Qadimgi Xitoy - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	445.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Qadimgi Xitoy

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH.
I.BOB. XITOY TARIXIGA KIRISH VA ILK DAVLATCHILIKNING
VUJUDGA KELISHI.
I.1. Qadimgi Xitoyning tabiiy geografik o’rni va iqlimi.
I.2. Ilk podsholikning vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy asoslari.
I.3. Qadimgi Xitoyda ilk davlatchilikning vujudga kelishi.
II.BOB.QADIMGI XITOY PODSHOLIK DAVRIDA.
II.1. Qadimgi podsholikning vujudga kelishi kelishi.
II.2. Qadimgi podsholikning inqirozi inqirozi.
II.3. Xitoy saltanatining ichki va tashqi siyosati siyosati.
II.4. Qadimgi Xitoy saltanati.
XULOSA .
FOYDALANIGAN ADABIYOTAR RO’YXATI .
KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi tarixni o'rganishda tarixiy axamiyatga ega
va kerakli arxivga ega bo'lgan Xitoy madaniyati haqida so'z boradi. Qadimgi Xitoy
madaniyatini o'rganar ekanmiz biz bunda Xitoy tarixi yanada kengroq o'rganilishi
va bu madaniyatning boshqa xalqlarga tasiri haqida qisqacha to'xtalib o'tsak. Xar bir
davlatning yozuvi, diniy etiqodi bo'lgani kabi Qadimgi Xitoyninga ham yozuvi, va
diniy etiqodining, eng qadimiy shakllari mavjud va boshqa xalqlarning ham
mad aniyatiga o‘z tasirini o'tkazgan.Qadimgi Xitoy madaniyati boshqa
madaniyatlardan o'iga xos alohida jihatlari bilan ajralib turadi.
Bizga ma'lumki har bir davlatni, har bir xalqni o‘ziga yarasha tarixi,
madaniyati, mentaliteti bor. Biz tarixni o‘rganar ekanmiz undan o‘zimizga tegishli
xulosa va saboqlar chiqarishimiz darkor.
El-yurtimiz o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida ma‘shum xatarlarni bir
necha bor ko‘rgan, ularning jab rini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz,
dinimiz va ma‘naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz
yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali o‘tmish, bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘limiz
barchamizga saboq bo‘lishi, bugungi voqealikni teran taxlil qilib, mavjud
taxdidlarga nisbatan doimo ogoh bo‘lib yashashga davat etishi lozim.
O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunni unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu
haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan. Qadimgi Sharq madaniyati,
davlat tuzumini rivojlanishida ham qadimgi Xitoy alohida o‘ringa egadir.
Biz yosh avlod bu davlatni kashfiyot va yutuqlaridan oqilona foydalanish,
undan hayot faoliyati davomida o‘zimizga kerakligini olishimiz maqsadga muvofiq
bo‘ladi. U qilgan kamchiliklar va nuqsonlarni takrorlamaslik darkor.
Xitoyda o rta paleolit davriga mansub Xetao (Ordos) madaniyati, sunggiʻ
neolit davriga mansub Yanshao va Lunshan madaniyatlari, ayniqsa, mashhur.
Yanshao madaniyatida (taxminan mil. av. 3 ming yillik urtalaridan 2ming yillik
o rtalarigacha) odamlar ovchilik va baliq ovlash bilan birga dehqonchilik va
ʻ
chorvachilik bilan ham shug ullanganlar. Xitoyda ibtidoiy jamoa tuzumi jez
ʻ
davrigacha davom etgan 1
.
1
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 145 bet.

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishida Qadimgi Xitoy davlati
tarixi , Xitoy tarixida siyosiy birlik va tinchlik davrlari , Qadimgi Xitoy
sivilizatsiyalari, Qadimgi Xitoy madaniyatining o rni va ahamiyati , Qadimgi Xitoyʻ
yozuvini yoritish maqsad qilib qo'yilgan.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 5 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I.BOB. QADIMGI XITOY TARIXI.
I.1. Xitoy tarixida siyosiy birlik va tinchlik davrlari.

Xitoy tarixiga oid eng qadimgi yozma ma lumotlar miloddan avvalgi 1250-ʼ
yilga, Shan sulolasi davridan (miloddan avvalgi 1600–1046 yillar), qirol Vu Ding
davridagi yozuvlarda tilga olingan. Shangning yigirma birinchi qiroli sifatida.
“Hujjatlar kitobi” (eramizdan avvalgi 11-asr), “Bambuk yilnomalari” (miloddan
avvalgi 296-yil) va “Buyuk tarixchining yozuvlari” (miloddan avvalgi 91-yil) kabi
qadimiy tarixiy matnlarda Sya sulolasi (taxminan 2070-yil) qayd etilgan va
tavsiflangan. Shanggacha, lekin bu davrdan hech qanday yozuv ma lum emas.
ʼ
Shang yozuvlari Xia mavjudligini ko rsatmaydi. Shang odatda Xitoy
ʻ
sivilizatsiyasining beshigi hisoblangan Sariq daryo vodiysida hukmronlik qilgan.
Biroq, neolit sivilizatsiyalari Sariq daryo va Yantszi daryolari bo ylab turli
ʻ
madaniyat markazlarida paydo bo lgan. Bu Sariq daryo va Yantszi sivilizatsiyalari
ʻ
Shangdan ming yillar oldin paydo bo lgan. Ming yillik uzluksiz tarixga ega Xitoy
ʻ
dunyodagi eng qadimgi tsivilizatsiyalar qatoriga kiradi va sivilizatsiya beshiklaridan
biri hisoblanadi 2
.
Chjou sulolasi (miloddan avvalgi 1046–256) Shanlarni siqib chiqardi va
ularning hukmronligini oqlash uchun “Osmon mandati” tushunchasini kiritdi.
Markaziy Chjou hukumati tashqi va ichki tazyiqlar tufayli miloddan avvalgi 8-asrda
zaiflasha boshladi va oxir-oqibat bahor va kuz davrida mamlakat kichikroq
shtatlarga bo linib ketdi. Bu davlatlar mustaqil bo lib, keyingi urushayotgan
ʻ ʻ
davlatlar davrida bir-birlari bilan kurashdilar. An anaviy xitoy madaniyati,
ʼ
adabiyoti va falsafasining ko p qismi birinchi marta o sha notinch davrlarda
ʻ ʻ
rivojlangan 3
.
Miloddan avvalgi 221-yilda Qin Shi Huang turli urushayotgan davlatlarni
bosib oldi va o zi uchun Xuangdi yoki Qinning" imperatori " unvonini yaratdi, bu
ʻ
imperator Xitoyning boshlanishini belgilab berdi. Biroq, uning o limidan ko p
ʻ ʻ
o tmay, zolim hukumat quladi va uni uzoqroq yashagan Xan sulolasi (miloddan
ʻ
avvalgi 206 - milodiy 220) egalladi. Ketma-ket kelgan sulolalar imperatorga keng
hududlarni bevosita nazorat qilish imkonini beradigan byurokratik tizimlarni ishlab
2
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 126 bet.
3
Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) /
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018. 89 bet.

chiqdi. Miloddan avvalgi 206-yildan to 1912-yilgacha bo lgan 21-asrda muntazamʻ
ma muriy vazifalarni maxsus elita olim amaldorlar bajargan. Xattotlik, tarix,
ʼ
adabiyot va falsafani puxta egallagan yigitlar hukumatning og ir imtihonlaridan
ʻ
puxta saralab olindi. Xitoyning so nggi sulolasi Qing (1636—1912) bo lib, uning
ʻ ʻ
o rniga 1912-yilda Xitoy Respublikasi, keyin esa 1949-yilda materikda Xitoy Xalq
ʻ
Respublikasi tashkil topgan. Xitoy Respublikasi 1949-yilda Tayvan oroliga
chekindi. XXR ham, ROX ham hozirda Xitoyning yagona qonuniy hukumati
ekanligiga da vo qilmoqdalar, natijada hatto Birlashgan Millatlar Tashkiloti XXRni
ʼ
1971-yilda BMTning barcha konferensiyalarida Xitoyni vakillik qiluvchi hukumat
sifatida tan olganidan keyin ham davom etayotgan nizolar davom etmoqda .
Gonkong va Makao 1997 va 1999-yillarda tegishli ravishda Buyuk Britaniya va
Portugaliyadan suverenitetni Xitoyga o tkazib, XXRning maxsus ma muriy
ʻ ʼ
hududlariga (SAR) aylandi 4
.
Xitoy tarixi siyosiy birlik va tinchlik davrlari, urush va muvaffaqiyatsiz
davlatchilik davrlari o rtasida almashindi - eng oxirgisi Xitoy fuqarolar urushi
ʻ
(1927—1949). Xitoyda vaqti-vaqti bilan cho l xalqlari, ayniqsa mo g ullar va
ʻ ʻ ʻ
manjurlar hukmronlik qilgan, ularning aksariyati oxir-oqibat Xan Xitoy madaniyati
va aholisiga assimilyatsiya qilingan. Ko p qirollik va sarkardalik davrlari orasida
ʻ
Xitoy sulolalari Xitoyning bir qismini yoki butun qismini boshqargan; ba zi
ʼ
davrlarda nazorat hozirgi kabi Shinjon, Tibet va Ichki Mo g ulistongacha
ʻ ʻ
cho zilgan
ʻ 5
. An anaviy madaniyat va Osiyoning boshqa qismlari va G arb ʼ ʻ
dunyosining ta siri (immigratsiya, madaniy assimilyatsiya, kengayish va xorijiy
ʼ
aloqalar to lqinlari bilan olib borilgan) Xitoyning zamonaviy madaniyatining
ʻ
asosini tashkil qiladi.
Hozirgi Xitoyda bir million yil oldin homo erectus yashagan. Yaqinda
o tkazilgan tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, Syaochangliang saytida topilgan tosh
ʻ ʻ
asboblar magnitostratigrafik jihatdan 1,36 yilga to g ri keladi.million yil oldin.
ʻ ʻ
Shansi provinsiyasidagi Xixudu arxeologik yodgorligida Homo erectus tomonidan
4
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 149 bet.
5
Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи - Т.: 1964. 144 бет.

olovdan foydalanganligi haqida dalillar mavjud, bu 1.27.million yil oldin, va
Xitoydagi Homo erectus qoldiqlari orasida Yuanmou odami, Lantian odami va
Pekin odami mavjud. Miloddan avvalgi 125-80 000 yillarga oid Homo sapiensning
toshga aylangan tishlari Hunanning Dao okrugidagi Fuyan g orida topilgan. O rtaʻ ʻ
paleolit Levallois texnologiyasiga oid dalillar Xitoyning janubi-g arbiy qismidagi
ʻ
Guanyindong g orining tosh yig indisida topilgan, taxminan 170,000-80,000 yil
ʻ ʻ
oldin.
Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan
biridir.Xitoy g’arbida Pomir,Tangritog’,shimolda Mog’iliston,janubda Ximolay va
sharqda Tinch okeani bilan chegaradosh.Markaziy Xitoy tog’laridan boshlanadigan
Xuanxe(sariq daryo)va Yanszi daryolari Sharqiy Xitoy pastekisligi orqaliy oqib
otgan va tinch okeani xavsasiga quyilgan.Xuanxe daryosi yozi yomg’irgarchilik
davrida toshib turgani uchun xitoyliklar bu daryoni “Tentak daryo”,”Xitoyning
shori”,”Ming xil kulfat keltiruvchi daryo”deb atashgan 6
.
Qadimgi Xitoyda shaxar davlatlar Sya xonadoniga mansub kishilar Sharqiy
Xitoyda dastlabki davlat birlashmasiga asos solganlar. Xuanxe qirg’oqlarida
yashovchi Shan qabilasining boshligi bosh kotarib uni taxtdan ag’dargan.Shu tariqa
Shan qabilasi kuchayib Sya qabilasini ham oziga itoat qildirgan.Miloddan avvalgi
XVIII asrda Chen Tan degan kishi Shan davlatini tuzgan.Xitoy afsonalaridan birida
Chen Tanning ajdodlari haqida shunday hikoya qilinadi:”Sze degan urug’dan
bolgan Szya Di o’z singlisi bilan qurbonlik qilgani borayotganida uchib borayotgan
qaldirg’och tushirib yuborgan tuximni yutib yuboradi. Szya Di bu tuxumni
yutgach,homilador bolib qoladi, oy-kuni tolgach,o’g’il koradi va unga Szno-tuxum
degan isim qoyadi.”.Chen Tan anashu Szno avlodidan biri ekan. Miloddan avvalgi
XVII asrdan boshlab Chen Tan asos solgan davlat In, bazi hollarda ShanIn deb
nomlanadi.Poytahti Shan shahri edi.U Din podsholigi davrida,yani XIII asrning
ikkinchi yarimida kuchaygan.In podsholigi davrida g’arbda joylashgan Chjou
qabilalari ularga tobe edi.
6
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 129 bet.

Qadimgi Xitoy aholisi Xitoy tabiyati yashash uchun qulay bolganligi tufayli
buyerda odamlar juda qadim zamondan boshlab yashay boshlaganlar.Xitoyda
bundan 600-400ming yillar ilgari yashagan sinantrop va lintyan kabi qazilma
odamlarning makonlari va qoldiqlari topilgan. Miloddan avvalgi V-III ming
yilliklarga kelib Xuanxe daryosining o’rta oqimida dastlabki dehqonchilik vujudga
kelib aholi daryo boyidagi kichik qishloqlar yashagan.Ular dastlab tariq, arpa va
bugdoy ekkanlar,chochqa va itlarni boqib kopaytirganlar.Hunarmandlar kulolchilik
bilan shugillanib, ajoyib sopol idishlar yasaganlar.Miloddan avvalgi I ming yillik
boshlariga kelib Xuanxe daryosi soxilidagi yerlar kengroq
o’zlashtirilib,tariq,bug’doy,sholi va sabzavot ekinlari ko’proq ekilgan.Chorvachilik
ham rivojlanib buqa,sigir,qo’tos,qo’y,echki, it va cho’chqalar boqilgan. Shunday
qilib, dehqonchilik, chorvachilik, hunarmanchilik va savdo-sotiqning rivoji aholi
orasida mulkiy tengsizlik va tabaqalanishga olib kelgan.Bu hol Sharqiy Xitoyda
dastlabki davlatlarning vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratgan 7
.
Xitoy madaniyati g'oyat boy va ko'p qirrali bo'lib, u jahon madaniyatini
sezilarli darajada boyitdi. Va bu erda eng katta hissa, bizning fikrimizcha,
xitoyliklar tomonidan qog'oz ixtirosi bo'lib, u o'z navbatida yozuvning
rivojlanishiga faol ta'sir ko'rsatdi. Ko'pgina Yevropa xalqlarining ajdodlari hali ham
yarim qazilmalarda yashab, yozishni xayoliga ham keltira olmagan o'sha kunlarda
xitoyliklar allaqachon o'z ekspertlarining asarlaridan keng kutubxonalar
yaratishgan.
Qadimgi Xitoyning yozuv texnologiyasi ham sezilarli evolyutsiyani boshdan
kechirdi va qog'oz ixtiro qilinishidan oldin ham paydo bo'ldi, dastlab xitoyliklar
bambukda yozganlar, buning uchun bambuk tanasi ingichka taxtalarga bo'lingan va
ularga qora siyoh bilan tepadan ierogliflar qo'yilgan. pastki. Keyin ular yuqori va
pastki qirralarning bo'ylab charm tasmalar bilan mahkamlangan va osongina
rulonga o'ralishi mumkin bo'lgan bambuk paneli olingan. Bu qadimgi Xitoy kitobi
edi. Qog'ozning paydo bo'lishi kitob ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada
7
Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) /
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018. 92 bet.

kamaytirish va kitoblarning o'zini ko'pchilik uchun ochiq qilish imkonini berdi.
Garchi, albatta, o'sha kunlarda oddiy xitoylik dehqonlar savodsiz bo'lib qolsalar
ham, lekin davlat amaldorlari va ayniqsa aristokratlar uchun savodxonlik,
shuningdek, yozuv san'atini egallash, xattotlik majburiy talab edi.
Qadimgi Xitoyda, boshqa tsivilizatsiyalarda bo'lgani kabi, pullar birinchi
bo'lib metall tangalar shaklida bo'lgan, ammo turli qirolliklarda bu tangalar
boshqacha shaklga ega bo'lishi mumkin edi. Shunga qaramay, vaqt o'tishi bilan,
qog'oz pullardan birinchi bo'lib xitoyliklar foydalanishgan, ammo keyingi davrda
allaqachon. Qadimgi Xitoyda hunarmandchilikning yuksak darajada rivojlanganligi
haqida o‘sha davrdagi xitoy yozuvchilarining asarlaridan bilamiz, chunki ular bizga
turli ixtisoslikdagi qadimgi xitoylik hunarmandlar: cho‘yanlar, duradgorlar,
zargarlar, qurol-yarog‘chilar, to‘quvchilar, kulollar, quruvchilar haqida hikoya
qiladi. to'g'onlar va to'g'onlar. Bundan tashqari, har bir Xitoy hududi o'zining mohir
hunarmandlari bilan mashhur edi 8
.
Qadimgi Xitoyda kemasozlik faol rivojlangan, buni arxeologlar tomonidan
topilgan arzimas qayiqning yaxshi saqlanib qolgan 16-modeli tasdiqlaydi.
I.2. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyalari.
8
Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи - Т.: 1964. 14 9 бет.

Qadimgi Xitoyning miloddan avvalgi va milodiy ilk asrlarda mavjud bo lganʻ
dini va madaniyati haqida manbalar asosida obyektiv va subyektiv yoritishga
qaratilgan. Qadimgi davrdan to hozirgi kungacha Xitoy sivilizatsiya o choqlaridan
ʻ
biri bo lib xizmat qilganligi to g risida ma lumotlar mavjud. Ushbu maqolani
ʻ ʻ ʻ ʼ
yozishdan maqsad bugungi kunda ommaviy madaniyat ta sir ko rsatish xavfi
ʼ ʻ
mavjud bo lgan bir davrda har bir millatning va davlatning ayniqsa qadimiy ilk
ʻ
sivilizatsion maskanlardan biri bo lgan Xitoy o lkasi madaniyati va dinini har
ʻ ʻ
tomonlama tadqiq etishga asoslangan 9
.
Misr, Mesopotamiya va Hindistondagi kabi Xitoyda ham qadimgi
sivilizatsiyalar Xuanxe va Yantszi degan katta daryolar bo‘ylarida vujudga kelgan.
Mil. avv. 3-ming yillikning oxirlarida qadimgi Xitoy hududida ilk davlat Xuanxe
daryosining o‘rta oqimida paydo b‘oladi. Bu davlatni Sya sulolasi hukmdorlari
boshqarib turganlar. Shan qabilasining boshlig‘i Sya sulolasi podshosini taxtdan
ag‘darib, davlatni o‘ziga bo‘ysundirgan.
Mil. avv. II ming yillikda Shan davlatning hududi Milodiy II asrda xalq
qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tgan joylar Shu tariqa davlat nomi ham uning bosh shahri
nomi kabi «Shan» deb atalgan. Mil. avv. 3-ming yillikning Shanga qo‘shni chjou
qabilasi bostirib kiradi, uning hukmdori Shan yerlarini o‘zinikiga qo‘shib oladi va
«Chjou» degan katta davlatni bunyod etadi. Davlat ulkanligi bois hukmdorlar uni
«Osmon ostidagi podsholik», o‘zlarini esa «Osmon o‘g‘illari» deb atashgan. Butun
Shimoliy Xitoy ana shu davlat tarkibiga kirgan.
Dehqonchilik Xitoyda azal dan e’tiborli va faxrli kasb hisoblab kelingan.
Asosiy dehqonchilik ekinlari javdar va bug‘doy bo‘lgan. Keyinchalik xitoyliklar
sholi yetishtira boshladilar, sholi urug‘i Hindistondan keltirilgan. Xitoy aholisi
«choy» daraxtini ham yetishtirganlar, uning barglaridan shifobaxsh ichimlik
bo‘lmish «choy» tayyorlanadi. Choy tez orada butun jahonga tarqaldi. Tut daraxtini
yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan
ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatda
yengil va nafis mato bo‘lmish ipak shoyi tayyorlanadi. Ayrim viloyatlar noiblari
9
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 153 bet.

podsho hokimiyatidan ozod bo‘lishga intilar edilar. Xitoyga ko‘chmanchi qabilalar
hujum qila boshlaganidan foydalangan chekka viloyatlar aholisi ajralib chiqib, o‘z
davlatilarLni tashkileta boshladi. Shu taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi
davr tarixda «ko‘p podsholiklar» davri nomini olgan. Xitoyda ayni mahalda
«kurashayotgan podsholiklar» davri ham boshlanadi. «Zafaryor» – imperiyaning
oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan
urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmdori o‘zining
barcha raqiblarini yo‘q qilib yagona davlat tuzishi bilan yakunlandi.
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi — sayyoradagi eng qadimiy madaniyatlardan
biri hisoblanadi. Mil. avv. 3-ming yillikning oxirlarida qadimgi Xitoy hududida ilk
davlat paydo bo’ldi. Yangszi daryosi vodiysi asta-sekin o’zlashtirildi. Qadimgi
xitoyliklar sholi yetishtirgan, keyinchalik chorvachilik, echki va qo ychilik bilanʻ
shug ullangan. Hudud metallarga, ayniqsa, qo rg oshin, mis, qalayga boy edi.
ʻ ʻ ʻ
Miloddan avvalgi III asrda Xitoy Manchuriya hamda Mo’g’ulistonni o’z ichiga
oladi va davlat 36 qirollikka bo’linadi. Shimolni ko’chmanchilardan himoya qilish
uchun Buyuk Xitoy devorining qurilishi boshlanadi 10
.
Shu tariqa davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi «Shan» deb atalgan.
Mil. avv. 3-ming yillikning Shanga qo‘shni chjou qabilasi bostirib kiradi, uning
hukmdori Shan yerlarini o‘zinikiga qo‘shib oladi va «Chjou» degan katta davlatni
bunyod etadi. Davlat ulkanligi bois hukmdorlar uni «Osmon ostidagi podsholik»,
o‘zlarini esa «Osmon o‘g‘illari» deb atashgan. Butun Shimoliy Xitoy ana shu davlat
tarkibiga kirgan. Dehqonchilik Xitoyda azaldan e’tiborli va faxrli kasb hisoblab
kelingan. Asosiy dehqonchilik ekinlari javdar va bug‘doy bo‘lgan. Keyinchalik
xitoyliklar sholi yetishtira boshlagan, sholi urug‘i Hindistondan keltirilgan 11
.
.Xitoy aholisi «choy» daraxtini ham yetishtirgan, uning barglaridan
shifobaxsh ichimlik bo‘lmish «choy» tayyorlanadi. Choy tez orada butun jahonga
tarqaldi.
10
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 131 bet.
11
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 1 54 bet.

Tut daraxtini yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri
bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi,
pilladan esa nihoyatda yengil va naﬁs mato bo‘lmish ipak shoyi tayyorlanadi.
Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda Chjou davlatining markaziy hokimiyati
zaiﬂasha boshladi. Ayrim viloyatlar noiblari podsho hokimiyatidan ozod bo‘lishga
intilar edi. Xitoyga ko‘chmanchi qabilalar hujum qila boshlaganidan foydalangan
chekka viloyatlar aholisi ajralib chiqib, o‘z davlatilarni tashkil eta boshladi. Shu
taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi davr tarixda «ko‘p podsholiklar» davri
nomini olgan. Xitoyda ayni mahalda «kurashayotgan podsholiklar» davri ham
boshlanadi. «Zafaryor» – imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan
davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom
etdi. Bu davr Sin davlati hukmdori o‘zining barcha raqiblarini yo‘q qilib yagona
davlat tuzishi bilan yakunlandi.
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi shimoliy Xitoyda, Vey va Xuanxe daryolari
vodiysida yuzaga kelgan. qadimgi dunyodagi barcha sivilizatsiyalar — Yevropa,
Osiyo, Afrika sivilizatsiyalari orasida bu sivilizatsiya eng mahdudi bo’lib,
boshqalardan deyarli hech narsa olmagan.

Eramizdan avvalgi VI ming yillikka kelib dehqonlar daryo vodiylaridagi
unumdor yerlarda asosan tariq etishtirishar, shuningdek, cho’chqa urchitishardi. Bu
qadimgi odamlar loydan chiroyli naqshlangan buyumlar tayyorlashardi.
Eramizdan avvalgi taxminan XVIII asrlarga kelib Xuanxe vodiysidan uzoq
bo’lmagan tog’ bag’ridan metall qazib olgan odamlar bronza asri
sivilizatsiyalaridan birini yuzaga keltirishadi. O’sha paytda hukmron bo’lgan Shan
sulolasi nomidan kelib chiqib, u Shan davri sivilizatsiyasi, deb ataladi.
Ajdodlarga topinish — xitoyliklar e'tiqodining muhim qismi. Karomatli
folbinlik suyaklari yordamida ular ajdodlar bilan maslahatlashishardi. Bular hayvon
suyagi yoki toshbaqa kosasi bo’lib, ularga ajdodlar ruhiga va ma'budlarga murojaat
qilib savollar o’yib bitilardi.
Eramizdan avvalgi XI asrga kelib Chjoy qabilalari mamlakatni bosib olgach,
Shan sulolasi barham topdi. O’sha davrga xos ko’plab an'analar saqlab qolindi
hamda eng so’nggi xitoy sivilizatsiyasi tomonidan meros qilib olindi.
Qadimda Xitoy geografik jihatdan O rta Osiyoning dengizi, tog lari, cho llariʻ ʻ ʻ
va dashtlari bilan dunyoning qolgan qismidan ajratilgan edi. Ma'lumki, Xitoy
miloddan avvalgi II asrgacha G'arb davlatlari bilan bevosita aloqada bo'lmagan.
Shuning uchun uning rivojlanishi antik davrning boshqa madaniyatlari
rivojlanishidan ko'p jihatdan farq qiladi. Arxeologlar tomonidan topilgan eng
qadimgi odamlarning turar joylari qoldiqlari miloddan avvalgi 30 ming yillarga
to'g'ri keladi 12
.
Birinchi dehqonchilik jamoalari Xuanjer daryosi vodiysida miloddan avvalgi
5000-yillarda paydo bo'lgan. Bu madaniyat deyiladi Yangshao madaniyati.
Dehqonlar tariq, meva, sabzavot yetishtirgan, cho chqa va it boqgan. Miloddan
ʻ
avvalgi 4 ming yildan sholi yetishtirilgan Yantszi daryosi vodiysida qishloq
xo jaligi rivojlangan, shudgorlash va yuk tashish uchun qoramol, tovuq, qo y, echki
ʻ ʻ
va buyvol yetishtirilgan.
12
Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) /
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018. 95 bet.

III asrda Miloddan avvalgi. da Qin Shi Huangdi Xitoy bir davlatga
birlashtirildi. U Qin sulolasining birinchi imperatoriga aylandi. Imperator nafaqat
Xitoyni birlashtirish, balki qonunchilik va boshqaruv tizimini takomillashtirishda
ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi, shuningdek, yagona pul tizimini joriy qildi.
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasining paydo bo'lishi miloddan avvalgi 1-ming
yillikning ikkinchi yarmiga to'g'ri keladi. e) O'sha uzoq davrlarda Xitoy qadimgi
feodal davlat bo'lib, u Chjou (hukmron sulola nomi bilan) deb atalgan. Keyin Chjou
davlati tartibsizliklar natijasida bir necha kichik podshohlik va knyazliklarga
bo'linib ketdi, ular bir-biri bilan doimiy ravishda hokimiyat, hudud va ta'sir uchun
kurash olib bordilar. Xitoylarning o'zlari o'z tarixining bu qadimiy davrini Chjanguo
- urushayotgan davlatlar davri deb atashadi. Asta-sekin ettita asosiy qirollik ajralib
chiqdi, ular qolganlarini o'zlashtirdi: Qin, Chu, Vey, Chjao, Xan, Qi va Yan 13
.
Siyosiy tarqoqlikka qaramay, Xitoy madaniyati va sivilizatsiyasi jadal
rivojlandi, yangi shaharlar paydo bo ldi, hunarmandchilik va qishloq xo jaligiʻ ʻ
gullab-yashnadi, bronza o rnini temir egalladi. Aynan shu davrni xitoy falsafasining
ʻ
oltin davri deb ham atash mumkin, chunki o'sha davrda mashhur xitoy
donishmandlari Lao Tszu va Konfutsiy yashagan, ular haqida biroz keyinroq
to'xtalamiz, shuningdek, ularning ko'plab shogirdlari va izdoshlari (masalan,
Chuang Tzu), ular ham o'zlarining fikrlari va asarlari bilan jahon donolik xazinasini
boyitgan. Shunga qaramay, Xitoy sivilizatsiyasi o‘sha davrdagi yetti parcha-parcha
qirollikdan iborat bo‘lishiga qaramay, ularning mohiyati bir, tili bir, an’anasi, tarixi,
dini bir edi. Va tez orada eng kuchli qirolliklardan biri - Qin, qattiq va jangovar
imperator Qin Shi Huang hukmronligi ostida, boshqa barcha qirolliklarni zabt
etishga, qadimgi Xitoyni yagona davlat bayrog'i ostida birlashtirishga muvaffaq
bo'ldi.
To'g'ri, Qin sulolasi birlashgan Xitoyni bor-yo'g'i 11 yil boshqargan, ammo
bu o'n yillik Xitoy tarixidagi eng buyuklaridan biri bo'lgan. Imperator tomonidan
amalga oshirilgan islohotlar Xitoy hayotining barcha jabhalariga ta'sir ko'rsatdi.
Qadimgi Xitoyning bu islohotlari xitoyliklar hayotiga qanday ta'sir ko'rsatdi?
13
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 129 bet.

Ulardan birinchisi er islohoti bo'lib, u jamoa yer egaligiga qattiq zarba berdi,
birinchi marta yer erkin sotib olinib, sotila boshlandi. Ikkinchisi, butun Xitoy
hududini ma'muriy markazlarga bo'lgan ma'muriy islohot edi, ular grafliklar
(syanlar), har bir bunday okrugning boshida davlat amaldori bo'lib, o'z boshlig'i
bilan imperatorga o'z hududida tartib uchun javob beradi. . Uchinchi muhim islohot
soliq islohoti bo ldi, agar ilgari xitoyliklar yer solig i — hosilning ushrini to laganʻ ʻ ʻ
bo lsa, endi yig im ekin maydonlariga qarab undirilar edi, bu esa hosil
ʻ ʻ
yetishmasligidan, qurg oqchilikdan qat i nazar, davlatga yillik doimiy daromad
ʻ ʼ
keltirardi, va hokazo. Endi hosil yetishmasligi bilan bog'liq barcha xavflar
fermerlarning yelkasiga tushgan.
Va shubhasiz, o'sha notinch davrlarda eng muhimi harbiy islohot bo'lib, u
Xitoyni birlashtirishdan oldin sodir bo'lgan: birinchi navbatda Qin, keyin esa
umumiy Xitoy armiyasi qayta qurollangan va qayta tashkil etilgan, otliq qo'shinlar
unga kiritilgan, bronza. qurollar temirga almashtirildi, jangchilarning uzun otliq
kiyimlari qisqa va qulayroq (ko'chmanchilar kabi) almashtirildi. Askarlar beshlik va
o'nlab bo'linib, o'zaro javobgarlik tizimi bilan bir-biriga bog'langan, jasorat
ko'rsatmaganlar qattiq jazolangan.
Qadimgi Xitoy jangchilari, Qin Shi Huangning terakota qo'shini shunday
ko'rinishga ega edi. Darhaqiqat, islohotchi Tsin Shixauandining bu chora-tadbirlari
Qin armiyasini qadimgi Xitoydagi eng jangovar kuchlardan biriga aylantirishga,
boshqa qirolliklarni mag'lub etishga, Xitoyni birlashtirishga va uni Sharqdagi eng
kuchli davlatga aylantirishga yordam berdi 14
.
Qin sulolasi o rniga yangi Xan sulolasi paydo bo ldi, bu esa o zidan
ʻ ʻ ʻ
oldingilarning ishini kuchaytirdi, Xitoy hududlarini kengaytirdi va Xitoy ta sirini
ʼ
qo shni xalqlarga, shimoldagi Gobi cho lidan g arbdagi Pomir tog larigacha
ʻ ʻ ʻ ʻ
kengaytirdi.
14
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 158 bet.

II.BOB. QADIMGI XITOY MADANIYATINING
O’RNI VA AHAMIYATI.
II.1. Qadimgi Xitoy yozuvi.
Ilk Xitoy yozuvininig eng qadimgi yodgorliklari eramizdan avvalgi XIV- XI
asrga oid fol ko'rish yozuvlaridir.In youvlarining kopchilik qismi buyumlar tasviri
yoki murakkab tushunchalarni ifodalaydigan ko'pgina tasvirlar qo'shilmasi
ideogramma ko'rinishidadir. In belgilarining hozirgi Xitoy iyeogliflaridan 3 xil
farqli tomoni bor.Birinchidan,har bir elementning belgi qandaydur buyumning
konturini tasvirlagan,ikkinchidan, bir belgini yozilishida ko'p xilma xillik mavjud.
Uchinchidan, belgini qatorning nisbiy yo'nalishiga tomon harakati hali barqaror
bo'lmagan. In yozuvining er.avv.j ming yillikda Chjoular tomonidan o'zlashtirilishi,
uning taraqqiyotink uzb qo'ymadi. Er.avv ||-j ming yilliklarda iyerogliflarning
mahalliy variantlari unifikatsiya qilindi, belgilarni yozishning yangi husnixati paydo
bo'ldi 15
.
Qadimgi Xitoyda odatda yupqa yog'och yoki bambuk taxtachalariga
yozilgan. Tushli mo'yqalam bilan yozuv ana shu taxtachalarga tushurilgan va
yozuvlar metall pichoq bilan tozalangan. Eramizdan avvalgi |mingyilliknig
o'rtalarida ipak matoga ham yozilgan. Yangi era boshida qog'oz kashf qilinib
ishlatila boshlandi va qog'oz boshqa materiallarni siqib chiqardi. Eng qadimgi Xitoy
sheriyati namunalari eramizdan avvalgi VI asrlarda jez ko'zalardagi yozuvlarda
yetib kelgan. "Shiszin" (qo'shiqlar kitobi) - qadimgi Xitoy adabiyotining haqiqiy
xazinasidir. Bu yodgorlik 4 bo'limga bo'lingan (" Podshoxlik axloqi" "Kichik
odalar", "Buyuk odalar", "Madhiyalar", ) 305 poetik asarlar majmuasidan iborat 16
.
"Shiszin" an'analari eramizdan avvalgi IV- asrda poetik asarlar mualliflari
tomonidan o'zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar do'mbira shaklini eslatadgan tosh
uyumlarda yetib kelgan, shu sababli ular "Tosh do'mbiralar" dagi matnlar deb
yuritiladi.Eramizdan avvalgi IV-. asrda mashxur Syu Yuan, Xan davrida Sima
Siyan-Ju kabi shoirlar ijod qilgan.
15
Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи - Т.: 1964. 1 5 4 бет.
16
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 136 bet.

Musiqa, poeziya, va raqs kabi san'at turlari Xitoyda yuqori darajada
shakllangan. Musiqa asboblari uch asosiy guruhga: torli, tovush va urib
chalinadigan, asboblarga bo'lingan. Ko'pgina musiqa asboblari eramizninig birinchi,
ikkinchi asrlarida O'rta Osiyodan o'zlashtirilib olingan.
Xitoy memorchilik san'atida yog'och asosiy xomashyo edi. Xan davrining
noyob memorchilik yodgorligi imperya poytaxti Chanyan shaxri 12 darvozali devor
bilan o'rab olingan. Baland ko'p xonali imperator saroyi, mamuriy binolar va ibodat
xonalar shaxarning ko'rki edi. Mamuriy binolar sariq rangda, imperator saroylari
qizil rangda bo'yalgan. Xan davrida portret san'ati yuksak darajada bo'lgan, saroylar
portret freskalari bilan bezatilgan.
Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar, ayniqsa matematika rivojlangan. Eramizdan
avvalgi ikkinchi asrda to'qqiz kitobdan iborat "matematika" traktati tuzilgan. Bunda
oldingi olimlarning bilimlari proporsiya, progress bo'lishlari bayon etilgan. Pifagor
teoremasi va boshqalar to'plangan. Matematika bilan yonma yon astranomiya fani
ham rivojlandi.Er.avv.104- yilda bir yil 365 ,25 kun hisoblab chiqildi. Shu yil qabul
qilingan kalendar eramizning 85-yiligacha foydalanildi. Bu kalendar bo'yicha yil 12
oyga bo'lindi. Qo'shimcha kunlar oy kabisa yiliga qo'shilib 3 yilda bir marta
belgilandi. Quyish-oy kalendari qishloq xo‘jalik ishlariga moslashtirilgan. Qadimgi
Xitoyda tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishildi. Er.avv III asrda Xitoy
shifokorlari igna bilan davolashni kashf qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni
bilganlar.280 davolash usulini qo'llaganlar.
Qadimgi Xutoyliklar u dunyo to'g'risidagi tushunchalarida terda mavjud
bo'lgan tartib qoidalar aks ettiriladi. Yerda hokimyat Vanga tegishli, osmonda
hamma jismlar oliy xudo Di ga bo'ysunadi. Di qudratli, u odamlarga marhamat
qiladi yoki ularni baxtsizlik bilan jazolaydi. U odamlarga hosilni sovg'a qiladi,
qurg'oqchilik yuboradi, yomg'ir va shamol Diga bog'liq. Dining yaqinlarini
Vanninig vafot qilgan ajdodlari tashkil qiladi. Vanning ajdodlari Dining
topshiriqlarini bajaradi va ular Vanning yordam berish to'g'risidagi iltimosini Diga

yetkazadi. Vanning oliy kohin sifatidagi vazifasi odamlar va hudolar o'rtasida
vositachi bo'lgan o'z ajdodlari bilan muloqotni amalga oshirishdur.
Konfutsiylikni paydo bo'lishi va tarqalishi ajdodlarga etiqod qilishni
kuchaytiradi. Konfutsiyning axloqiy siyosiy talimotida markaziy o'rinni "oliyjanob
kishi" (SyanSzi) to'g'risidagi tushuncha egallaydi.Konfutsiylik gumanizm (Jen),
sadoqat (Chjun), kattalarga hurmat (Syuo), kishilar o'rtasidagi munosabatlarga rioya
qilish (Li) dan iborat. Konfutsiy ochko'zlik, zo'ravonlikka qarshi axloq va burchni
qarama-qarshi qo'yadi.
II-III- asrlarda Xitoyda budda dini kirib keldi. Afsonalarga ko'ra, birinchi
budda sutralari (matn yoki qoida) Xitoyga oq otda olib kelingan: bunga xotira
sifatida Loyan shahri yonida budda "oq ot ibodatxonasi" qurilgan va hozirgacha
saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima qilish va budda dinini IV- VI Asrlarga
ttegishlidur.
Qadimgi Xitoy yozuvi Qadimgi xitoyliklar jaxon madaniyati xazinasiga
ulkan hissa qo’shgan xalqlardan biridir.Qadimgi xitoyliklar Misr yozuvini
eslatuvchi yozuvlar kashf etganlar. Qadimgi xitoyliklar hozirgi kunimizdan 4-3,5
ming yil ilgari o’z yozuvini yaratganlar 17
. Qadimgi Xitoy yozuvi misrliklarniki kabi
ayrim belgilardan iborat iroglif yozuvi bo’lgan.Har bir iroglif belgi butun bir so’zni
17
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009. 170 bet.

ifoda etgan.Xitoy yozuvi bir necha o’n ming belgi-irogliflardan iborat bo’lgan.
Xitoyning In podsholigi davridayoq bu yozuv ancha takominlashgan edi.Xitoyliklar
xatni dastlab yupqa yog’och va bambuk tanasidan tayorlangan taxtachalarga
yozganlar.Miloddan avvalgi I asr oxiri va yangi era arafasida xitoyliklar latta,
po’stloq va bambuk aralashmasidan qog’oz tayorlaganlar 18
.
Qadimgi Xitoy tibiyoti Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni
davolashda katta yutuqlarga erishganlar.Ular bemorlarni sinchiklab tekshirganlar va
erinmay kuzatganlar.Tabiblar bemor tomirini tekshirishda yuksak mohoratga
erishganlar. Tabiblari bemorlarni davolashda uqalash va igna sanchib davolashdan
keng foyan va to’g’ri burchakli uchburchakning xususiyatlari aniqlangan.Xitoy
olimlarining astrano’mik kuzatuvlari In-Shan davlati davrida boshlangan.Ular
sayyora va yuldizlarning harakatini to’g’ri kuzatganlar.Xitoy astrano’mlari quyosh
va oyning qachon tutilishini aytib berolganlar. Ular fizika bilimi soxasida ham
jiddiy yutuqlarga erisha olganlar. Xitoy olimlari dunyoda birinchi bo’lib ko’mpisni
kashf etganlar.Ustalar ko’mpisni to’rtburchak temirdan yasaganlar. Uning
harakatlanuvchi ko’rsatkichi doimo janubni ko’rsatib turgan. Xitoy davlatiing
kengayishi va mamlakatni mamuriy rayo’nlarga bo’lish, xo’jalik yuritish zaruriyati
geografik bilimlarni o’rganish zaruriyatini tug’dirgan. Miloddan avvalgi VIII asrda
Xitoy davlatining yerlari 9 ta viloyatga bo’linib,har bir viloyatning tog’lari,
daryolari,yerlari va olinadigan soliqlari mufassal bayon etilgan. Qadimgi zamonda
Xitoyda adabiyot ham ancha rivoj topgan.Avval xalq og’zaki ijodiyoti ravnaq
topgan. Keyinchalik yozuvning kelib chiqishi bilan yozma adabiyot rivojlangan. Bu
jihatdan xalq qo’shiqlari asosida to’plangan “Shi-szin”, tarixiy, falsafiy va adabiy
mazmunga ega bo’lgan ”Chun-syu” (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovardir 19
.
Qadimgi Xitoyda ko’p tarixchilar yashagan, shuning uchun u yerda
tarixnavislik ham rivoj topgan.Miloddan avvalgi 145-90yillarda yashagan mashhur
tarixchi Sim Syan “Tarixiy xotiralar”degan asar yozgan.Milodning 32-92-yillarda
yashagan Ban Gu esa “Xan podsholigi tarixi” asarini yozgan. Qadimgi Xitoy
18
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 138 bet.
19
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 149 bet.

dini,binokorlik va badiiy hunarmandchilik. Qadimgi Xitoyda diniy etiqod juda erta
shakillangan. Qadimgi zamonda yashagan boshqa xalqlarning diniy e'tiqodlari kabi
xitoyliklarda han narsalarga, tabiyatga, hayvonlarga va ota-bobolar arvohiga
topinish kengtarqalgan. Qadimgi xitoyliklar quyosh, osmon, oy, sayora, yulduzlarni,
shunindek, daryo, daraxt va tog’larni ulug’lab ularga etiqod qilganlar. Qadimgi
Xitoy memorchiligi ham o’ziga xos bo’lib, podsho saroylari, mamuriy binolar,
ibodatxonalar va istehkomlar yog’och, tosh, xom g’ishtdan qurilgan. Qadimgi
xitoyli ustalar zargarlik, kulolchilik, rassomchilikda shuhrat qozonganlar.Ular jez va
toshdan turli idishlar yasab, ularni suratini ajdaho va turli afsonaviy mahluqlar
tasviri bilan bezaganlar.
Qadimda Xitoy aholisi o'zining etnik tarkibiga ko'ra juda xilma-xil bo'lgan.
Xitoylarning o'zlari o'z tarixining boshida faqat Sariq daryoning o'rta oqimi
havzasida yashagan va asta-sekin uning manbai va og'ziga tarqalib ketgan.
Miloddan avvalgi 1 ming yillikda. va yangi davr boshida ular bu asosiy hududdan
tashqarida keng joylashdilar. Bu harakatlar davomida ular shimoli-sharqda manchu-
tungus qabilalari bilan, shimoli-g'arbda va g'arbda turkiy va mo'g'ullar bilan, janubi-
g'arbda xitoy-tibet va boshqalar bilan dushmanlik yoki tinch munosabatlarga
kirishdilar 20
.
Xitoy va qo shni xalqlar uzoq muddatli muloqot jarayonida bir-biriga ta sirʻ ʼ
o tkazgan, madaniy yutuqlar bilan boyitgan.
ʻ
Xitoyliklar bilan yonma-yon yashagan etnik guruhlarning bir qismi xitoy tili
va madaniyatini qabul qilgan. Biroq, hozir ham, janubiy Xitoyning ba'zi
hududlarida va g'arbiy Xitoyning katta qismida, aholi xitoy tilidan farq qiladigan
tillarda gaplashadi va bir necha bor majburan siniklashtirishga urinishlariga
qaramay, mahalliy madaniy an'analarini saqlab qoladi. Yevropa Qadimgi Xitoy
uzoq vaqt davomida deyarli noma'lum edi. Qadimgi an'analar u haqida minimal
ma'lumotni saqlab qolgan. Faqat 16-asrdan beri. n. e. Yevropalik missionerlar va
savdogarlar Sharqiy Osiyoning o‘tmishiga ko‘proq qiziqish bildira boshladilar.
20
Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) /
o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.99 bet.

20-asr boshlarida frantsuz sinologi E. Chavannes Sima Qianning "Tarixiy
eslatmalar" tarjimasini o'z zimmasiga oladi.
Xitoy tarixini o rganishda katta rol o ynagan rus tadqiqotchilaridan N.Ya.ʻ ʻ
Bichurin (rohib Iakinf). U Xitoyda 14 yil (1807-1821) Pekin ma'naviy
missiyasining boshlig'i sifatida yashab, juda ko'p haqiqiy Xitoy hujjatlari bilan
tanishdi. Bichurin va boshqa rus olimlari o‘z asarlarida xitoy xalqiga hamdardlik
ko‘rsatib, Xitoy madaniyatining qadr-qimmatini tan oladilar.
Qadimgi Xitoy tarixidagi asosiy davrlar an'anaviy nomlarga ega: Shang
(Yin), Chjou Tsin va Xan (sulolalar va qirolliklarning nomlaridan keyin).
Arxeologik ma'lumotlarga qaraganda, Xitoy qadimgi tosh asrida yashagan.
Bu yerda paleolit davriga oid ko plab asboblar topilgan. Xitoyning ko'p joylarida
ʻ
(ayniqsa, Xenanda) neolit davriga oid ancha keyinroq joylar ham topilgan.
Qadimgi xitoy manbalarida (xususan, Sima Tsyan tomonidan) saqlanib
qolgan ma lumotlarga qaraganda, qadimgi Xitoyda (shuningdek, boshqa xalqlar
ʼ
orasida) matriarxat hukmronlik qilgan. Qarindoshlik onalik bo yicha hisoblangan.
ʻ
Qabila boshlig ining hokimiyati hokimiyatdan o tmagan. otadan o'g'ilga, lekin
ʻ ʻ
kattadan kichikga. Miloddan avvalgi 2 ming yillik onalik huquqidan otalik
huquqiga bosqichma-bosqich o'tish davri edi.
Qadimgi xitoy qabilalaridan, ayniqsa, miloddan avvalgi 2-ming yillik
boshlarida kuchaydi. Shang qabilasi (Sariq daryo havzasida).
II.2. Qadimgi Xitoy tibbiyoti.
Xitoy-uzoq o‘tmishda fan va madaniyat yuksak darajada rivojlangan
mamlakatlardan biri bo‘lgan. Xitoy tibbiyoti ham uzoq o‘tmish tarixga ega. Uning
kelib chiqishi sinantrop davriga borib taqaladi. Qadimgi Xitoy tibbiyoti haqidagi
birinchi yozma ma’lumot "Ney-tzin" ("odam tabiati va hayoti") nomli kitob
hisoblanadi. Kitob o‘sha zamondagi Xitoy imperatori Xuandi sharafiga
"Xuandi-neytzin" deb ham yuritiladi. "Xuandi-neytzin", eramizdan oldingi
uchinchi mingyillikda yozilgan, deb taxmin qilinadi.

Kitobning muallifi Van-Shu-Xe ismli mashhur hakimdir. "Ney-tzin"
Xuandi bilan Hakim Van-Shu-Xe o‘rtasida bo‘lib o‘tgan savol-javob tariqasida
yozilgan. Xuandi savol bergan Van-Shu-Xe javob bergan. Shu savol-javob
yozib borilgan va kitob sifatida bayon etilgan. Kitobda odam organizmining
tuzilishi, uning tabiati (xususiyatlari), salomatlik, har xil kasalliklarning
alomatlari, kasallarga tashxis qo‘yish va davolash usullari ko‘rsatilgan.Kitob
odam organizmining tuzilishi, uning tabiati va xususiyatlari haqida fikr yuritish
bilan boshlanadi. So‘ng salomatlik va kasallik, uning sabablari, har bir alohida
kasallikning alomatlari, tashxis qo‘yish va davolash usullari bayon etiladi.Odam
organizmining tuzilishi va uning tabiati haqida, qadimgi Xitoy tabiblari,
samoviy unsurlar tushunchasida bo‘lganlar. Ular butun borliq to‘rt samoviy unsur
(element) —yer, suv, havo va olovdan tashkil topgan, degan naturfilosofik
nazariyaga asoslanganlar.Salomatlik va kasallik masalasida Xitoy tabiblari ikki
qarama-qarshi kuch tushunchasida bo‘lganlar. Bu tushunchaga binoan, ular odam
organizmi ikki, bir-biriga qarshi kuch ta’siri ostida turadi. Shu kuchlar o‘zaro
muvozanatda bo‘lsalar kishining salomatligi saqlanadi, agar ulardan biri ustun
kelib qolib muvozanat buzilsa kasallik kelib chiqadi, deb o‘ylaganlar 21
.
Bu kuchlarning birinchisini "yan", ikkinchisini "in", deb ataganlar. "Yan"
harakatchan faolkuch, "in" esa sust inert kuch hisoblangan. O‘tgan asrda yashagan
taniqli tibbiyot tarixchisi F.R.Borodulinning fikricha Xitoylar "Yan" deganda
pnevmani, "in" deganda esa tomirlarda suzib yuruvchi passiv suyuqliqni
ko‘zda tutgan ekanlar. Xitoy tabiblarining fikricha "yan" nafas yo‘llari orqali
o‘pkaga kirib, undan yurakka o‘tibundagi qonni isitadi va uni harakatga
keltiradi. "In" esa passivligicha qolib, qon oqimi bilan tanaga tarqaladi. Bu fikrlar
hozirgi fan nuqtai nazaridan asosli emas, albatta. Ammo, tabiatda qarama-qarshi
omillar borligi aniqdir. Masalan, achchiq-chuchuk, shirin-bemaza, issiq-sovuq,
ho‘l-quruq va h.k. Kasallarni tekshirish, tashxis qo‘yish va davolashda qadimgi
Xitoy hakimlari bir qancha yangiliklar kiritdilar. Ular bemorni juda
sinchiklab tekshirganlar, erinmay soatlab kuzatganlar.
21
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009. 169 bet.

Xitoylar birinchi bo‘lib, bemor tomirini ushlab ko‘rib tekshirish usulini
qo‘llaganlar. Tomir urishini o‘zgartiruvchi omillar juda ko‘p. Buni birinchi bo‘lib
xitoylar payqaganlar. Shuning uchun ular bemortomirini turli holatda
tekshirganlar. Xususan, bemor yotgan, tik turgan, o‘tirgan holatlarda, ovqatdan
oldin, ovqatdan so‘ng, kishi tinch turgan holatda va jismoniy harakat
vaqtida va h.k. Tananing har bir nuqtasidagi (qo‘l, oyoq, bo‘yin), tomir
urishini bir-biriga solishtirganlar. Tomir urishini tekshirishda bemorning
kayfiyati (ruhiy holatiga) ham alohida ahamiyat berganlar. Nihoyat, Xitoy
hakimlari kasallikning og‘ir-yengiligiga qarab, tomir urishi turlicha bo‘lishini ham
aniqlaganlar.Kasallarni davolashda qadimgi Xitoy hakimlari boshqa
xalqlarda bo‘lmagan ko‘p o‘ziga xos usullarni qo‘llaganlar. Bu usullardan eng
mashhuri uchta. Bular, moksa, massaj va igna sanchib davolash usullaridir.Moksa -
kasal a’zoni, to‘g‘rirog‘i shu a’zoni qoplab turgan terini quritilgan turli shifobaxsh
o‘simliklarni tutatib, bir o‘z kuydirishdir. Bu usulning ta’sirini xitoylar qanday
tushunganliklari aniq ma’lum emas, lekin uni hozirgi zamon fani nuqtai nazaridan
qaralsa, bu usul teridagi ekstraretseptorlarga (asab tomirlariga) ta’sir qilish
prinsipiga asoslanganligi ma’lum bo‘ladi. Fiziologiya fanida ekstraretseptorlar
orqali ichki a’zolarga ta’sir qilish mumkinligi ma’lum. Demak, moksa usuli ilmiy
jihatdan asosli ekanligi isbot etilgan 22
.
Massaj (uqalash) usulidan ham xitoylar keng foydalanganlar. Bu usul
oyoq-qo‘lni yoki tanani xushbo‘y, moysimon moddalar bilan uqalashdan iborat.
Xitoylar bu usuldan oyoq-qo‘l yoki tanadagi og‘riqlarni (miozit, nevrit) davolash
uchun foydalanganlar. Qadimgi Xitoyda ishlab chiqilgan va keng tarqalgan
davolash usuli igna sanchib muolaja qilishdir. Bu usul ham teri retseptorlariga
ta’sir qilish prinsipiga asoslangan. Xitoy hakimlarining fikricha odam tanasida
og‘riq sezmaydigan 360 ta nuqta bor. Shu nuqtalarga igna sanchiladi.Igna sanchib
davolash usuli akupunktura nomi bilan hozirgi klinikalardaham qo‘llanmoqda.
Qadimgi Xitoy hakimlari igna sanchish usulining mohiyatini boshqacha
tushunganlar. Ularning fikricha igna tanada yig‘ilib qolgan ortiqcha kasallik
22
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 156 bet.

omillarini chiqarib yuboradi. Shu maqsadda ignaning ichi kavak qilib
yasalgan.Qadimgi Xitoy hakimlari dori-darmonlardan foydalanishda ham
muhim natijalarga erishganlar. Ular o‘sha vaqtda jahon tibbiyotida ma’lum bo‘lgan
dori-darmonlardan tashqari bir qancha yangi dorilar kashf etdilar. Masalan,
mashhur Jenshen va pantokrin shular jumlasidandir.
Bulardan tashqari Xitoy limonnigi deb ataluvchi dori ham mavjud. O‘sha
vaqtdayoq Xitoy tibbiyotida o‘simliklar, hayvonlar va minerallardan olinadigan
mingdan ortiq dorilar mavjud bo‘lgan. Xitoylar birinchilardan bo‘lib, dorivor
moddalarga bag‘ishlangan maxsus qo‘llanma (farmakopeya) chiqarganlar.Xitoy
ilmiy tibbiyotining asoschilaridan biri mashhur hakim Byan Syaodir. U eramizdan
oldingi VI asrda yashagan. Byan Syao birinchi bo‘lib bemorning tomirini tekshirish
usulini ishlab chiqqan. Igna sanchib davolash usulini ham Byan Syao
birinchilardan bo‘lib qo‘llagan. Byan Syaoning tibga oid asari "Qiyin masala
haqida kitob", deb ataladi. Kitob o‘sha vaqtda ma’lum bo‘lgan hamma tashxis
va davolash usullarini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun uni "Tibbiyot qomusi" deb
ataganlar.Biz yuqorida qadimgi Xitoy hakimlari odam organizmida ba’zi
yuqumlikasalliklarga nisbatan qabul qilmaslik xususiyati paydo bo‘lishi
mumkinligini bilganliklarini ko‘rsatib o‘tgan edik. Xitoylar birinchi bo‘lib
chechakka qarshi emlash usulini amalga oshirdilar. Bu o‘sha zamon uchun juda
katta kashfiyot edi 23
.
Xitoy tabobatida giyohlardan, hayvonlar va minerallardan kelib chiqqan
dorivor vositalar qo‘llashgan. Dorivor giyohlardan turli xil kasalliklarda
qo‘llaniladigan jenshen muhim o‘rin tutgan. Limonnik, kamfara, rovoch, zanjabil,
hind konopi, bambuk kurtagi, choy, piyoz, sarimsoq piyoz, yelimlar qo‘llanilgan.
Hayvonlar kelib chiqishidan dorivor vositalardan-yosh bug‘i va olachipor
kiyiklarning shoxi, yosh kiyikning shoxi, mushk, jigar,ilik qo‘llanilgan; ayniqsa
arslonning ichki a zolari va qoni kadrli bo‘lgan.ʼ
23
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009. 165 bet.

Qon to‘xtatuvchi vosita sifatida (qon qusishlarda) suyak yelimi (jelatin)
qo‘llanilgan. Turli xil mineralli vositalar ham bo‘lgan — simob,surma, temir,
oltingugurt, magneziya qo‘llanilgan.
Xitoy tabobatida o‘ziga xos va bir necha yuz yillik davolash usuli bu chjen-
nzyuterapiya yoki igna bilan davolash va kuydirish.
Ukol qilish qonning qon tomirlardan harakatini yengillashtirish va ayniqsa
«hayot uchun muhim» bo‘lgan gazsimon narsani, turib qolishini oldini olish va shu
bilan birga kasallik sababini yo‘qotish maqsadi bo‘lgan. Ignalarga asab sistemasini
qo‘zg‘atuvchi, yo‘naltiruvchi, tartibga soluvchi xususiyatlarni bergan. Odam
tanasida 600 dan ortiq «hayotiy nuqtalar» sanalgan. Har biri, har xil kasallikda igna
bilan davolangan. Oldindan Xitoyda tanaga igna uchun chizilgan nuqtalar bilan
rasmlar va modellar mavjud. Shu bilan birga Xitoyda quritilgan erman yoki maxsus
dag‘al tolasidan yondirilgan cho‘pchalar bilan «hayotiy nuqtalarni» kuydirishgan 24
.
Qadimiy Xitoyda ko‘krak va qorin bo‘shliqlarida operatsiya olib borilgan,
og‘riqsizlantirish mandragora, opiy, gashish bilan qilingan. Keyinchalik diniy taqiq
bilan bog‘lik bo‘lgan jarrohlikning rivojlanishi to‘xtagan va jarrohlik faoliyati
abssessni ochish bilan chegaralangan.
Xitoyda chechakni oldini olish maqsadida keng tarqalgan variolyatsiya
bo‘lgan: sog‘lom odamlarga chechak bilan kasal bo‘lgan bemorning quritilgan
yiringini yuborishgan. Xitoydagi kasalxonalarida ba zi bir kasalliklarni kiyimdanʼ
o‘tishi mumkinligi haqida ko‘rsatma berilgan. O‘latning kalamushlar bilan
rivojlanishi bog‘liqligi qayd etilgan va port shaharlarida o‘latning va boshqa
kasalliklarni tarqalishi kuzatilgan.
Xitoyda dorilarni tayorlaydigan va sotadigan mutaxasislar paydo bo‘lgan. Bu
mamlakatda dorixonalar maxsus muassasa hisoblangan. Tabiblar boshqa
davlatdigilar kabi azaldan aristokratik empirik amaliyotchiga o‘xshash hunarmand
bo‘lgan, tabib olimlar ham bo‘lgan.
Xitoyda 1978-yildan boshlab o tkazila boshlagan iktisodiy islohotlar
ʻ
natijasida tibbiy xizmat ko rsatish tarmog ida ham tub o zgarishlar yuz berdi.
ʻ ʻ ʻ
24
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 133 bet.

Ilgari yopilgan tibbiyot o quv yurtlari va tibbiy muassasalar qayta tiklandi vaʻ
yangilari ochildi. 1999-yil mamlakatda 310 ming kasalxona va boshqa davolash
maskanlari faoliyat ko rsatdi. Kasalxonalardagi o rinlar soni 2,91 mln., tibbiy
ʻ ʻ
xizmatchilar soni 4,42 mln., jumladan, shifokorlar soni 1,41 mln.dan oshdi.
Mamlakatda faoliyat ko rsatayotgan sanitariyaepidemiologiya styalar soni 5907
ʻ
dan, ulardagi xizmatchilar soni 220 mingdan, tibbiyot muassasalari soni 2724 va
ulardagi xizmatchilar soni 73 ming kishidan oshdi. XXRda xalq tabobati man
etilmagan. Aksincha, unga e tibor kuchaytirilgan. Ushbu sohada maxsus o quv
ʼ ʻ
maskanlari, shifoxonalar, dorixonalar mavjud. Ko p xitoy shifokorlari o z
ʻ ʻ
faoliyatlarini garb, xalq tabobat uslubi asosida olib boradilar. Barcha dorixonalarda
xalq tabobati negizida yaratilgan doridarmonlar sotiladigan bo limlar mavjud.
ʻ
Xalq tabobatiga doyr maxsus qo llanma va adabiyotlar ham teztez nashr
ʻ
qilinib turadi. Xalq maorifi, madaniyma rifiy va ilmiy muassasalari. XXR tashkil
ʼ
topgunga (1949) qadar aholining 80 % savodsiz bo lgan. Xalq hokimiyati
ʻ
o rnatilgandan so ng maorif tizimida tub o zgarishlar ro y berdi. Lekin „madaniy
ʻ ʻ ʻ ʻ
inqilob“ yillarida maorif tizimi ham tanglikka uchradi. Uni amalga oshirish vaqgida
deyarli barcha o quv yurtlari yopildi, savodsizlikni tugatish bo yicha ishlar
ʻ ʻ
to xtatildi. Xalq maorifi tizimida 1985-yildan boshlangan islohotlar asosida
ʻ
mamlakatda 9 yillik majburiy ta lim joriy etildi. U boshlang ich (o qish muddati 5
ʼ ʻ ʻ
yil) va o rta umumiy ta lim maktabidan iborat. O z navbatida o rta umumiy ta lim
ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ
maktabi 1 va 2 bosqichli bo lib, ularda o qish muddati 5 yoki 6 yil O rta maxsus
ʻ ʻ ʻ
o quv yurtlari va kasb-hunartexnika bilim yurtlari mavjud. Oliy o quv yurtlarida
ʻ ʻ
4,13 mln. talaba ta lim oladi (1999).
ʼ
Yirik oliy o quv yurtlari: Pekin universiteti, Nankin universiteti, Shanxaydagi
ʻ
Tunszi va Fudan universitetlari, Pekindagi „Sinxua“ politexnika instituti, Pekin
aviatsiya, mashinasozlik institutlari, o lka va muxtor rn markazlaridagi
ʻ
universitetlar va boshqa Yirik kutubxonalari: Pekin milliy kutubxonasi (4,5 mln.
asar), Xitoy Fanlar akademiyasining markaziy kutubxonasi (2,6 mln. asar), Nankin
kutubxonasi (2,4 mln. asar), Shanxay kutubxonasi (7,1 mln. asar) va boshqa

Muzeylari: Pekindagi saroy muzeyi, Xitoy muzeyi, Xitoy tarixiy muzeyi, Tyantszin
tarix muzeyi, Shanxaydagi tibbiyot tarix muzeyi, Shanxay muzeyi, Pekindagi geol.
muzeyi, o lka va muxtor rnlardagi muzeylar va boshqa Xitoylar Xitoy fanlarʻ
akademiyasi (1949), Tibbiyot Fanlar akademiyasi (1956), Qishloq xo jaligi fanlar
ʻ
akademiyasi institut va ilmiy tadqiqot muassasalarida hamda oliy o quv yurtlarida
ʻ
olib boriladi. Xitoyda, shuningdek, O rmonchilik akademiyasi, Xitoy an anaviy
ʻ ʼ
tibbiyoti ilmiy tadqiqot instituta, Geol. fanlari akademiyasi, Transport yo lilar
ʻ
vazirligi ilmiy tadqiqot instituta, Cho yan va po lat markaziy instituti, Rangli
ʻ ʻ
metallar markaziy akademiyasi, Neft qidiruv va qazish y.t. instituti, to qimachilik
ʻ
ilmiy tadqiqot instituti ham faoliyat ko rsatadi
ʻ 25
.
1999- yil Xitoyda 2,71 mln. kishi ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug ullandi.
ʻ
1981-yildan tadqiqotchilarga bakalavr, magistr va fan doktori kabi ilmiy darajalarni
berish tizimi joriy etildi. Barcha ilmiy tadqiqotlar XXR Davlat kengashi huzuridagi
fan va texnika davlat qo mitasi tomonidan muvofiklashtirib turiladi.
ʻ
Matbuoti, radioeshittirishi va teleko rsatuvi. Xitoyda bir qancha gaz. va jurnal
ʻ
nashr etiladi. Yiriklari: „Banyue tan“ („Suhbat“, 2 haftada 1 marta chiqadigan
jurnal, 1980-yildan), „Beyszin jibao“ („Pekin gazetasi“, kundalik gazeta, 1950-
yildan). „Venxuey bao“ („Adabiy oqim“, kundalik gazeta, 1937-yildan), „Guanmin
jibao“ („Yoruglik“, kundalik gazeta, 1949-yildan), „Guansi jibao“ („Guansi
gazetasi“, kundalik gaz.), „Gunjen jibao“ („Ishchilar gazetasi“, kundalik gazeta,
1949-yildan), „Jenmin jibao“ („Xalq gazetasi“, kundalik gazeta, 1948-yildan),
„Nanfan jibao“ („Janubiy gazeta“, kundalik gazeta, 1952-yildan). „Pekin revyu“
(„Pekin sharhi“, haftalik siyosiy va nazariy jurnal, 1958-yildan), „Sintszyan jibao“
(„Sintszyan gazetasi“, kundalik gaz.), „Sichuan jibao“ („Sichuan gazetasi“,
kundalik gazeta, 1952-yildan), „Szinszi jibao“ („Iqtisodiy gazeta“, haftada 6 marta
chiqadigan gazeta, 1983-yildan), „Syushi“ („Haqiqatga intilish“, jurnal), „Chjungo
sinnyan bao“ („Xitoy yoshlari“, haftada 4 marta chiqadigan gazeta, 1951-yildan),
„Chjungo shaonyan bao“ („Xitoy pionerlar gazetasi“, kundalik gazeta, 1951-
yildan), „Shanxay star“ („Shanxay yulduzi“, ingliz tilidagi gazeta, 1992-yildan).
25
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т .: 2004. 139 bet.

Sinxua rasmiy axborot agentligi 1931-yil 7-noyabrda tashkil etilgan, dastlab Qizil
Xitoy agentligi deb nomlangan; 1937-yildan hozirgi nomda. Milliy radioeshittirish
xukumat xizmati 1947-yil tuzilgan. Markaziy televideniyega 1958-yil asos solingan.
1993-yil dekabrda mamlakatda 500 dan ortiq televizion stya ishladi 26
.
Qadimgi Xitoyning ijtimoiy va siyosiy tuzilishi (neolit davridan Xan
sulolasigacha bo'lgan davr) o'zining kamchiliklari va afzalliklariga ega edi. Keyingi
sulolalar siyosat yuritish usullarini o'zgartirdilar. Qadimgi Xitoyning butun tarixini
spiral bo'ylab harakatlanadigan yuksalish va pasayish davrlari deb ta'riflash
mumkin. Yuqoriga qarab harakat qilish, shuning uchun "gullash" har safar yanada
yaxshilandi va yaxshilandi. Qadimgi Xitoy tarixini davrlashtirish - biz maqolada
ko'rib chiqqan hajmli va qiziqarli mavzu.
Biz Xitoy deb ataydigan mamlakatni xitoylarning o'zlari yoki Zhong Guo
(O'rta Qirollik), keyin Zhong Hua (O'rta gullash) yoki ma'lum sulolalar nomi bilan
(masalan, Qin) chaqirishadi. Ushbu belgi G'arbiy Evropa geografik
nomenklaturasiga ba'zi o'zgarishlar bilan o'tdi.
Mill.avv. II asrda qadimgi Xitoydan O’rtayer dengiziga qadar davom etgan savdo
yo’li va diplomatik aloqalar paydo bo’ladi va bu barcha xalqlar tarixini bir biriga
bog’laydi. Qadimgi davr O’rta Osiyo-Xitoy diplomatiyasi Buyuk Ipak yo’li bilan
uzviy bog’liqdir. Ushbu maqolada mill.avv. II asrdan to XV asrgacha yani 1700 yil
davomida Sharq va G’arb o’rtasidagi diplomatik aloqalar ochib berilgan.
26
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 161 bet.

XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkunki Xitoy madaniyati tarixi keng va manbalarga
boydur.Qadimgi Xitoylikar o'z xudolairga juda kuchli etiqodda bo'lishgan va kuchli
hurmat qilishgan.Birinchi qog'ozni ham Xitoyda kashf qilinishi madaniyatinig
rivojlanishiga o'z tasirini sezilarli darajada oshirgan.Va shu orqali boshqa xalqlarga
ham qog'oz kirib borgan.
Qadimgi Sharq insoniyat jamiyati taraqqiyotining beshigi hisoblanadi.
Ilm -fanning hamma sohalari, shu jumladan tibbiyot ilmi ham dastlab Sharq
mamlakatlarida kelib chiqqan. Buni arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan
ashyoviy dalillar va qadimgi qo‘lyozmalar isbotlaydi. Masalan, Afrika va
Osiyo qit’alarida olib borilgan qazilmalar chog‘ida qadim zamonlarda yashagan
odamlar qanday kasalliklar bilan og‘riganlar va qanday usullar bilan
davolanganliklarini ko‘rsatuvchi juda ko‘p ashyoviy dalillar topilgan. Shu
dalillar asosida biz uzoq o‘tmishning ayrim davrlarida tibbiyot qanday darajada
rivojlanganligini bilib olishimiz mumkin.Qadimgi Xitoy haqida xulosa qilib shuni
aytishimiz mumkinki, qadimgi Sharq madaniyati, davlatchilik tarixini u davlatsiz
tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki qadimgi Xitoy alohida ahamiyat kasb etgan o‘ziga
xos madaniyatni o‘zida mujassam etgan.
Qadimgi Xitoy davri dastlabki davlat birlashmalari bo‘lgan o‘sha qadimgi
Shan davlati, undan so‘ng Chjou davlati, Sin sulolasi va Xan sulolalari davlati
yashagan davrlarni o‘z ichiga oladi ya‘ni mil. avv uchinchi mingyillik o‘rtalaridan
boshlab to milodiy 220-yilgacha, Xan davlati uchta davlatga bo‘lib ketgungacha
bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu katta davr ichida Xitoyda ancha o‘zgarishlar
sodir bo‘lgan. Uning sivilizatsiyasi ham boshqa Sharq davlatlari singari daryo
bo‘yida boshlangan. Daryodan oqib keluvchi serunum tuproq sun‘iy sug‘orma
dehqonchilik uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Rivojlangan sun‘iy sug‘orma
dehqonchilk keyinchalik o‘ziga xos madaniyat yutuqlariga erishishga asos bo‘lib

xizmat qiladi. Bu davrda xitoyliklar dunyo ahamiyatiga molik kashfiyotlar
qilishgan. Bularga misol tariqasida mil. avv V asrda kashf qilingan ipak, mil. avv I
asrda qog‘ozni, yer qimirlashini avvaldan biluvchi seysmograf, dunyo tomonlarini
aniqlab beruvchi kompas( u har doim janubni ko‘rsatib turgan), iyerogliflardan
iborat yozuv ( keyinchlik bu yozuv koreys, yapon hamda vetnam yozuvlariga asos
bo‘lib xizmat qilgan)ni va boshqa ixtirolarni keltirishimiz mumkin.
Xan sulolasini buyuk imperatori U Di (mil. avv 140-87 yy) hukumronligi
davrida nafaqat Sharqda balki butun Osiyo va Yevropada katta ahamiyatga ega
bo‘lgan Buyuk ipak yo‘lini ochilishi savdo-sotiq, madaniy aloqalarni almashishiga
xizmat qilgan. Buyuk ipak yo‘li orqali sharqiy Osiyodagi Sariq dengizi bo‘yidagi
davlatlar Xitoy hududidan o‘tib, sharqiy Turkiston, O‘rta Osiyo, Eron, Old Osiyo,
Kichik Osiyo hududidan o‘tib Yevropa hududlarigacha borgan. Uni yo‘nalishidagi
davlatlar ancha rivojlangan, bir-birlari bilan doimo aloqalar qilib turishgan 27
.
Shanlarni siqib chiqardi va ularning hukmronligini oqlash uchun “Osmon
mandati” tushunchasini kiritdi. Markaziy Chjou hukumati tashqi va ichki tazyiqlar
tufayli miloddan avvalgi 8-asrda zaiflasha boshladi va oxir-oqibat bahor va kuz
davrida mamlakat kichikroq shtatlarga bo linib ketdi. Bu davlatlar mustaqil bo lib,ʻ ʻ
keyingi urushayotgan davlatlar davrida bir-birlari bilan kurashdilar.
27
Қадимги дунё тарихи. Кузишин таҳрири остида. 2 жилд. 1974. 139 бет.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004.
2. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.
3. Mualliflar jamoasi. Urakov D.J. va boshqalar, Jahon tarixi (Qadimgi Sharq,
Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o'quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.
4. Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va
texnologiya”, 2009.
5. Авдиев В. Қадимги Шарқ тарихи - Т.: 1964.
6. Қадимги дунё тарихи. Кузишин таҳрири остида. 2 жилд. 1974.
7. Блаватский В.Д. Архитектура античного мира. М.:1939.
8. Борухович В. Г. История древнегреческой литературы. Классический
период. М.: 1962.
9. Вощинина А. И. Античное искусство. М.: 1962.
10. История древнего мира/Под ред. И.М. Дяконова, В. Д. Нероновой, И. С.
Свенцицкой. М.: 1983.
11. История древнего мира: Восток, Греция, Рим./И. А. Ладынинидр.— М.:
2004.
12. История древней Греции /Под ред. В.А.Авдиева, А.Г.Бокщанина,
Н.Н.Пикуса. М.: 1971.
13. Ленцман Я. А. Рабство в микенской и гомеровской
14. Немировский А.И., Ильинская Л.С., Уколова В.И. История Древнего мира.
Греция и Рим. В 2 т. М.: Дрофа, 1996.
15. Нероновой, И. С. Свенцицкой. М.: 1983, т. I , лекция 15.
16. Полякова Г. Ф. Социально-политическая структура пилосского общества.
М.: 1978
17. Яковец Ю. В. История цивилизаций. М.: ВЛАДОС. 1997.

Qadimgi Xitoy

Sotib olish