Qadimgi Xett va Urartu podsholigi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1,017.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

5 Sotish

Qadimgi Xett va Urartu podsholigi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………...……….3
I BOB.QADIMGI XETT PODSHOLIGI…………………….………………….5
1.1. Xett podsholigi tarixi manbalari va tarixnavisligi……………….……….……5
1.2.Yangi Xett podsholigi davrida Buyuk Xett davlati (er. avv. XIV -XII asrlar)..8
1.3. Xett madaniyati…………………………………………………………...….13
II BOB. QADIMGI URARTU PODSHOLIGI ………….…………………….15
2.1.Qadimgi Urartu podsholigi ning davlat tuzumi va gullagan davri………….....15
2.2.Urartuning zaiflashuvi va yemirilishi…………………………………………22
2.3.Urartu madaniyati. ……………………………………………..……….…….30
XULOSA…………………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………..………….……..35
ILOVALAR……………………………………………………………….……..37
1

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi: Miloddan avvalgi II ming yillik boshlarida Kichik
Osiyoda ,qabilalar ittifoqi asosida hududiy jihatdan uncha katta bo‘lmagan shahar -
davlatlar vujudga keldi. Shahar-davlatlarshohlar tomonidan boshqarilishiga
qaramay, ularning ichki ishlari ozod aholining umumiy majlislarida hal qilingan.
Ozod aholi o‘rtasidaboy savdogarlar, sudxo‘rlar katta mavqyega ega bo‘lgan.
Kichik Osiyoda ilk bor alohida yirik davlat tuzishga intilish miloddan avvalgi
XVIII asrning birinchi yarmidan boshlanganiniko‘ramiz. Kussar shahri
hokimi Pitxan (Putxan) qo‘qqisdan tunda Nesa shahriga hujum qilib uni bosib
oladi. Pitxanning vorisi shoh Anitta poytaxtni Nesaga ko‘chirib, bu yerda
istehkomlar,ibodatxonalar barpo etadi. Ko‘p o‘tmay, Xalpa shiddatli
janglardanso‘ng, Xattusa shahrini bosib oladi. Bundan xabar topgan
Burusxandshahri hokimi Anittaga o‘z xohishi bilan taslim bo‘ladi va taxtni
topshiradi. 1
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Ilk temir davri dagi yirik
podsholiklardan biri bo‘lgan. Urartu so‘zi ossuriycha bo‘lib, urartcha –
Biaynili, Bibliya da – Ararat podsholigi nomi bilan yuritilgan. G ‘ arbiy Osiyo dagi
qadimgi davlat ( mil . avv . IX - VI asrlar ). Urartu davlati ravnaq topgan davrida
Armanistonning tog ‘ lik rayonlarini ( hozirgi Armanistonning butun hududi ,
Turkiya va Eronning bir qismi ) ni qamrab olgan . Aholisi asosan urartlar bo ‘ lgan .
Poytaxti – Tushpa shahri bo ‘ lgan ( hozirgi Turkiyadagi Van shahri ) bo ‘ lib , unda
podsho Sarduri I davrida katta qurilish ishlari olib borilgan . Mil . avv . IX asr oxiri –
VIII asr birinchi yarmida Urartu davlati ravnaq topgan . Menuya , Argishti I va
Sarduri II podsholiklari davrida Urartuning hududi ancha kengaygan . Bosib
olingan viloyatlarda qal ’ alar qurilgan ( Ararat tog ‘ ining shimoliy yon bag ‘ rida
Menuaxinili shahri ; Erebuni – Yerevan atrofidagi Arin - berd tepaligi ; Araksning
so ‘ l qirg ‘ og ‘ ida Argishtixinili ). Urartuda qullar mehnatidan keng foydalanilgan .
Mil . avv . VIII asr o ‘ rtasida Ossuriya podshosi Tiglatpalasar III ( mil . avv . 745- 727)
Urartu qo ‘ shinlarini bir necha marta mag ‘ lubiyatga uchratgan va Urartu davlati
1
Эргашев Ш. Қадимги цивилизациялар. – Т.: O‘zbekiston, 2016. -360 б.
2

tarkibiga kiruvchi Shimoliy Mesopatamiya va Shimoliy Suriya ni egallagan .
So ‘ ngra Rusa I davrida Sargon II boshliq Ossuriya qo ‘ shinlarining yurishlari
natijasida mamlakat xonavayron bo ‘ lgan . Biroq mil . avv . VII asrda Urartu Janubiy
Zakavkazeda hali ham o ‘ z mavqeini saqlab qolgan edi . Rusa II (mil. avv. 685-645)
bu yerda yangi qal’alar bunyod etgan (jumladan Teyshebaini). Skif-kimmeriy
yollanma qo‘shini yordamida Urartu podsholari Frigiya podsholigini tor-mor
qilganlar (mil. avv. 676 y.). Midiya podsholigining kuchayishi Urartuni Ossuriya
bilan yaqinlashtirgan. Biroq mil. avv. VI asr boshida Urartu Midiya tomonidan tor-
mor etilgan va uning tarkibiga qo‘shib yuborilgan. 2
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ushbu ish ning maqsadi Qadimgi Xett
podsholigi va Qadimgi Urartu podsholigi o‘rganish.
Kurs ishining tarkibi : Ushbu kurs ish 2 bob, 6 paragraf,xulosa,
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
2
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. -- Москва: Издательство АН СССР, 1960, 53- c
3

I BOB.QADIMGI XETT PODSHOLIGI.
1.1. Xett podsholigi tarixi manbalari va tarixnavisligi .
Er. avv. II ming yillikda halokatga uchragan Xett davlati to‘g‘risida tarixiy
ma’lumotlar XX asr boshlarigacha deyarli yo‘q darajada edi. Bu vaqtgacha Kichik
Osiyo va Shimoliy Suriyada sirli iyeroglif yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. 1887
yil tadqiqotchilar Tell-Amarna arxividagi diplomatik yozishmalarda Xett
podshosining Misr fir’avniga tengligi (uning birodari) eslatib o‘tiladi. Bu
kashfiyot Old Osiyoda qadimda yana bir buyuk davlat mavjud bo‘lganini
ko‘rsatadi. 1906 yil nemis olimi Y. G. Vinkler Bug‘ozqoyada (Turkiya) xettlar
poytaxti Xattusi xarobalarida arxeologik qazishmalarga kirishadi. Qazishmalar
natijasida Yaqin Sharq tillarida bitilgan o‘n minglab taxtachalardan iborat arxiv,
jumladan, Xett-Misr tinchlik shartnomasining mixxat varianti topiladi. Chex
tadqiqotchisi B. Grozniy 1915 yilda chuqur tadqiqotlar natijasida xett tili hind-
yevropa tillar oilasiga mansub degan xulosaga keladi. Natijada Xett davlati
tarixini o‘rganish kuchayib ketadi. Olim A.Getse 1933 yil Xett davlati tarixini
umumiy ocherkini yaratdi. Bundan tashqari A. Getse 1933 yilda Kichik Osiyo
tarixi umumiy ocherkini chop etadi. Muallif Xett davlatining harbiy va sulola
tarixiga asosiy e’tiborini qaratadi. U Xett jamiyatining bir qancha ijtimoiy-
siyosiy muassasalari o‘xshashligiga (yer-mulk, majburiyatli yer egaligi)
asoslanib, xettlarning ijtimoiy tizimini feodal tuzum deb ta’rifladi. Lingvist va
arxeologlar Xett madaniyati asoslarini yaratishda protoxettlar, xurrit qabilalarini
o‘rnini ko‘rsatadigan dalillarni topdilar. 3
Kichik Osiyo davlatchiligida bevosita Xettdan keyin Yunon tasiri kuchayib,
Troya davlati tashkil topib o‘z davrning qudratli davlatiga aylanadi. Qadim
Troyani tadqiq 1870 yildan etgan nemis olimi G. SHliman aynan Turrkiyaning
shimoliy – g‘arbiy xududlarida eramizdan avvalgi 2 min yillikning oxirlarida
o‘ziga hos davlatchilik bosqichi bo‘lganligini aniqladi.. 4
3
Davlat va huquq tarixi : IIV oliy ta ’ lim muassasalari uchun darslik // H . Odilqoriyev , N . Azizov , X . Madirimov . –
T .: O ‘ zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi , 2012. – 345 b .
4
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - T. Fan va texnologiya, 2009. 168-b
4

Davlatchilikni s h akllanishi
Qadimgi Xett podsholigi (er. avv. XVIII-er. avv. XVI asrlar). Er. avv. XX-
XVIII asrlarda Kichik Osiyoda ashshurlik savdogarlar bir necha savdo
koloniyalarini barpo qiladilar. Bu savdo koloniyalari orqali xalqaro savdo olib
boriladi. Eng avvalo, metallar va yuqori sifatli gazlamalar savdosi amalga
oshiriladi. Bu davrda Sharqiy Kichik Osiyoda xett qabilalari boshqa mahalliy tub
joy aholini assimilyatsiya qiladilar.
Kichik Osiyodagi Nesa (Kanes), Burusxan, Kussar va Xattusi kabi shaharlarni
o‘z ichiga olgan siyosiy birlashmalar vujudga kela boshlaydi. Kichik Osiyoning
bu siyosiy birlashmalarining ilk birlashuvi er. avv. XVIII asrning birinchi
yarmida yuz beradi. Viloyatlarning birini hokimi Anitta Nesa shahrini markaz
qilib, Qora dengizdan Kichik Osiyodagi Tuz ko‘ligacha bo‘lgan hududlarni
egallab, bepoyon davlatni barpo qiladi.
Qadimgi Xett davlatida urug‘-jamoa qoldiqlari hali kuchli bo‘lgan. Xett
podsholari o‘z hokimiyatlarini xalq kengashlariga tayanib amalga oshirganlar.
Qurol ko‘tarishga qobiliyatli bo‘lgan barcha erkaklar podsho chiqaradigan
«pankus» deb ataladigan yig‘ilishga muntazam ishtirok etganlar. Zodagonlar
davlat boshqaruvida faol qatnashib, o‘zlarining kuchli tayanchi bo‘lgan
zodagonlar kengashi (Tuliya) orqali xalq yig‘iniga boshchilik qilganlar.
Zodagonlardan tashqari, davlat boshqaruvida podsho oilasi: aka-ukalari va boshqa
qarindoshlari muhim rol o‘ynaganlar. 5
Qadimgi Xett an’anasiga ko‘ra, podshoning vorisi podsho oilasidan
tanlangan. Ko‘pincha voris tanlashda podshoning jiyanlari, uning opa-
singillarining o‘g‘illariga imtiyoz berilgan. Odatga ko‘ra, davlatni ikki hukmdor:
podsho va malika boshqargan. Agar podsho vafot etsa, malika o‘z unvonini yangi
podsho hukmronligi davrida ham saqlab qolgan. Yangi podshoning rafiqasi malika
bo‘lish uchun, sobiq podshoning bevasi-malikaning o‘limini kutib turgan. Anita
vafotidan keyin, er. avv. XVII asr oxirida boshqa Xett urug‘i hokimiyat tepasiga
keladi. Xett davlati asoschilarining birlashtiruvchi siyosatini istilochi va islohotchi
5
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. -- Москва: Издательство АН СССР, 1960, 173 c
5

podsho Labarna (yoki Tabarna, er. vv. 1675-1650 yillar atrofida boshqargan)
tugallaydi. U istilochilik yurishlarini davom ettirib, Tavr tog‘ tizmasining
shimoliy qismini egallaydi va Shimoliy Qora dengizga chiqadi. Xett davlati
chegaralarini “dengizdan-dengizgacha” kengaytirdi. Uning ichki va tashqi
siyosatidan kuchli ta’sirlangan va tan bergan keyingi vorislari Labarna va uning
rafiqasi Tavannanna nomlarini o‘zlariga unvon sifatida qabul qildilar. 6
Labarna mavjud Xett an’analariga zid ravishda o‘g‘li Xattusilini o‘z vorisi
deb e’lon qiladi. Xattusili I (er. avv. 1650-1625-yillar atrofida) poytaxtni
xettlarning sobiq bosh markazi Xattusiga ko‘chiradi (Shu voqeadan keyin, davlat
rasmiy ravishda “Xatti” zamonaviy fanda “Xett” deb atala boshlanadi). Uning
vorisi Mursili I (er. avv. 1625-1590 yillar atrofida) davrida Xett podsholigida
markazlashuv kuchayadi. U Mesopotamiyadan Finikiyaga boradigan yo‘ldagi
asosiy savdo markazi bo‘lgan Shimoliy Suriyadagi Xalpa shahrini bosib oladi.
Mursili I er. avv. 1595-yilda uzoq Bobilga yurish qilib, Xammurapi sulolasini
tugatadi. Ammo mamlakat ichida keskin vaziyat vujudga keladi. Saroy
fitnachilari podsho hokimiyatini kuchayishini istamay, taxt vorisligiga ko‘pgina
da’vogarlar bo‘lishiga imkoniyat beradigan an’analarni saqlab qolishga
urinadilar. Oqibatda Mursili I saroy fitnasi qurboni bo‘ladi. Xett hukmron
tabaqalari ichida o‘zaro kelishmovchiliklar boshlanadi. O‘zaro
kelishmovchiliklarga Telepin I (er. avv. 1530-1500 yillar atrofida) chek qo‘yadi.
Uning davrida faqat podshoning o‘g‘li taxtga chiqish huquqiga ega bo‘ladi. Agar
podshoning o‘g‘illari bo‘lmasa, uning singlisining o‘g‘li va eng so‘nggida
podshoning kuyovlari taxtga davogar bo‘lish qoidasi o‘rnatiladi. Taxt vorisligining
bunday tartibi qat’iy bo‘lib, zodagonlar kengashi «pankus»ning taxt vorisligi
masalasidagi rolini tugatdi. Ammo qolgan masalalarda «pankus» o‘z huquqini
saqlab qoladi. Pankusning yuqori pog‘onasi bo‘lgan «tuliya» hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Tuliyaning ruxsatisiz podsho uning biror-bir a’zosi bo‘lgan zodagonni
qatl qila olmas edi. Agarda tuliyaning ruxsati bilan uning biror a’zosiga podsho
tomonidan o‘lim jazosi berilgan taqdirda ham podsho aybdorning oilasini ta’qib
6
Арутюнян Н. В. Корпус урартских клинообразных надписей. Ереван, 2001. 64-c
6

ostiga olish va mol-mulkini musodara qilish huquqidan mahrum edi.
Tadqiqotchilar, bu davrni (er. avv. XVIIII- er. avv. XVI asrlar) qadimgi Xett
podsholigi davri deb hisoblaydilar.
Telepin va uning o‘g‘li hukmronligidan so‘ng, Xett davlatining tushkunlik
davri boshlanadi. Bu davr O‘rta Xett podsholigi davri (er. avv. XV asr ) deb nom
oladi. Bu davrda Xett podsholigining ahvoli yana og‘irlashadi. Bir asr davomida
Xett davlati va jamiyati go‘yoki tushkunlikni boshdan kechiradi.
1.2.Yangi Xett podsholigi davrida Buyuk Xett davlati (er. avv. XIV -XII
asrlar).
Er. avv. XIV asr boshlarida Old Osiyoda Misr, kassitlar Bobili va Mitanni
davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett davlatining kuchayishi uchun
qulay shart-sharoit tug‘iladi. Er. avv. 1450-yillar atrofida kelib chiqishi xurrit
bo‘lgan omadli amaldor taxtni egallab, yangi Xett sulolasiga asos soladi. Yangi
sulola podsholari qadimgi Xett buyuk davlatchiligi g‘oyalarini qaytarishga da’vo
qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qiladilar. Podsho ilohiylashtirilgan
mutloq hukmdorga aylanadi va o‘ziga voris tayinlaydi (Bu voris alohida
“Tuxkante” lavozimiga aylanib, bu vazifadagi kishini zarur bo‘lganda almashtirish
mumkin edi). Endilikda saroy to‘ntarishlari isyonga aylanib ketmaydi. Shu vaqtdan
boshlab podsho alohida samoviy ilohiylik egasi hisoblanib, “quyoshim” deb
ulug‘landi. 7
Xett podsholari ichida eng taniqli diplomat, uzoqni ko‘ra oladigan
siyosatchi, mohir sarkarda Suppilium I (er.avv.1380-1335-yillar atrofida)
davlatning harbiy qudratini oshiradi. U yengil, tez yuradigan jang aravalari bilan
qo‘shinni ta’minlaydi. Xett shaharlari, ayniqsa, poytaxt Xattusining mudofaa
inshootlari mustahkamlanadi. Suppilium I Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘i
mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini o‘ziga bo‘ysundiradi. Mitanniga
tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini bosib oladi. Suppilium I o‘z kuyovini
Mitanni taxtiga o‘tqazdi. U Suriyada markazi Karxemish va Xalpa bo‘lgan
xettlarga qaram davlatlarga asos solib, bu davlatlarni hukmdori qilib o‘z
7
Гиоргадзе Г. Г. Производство и применение железа в Центральной Анатолии по данным хеттских
клинописных текстов // Древний Восток: Этнокультурные связи. М., 1987, с. 238-261.
7

o‘g‘illarini tayinlaydi. Bobil vaAxey (Miken Yunonistoni) davlatlari Suppilium
bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatishga majbur bo‘ladi.
Uning vorisi Mursili II ( er. avv. 1335-1305 yillar atrofida) otasining
davlatini to‘la hajmda saqlab qoladi, lekin qaram hududlardagi isyonlar,
qo‘zg‘olonlar va boshqa qudratli davlatlarning mamlakat hududiga tazyiqiga qarshi
to‘xtovsiz urushlar olib borishga majbur bo‘ladi. Mursili II Kichik Osiyodagi
Janubiy Frigiya va Lidiya, Milavan (Milet) hokimlarini bo‘ysundiradi. U an’anaviy
raqib Arsava podsholigiga (Kichik Osiyo) qarshi g‘olibona yurish qilib, Egey
dengizi qirg‘og‘igacha chiqadi. Ammo Mursili II podsholigining so‘nggi
yillarida Misr XIX sulola davrida yanada kuchayadi va Sharqiy O‘rtayer dengizi
qirg‘ogi uchun Xett davlati bilan yana raqobat boshlaydi. Er. avv. 1286 yilda
Kades shahri yonida har ikki tomon uchun hal qiluvchi janglardan biri bo‘lib
o‘tadi. Jangda Misr qo‘shinlari yengiladi. Shunga qaramasdan Misr fir’avni,
iste’dodli sarkarda Ramzes II yana urushga tayyorlanib, xettlarni Falastin,
Finikiya va Suriyaning katta qismidan siqib chiqaradi. Oxir-oqibatda Misr va Xett
davlati er. avv. 1280 yilda tinchlik shartnomasini imzolaydilar. Shartnoma
bo‘yicha Suriyaning bir qismi, Shimoliy Finikiya Xett davlati ta’siri ostida qoladi.
Har ikki davlat o‘rtasida savdo aloqalari kuchayadi. Endilikda Xattusili III
kuchayib borayotgan Osuriyaning harbiy tazyiqiga qarshi Bobil bilan ittifoq
tuzishga harakat qiladi, lekin Osuriyani Yuqori Mesopotamiyadan siqib chiqara
olmaydi. Xett davlati kuchli qo‘shinga ega bo‘lgan Osuriya tazyiqini qiyinchilik
bilan qaytaradi. 8
So‘nggi Xett podsholari Tutxaliya IV va uning ikki o‘g‘li davrida axeylar,
Bolqondan kelgan frigiyaliklarni Kichik Osiyoning g‘arbida hujumini zo‘rg‘a
qaytaradilar. Axeylar tor-mor qilinganidan keyin, Kichik Osiyo g‘arbidagi Ilion
shahri bosib olinadi. So‘nggi Xett podshosi Suppilium II Kipr orolini yana qayta
bosib oladi. Er. avv. XII asr oxirida Egey dengizi qirg‘oqlari va orollarining
etnik jihatdan ola quroq «dengiz xalqlari» Xett davlatini tor-mor qildilar (er. avv.
1190-yillar). Shunday qilib, yangi Xett davlati tarix sahnasidan abadiy tushib
8
Александров Б. Е. Хеттская держава и Верхняя Месопотамия в ХIII в. до н. э.: реконструкция
политических взаимоотношений: М., 2002, 37- c
8

ketdi. Markazlari Karxemish va Melida bo‘lgan so‘nggi Xett podsholiklari
qoldiqlari er. avv. VIII asr oxirlarida Osuriya tomonidan tugatildi.
Xettlarning xalqaro shartnomalarning ko‘pchiligida Xett qo‘shinlarining
harbiy g‘alabalari mustahkamlangan. Shu sababli, ularda ko‘p hollarda
tomonlarning o‘zaro munosabatlarning teng huquqda bo‘lmagani ko‘rinadi. Xett
podsholari ko‘pincha qaram davlatni o‘lpon to‘lashga majbur qilganlar. O‘lpon
to‘lovchilar har yili Xett podshosi oldiga kelishga, qaram davlat hududida
joylashtirilgan Xett garnizonlariga g‘amxo‘rlik qilishga, birinchi chaqiriq bilan
Xett hukmdoriga qo‘shin bilan yordamga kelishga majbur qilinganlar.
Qaram davlat har yili (ba’zida yilida uch marta) shartnomani o‘qishlari
majbur bo‘lgan. Qaram mamlakat hukmdori o‘g‘illari, nevaralari va evaralari
shartnomaga rioya qilishlari shart qilib qo‘yilgan. Xett diplomatik amaliyotining
o‘ziga xos xususiyatlaridan biri xettlarning sulolaviy nikohlariga jiddiy e’tibor
berganlaridir. Xett podsholari o‘z qizlari va opa-singillarini boshqa podsholarning
nikohiga berishga harakat qilganlar. Bu nikohlar har ikki tomonning o‘zaro
munosabatlarini barqaror bo‘lishini ta’minlagan. Xettlar Xett malikalari turmushga
chiqqanda albatta bosh rafiqa bo‘lishi shartnomada alohida qayt qilingan. Bunday
nikohlar vositasida Xett podsholari boshqa davlatlarda o‘z ta’sirlarini
mustahkamlaganlar. Bundan tashqari, chet davlat taxtining qonuniy vorislari
hukmdorni bosh rafiqasining o‘g‘illari bo‘lgan. 9
Yangi Xett davrining xo‘jalik va ijtimoiy munosabatlarini tavsiflovchi asosiy
manba Xett qonunlaridir. Xo‘jalikning asosini dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik (metallurgiya va metallardan mehnat qurollari tayyorlash,
kulolchilik, quruvchilik ishlari va h.k) tashkil qilgan. Dehqonchilikda sun’iy
sug‘orish sezilarli bo‘lmagan. Sun’iy sug‘orish inshootlari cheklangan holatda
barpo qilingan. Xo‘jalikda savdo ham muhim o‘rin tutgan. Yer egaligi podsho
yerlari, ibodatxona yerlari, jamoa yerlaridan iborat bo‘lgan. Davlat yerlariga
egalik qilish va foydalanish natural (saxan)va mehnat (lussi) majburiyatlarini
9
Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа: История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э.
Хурриты, лувийцы и протоармяне. Ереван, 1968. Иванов Вяч. Вс. Хеттский язык. 2-е изд. М., 2001 134- . 136-
c
9

o‘tash bilan bog‘langan. Saxan va lussidan ibodatxona yerlari ozod qilingan.
Podsho xizmatida bo‘lgan xususiy kishilarning yerlari, podshodan hadyaga olingan
yerlar ham saxan va lussi bilan bog‘langan majburiyatlardan ozod qilinishi
mumkin bo‘lgan. Davlatning diniy markazlari bo‘lgan Arinna, Nerika va Siplanda
shaharlarining kohinlari, to‘quvchilari, xizmatchilari majburiyatlarni o‘tashdan
ozod qilinganlar.
Hunarmandchilikning rivojlangani to‘g‘risida ma’lumot beradigan qonunlar
va boshqa hujjatlarda temirchi, kulol, duradgor va tikuvchi kasblari tilga olinadi.
Mehnat qurollari va harbiy qurol-aslahalar ishlab chiqarish uchun asosiy
xomashyo dastlab mis, keyinchalik qalay bo‘lgan. Temirdan faqat diniy
marosimlar uchun haykalcha va boshqa buyumlar yasashda oz miqdorda
foydalanilgan.
Xett davlatida podsho oilasi va podsho bosh kohin sifatida juda katta
miqdorda yerga egalik qilgan. Podsho va ibodatxona yerlarida ishlovchilar o‘z
yerlariga biriktiribqo‘yilib, turli soliq va majburiyatlarni o‘taganlar. Xett davlati
ma’muriyati qarori bilan ekin yerlari ishlovchilar bilan birga o‘z foydasiga soliq
yig‘ish huquqi bilan podsho amaldorlari va ibodatxonalar ixtiyoriga berilganlar.
Ayrim ibodatxonalar umumdavlat soliqlaridan ozod qiluvchi immunitet
yorliqlarini olgan. Davlat va ibodatxona yerlaridan tashqari, boshqa yerlar xususiy
mulk bo‘lib, oldi-sotdi qilingan. 10
Xett jamiyatida barcha aholi ikki guruhga bo‘lingan: soliq to‘lovlari va
boshqa majburiyatlarni o‘tovchi (podsho, ibodatxona yoki xususiy shaxs
foydasiga) kishilar erkin bo‘lmagan mavqega ega bo‘lib, kamsitilganlar. To‘la
ma’noda erkin kishilar deb zodagonlar, amaldorlar, kohinlar va katta yer egalari
hisoblanganlar. Xett davlati ma’muriyati tomonidan bosib olgan hududlarni
boshqarmagan, balki ulardan faqat xiroj olish bilan cheklagan. Qaram hududlar,
davlatlarni o‘z mahalliy hokimlari boshqargan. Lekin ular turli to‘lov va
majburiyatlarni o‘tashga majbur bo‘lgan. 11
10
Маккуин, Дж.Хетты и их современники в Малой Азии/Дж. Маккуин. – М., 1983.188 -195 c
11
Александров Б. Е. Хеттская держава и Верхняя Месопотамия в ХIII в. до н. э.: реконструкция
политических взаимоотношений: М., 2002, 77-93 c
10

Shaharlarning aholi yashash markazlari sifatida vujudga kelishi dunyo
tarixidagi eng uzoqqa cho‘zilgan bo‘linishni yuzaga keltirdi: shahar va qishloqning
bo‘linishi. Daryo bo‘yida joylashgan shaharlarda odamlar ixtisoslashgan mehnatga
va mahsulot ishlab chiqarishga asoslangan hayot tarziga o‘tishdi. Bunga farqli
ravishda, qishloq aholisi o‘z yerlari bilan qolishdi, dehqonchilik va chorvachilik
bilan shugùllanishdi, lekin ular donli va chorva mahsulotlarini shahar markazlarida
ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ayirboshladilar. Shu sabab ushbu bo‘linish
ajralishni yuzaga keltirmadi, chunki ikkala hayot tarsi o‘zaro bog‘liq edi. Shahar
va qishloqning bo‘linishiga qaramasdan , ikkala dunyo o‘rtasidagi aloqa saqlanib
qoldi oilaviy rishtalar, savdo, siyosat, va din orqali. Shaharlashuvning rivojlanishi
intellektual siljishlarga zamin yaratdi. Ulkan siljishlardan biri yozuv tizimining
kashf etilishi, u odamlarga tovushlar va so‘zlarni tasviriy belgilar orqali ifodalash
va yozib qoldirish imkonini berdi. So‘zlar va fikrlarning ramziy belgilar bilan
ifodalanishi misli ko‘rilmagan madaniy inqilob bo‘lib, odamlarning muloqot
darajasi va xotirasini kengaytirdi: ulamolar og‘zaki gaplarni, oxir –oqibat esa
hattoki daryo havzalaridagi yashash hududlari haqidagi dostonlarni ham yozuvga
aylantirish yo‘llarini topishdi. 12
Xett jamiyatining o‘z madaniy tarqqiyotida Misr va Mesopotamiyaning
yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Xett madaniyatida, ayniqsa,
xurritlarning ta’siri kuchli bo‘lgan.
Xett dini o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lgan. Xettlarning ming ma’bud va
ma’budalari to‘g‘risida manbalarda eslatishlar mavjud. Amalda esa, cheklangan
miqdorda ilohlarga sig‘inilgan. Poytaxt Xattusining oliy homiysi chaqmoq xudosi
bo‘lgan. U bilan birga, xurritlarning chaqmoq xudosi Tesubga ham sig‘inilgan.
Xattusida quyosh, hosildorlik xudosi Telepinga va mahalliy Kilikiya hosil xudosi
Sandanga e’tiqod qilingan. Podsho quyoshga o‘xshatilib ilohiylashtirilgan. Shu
sababli, xettlar o‘z podsholarini «quyoshim» deb sig‘inganlar.
Xett yozma asarlaridan bizgacha yetib kelgan podsholarning «tarjimai
hollari» juda qiziqarli va batafsil bayon qilingan. Ularda yorqin obrazlar, chuqur
12
Амусин И.Д. Проблемы социальной структуры обществ древнего Ближнего
Востока по библейским источникам. - М., 1993. 123-139 c
11

kechinmalar va o‘ziga xos axloqiy qarashlar seziladi. Xett yilnomalarida
mamlakat tarixini uch davrga bo‘lishga urinish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xett
arxivlarida boshqa mamlakatlar, masalan, Akkad tarixi to‘g‘risida ma’lumotlar
ham mavjud.
O‘rta va Yangi Xett podsholiklari davrida Xett adabiyotida duolar alohida
o‘rin tutadi. Jahon adabiyotidagi eng birinchi yozilgan tarjimai hol Xattusili III
ning tarjimai holi matni hisoblanadi. Qadimgi xett dafn qo‘shig‘i xett
poeziyasining yagona namunasidir. 13
Xett podsholigining boshqa xalqlar bilan yaqin aloqasining mavjudligidan
dalolat beradigan yana bir madaniy yodgorlik-uch tilli shumer-bobil-xett
lug‘atlarining tuzilishidir. Bizgacha Xett podshosining bosh otboqari Kikkuli ismli
kishi tuzgan yilqichilik to‘g‘risidagi ajoyib qo‘llanma yetib kelgan. Qo‘llanma
qadimgi Xett davlati iqtisodiy hayotida yilqichilik muhim o‘rin tutganligidan
dalolat beradi. Ushbu qo‘llanma dunyo tarixida yilqichilik sohasi bo‘yicha ilk
yaratilgan asardir.
Xett haykal va rel’eflari vazmin va ulug‘vorligi bilan ajralib turadi.
Mamlakatda ayniqsa, mudofaa inshootlari, qal’a devorlari qurish yuqori darajada
bo‘lgan. Xett madaniyati ko‘p asrlik Shimoliy Mesopotamiyada va unga yaqin
boshqa hududlarda yashagan qabila va xalqlarning madaniyatini o‘zida aks
ettirgan va boshqa madaniyatlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Xett davlati
halokatidan keyingi asrlarda ham xettlarning madaniy merosi boshqa qo‘shni
mamlakatlar madaniyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazdi.
1.3.X et t madaniy at i.
Qadimgi Xett jamiyatining yuksak madaniy taraqqiyotini
arxeologik topilmalarga asoslanib tadqiq etilsa, unda qadimgi Misr va
Mesopotamiya madaniyatlari ta’siri bo‘lganini ko‘rish mumkin. Xett
madaniyatida, ayniqsa, xurrit xaqlarining ta’siri kuchli bo‘lgan. 14
13
Александров Б. Е. Хеттская держава и Верхняя Месопотамия в ХIII в. до н. э.: реконструкция
политических взаимоотношений: М., 2002, 43- c
14
Немировский А. А. Исследования по политической истории хурритов Верхней Месопотамии середины
второй половины II тыс. до н. э. М., 1997 рукопись. 163-c
12

Qadimda boshqa dinlarda bo‘lgani kabi xettlar e’tiqodi ham o‘ziga xos
belgilarga ega bo‘lgan. Ularda mingga yaqin ma’bud va ma’budalar afsona va
yozma manbalarda keltiriladi. Ammo, ko‘pincha aholining aksariyati oz
miqdordagi ilohlarga sig‘inishganligi ta’kidlanadi. Mamlakat poytaxti
Xattusaning oliy homiysi chaqmoq xudosi edi. Xurrit xalqlarining chaqmoq
xudosi Tesubga (yoki Teshub) ham e’tiqod qilganlar. Shu bilan birga quyosh va
hosildorlik xudosi Telepin va boshqa ilohlarga sig‘inganlar. “Rubaum” (Podsho)
quyoshga taqqoslab iloh sifatida ko‘rilgan. Ular o‘z podsholarini “quyoshim” deb
ulug‘lab, unga xudo sifatida qarashgan. Yozuvda mixxatdan foydalanishgan va
bu holat davlat ishlari, diniy marosimlar bilan chambarchas bog‘lanib ketgan.
Bizgacha yetib kelgan yozma manbalar asosini podsholar qoldirgan bitiklar
tashkil etadi. Ayniqsa, podsholar Xattusili I, Telepin va Suppilulium I lar davrida
yozilgan mixxat bitiklar qadrlidir. Yozma ma’lumotlardan saqlanib qolgan
hukmdorlarning “tarjimai hollari” o‘ziga xosligi bilan e’tiborni tortadi. 15
Xettlar arxitekturasi somiy xalqlarining madaniy yodgorliklarga juda
o‘xshash bo‘lgan. Xettlarning poytaxti Xattusani ark qismi (hozirgi Buyukqal’a)
tik qoyada joylashgan bo‘lib, o‘sha davr mudofaa tizimi talablariga mos qilib
qurilgan edi. Ark devorlari zich terilgan tosh bloklardan iborat bo‘lgan. Shaharga
kirishda darvoza chetlarida sherlar tasviri toshdan o‘yib ishlangan. Bogaz Koy va
Eyuk manzilgohlari ham tabiiy qoyalar yonbag‘rida joylashgan bo‘lib, u yerdagi
devoriy suratlar Xett madaniyatining yuksak darajada bo‘lganligidan dalolat
beradi. Eyukda mahobatli sfinks haykallari topilgan va shu bilan birga Kichik
Osiyo xalqlari madaniyatiga xos ikki boshli burgut tasvirini ham uchratish
mumkin. Xattusadan sharqda bir necha kilometr uzoqlikda joylashgan Yazilik
manzilgohi diniy marosimlar maskani hisoblangan. 16
Xettlarning toshdan yaratgan haykallari garchand Misr va
Mesopotamiyadagi kabi haybatli bo‘lmasada, ammo ulug‘vorligi jihatidan
ulardan qolishmas edi. Ayniqsa, toshdan qurilgan qal’a inshootlari, mudofaa
15
Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа: История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э.
Хурриты, лувийцы и протоармяне. Ереван, 1968. Иванов Вяч. Вс. Хеттский язык. 2-е изд. М., 2001.
16
Ардзинба В. Г. Ритуалы и мифы древней Анатолии. М ., 1982. 20-c
13

devorlariniqurish yuksak darajada bo‘lgan. Xett davlatini “dengiz xalqlari”
halokatga uchratganidan keyingi asrlarda ham ularning madaniy merosi boshqa
qo‘shni mamlakatlar madaniyatlarida o‘z izini qoldirgan.
14

II BOB. QADIMGI URARTU PODSHOLIGI.
2.1.Qadimgi Urartu podsholigining davlat tuzumi va gullagan davri.
Urartu – Osiyoning janubiy-g‘arbiy qismidagi qadimgi davlat bo‘lib, uning
markazi Qora dengiz janubiy-g‘arbiy qismining tog‘li hududlari va Kaspiy
dengizining janubiy-g‘arbiy qismi hisoblangan. Hozirgi kunda mazkur joylar
Armaniston, sharqiy Turkiya va janubiy-g‘arbiy Eron hududlariga to‘g‘ri keladi.
“Urartu” davlatining nomi qadimgi Ossuriya tilidan olingan. Urartlar o‘zlarining
mamlakatini Biaynili deb atashgan. Bibliyada esa, “Ararat podsholigi” deb tilga
olinadi. Urartu poytaxti hozirgi Van shahri hududida bo‘lgan. O‘sha vaqtlarda
esa, poytaxt Tushpa yoki Turushpa deb nomlangan. Urartu manzilgohlarining
katta qismi to‘rtta yirik ko‘llar Childir va Van Turkiyada, Urmiya Eronda, hamda
Sevan (hoz.Ko‘kcha) Armanistonda, G‘arbda Frot daryosiga qadar joylashgan.
Urartu hududi barcha tomondan tog‘ tizmalari bilan himoya qilingan. SHu
sababdan, tabiiy shart-sharoitlar mazkur hududda mustaqil davlatning vujudga
kelishiga katta zamin yaratdi hamda qudratli qo‘shnilardan muvaffaqiyatli
himoya qildi. Urartu mamlakatida tog‘lar o‘tzorlar bilan qoplab olingan, chekka
hududlarining ayrim qismini esa o‘rmonzorlar tashkil qilgan. Araks va Aratsani
daryolarining vodiysi Ararat tekisliklari yoki Mushk unumdor past-
tekisliklarigacha kengayib boradi. Ayrim past-tekisliklar cho‘l hududlarni, ba’zi
joylari yarimcho‘l zonalarni o‘zida aks ettiradi. 17
Afsuski, Urartu xalqining aniq kelib chiqishi haqida bugungi kunga qadar
kam ma’lumotlar saqlangan. Ayrim olimlarning fikricha, urartlar G‘arbiy
Yevropadan Kavkaz orti, Arman tog‘lari, Nairi hududlariga ko‘chib o‘tganlar.
O‘zlarining tadqiqotlariga asoslangan sovet tadqiqotchilari, Kavkaz ortida juda
qadim davrlardan o‘troq dehqonchilik turmush tarziga asoslangan madaniy
qabilalar yashaganligini qat’iy ishonch bilan qayd etadilar. Bunga arxeologik
yodgorliklar, xususan, Qizil-Vankdan topilgan naqshlangan sopol buyumlari
guvohlik beradi. Urartu qabila qatlami ko‘p munosabatlarda (til, madaniyat,
shuningdek, antropologik belgilar) xettlarga, xurritlarga va subariylarga juda
17
Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. -- Chicago: The Oriental Institute of the
University of Chicago, 1985. -- (Studies in ancient oriental civilizations). -- ISBN 0-918986-41-9, 18-19-c
15

yaqin hisoblanadi. Aniqrog‘i, ko‘pgina zamonaviy olimlarning fikriga ko‘ra, Old
Osiyo qadimiy mahalliy aholisi “osiyo tipiga oid” xalq guruhlariga tegishlidir.
Urartu tili xaldey yoki vannik tili deb nomlanib, hind-evropa tili bo‘lmagan,
kelib chiqishi bo‘yicha xurrit qadimgi til oilasiga mansub bo‘lgan tilga borib
taqaladi. 18
Miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida Araks daryosi serunum
vodiysi va daryo vodiylarida janubda joylashgan xett-subariy qabilalari orasidan
urart xalqi ajralib chiqdi va keyinchalik o‘zining kuchli davlatini tuzdi. Urartu
davlati ilk bosqichlarda qabila boshliqlari tomonidan boshqariladigan qabilalar
ittifoqini o‘zida ask ettirardi. Manbalarning guvohlik berishicha, Urartu qabilalar
ittifoqi qadimda “Uruatri”, keyinchalik esa “Nairi” nomini olgan.
Van Tosp teokratik monarxiyasining taxti Biaynili - ilk davlatining
poytaxti hisoblangan Tushpa shahrida joylashgan. Arman tarixchisi Moysey
Xoren (Xorenatsi) Van to‘g‘risida “Tosp o‘lkasidagi viloyat” deb qayd
etadi.. Urartu o‘z hukmronligi davrida qo‘shnisi kuchli Ossuriya davlati bilan
doimiy urushlarni olib borgan. Arxeologlar tomonidan topilgan ossur qadimiy
yozuvlari va hujjatlari Urartu haqida ko‘pgina ma’lumotlar beradi. SHunday
topilmalarning birida, “yangi shahar - Tuspasga asos solgan, Biaynili podshosi”
haqidagi ma’lumot qayd etilgan. Ossuriya podshosi Tiglatpalasar I mil. avv.
1114 - yilda Nairi mamlakatining 23- podshosini zabt etganligini ta’kidlaydi.
Boshqa Ossuriya podshosi Shulmanished (mil. avv. 1028-1017- yy) zavq-shavq
bilan shunday qayd etadi: uch kungina vaqt davomida “barcha Uruatru
mamlakatini” zabt etdim. Ashshurnatsirpal (mil. avv. 883-859- yy) yozuv
ma’lumotlarida mamlakat Uruadxu yoki zamonaviy nomi Urartu deb nomlangan.
Ossuriya podsholarining keyingi vakili, hozirda aksariyat tarixchilar tomonidan
Salmanasar III o‘zining qo‘shinlarini Urartu podshosi Aramuga qarshi yuboradi.
O‘sha vaqtda Urartu davlat poytaxti Van ko‘lidan shimolda hozirgi Melazgerd
Arzasku yoki Arzaskun shahrida joylashgan. Podsho Aramu Urartu davlatining
18
Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. -- Chicago: The Oriental Institute of the
University of Chicago, 1985. -- (Studies in ancient oriental civilizations). -- ISBN 0-918986-41-9 20-21-c
16

asoschisi hisoblangan. Aramu va Lutiprilar siyosiy birlashma sifatida Urartuning
ilk hukmdorlari bo‘lishgan.
Aramuning eng muhim xizmatlaridan biri, u eng avval “Nairi mamlakatlari”
barcha alohida qabilalar ittifoqini Xaldi (Khaldis) xudosi himoyasi ostida
konfederatsiyaga birlashtirdi.
Urartu podshosi Aramuning vorisi Lutipri xususida afsuski, ilm-fan
olamida kam ma’lumotlar saqlangan. Vannik yozma manbalarning guvohlik
berishicha, u buyuk podsho Sardur I ning otasi bo‘lgan. Ehtimol,u Tushpa
poytaxtiga asos solguniga qadar mil. avv. 844-834- yillarda boshqargan bo‘lishi
mumkin. 19
Ayrim tarixchilar urartuliklar qabilaviy konfederatsiyasi asoschisi Aramu
emas, balki uning nevarasi Sardur I (mil. avv. 834-828- yy ) bo‘lgan deb
hisoblaydilar. Sardur I, podsho Lutiprining o‘g‘li bo‘lib, o‘zidan oldingi
ajdodlariga qaraganda nisbattan ko‘proq shuhrat qozongan. U ossur tilida yozuv
qoldirib, o‘zini Sura qiroli deb atagan. Professor Albrext Gretsuning
ta’kidlashiga ko‘ra, bu o‘sha bizga ma’lum Subarudir. Agar bu shunday bo‘lsa,
Urartu podsholarining xurritlardan kelib chiqishiga da’vo qilishi, ularga
Subareyaga yoki Yuqori Mesopatamiyada ustunlik qilishiga imkon berardi.
Podsho Sardur I ossur va bobil yozuvlariga muvofiq, «Shar-Kishshati» ya’ni
“Buyuk podsho” yoki “To‘rt iqlim podshosi” degan unvon bilan tilga olingan.
Urartu podshosi Sardur I o‘zining hukmronligi davomida, Salmansar I davridan
Urartuga tez-tez talonchilik hujumlarni amalga oshiruvchi Ossuriya qo‘shiniga
qarshi zarba berishga muvaffaq bo‘ldi. Ossurlar mollarni haydab ketish va asirga
olish kabi qo‘lga kiritilgan boy o‘ljalar bilan chegaralanib qolmasdan, ular o‘lpon
solishga va Ossuriya podsholari sharafiga turli xil “hadyalar” qilishga majbur
qilardilar. Ossuriya qo‘shinlari mazkur yurishlarining natijasi o‘laroq, Frot va
Araks daryolari boshiga, Van va Urmiya ko‘llariga tomon yo‘l ochib, Urartu
mamlakatining shimoliy qismlariga qadar kirib borishga muvaffaq bo‘ldilar.
19
Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. -- Москва -- Ленинград: Издательство АН СССР, 1963,
188-230 c
17

Sardur I mudofaa maqsadida Urartuda yirik tosh bo‘laklaridan mustahkam
qal’alar qurdirtirdi. Keyinchalik bu Sardur I ning o‘g‘li Ishpuinining qarorgohi
va muqaddas ibodatxonasiga aylantirildi. Urartu davlatini boshqargan Sardur I
o‘zini g‘urur bilan “qudratli hukmdor, butun olam podshosi, Naira
mamlakatlarining hukimdori, “podsholarning podshosi” deb ataydi.
Miloddan avvalgi IX asrning oxiri va VIII asrning boshlarida hukmronlik
qilgan keyingi Urartu podsholari Ishpuini va Menualar, Urartuning davlatchiligi
rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Ishpuini Ossuriya podshosi Salamansar III
ning o‘g‘li va Shammuramatning (Semiramida) eri Shamshi-Adad V bilan
zamondosh bo‘lgan. Podsho Ishpuini Ossuriya podshoi timsolida qudratli raqibi
bilan kurash olib bordi va g‘alabaga erishdi. Shu tarzda, u ikki tilda – xaldey va
ossur tillarida esdalik toshini barpo ettirib, Kelishinin dovonidan g‘arbda,
Mutsatsireda Xaldey koloniyasiga asos soldi. U va uning vorisi Menua, Urartu
davlatni yuksaltirdi. Uning chegara hududlarini sharqda Zagros tog‘idan, to
shimolda Palu va g‘arbda Malatiyagacha kengaytirdilar. Shuningdek, ular Van va
Urmiya ko‘llari orasidagi hududlarni o‘zlariga mustahkam biriktirdilar. Urmiya
ko‘lining janubiy sohiliga tutashuvchi viloyatlarni bosib olib, shimolga ya’ni
Araks daryosi tekisliklariga bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdilar. Menua
(mil. avv. 810-781 yy) o‘z esdaliklarida Urmiya mamlakatini ishg‘ol etishi
haqida va Frotdan sharqda joylashgan Shashiluni shahrining bosib olinishi
to‘g‘risida xabar beradi. Urartu podsholari shaharlar, ibodatxonalar, qal’alar
quradilar va kanallar o‘tkazadilar. 20
Ishpuini Vandan 7 km uzoqlikda Urartu ilohlari uchun ibodatxona
qurdirtiradi. Bu haqda ustun shaklidagi yodgorlik yozuvlarida qayd etilgan.
Hozirgi vaqtda bu yodgorlik Tbilisi muzeyida saqlanmoqda. Mazkur hukmdorlar
davrida Van atrofida keng ko‘lamda qurilish ishlari olib borilgan. Jumladan, 45
mil uzunlikdagi Shamiram-Su suvquviri bunga yorqin misoldir. Mazkur osma
quvur podsho Menua tomonidan qurib bitkazilgan. Natijada suvi iste’mol qilish
uchun yaroqsiz bo‘lgan Van ko‘li sharqiy sohillariga, Koshab (Xoshab)
20
Арутюнян Н.В. Биайнили -- Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. -- Санкт-
Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. -- 368 с
18

daryosidan toza ichimlik suvi olib kelingan. O‘sha yerda aynan Menuaning
sharafiga yangi hashamatli shaharga asos solingan. Ming yil ilgari qurilgan kanal
bugungi kunda ham shaharni toza suv bilan ta’minlab turibdi.
Hozirda Gruziya muzeyida saqlanayotgan, Vandan 10 km uzoqlikda
topilgan qadimiy yozuvda, Ishpuinining o‘g‘li podsho Menua tomonidan saroy
qurilishi haqidagi ma’lumotlar qayd etilgan. Bu esa, qadimgi Urartuda yuqori
darajada qurilish ishlari olib borilganligidan dalolat beradi. Kanallarda tozalikni
saqlash, suvni o‘z vaqtida taqsimlash va kanallarda suv toshishini oldini olish,
samarali chora-tadbirlar qabul qilish va h.k. uchun maxsus lavozimlar joriy
qilingan. Menua buyrug‘i bilan, hashamatli bog‘ barpo etiladi. SHuningdek,
Menua Vaneda Xaldi ibodatxonasini qayta tiklab, bezatish ishlarini olib bordi va
Melazkert ulkan istehkomini qurdirtirdi. Yuqoridagi dalillar Sardur I vorislari
davrida imperiya jadal sur’atlar bilan rivojlanganligidan dalolat beradi. Sardur I,
Ishpuini va Menua hukmronligi davrida Urartu podsholigi gullab-yashnagan davr
hisoblanadi. 21
Urartuning siyosiy hukmronligi bir vaqtlar qudratli qo‘shnisi hisoblangan
Ossuriyaning zaiflashuvi hisobiga kengaydi. Podsho Salamansar hukmronligi
davrida Ossuriyaning zaiflashuvi Urartu podsholari, ayniqsa, Argishti va Sardur
II larning qator muvaffaqiyatli harbiy urushlarni olib borishi hisobiga, Kavkaz
ortining bir talay viloyatlari, Frot daryosi o‘rta oqimi hududlari hamda
Suriyaviloyatiga qadar siljib borib, o‘zlarining chegaralarini yanada kengaytirish
uchun imkoniyat berdi. Shu tarzda, Urartu miloddan avvalgi VIII asrning
ikkinchi yarmida Kichik Osiyoning shimoliy qismida Ossuriyaning raqibi
bo‘libgina qolmasdan, Ossuriyaning mavqeini ancha pasaytirib, birinchi darajali
kuchga aylandi.
Urartu podshosi Argishti (mil. avv. 781-760 -yy) Ossuriya podshosi
Ashurdanni tor-mor etib, Ossuriya bilan bo‘lgan jangda g‘alabaga erishdi. U
boshqa Ossuriya hukimdorlari, jumladan, Salmanassar IV bilan nihoyasiga
yetmagan qator ixtiloflarda ishtirok etdi. Argishti, Suriyaning shimoliy qismini
21
Арутюнян Н. В. Корпус урартских клинообразных надписей. Ереван, 2001. 74- c
19

bosib olib, Urartuni xettlardan keyingi Kichik Osiyoda eng qudratli davlatga
aylantirdi. Argishti Urartu davlatining shimoliy chegaralarini kengaytirib,
Kavkaz ortida joylashgan Etiuni mamlakatini bosib oldi. Mil. avv. 776 -yilda
mamlakat markazini Kavkaz ortida Araks shimoliy sohiliga, hozirgi Armavir
qishlog‘i yaqinida joylashgan Argishtixinili shahriga ko‘chirdi. Mil. avv. 782-
yilda esa, uning buyrug‘iga binoan, Hozirda Armaniston poytaxti Erevan shahri
bo‘lgan, Erebuni qal’asi (“Qon qal’asi”) qurildi.
Argishtining, mil. avv. 764-735- yillarda hukmronlik qilgan katta o‘g‘li
Sardur II ga meros qoldirdi. Uning davrida Urartu podsholigi har tomonlama
o‘zining rivojlanish cho‘qqisiga erishdi. 22
Sardur II o‘zining hokimligiga shu qadar ishonch bilan qarardiki, Tushpa
shahri (hoz. Van) atrofiga ulkan devor qurdirib, quyidagi so‘zlarni qayd ettirdi:
“Buyuk podsho, qudratli hukimdor, butun olam podshoi, Naira eri podshosi,
tengi yo‘q olampanoh, o‘z xalqi tomonidan tasannolar aytiluvchi hukimdor,
janglarda qo‘rqmas, uning kuchli hokimiyatiga bo‘ysunmaydigan har qanday
kishini jazolovchi podsho” deb ataydi. Sardur II o‘zining otasi Argishtining
zafarli yurishlarini davom ettirdi. Sakkiz yil vaqt oralig‘ida amalga oshirgan
harbiy yurishlari xususida, o‘zining solnomasida batafsil xabar beradi. Uning
matni Vaneda topilgan va akademik N.Y. Mar tomonidan nashr etilgan. Mazkur
qiziqarli solnomaga ko‘ra, Sardur II Urmiya oldi viloyatida o‘zining hokimiyatini
mustahkamladi. Sevan ko‘lidan shimoliy-g‘arbda joylashgan Erax mamlakatiga
yurishini amalga oshirdi. Kavkaz ortiga va hattoki, shimoliy Suriyaga urush
qilib, shu tarzda, Urartu podsholigi chegarasini kengaytirdi. Bu davrda Urartu
mamlakati nafaqat siyosiy jihatdan taraqqiy etibgina qolmasdan, balki iqtisodiy
jihatdan ham ancha qudratli davlatga aylandi. Shuningdek, Sardur II o‘zining
solnomasida yaxshi haydaladigan, mo‘l hosil beradigan ziroatchilik yerlarini
egallab olgani xususida, son-sanoqsiz mollarni qo‘lga kiritgani to‘g‘risida,
qimmatbaho metallar, oltin, kumush, qo‘rg‘oshin va bronzaga ega bo‘lgani va
nihoyat, qulga aylantirilgan son-sanoqsiz asirni qo‘lga olgani haqida ma’lumot
22
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. -- Москва: Издательство АН СССР, 1960, 89- c
20

beradi. Bu podshoga tegishli boshqa bir yozma manbalarda Sardur II ning
qurilish sohasida olib borgan faoliyati tilga olinadi. Xususan, ibodatxona
(Armavir yaqinidagi) qurilishi haqida, mazkur tumanda suv ta’minoti inshooti
to‘g‘risida, saroy qurilishi yangidan boshlanishi xususida ko‘plab ma’lumotlar
keltirilgan. Bularning barchasi, mazkur davrda Urartu podsholari tomonidan
bosib olingan Araks vodiysiga xaldey madaniyatining tarqalganligidan dalolat
beradi.
Kichik Osiyoda ustunlik mash’alasini tutib turuvchi Urartuning keyingi
podshosi Sardur II ning o‘g‘li Rusa I bo‘ldi. 23
Rusa I ning (m.a .735-713 -yy) hokimiyat tepasiga kelgunigacha, uning
otasi Sardur II davrida mamlakat hududi janubiy-sharqiy Anatoliyagacha
kengaytirilgan edi. Qisqa muddatli zaifligidan foydalanib, Ossuriya hukmronligi
ostida bo‘lgan Anatoliya viloyatlari ham qaytarib olingan edi. Rusa I ning o‘zi
Kavkaz orti viloyatlarini to‘la bosib olish uchun shiddatli kurash olib bordi.
Hozirgi Nor- Boyazid rayonida qator qal’alar qurdirtirdi.
Rusa I taxtni meros qilib olganida, ossurlar podshosi Tiglatpalasar III
rahnamoligi ostida qaytadan birlashib, qisqa davr ichida yana Urartu
podsholigiga tahdid sola boshladi. Ossurlar bir necha marotaba Urartuga bostirib
kirib, xonavayron qiluvchi hujumlarni amalga oshirdilar. Rusa I hukmronligining
dastlabki yillarida Ossuriya bilan doimiy urushlarni olib borishga majbur bo‘ldi.
Mil. avv. 735- yilda Tiglatpalasar III o‘zining qo‘shinlari bilan Urartu hududiga
bostirib kirib, poytaxti Tushpa shahrigacha yetib bordi. Ammo poytaxtni egallay
olmadi va Mutsatsir shahrini talon-taroj qilish bilan cheklandi, xolos. Tabiiyki,
doimiy to‘qnashuvlar Urartuga katta talofat keltirdi. Ayniqsa, bu mamlakatning
iqtisodiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘pgina muvaffaqiyatsizlikni boshidan
kechirgan Urartu Sardur II davrida bosib olingan hududlarini yo‘qotdi.
Ossuriyaga yillik o‘lpon to‘lashga majbur bo‘ldi.
Ossuriya podshosi Tiglatpalasar III o‘limidan keyin, uning vorisi
Salmansar V davrida Urartu biroz erkinliklikni qo‘lga kiritadi. Ammo bu uzoqqa
23
Арутюнян Н.В. Биайнили -- Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. -- Санкт-
Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. -- 368 с
21

cho‘zilmadi. Mil. avv.722 -yilda taxtga o‘tirgan Ossuriya podshoi Sargon II
Urartuga nisbatan dushmanlik siyosatini olib borishni boshladi. Ossuriyada
o‘zining tasirini mustahkamlab, mil. avv. 715- yilda Urartuga qarshi urush e’lon
qildi. Qirg‘inbarot Urartu-Ossuriya urushi boshlandi. To‘qnashuvning
boshidayoq, Urartu hukmdori Rusa I qo‘shini tor-mor etildi. Urartu yana
Ossuriyaning temir iskanjasida qoldi. Yana g‘olib tomonga og‘ir o‘lpon to‘lash
majburiyatini oldi. Rusa I ning o‘zi esa qochib ketib, oxir-oqibatda, mil. avv.
714- yilda o‘z joniga qasd qildi. Biroq, Ossuriya Urartu podsholigini batamom
bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘lmadi. Urartu xalqi hattoki, podshosi o‘lganidan
keyin ham Ossuriya bosqiniga qarshi muttasil va qahramonlarcha kurash olib
bordilar. Sargon II Urartu qo‘shinini tor-mor qilindi va butun mamlakatni talon-
taroj qildi. Boy Urartu shahri Mutsatsirni bosib olib, Xaldi ibodatxonasini
xonavayron qildi. Shunday bo‘lsa ham, Urartu o‘zining ichki mustaqilligini
saqlab qoldi. Bundan tashqari, Ossuriyaning zaiflashuvi urartlar qarshiligining
asosiy sabablaridan biri bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 24
2.2.Urartuning zaiflashuvi va yemirilishi.
Urartu podshosi Rusa I o‘z joniga qasd qilganidan keyin, uning qonuniy
vorisi Argishti II taxtga chiqdi va mil. avv. 680- yilgacha hukmronlik qildi.
Urartu- Ossuriya urushi davrida Argishti II Ossuriya qo‘shiniga qarshi Urartu
qarshi hujumini tashkil etishga mas’ul bo‘ldi. Uning qo‘shini bir safar ossurlarni
Ossuriyaning urushdan oldingi chegarasi ichkarisigacha haydab yuborishga
muvaffaq bo‘ldi. Shuningdek, Van ko‘li shu jumladan, Mushashir, Ushnu va
Tepe kabi shahar atrofini ham o‘ziga bo‘ysundirib oldi. Harbiy yurishlar davrida
uzoq janubga borib, Tigr daryosi bo‘yidagi boy Nimrud shahrini egallab olishga
muvaffaq bo‘ldi. Argishti II ning keyingi hukmronlik yillari, uzoq davr tinchlik
va iqtisodiy taraqqiy etgan davr sifatida “Oltin asr” deb ta’riflanadi. Keyingi
Rusa II va Sardur III hukmdorlari davrida bu tinchlik va iqtisodiy taraqqiyot
24
Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. -- Москва -- Ленинград: Издательство АН СССР, 1963, 73-
c
22

muhim ahamiyat kasb etdi. Afsuski, bu hukmdorlar to‘g‘risida bizgacha kam
ma’lumotlar etib kelgan. 25
Rusa II mil. avv. 680 -yildan to 639- yilgacha Urartu podshosi bo‘lgan.
Uning hukmronligi davrida o‘sha vaqtda Teyshebani nomini olgan yirik Karmir-
Blur qal’a majmuasi qurildi. Teyshebani nomi qal’a joylashgan tepalikning katta
qismiga tegishli hisoblanadi. Bu qal’a qadimgi Urartu podsholigi Kavkazorti
provinsiyasining yagona poytaxti sifatida xizmat qilgan. U Armanistonda hozirgi
Erevan shahri yaqinida joylashgan. Qachonlardir bu joyda ulkan qal’a va devor
burchaklarining barcha tomonlari yig‘indisi bo‘ylab baland minoralar va katta
darvozali devor hamda ichkarida ombor binolari bilan hukumat markazi
joylashgan. Shahar maydoni saroy majmuasi va qal’asi bilan birgalikda 0.45km 2
gacha etadi. Karmir-Blur so‘zining tarjimasi, tepalik qizil rangda bo‘lgani uchun
“Qizil tepalik” degan ma’noni beradi. Mazkur tepalik shahar yondirilgani uchun
shunday rangdagi tusga kirgan. Tufdan qurilgan devorning tepa qismi esa yongan
va qattiq qizishi oqibatida to‘kilgan. Tuf qizishi bilan qizil rangga kirgan shuning
uchun tepalik qizil bo‘lib qolgan. Asosi o‘ta mustahkam bo‘lgani uchun ham
devorning pastki qismi yong‘indan keyin ham saqlanib qolgan. Teyshabani 901
metr (2,956 fut) balandlikda joylashgan. 26
Rusa II taxtga o‘tirganidan keyin mil. avv. 681- yilda Urartuning holati
ancha yaxshilandi. Bu Ossuriyada yangi fuqarolik urushi bilan bog‘liq bo‘ldi.
Urush tufayli Ossuriya ancha zaiflashib qoldi. Mazkur davrda Midiya Ossuriya
tarkibida edi. Bundan foydalangan Midiya mustaqillik uchun kurashni
kuchaytirdi. Mil. avv. 680- yilda Ossuriya hukmdori Sinaxxerib o‘ldirildi. Uning
qotillari esa, Urartuga Shubriya viloyatiga qochib ketdilar. Moisey Xorenatsining
“Armaniston tarixi”da, Ossuriya arxivlari va Bibliyada (Podsholiklar To‘rtinchi
kitobi va payg‘ambar Isayi Kitobida) mazkur voqea haqida kuyidagi ma’lumotlar
saqlangan: “... Ossuriya podshosi Sinnaxxerib qaytib keldi va Nineviyada
yashadi. U o‘zining xudosi Nisroxi uyida ibodat qilayotganida Adramelex va
25
Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. -- Москва: Издательство Восточной
литературы, 1959. -- 286 с
26
Эргашев Ш. Қадимги цивилизациялар. – Т.: O‘zbekiston, 2016. -360 б.
23

Sharetser o‘g‘illari uni qilich bilan o‘ldirdi. O‘zlari esa Ararat erlariga qochib
ketdilar. Uning o‘rniga o‘g‘li Asardan podsho bo‘ldi. ” Bu hodisalar zaiflashib
borayotgan Ossuriyaning diqqat e’tiborini tortmadi va Rusa II ga Urartuning
oldingi shuhratini qaytarishga imkon berdi. Rusa II Urartu bosh xudosi Xaldining
diniy kuchini qayta tiklanishiga katta e’tibor qaratdi. Van ko‘lining shimoliy
sohilida Urartu markazida bu xudo sharafiga yangi ibodat shahrini barpo ettirdi
(Xudo Xaldining ilgarigi diniy markazi Mutsatsirada edi. Mil. avv. 714- yilda
Ossuriya podshoi Sargon II tomonidan vayron etilgandi). Bundan tashqari Rusa
II bir necha marotaba g‘arbga harbiy yurishini amalga oshirib, ko‘p sonli
asirlarni qo‘lga oldi. Mamlakat ichida ko‘pgina qal’a inshootlari va mahobatli
binolar qurilishida ushbu asirlar mehnatidan foydalanilgan. 27
Rusa II o‘limidan keyin Urartu davlati asta-sekinlik bilan yemirila
boshladi. Keyingi 100 yil davomida batamom barham topdi. Hattoki, oxir-
oqibatda antik mualliflar tomonidan tilga olinmay qoldi. Mazkur yillar davomida
Urartuda bir nechta hukmdorlar almashdi: Sardur III (mil. avv. 639 – 625 -yy),
Sarduri IV (mil. avv. 625-620 -yy), Erimena (mil. avv. 620-605- yy) Ossuriya
halokatini ko‘rgan, Rusa III (mil. avv. 605 – 595 -yy) shuningdek, Urartuning
oxirgi podshosi Rusa IV (mil. avv. 595 – 585 -yy). Bu podsholarning
hukmronligi yillarida deyarli yangi qurilish ishlari amalga oshirilmadi.
Ossuriyaning chuqur inqirozli davriga qaramasdan, Urartu o‘zining so‘nggi
paytlarigacha ham biron marta Mesopotomiya va Kichik Osiyo o‘rtasida
strategik savdo yo‘li ustidan nazoratni qayta tiklashga harakat qilmadi. Bundan
tashqari, Sardur III ning Ashshurbanipal bilan olib borgan yozishmalarini tahlil
qilish asosida ayrim tadqiqotchilar, Rusa II ning o‘g‘li Sardur III davrida Urartu
Ossuriyaga vassal davlat bo‘lib qolgan degan xulosaga keladilar. Mil. avv. 639 -
yildan to 625 -yilgacha Rusa II ning o‘g‘li Sardur III hukmronlik qilgan yillar
hisoblanadi. Uning hukmronlik yillarida mamlakat inqirozga yuz tutadi. Sardur
III o‘zining kutubxonasi bilan mashhur bo‘lgan Ossuriya podshoi
Ashshurbanipal bilan zamondosh bo‘lgan.
27
Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. -- Москва: Издательство Восточной
литературы, 1959. -- 286
24

Sardur III hukmronligi davrigacha Urartu shu qadar zaiflashib qolgan
ediki, u azaliy dushmani bo‘lgan Ossuriyaga yordam so‘rab murojaat qilishga
majbur bo‘ldi. Shunday fikrlar mavjudki, shu davrdan e’tiboran Urartu aslida
Ossuriyaga vassal davlat bo‘lib qolgan. Sardur III esa Ossuriya podshoini
“o‘zining ho‘jayini” deb atagan. Mil. avv. 638- yilda Ashshurbanipal
solnomasida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan:
“... Urartu podshosi Ishtarduri, podsho, ota-bobolarim har doim “birodar” deb
yozishgan, buyuk xudolar tomonidan buyurilganidek, kuchi va qudrati haqida
eshitib, endilikda Ishtarduri doimo “podsho, olampanohimga” deb yozadigan
bo‘ldi”. Hurmat yuzasidan, o‘zining in’omlarini qabul qilishini samimiy
so‘raydi.
So‘ngra Rusa III (mil. avv. 605-595-yy) Urartu taxtga chiqadi. Uning
hukmronligi yillari tanazzul davriga to‘g‘ri keladi. Rusa III hukmronligi yillarida
Urartu o‘z davlatchiligining inqirozli davrini boshidan kechirdi. So‘nggi o‘n
yillik davomida Urartu podsholari asta-sekinlik bilan mamlakat markazi ustidan
nazoratni qo‘ldan boy berdi. Urartu poytaxti Van ko‘li sohilida joylashgan
Tushpa shahridan, Kavkaz ortida joylashgan Teyshebani shahriga o‘zgardi.
Biroq, bu voqealardan sal oldinroq Rusa III hukmronligi boshlangunga qadar,
mil. avv. 609 - yilda tashqi siyosatda muhim hodisa sodir bo‘ldi. Urartuning
janubiy qo‘shnisi va azaliy dushmani bo‘lgan Ossuriya midiyaliklar va
bobilliklarning hujumi ostida tanazzulga yuz tutdi. Shu tarzda, urartlar yana
mamlakat markazida va janub chegaralarida o‘zlarini xo‘jayin deb his qiladilar.
Lekin bu uzoqqa cho‘zilmadi. Urartu atrofida yangi dushmanlar xalqasi birlasha
boshladi. 28
Ossuriyaning halokatidan xursand bo‘lgan Rusa III chamasi, xo‘jalik
ishlariga diqqat-e’tiborini qaratdi. Tushpada, Erebuni va Argishtixinilida yangi
don ombori qurilishi haqida Rusa III dan bir nechta yozuvlar saqlanib qolgan.Old
Osiyoda bu davrda muvozanat kuchi o‘zgardi. Urartuda ham Ossuriyada ham
yangi xavfli dushmanlar paydo bo‘ldiki, oxir-oqibatda, ular ikkala davlatni ham
28
Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. -- Москва: Издательство АН СССР, 1960, 79-80- c
25

vayron qildi. Skiflar va shimoldan kimmeriyliklar, janubiy-sharqdan esa,
midiyaliklar Urartuga qarshi chiqdi. Midiyaliklar ko‘pgina Urartu qal’alarini,
jumladan, qolgan Urartu qo‘shinini siqib chiqarib, Urartu poytaxti Tushpa va
Rusaxinilini tartibli ravishda vayron qildi. Bu davrda Urartu poytaxti Kavkaz
ortida joylashgan Teyshebaniga ko‘chirilgan. Urartuni barbod qiluvchi so‘nggi
zarba bilan bu qal’a vayron etildi. Garchi Teyshebani midiyaliklar yoki
bobilliklar tomonidan vayron etilgan degan taxminlar bildirilganligiga
qaramasdan, ko‘pchilik olimlar hozirgi vaqtda buni skiflar va kimmeriyliklar
amalga oshirgan deb hisoblaydilar. 29
Urartu qabilalari qadimgi davrlardan boshlab chorvachilik bilan
shug‘ullanib kelgan. Chorvachilik uzoq davr ko‘chmanchilik (yaylovlik)
xususiyatini o‘zida ifodalagan. Chorva mollari yozda tog‘li yaylovlarga haydab
borilgan. Qishda esa, yana vodiyga pasttekisliklarga qaytarilgan. Sevan ko‘li
sohillarida olib borilgan qazish ishlari natijasida topilgan suyak qoldiqlari sigir,
qo‘y va cho‘chqa uy hayvonlarining keng tarqalgan turlaridan bo‘lganligini
tasdiqlaydi. Urartu ponasimon yozuvlarida mazkur hayvonlarning nomlari
Ossuriya ideogrammalariga muvofiq bayon qilinadi. Salmansar III Balvat
darvozasida Gilzan mamlakatidan (Urmiya ko‘li yaqinida) chorvalarning haydab
ketilishi tasvirlangan. Urartu podsholari o‘zlarining yozuvlarida o‘lja sifatida
olingan ko‘p sonli chorvalarni tilgan olgan. Urartu podshosi Sardur II Kavkaz
ortiga qilgan yurishidan keyin 110 ming bosh yirik va 200 ming bosh mayda
shoxli mollarni haydab ketgan. Ossuriya hukmdorlari Urartudan ko‘p sonli
mollarni haydab ketgan. Urartlarning chorvachilik xo‘jaligida yilqichilik muhim
ahamiyat kasb etgan. Urartuning ayrim viloyatlarida miniladigan otning alohida
nasllari maxsus ko‘paytirilib boqilgan. Ko‘pincha otlar g‘ildirakli aravalarga
qo‘shilgan va yuk tashish maqsadida foydalanilgan. Chavandoz va ikki
g‘ildirakli arava tasviri ayrim yodgorliklarda saqlanib qolgan. Ossuriya va Urartu
podsholari ko‘pincha o‘zlarining yozuvlarida ko‘p sonli otlarni harbiy o‘lja
sifatida qo‘lga olgani to‘g‘risida ma’lumot qoldirgan. Shuningdek, og‘ir yuklarni
29
Арутюнян Н.В. Биайнили -- Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики.. -- Санкт-
Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2006. -- 368 с
26

tashish uchun ot bilan bir qatorda tuya va eshaklardan foydalanganlar. Urartu
podsholari yozuvlarida tuyalar tilga olinadi. Bu hayvonlardan sug‘orish ishlarida,
jumladan, to‘g‘on bostirish ishlarida keng foydalanilgan. Mil. avv. VIII asrda
tuyalar butun mamlakat bo‘ylab ma’lum bo‘lgan. Lekin ularning soni nisbatan
ozchilikni tashkil qilgan. 30
Qadimgi urartlarning xo‘jaligida dehqonchilik katta ahamiyatga ega
bo‘lgan. Qadimgi Armaniston hududlarida qadimgi davrlardan buyon
bug‘doyning turli navlari yangi iqlimga moslashtirilgan. Yer haydash uchun
ikkita ho‘kiz qo‘shilgan, og‘ir omochlardan foydalanilgan. Shakli motigani
eslatuvchi bu omochlarning temir tishlari Toprax-qal’adan topilgan. Temir o‘roq
bilan bir qatorda oddiy yog‘och yoki obsidian qo‘shilgan chaqmoqtosh bilan
suyakdan yasalgan o‘roq qo‘llanilgan. Dehqonchilik qurollari texnikasi ancha
soddalik xususiyatini saqlab qolgan. Dehqonchilik Urartu mamlakatida keng
tarqalgan. Ossuriya yozuvlarida Urartu qal’alarida ko‘p miqdordagi bug‘doy
zahirasi tez-tez tilga olinadi. Karmir- Blur tepaligini qazish jarayonida katta
miqdorda bug‘doy, arpa, kunjut va bug‘doy uni topilgan. Bug‘doy va un yarmi
erga ko‘milgan, katta ko‘zada saqlangan. Bundan tashqari, Karmir-Blur
vayronalarida katta hajmda don ombori topilgan. Ehtimol, Arin-berde qal’asi
xarobalarida qazib olingan omborlardan biri ham bug‘doy saqlash uchun xizmat
qilgan. Uzumchilik va vinochilik dehqonchilik xo‘jaligi tizimida katta o‘rin
egallaydi. Asosan xo‘jalik binolari joylashgan Karmir-blur qal’asining shimoliy
qismida, 1949-1950 -yillarda anchagina yaxshi saqlangan ikkita katta vino
saqlash uchun omborxona ochib o‘rganilgan. Bu omborxonalardan o‘sha
zamonlarda qariyib 150 ming litr vino saqlangan 152 ta katta idishlar (karasa)
mavjud bo‘lgan. Va nihoyat, uchinchi omborxonadan vino saqlash uchun
mingdan ortiq sopol ko‘zalar topilgan. Karmir-Blur xarobalaridan topilgan turli
xil uzum navlari urug‘larining topilishi ham, uzumchilik ancha taraqqiy
etganidan dalolat beradi.Urartlarning dehqonchilik xo‘jaligi ma’lum darajada
sun’iy sug‘orishga asoslangan. Ururtu podsholarining ko‘pgina yozuvlarida
30
Ассман Я. Египет: теология благочестие ранней цивилизации / Пер. снем. Т. Баскаковой. - М., 1999. 302-c
27

kanallar qurilishi bayon qilinadi. Ko‘pgina sug‘orish inshootlari, kanallar va suv
omborlari bizning davrimizgacha saqlanib qolgan. Ko‘p kanallar ayniqsa davlat
markazi joylashgan Van ko‘li hududida saqlangan. Ularning ayrimlari
mustahkam devor bilan mustahkamlangan. Menua tomonidan qurilgan katta
kanal muhim ahamiyat kasb etgan. Keyinchalik afsonaviy Ossuriya malikasi
nomi bilan “Shamir kanali” deb atalgan. Bu kanal Van ko‘li sohilida joylashgan
Urartu poytaxti Tushpa shahri aholisiga suv ta’minoti uchun xizmat qilgan.
Kanal suvlari yaqin hududlar bo‘yicha ariqlar orqali taqsimlangan va ularning
sug‘orilishi uchun foydalanilgan. Kanallar yordami bilan suv tegirmoni harakati
yo‘lga qo‘yilgan. Urartu suv tegirmoni Tbilisida Gruziya Muzeyida
saqlanmoqda. G‘alla xo‘jaligi bilan bir qatorda bog‘dorchilik va uzumchilik
yaxshi rivojlangan. Uzumzor tog‘ qoyalariga qurilgan sun’iy ayvonlarda
etishtirilgan.
Urartu hududida mavjud bo‘lgan asosiy xom-ashyo turlari – gil, tosh,
yog‘och va metall bo‘lib, bular hunarmandchilikning rivojlanishi uchun katta
ahamiyat kasb etgan. Ururtuliklar toshga ishlov berish bo‘yicha katta mahoratga
ega bo‘lishgan. Toshning turli xil jinslariga metall kesish asbobi yordamida qayta
ishlov berilgan. Ishlov berilgan toshdan boshqa rang va ko‘rinish hosil qilish,
qadama buyumlar yasash, toshga badiiy qayta ishlov berishning o‘ziga xos
texnik usullardan edi. Astoydil parmalangan va yaxshigina silliqlangan, yarim
qimmatbaho toshdan yasalgan munchoqlar toshga ishlov berishning yuqori
texnikasini o‘zida ifodalaydi.
Qadimgi urartlar mohir quruvchilar bo‘lishgan. O‘zlarining binolarini xom
g‘ishtdan yoki katta tosh plita yoki katta palaxsadan qurishgan. Ayniqsa, qal’a
devorlari puxta qurilgan. Pastki qismi qalinligi 1 m .ga etadigan katta tosh
bo‘laklaridan terilgan. Urartu poytaxti Tushpa joylashgan Van ko‘li sohilida
mahobatli qal’a inshootlari qurilgan. Qazish jarayonida qal’a devorlarining ayrim
joylari 20 m balandlikkacha borib etishi aniqlangan. Toprax-qal’ada yirik
ohaktoshdan terilgan ibodatxona fundamenti ochib o‘rganilgan. Toprax-qal’ada
I.A. Orbeli topilmalari, dabdabali bezatilgan binolar devorlari marmar friz bilan
28

naqshlab qoplanganligidan dalolat beradi. Urartu davri qator qal’alari Sovet
Armanistoni hududidan topilgan. Ular orasidan Erevan yaqinida Karmir-Blur
tepaligida qazib o‘rganilgan qal’ani alohida ko‘rsatish mumkin. Bu qal’a
ehtimol, Urartu davlati chegarasini shimoldan himoya qilgan bo‘lishi mumkin.
Arin-berd tepaligida qal’a qoldiqlari tadqiq qilinganda, devorning pastki qismi 2-
3m balandlikkacha yo‘nib tekislangan bazalt plita va tufdan terilganligi
aniqlangan.
Metallurgiya hunarmandchilik ishlab chiqarilishi rivojlanishida katta
ahamiyatga ega bo‘lgan. Temir ancha keng tarqalgan Shimoliy Mesopotamiya va
Kichik Osiyo bilan birga Kavkaz orti ham metallurgiya yaxshi rivojlangan
qadimgi hududlardan bo‘lgan. Xususan, Urartu mamlakatida ham metallurgiya
yuqori darajada ravnaq topgan. Toprax-qal’a va Karmir-Blurda olib borilgan
tadqiqot ishlari natijasida, urartlar qurol tayyorlashda va asbob-uskunalar
yasashda asosan temirdan foydalanganligidan dalolat beradi. Urartu aholisi
qo‘rg‘oshin va qalaydan foydalanishni va bronza qotishmasini tayyorlashni,
bronzadan turli xil narsalar ishlab chiqarishni bilganlar. Badiiy jimjimador
pichoqlar va bronzadan quyilgan taxtning haykaltaroshlik qismi bularning
barchasi metallurgik texnikaning yuqori darajada taraqqiy etganidan guvohlik
beradi. Urartu shahri Musasirani zabt etishida qo‘lga kiritilgan o‘ljalar haqida
bayon qiluvchi Ossuriya podshoi Sargon yozuvlarida, ko‘p miqdordagi turli xil
metall buyumlar sanab o‘tiladi. Oltin va kumush zeb-ziynat buyumlarini
tayyorlash uchun xizmat qilgan. 31
2.3.Urartu madaniyati.
Urartu madaniyati to‘g‘risida kam ma’lumotlar saqlangan. Biroq endilikda
ururtuliklar Old Osiyoning boshqa xalqlari madaniy ijodi bilan chambarchas
bog‘liq holda yuqori madaniyat yaratganligi va jahon madaniyati xazinasiga
o‘zining sezilarlili hissasini qo‘shganligi o‘z tasdig‘ini topmoqda. Urartu
madaniyatining ko‘pgina xususiyatlari o‘ziga xoslik bilan ajralib turadi. Urartlar
o‘zlarining qadimiy ieroglif yozuviga ega bo‘lib, maxsus tasvirli belgilar ayrim
31
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - T. Fan va texnologiya, 2009.74-75 b
29

buyumlar va sopol parchasida o‘z aksini topgan. Arxitektura va metallurgiya
yuqori darajada taraqqiy etgan. Sargon saroyi devorlarida saqlanib qolgan
Mutsatsir ibodatxonasi tasvirlari badiiy nuqtai nazardan alohida qiziqish
uyg‘otadi. Bu ibodatxona mil. avv. IX—VIII asrlarda yuqori platformada
qurilgan. O‘zining ikki nishabli tomi, binoning old qismi va oltita ustunlari bilan
fasad qismining bezatilishi qadimgi grek inshootlarini esga tushiradi. Ehtimol,
ularning oldosiyo prototipi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Asosining saqlanganligi
arxitekturada ustunlarning qo‘llanganligidan dalolat beradi. Ularning ayrimlari
Gruziya Muzeyida saqlanmoqda. Metallurgiyaning yuqori darajada
rivojlanganligi bronzadan yasalgan badiiy buyumlarda o‘z aksini topgan.
Ularning orasida hashamatli taxtlarning inson qiyofasida qanotli ho‘kiz tasvirida
aks etishi va haykaltaroshlik qismini alohida ko‘rsatish mumkin. Bu nafis
ishlangan buyumlar mum modeli bo‘yicha bronzadan quyib tayyorlangan.
Qo‘shimcha tarzda o‘yma naqsh yordamida haykal tarashlangan va yupqa oltin
bilan qoplangan. Yuz qismi oq toshdan yasalgan. Ko‘zi va qoshi qadama naqshli,
qizil pasta bilan bezatilgan qanotlarining chuqurlashuvi yorqin rang effektini
bergan. Shunga o‘xshash ifodali Urartu metallurgik haykaltaroshlik materiallari
asarlari, qadimgi sharq xalqlari san’atida muhim o‘rin egallaydi.
Mil. avv. VIII asrda qurilgan Arin-berd tepaligi qal’a xarobalaridan topilgan
devoriy rasmlar Urartu rassomlik san’ati haqida ayrim tasavvurlarni beradi.
Topilgan topilmalar bo‘yicha fikr yuritilsa, 1 m gacha balandlikdagi original ko‘p
rang-barang bo‘yoqlardagi friz qadimgi zal devorlarini bezagan. Mazkur friz
yugurayotgan echki, ibodatga kelgan kishilar yaqinida turgan muqaddas daraxt
hayoti, ho‘kizlar, qanotli disklar va nihoyat, o‘simlik va geometrik ornamentlar
tasviridan tashkil topgan. Bu badiiy syujetlar qadimgi sharq san’ati uchun o‘ziga
xos bo‘lib, ammo o‘z vaqtida Urartu madaniyati uchun xos bo‘lgan ayrim o‘ziga
xos xususiyati bilan farq qiladi. 32
Urartu aholisi ossur-bobil sivilizatsiyasining yutuqlaridan yaxshigina
foydalanganlar. Ular ossurlardan mixxatni o‘zlashtirib olganlar. Ammo uni bir
32
Амусин И.Д. Проблемы социальной структуры обществ, 185- c
30

muncha soddalashtirib, takomillashtirganlar. Urartuda metallurgiya va tasviriy
san’atning rivojlanishi, ossurlar va xettlar metall ishlab chiqarishi va badiiy ijod
texnikasi bilan chambarchas bog‘liq. Qanotli ho‘kizlar badiiy obrazi Old
Osiyoning qator xalqlari, ya’ni ossurlar, xettlar, mitannilar san’atida
saqlangan.Urartu dini qadimgi fetishizm va tabiat sig‘inishidan to xudolar
topinishigacha, ya’ni podsho va davlat homiysi rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi.
Urartlar daraxtlarni va ayniqsa tog‘larni ilohiylashtirganlar. “Xalda tog‘i” xudo
Xaldining sifatlashlaridan biri bo‘lgan. Urartu xudolari ro‘yxatida (Mxer Kapusi)
Xaldi darvozasi va Xaldi darvozasi xudosi tilga olinadi. Shubhasizki, bu erda
qoyalarda kesib o‘tilgan o‘yiq joy nazarda tutilgan. Urartu diniy dunyoqarashi
bo‘yicha tog‘da istiqomat qiluvchi iloh muqaddas qoyadan chiqib kelgan. Urartu
mamlakatida ilohiy daraxtlarga topinish keng tarqalgan. Turli xil buyumlarda
xususan, muhr izlarida, ilohiy daraxtga sig‘inish manzaralari saqlanib qolgan. Bu
marosimni podshoning o‘zi ham amalga oshirgan. Shuni alohida qayd etish
lozimki, ilohiy daraxtlar tasviri oldida ilohiy tosh ustunlar, shuningdek, grifonlar
tasviri saqlangan. Urartuda Xaldi tog‘i xudosi ilohi bilan bir qatorda hayvonlar
va o‘simliklar homiysi hisoblangan tabiat va hosil xudosi ilohi ham mavjud
bo‘lgan. Momaqaldiroq va bo‘ron xudosi Teyshub va quyosh xudosi Ard Urartu
pantionida muhim o‘rin egallaydi. Urartu yozuvlarida asosan uchta asosiy xudo –
Xaldi, Teyshub va Arda tez-tez tilga olinadi. Ammo bularning ichida Urartu
aholisining oliy xudosi hisoblangan Xaldi xudosi birinchi o‘rinni egallaydi. Vaqt
o‘tgan sayin Xaldi xudosi podsho hamda Urartu davlati homiysi va urush
xudosiga aylangan. Nayza va qalqon jangovor xudo va uning yerdagi vakili
ilohiy hukumatining ramzi hisoblangan. Ba’zan Urartu podsholari oliy kohin
sifatida tasvirlangan.
31

X ULOSA .
Xulosa o‘rnida shuni alohida ta’kidlash joizki, So‘nggi Xett podsholari
Tutxaliy IV va uning ikki o‘g‘li davrida mamlakatni axeylar, Bolqondan kelgan
frigiyaliklar, Kichik Osiyoni g‘arbidan kelgan qabilalar hujumini zo‘rg‘a
qaytaradilar. Axey qabilalari tor-mor qilinganidan keyin, Kichik Osiyo
g‘arbidagi Ilion shahri zabt etiladi. So‘nggi Xett podshosi Suppiliuma II Kipr
orolini yana qayta bosib oladi. Mil. avv.XII asr oxirida Egey dengizi qirg‘oqlari
va orollarining etnik jihatdan aralash “dengiz xalqlari” Xett davlatini tor-mor
qildilar (mil. avv.1190-yillar). Tarixda bu davr “Bronza kalapsi” deb ham ataladi.
Chunki, temirdan foydalanish monopoliyasiga chek qo‘yilgan edi. Ushbu rudani
eritish sirlari Yaqin sharq davlatlari orasida keng tarqaladi. Dengiz xalqlari
haqida Misr ierogliflarida ham ma’lumotlar keltirilib o‘tilgan. Shunday qilib,
Yangi Xett davlati tarixda tilga olinmay qo‘yiladi. Markazlari Karxemish va
Melida shaharlari bo‘lgan so‘nggi Xett podsholiklari qoldiqlari mil. avv.VIII asr
oxirlariga qadar parchalangan holda mavjud bo‘lib turadi. So‘ngra Ossuriya
tomonidan tugatildi. Yozma manbalar Urartu podsholari tomonidan qo‘lga
kiritilgan ko‘p sonli asirlar, qulga aylantirilgan “o‘g‘il bolalar va o‘smirlar”,
shuningdek, qulchilikka haydab ketilgan ko‘p sonli kishilar va ehtimol ayrim
holatlarda Urartu qo‘shini tomonidan bosib olingan butun rayon aholisi xususan,
ayollar haqida ham ma’lumotlar saqlangan. Qo‘shni mamlakatlarni zabt etgan
vaqtda qo‘lga olinlan asirlar, qoidaga muvofiq qulga aylantirilgan. Yerevan
shahri yaqinida olib borilgan arxeologik qazish ishlari shuni ko‘rsatadiki, shahar
aholisi shaxsiy xo‘jaligiga ega bo‘lmagan. Shubhasizki, davlat tomonidan
mahsulot ta’minoti olib turishgan. B.BPiotrovskiy manbalarni tadqiq etib,
amaldorlar, harbiy va hunarmandlar, shuningdek, shahar atrofida joylashgan
davlat yerlariga qayta ishlov beruvchi ko‘p sonli qullar shahar aholisi tarkibini
tashkil qilgan degan xulosaga kelgan.
Urartu qo‘shni xalqlarga jumladan, ossurlar madaniyatining rivojlanishiga
ta’sir ko‘rsatgan. Urartu madaniyati Ossuriya metallurgiyasi va Ossuriya
san’atining rivojlanishiga shak- shubhasiz, ta’sir etgan. Ayniqsa, Urartu
32

Kavkazorti qo‘shni xalqlari rivojlanishiga kuchli madaniy ta’sir ko‘rsatgan.
Armaniston hududida Urartu arxitekturasi ta’siri ostida qurilgan qal’a xarobalari
saqlanib qolgan. Urartu tili, dini va ossuriya- vavilon madaniyatining ko‘pgina
o‘ziga xos xususiyatlarini saqlagan afsonasi qadimgi arman xalqi madaniyati
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Shunday qilib, Urartu qadimgi sharq madaniyatining tarkibiy qismini bir muncha
kechroq vujudga kelgan xalqlarga xususan, qadimgi arman va Kavkazortining
boshqa xalqlariga topshirgan.
Aholining asosiy qismini erkin mehnat jamoalari va qullar tashkil qilgan.
Yozma manbalar Urartu podsholari tomonidan qo‘lga kiritilgan ko‘p sonli
asirlar, qulga aylantirilgan “o‘g‘il bolalar va o‘smirlar”, shuningdek, qulchilikka
haydab ketilgan ko‘p sonli kishilar va ehtimol ayrim holatlarda Urartu qo‘shini
tomonidan bosib olingan butun rayon aholisi xususan, ayollar haqida ham
ma’lumotlar saqlangan. Qo‘shni mamlakatlarni zabt etgan vaqtda qo‘lga olinlan
asirlar, qoidaga muvofiq qulga aylantirilgan. Yerevan shahri yaqinida olib
borilgan arxeologik qazish ishlari shuni ko‘rsatadiki, shahar aholisi shaxsiy
xo‘jaligiga ega bo‘lmagan. Shubhasizki, davlat tomonidan mahsulot ta’minoti
olib turishgan. B.B Piotrovskiy manbalarni tadqiq etib, amaldorlar, harbiy va
hunarmandlar, shuningdek, shahar atrofida joylashgan davlat yerlariga qayta
ishlov beruvchi ko‘p sonli qullar shahar aholisi tarkibini tashkil qilgan degan
xulosaga kelgan.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Davlat va huquq tarixi: IIV oliy ta’lim muassasalari uchun darslik // H.
Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov. – T.: O‘zbekiston Respublikasi
IIV Akademiyasi, 2012. – 345 b.
2. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. - T. Fan va texnologiya, 2009.
3. Эргашев Ш . Қадимги цивилизациялар . – Т .: O‘zbekiston, 2016. -360 б .
4. Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. -- Москва:
Издательство Восточной литературы, 1959. -- 286 с
5. Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. -- Москва:
Издательство АН СССР, 1960
6. Арутюнян Н.В. Биайнили -- Урарту. Воено-политическая история и
вопросы топонимики.. -- Санкт-Петербург: Издательство Санкт-
Петербургского университета, 2006. -- 368 с
7. Дьяконов И.М. Урартские письма и документы. -- Москва --
Ленинград: Издательство АН СССР, 1963
8. Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. --
Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago, 1985. --
(Studies in ancient oriental civilizations). -- ISBN 0-918986-41-9
9. Хеттские законы//Хрестоматия по истории Древнего Востока/ Под
ред. М.А.Коростовцева. – М., 1980. Ч.1. С. 271-291.
10. Генри, О.Р.Хетты/О.Р.Генри – М., 1987
11. Маккуин, Дж.Хетты и их современики в Малой Азии/Дж. Маккуин.
– М., 1983.
12. Александров Б. Е. Хеттская держава и Верхняя Месопотамия в ХIII в.
до н. э.: реконструкция политических взаимоотношений : М., 2002
13. Амусин И.Д. Проблемы социальной структуры обществ
древнего Ближнего Востока по библейским источникам. - М., 1993.
14. Антонова Е.В. Месопотамия на путик первым государствам. - М., 1998.
15. Ардзинба В. Г. Ритуалы и мифы древней Анатолии. М., 1982.
16. Арутюнян Н. В. Корпус урартских клинообразных надписей. Ереван,
34

2001.
17. Бонгард-Левин Г.М., Грантовский Э.А. От Скифии до Индии.
Древние арии: мифы и история. - М., 1983.
18. Бонгард-Левин Г.М., Ильин Г.Ф. Индия в древности. - М., 1985.
19. Гиоргадзе Г. Г. Производство и применение железа в Центральной
Анатолии по даным хеттских клинописных текстов // Древний
Восток: Этнокультурные связи. М., 1987, с. 238-261.
20. Ардзинба В. Г. Хеттское царство // Межгосударственые отношения и
дипломатия на Древнем Востоке. М, 1987, с. 90-130.
21. Гиоргадзе Г. Г. Производство и применение железа в Центральной
Анатолии по даным хеттских клинописных текстов // Древний
Восток: Этнокультурные связи. М., 1987, с. 238-261.
22. Дьяконов И. М. Развитие земельных отношений в Ассирии. Л., 1949.
23. Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа: История Армянского
нагорья с 1500 по 500 г. до н.э.
24. Хурриты, лувийцы и протоармяне. Ереван, 1968. Иванов Вяч. Вс.
Хеттский язык. 2-е изд. М., 2001.
25. Королев А. А. Хетто-лувийские языки // Языки Азии и Африки.
Индоевропейские языки. I. М., 1976, с. 13-93.
26. Менабдэ Э. А. Хеттское общество: экономика, собственость, семья и
наследование. Тб., 1965.
27. Немировский А. А. Исследования по политической истории хурритов
Верхней Месопотамии середины второй половины II тыс. до н. э. М.,
1997 рукопись.
35

ILOVALAR .
Qadimgi Xett davlati .
Qadimgi Urartu davlati .
36

Qadimgi Xett va Urartu podsholigi

Sotib olish