документов с
горы
26. Муг. – М., 1962
27. Афрасиаб. Вып. 1. – Т., 1969.
28. Афрасиаб. Вып. 2. – Т., 1973.
44](https://docx.uz/documents/153c0f42-6fbd-4661-87c6-ea8e1e6c4756/page_44.png?v=1)
Qadimgi Sug‘d arxeologiyasi