Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish tarixshunosligi va manbashunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	473.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish tarixshunosligi va manbashunosligi

Sotib olish

REJA:
KIRISH ……………………………………………………………………….…..3
I BOB. QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH,
TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGI …………….………...….5
1.1. Geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi …………..……………………….5
1.2. Qadimgi Yunon manbashunosligi.……………………………….....…….…7
1.3. Qadimgi Yunon tarixshunosligi………………………..…………………….10
II BOB. QADIMGI YUNONISTON YUKSALISHI VA
DAVRLASHTIRISH …………………………………………………………...17
2.1. Qadimgi Yunon tarixini davrashtirish……………….....……………………17
2.2. Qadimgi Yunon shahar davlatlarining yuksalishi…………………………..19
2.3. Qadimgi Yunon madaniyati va ijtimoiy munosabatlari……………..………25
XULOSA ……………………………………………………………….….……..32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………….33
1

KIRISH
Arxeologik ma lumotlarga ko ra, Yunoniston hududida odamlar paleolitʼ ʻ
davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh
suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik , chorvachilik bilan
shug ullanib, o troq hayot kechirgan. Yunonistoning
ʻ ʻ jez davri madaniyati shartli
ravishda Kritmiken madaniyati yoki Egey madaniyati deb atalgan. Miloddan
avvalgi 3-ming yilliqda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va
boshqalar) bo lgan; ularni protoyunon qabilalari
ʻ — axeylar, ioniyaliklar siqib
chiqarib o z tarkiblariga singdirib yuborganlar.
ʻ
Qadimiy Yunoniston, g arb madaniyati porrasi deb mashhur bo lgan
ʻ ʻ
joylardan biri sifatida taniladi. Falsafa, san'at, siyosat va adabiyot sohalariga etkisi
bo lgan bu zamonaviy yunon medeniyati tarix boyicha boy bo lib, 8-asrda paydo
ʻ ʻ
bo lgan va Roman imperiyasining ko tarilishiga qadar bir necha ming yil davom
ʻ ʻ
etgan. Qadimiy Yunoniston tarixi bir necha davrlarga bo linadi, har biri siyosiy
ʻ
tashkilotlanishda, madaniy muvaffaqiyatlarda va askari janglarda muhim
rivojlanishlar bilan ajralib turadi. Arxayik davr Afin va Sparta kabi poleis deb
ataluvchi shahar-mamlakatlarning paydo bo lishini ko radi, bu shahar-
ʻ ʻ
mamlakatlarda mustaqillik huquqi va tajribaviy madaniyatlar mavjud edi.
Klassik davr odamning qadriyatli davri deb hisoblanadi, bu davrda Perikl va
hokimlar kabi liderlar ostida Afinada demokratiyaning rivojlanishi, Sokrat va
Platon kabi falsafachilar tomonidan falsafa rivojlanishi va san'atkorlarining ijodiy
muvaffaqiyatlari e'tirof etildi. Aleksandr Bozorining fatxidan keyin kelib chiqdi va
Yunon madaniyati Avropa dan Osiyo gacha zichlik qilgan qattiq imperiya orqali
tarqaldi. Bu davrda Yunoniston traditsiyalarini bosqinchilik qilingan xalqlarning
traditsiyalari bilan birlashtirish charxlandi.
Tarix bo‘yicha Qadimiy Yunonistonga nazorat etishda Persiya quvvatlari
tarafidan harbiy hujumlariga duch keldi, shahar-mamlakatlar o‘rtasida ichki
hukumat kuchlari uchrashuvi yo‘l oldi va Roma kabi yaqin medeniyatlar bilan
urushga kirishdi. Barcha bu muammolarga qaramay o‘tgan holatda, Yunoniston
madeniyati san'atga, ilm-fanniylarga, adabiyotga va falsafaga doir mo‘ylovchilar
2

qo‘shilarni amalga oshirdi. Bugungi dunyo aholisini ta'sir qiluvchi bu
mo‘ylovchilar bugungi dunyoda ham ahli sohalar uchun o‘rindoshdir.
Tarixda birinchi marta Sokrat tomonidan insonni falsafiy anglash masalasi
qo yildi. Platon falsafani tugallangan dunyoqarashʻ — siyosiy va mantiqiyetnik
sistema sifatida yaratdi; Aristotel esa falsafaga haqiqiy mavjudlikni tadqidiy-
nazariy o rganuvchi fan sifatida qaradi. Bu 3 mashhur yunon mutafakkirining har
ʻ
biri o sha vaqtdan buyon o zicha alohida va turli shakllarda 2 ming yildan buyon
ʻ ʻ
jahon falsafasining rivojlanishiga ta sir ko rsatib keladi
ʼ ʻ 1
.
1
Ergashev Sh. “Qadimgi sivilizatsiyalar”. T., O‘zbekiston 2016 y.
3

I BOB. QADIMGI YUNONISTON TARIXIGA KIRISH,
TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGI
1.1. Geografik o‘rni, tabiiy sharoiti va aholisi
Yunoniston geografik jihatdan 3 qismga bo‘linadi: Fessaliya va Epir,
shimolda Moli va Pagasey ko‘rfazlari, janubdan Korinf va Saronika bilan
cheklangan, markaziy qismi Peloponnes yarim orolidan iborat janubga bo‘linadi.
Shimoliy qismida Fessaliyani Epirdan Pind tog‘lari zanjiri ajratib turadi. Qadimda
bu ikki viloyat yunon madaniyati shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki bu yerda ilk bor shimoldan janubga tomon yunon qabilalari siljib
kelgan. Fessaliyada qadimgi yunon afsonalari paydo bo‘ldi. Uning janubidagi
Sperxa daryosi vodiysidagi axey Ftiotidasi ahil va mirmidonlar vatani.
Fessaliyadan afsonaviy Yason uzoq Kolxidaga oltin mo‘yna uchun jo‘nab ketgan.
Dodonda Sella kohinlari muqaddas dub daraxtining barglarini shitirlashiga qarab
fol ochganlar. Epir yunon madaniyatiga aloqasi bo‘lmagan yovvoyi o‘lka bo‘lib,
uni markaziy Yunoniston bilan faqat xaon, tesprot, moloss va oresta kabi epir
qabilalari joylashgan Axeloy daryosi bog‘lab turgan.
Fessaliya barcha tomondan tog‘lar bilan o‘ralgan bo‘lib, bu yerda ikki
tekislikni Fessaliyalik bosqinchilar ishg‘ol qilganlar. Ular mahalliy aholini qaram
penestlarga aylantirganlar. Qisman ularni vodiydan tog‘larga siqib chiqarganlar.
Fessaliya g‘arbiy qismida g‘alla va chorvachilik rivojlangan. U yerda qulay
qirg‘oq va qo‘ltiqlar yo‘q. Shimoliy Yunonistonni markaziy Yunonistondan dengiz
va Oyta tog‘lari orasida yotgan Fermopil daryosi ajratib turadi. Markaziy
Yunonistonda kam sonli tog‘lik qabilalar joylashgan. Egey dengizi qirg‘og‘ida
Evbey oroli qarshisida Opunt lokrlari joylashgan. Er. avv. V asrda afinaliklar
uchun lokrlar qoloqlikning namunasi bo‘lgan. Parnas (2450 m) va Kifris tog‘larida
joylashgan vakiy qabilalari yanada qoloq bo‘lgan. Markaziy Yunoniston yo‘lidagi
eng muhim joy bu Elateya shahri bo‘gan.
Delfa qadimgi Elladaning diniy markazi vazifasini o‘tagan. Parnasdan
shimolda Yunonistonning eng kichik viloyati — Dorida (185 kv.km) bo‘lgan,
4

aflidan doriylar shu yerdan kelib chiqqanlar. Fokidadan g‘aibga Agra, evitan
nomidagi illiriya qabilalari yashagan tog‘li va ozroq unumdor vodiyga ega bo‘lgan
Etoliya viloyati joylashgan. Shimolda Epir bilan tutashgan Abrakiy qo‘ltig‘igacha
bo‘lgan hudud Akarnaniyada illiriya qabilalari yashagan. Janubda 3000 kv. km.
hududni egallagan Beotiya viloyati birdaniga 3 dengiz bilan tutashgan. Poytaxti
Fiva bo‘lgan Beotiyada g‘allachilik, chorvachilik va baliqchilik kuchli rivojlangan.
Beotiyani janubdan Kiferon va Pamas tog‘lari o‘rab turadi. yunonistonning
markazida tuprog‘i dehqonchilikka noqulay bo‘lgan Attika viloyati joylashgan 2
.
Qadimgi Attikada suv tanqis bo‘lsa-da, ammo marmar, loy, kumush va
zaytun darcvtlariga boy boigan. Afinaning dengiz yo‘lini Salamin oroli to‘sib
turadi. Salamin uchun Afina Megara va Egina bilan uzoq urush olib boigan, faqat
Eginaning bo‘ysundirilishi Afinaning dengiz savdosiga yo‘l ochdi. Korinf va
Saronik qo‘ltiqlari orasidagi tog‘lik hududda Megara shahri joylashgan. Korinf
qo‘ltig‘idan so‘ng Peleponnes yarim oroliga o‘tish mumkin. Uning markazida
Arkadiya balandligi turadi. Lakoniya va Messeniya viloyatlari yarimorol g‘arbida
joylashgan. Bu viloyatlarda g‘alla ekilgan. Messeniyadan shimolda Elida viloyati
joylashgan bo‘lib, Alfey va Kladey daryolari qo‘shilish joyida har 4 yilda bir marta
Olimpiya o‘yinlari o‘tkaziladigan olimpia- da joylashgan. Ellidadan shimolda
Axeya viloyati turadi. Yunonistonning iqlimi yumshoq, harorati 16 °C ni tashkil
etadi. Landshafti qadimda hozirgidan farq qilgan.
Qalin o‘rmonlar ko‘p bo‘lib, tuproq hozirgidek toshloq boigan. Faqat ozgina
yer unumdor boigan. Er. aw. VI asrgacha faqat bug‘doy va tariq ekilgan. Keyin esa
uzum va zaytun bu ekinlarni siqib chiqargan. Yunonistonda oltin yo‘q. Mis juda
ko‘p. Xalqida shahrining nomi ham «mis» degan ma’noni bildiradi. Bu yerdan mis
qazib chiqarilgan. Beotiya va Lakoniyada sifati past temir, Tasos va Sifnos
orollaridan er. aw. VIII—VI asrlardan kumush qazib olingan. Er. avv.VI asrdan
Lavrion kumush koni ochilgan. Bu konlar- dan olingan daromad er. avv. V asrda
2
“Jahon tarixi” o’quv qo’llanma. T., Navro‘z-2018 y.
5

Afinani qudratli flot qurishga va Yunonistonda yetakchilik rolini o‘ynashga imkon
berdi. Afinada tog‘-konchilik sohasida ulkan yutuqlarga erishildi. 3
Konlarning chuqurligi 100 m. ga yetgan. Qimmatli metallarni qidirib topish
san’ati yuqori darajada bo‘lgan. Kulolchilikda yunonlar haqiqiy san’atkor
bo‘lganlar. Tosh juda yuqori baholangan. Hamma joyda tosh mo‘l-ko‘I bo‘lgan.
Marmarning vatani Pentelikon Afinadan bor-yo‘g‘i 10 km masofada joylashgan.
Mashhur Parfenon va Propiley pentelikon maimaridan bunyod etilgan.
1.2. Qadimgi Yunon manbalari
Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko‘pligi va yaxshi saqlanib
qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi
manbashunosligida qadimgi tarixchilaming asar- lari muhim o‘rin tutadi. Er. aw.
VI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr tarixchiligini g‘arb
olimlari «Aholida polislar tarixi» deb atashadi. Bu davrdagi ko‘zga ko‘ringan
tarix- chilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni olish mumkin. Makedoniyalik
Aleksandming sharqqa yurishlaridan so‘ng Yunoniston tarixida yangi tarix
maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan asari
Arastuning “Politiya” asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari tomonidan
yozilgan bo‘lib, yunon polislari, O'rta yer dengizi qiig‘oqlaridagi yunon
koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi. Asar juda ko‘p bo‘limlardan iborat
bo‘lsa-da, uning faqat bizgacha “Afina politsiyasi” qismi yetib kelgan. Ellin
davriga kelib yunon jamiyatidagi keskin o‘zgarishlar, katta davlatlaming vujudga
kelishi bilan umumiy tarixga asos solindi.
Bu davrning eng ko‘zga ko‘ringan tarixchilaridan biri Timey bo‘lib, u
o‘zining asarida Bolqon Yunonistoni, g‘arbiy yunon mustamlakalari haqida muhim
ma’lumotlar beradi. Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri
arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey
dengizi orollaridagi qadimgi ibo- datxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib
ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi E. Evans 40 yildan ko‘proq vaqt
3
Radjabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiyalar nashriyoti. T., 2009. 323-325 -b.
6

Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning
Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni berdi. Polislarning
yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga oid asarlarni me’muar shaklda
yozishgan. Er. aw. IV asrdagi eng yirik me’muar asar Ksenofontga tegishli. U
asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni beradi.
Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar yozish odat tusiga kirdi.
Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar mualliflari
hisoblanadilar. Ular «Axey ittifoqi* haqida keng ma’lumotlami yozib qoldirishgan.
Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o‘rin tutgan. Ular ikki xil shaklda ochiq va
yopiq shaklda yozilgan. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan ochiq xatlarida
falsafiy muammolar haqida flkr yuritilgan. Yopiq xatlar davlat ahamiyatiga molik
xatlar bo‘lib, maxsus kishilar nomidan yozilgan. Ularda asosan siyosiy va maxfiy
ma’lumotlar yozilgan. Shoirlar va ularning asarlari. Yunon she’riy adabiyotining
shakllanishi er. aw. IX—VIII asarlarga tegishli bo‘lib, bu davmi “Gomer davri
she’riyati” deyishadi. Gomer, Gesiod va dramatur- glar Esxil, Sofoklning asarlari
juda yaxshi saqlangan. Gesiod o‘zining «Mehnat va kunlar» asarida yunon
jamiyatidagi ijtimoiy ziddiyatlar haqida yozadi.
Moddiy manbalar. Shaharlar. Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar
qoldiqlari muhim o‘rin tutadi. Shaharlardagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi
saqlangan. Krit-Miken davri saroylari, inshootlari juda ko‘plab topilgan. Yunon
me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir. Palestlar
— bu sport inshootlari jumlasiga kirib, u yerda asosan yosh bolalar muntazam
sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy — sport inshooti bo‘lib, bu yerda asosan
kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar. Bizgacha Afinaning ikki katta
gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri qah- ramon Akadem bog‘ida joylashgan,
ikkinchisi likeylik Appolon dala hovlisida joylashgan. Yunonistondagi madaniyat
markazlaridan yana biri bu muqaddas joylar va ulardagi haykal va inshootlardir.
Shaharlar tarixini o‘rganishda qadimgi yo‘llar haul muhim ahamiyat kasb etadi.
Eng yirik yo‘llar xarobasi Afina va Pirey portidagi yo‘l bo‘lib, dengiz or- tidan
keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga tushirilib, shu yo‘l orqali Afinaga keltirilgan.
7

Bu mashhur yo‘l Peloponnes urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari
tomonidan buzib tashlangan. Hozirgi t kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib
qolgan. Pireydan tash- qari Yunonistonning ikki yirik porti Samos va Iskandariya
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Mudofaa devorlari. Yunon mudofaa va
harbiy tarixida himoya devorlari va boshqp fortifikatsiya inshootlari muhim o‘rin
tutadi. Yunon tarixini qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena,
Tirinf va Afinada yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xer- sones, Eley, Metapont,
Akrogant shaharlari devorlari asl holicha saqlanib qolgan. Yozuvlar. Yunon
tarixini o‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Asosan XIX asrning 70-
yillaridan papirus topilma- larni o‘rganish natijasida yangi «papirologiya» faniga
asos solindi. Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy
bog‘liqdir. Qadimgi mashhur yunon — lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin, Pindara,
Vakximida va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid hamda mashhur hajviy
asarlar muallifi Menandrlar o‘z asarlarini papiruslarga yozishgan. Papirusga
ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina politiyasi» asaridir. 4
Keyinchalik qog‘ozning kashf etilishi bilan papiruslar o‘z ahamiyatini
yo‘qotgan, ulami faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin. Tangalar.
Yunoniston iqtisodiy tarixini o‘rganishda tangalar muhim o‘rin tutadi. XVIII asrda
Venada o‘tkazilgan qadimgi yunon tangalari ko‘rgazmasida 70000 dona yunon
tangalari kollek- siyasi namoyish etilgan. Qadimgi yunon tangalari iqtisod va
savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy dalildir. Arxaik davr yunon tangalari
kumushdan bo‘lib, uning teskari qismida shahar ramzi yoki shahar nomining
birinchi harfi tu- shirilgan. Ellin davri tangashunosligi arxaik davr tangashunosligi-
dan farq qiladi. Ularda asosan hukmdorning surati va teskari to- monida esa yozuv
va ramzlar tushirilgan. Tangalardan tashqari tesserlar, ya’ni hozirgi kundagi chipta
shaklidagi hujjatlar yaxshi saqlangan 5
.
4
Qodirova L.B. “Jahon tarixi” O‘quv uslubiy majmua 2 qism. “Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi”
Guliston 2018. 69 -b.
5
Urakov D.J., Tursunov R., Xaynazarov A. “Qadimgi dunyo tarixi” Innovatsion ziyo 2020
8

1.3. Qadimgi Yunon tarixi
Buyuk kolonizatsiya. Er. avv. I ming yillikning boshlarida ilk bor
finikiyaliklar begona hududlarda o‘zlarining yangi manzilgohlari (Koloniya)larini
barpo qila boshladilar. Finikiyaliklardan keyin yunonlar ham bu jarayonda faol
ishtirok etadilar. Koloniyalar begona hududlarda ulami tashkil etgan finikiyalik va
yunon savdogarlari uchun tayanch nuqtalari bo‘lib xizmat qilgan. Yunonlaming
koloniyalami barpo qilish faoliyati er. aw. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqt
buyuk yunon kolonizatsiyasi davri deb aytiladi.
Koloniyalami barpo qilishning bir necha sabablari bor edi. Birinchi navbatda
Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholining haddan tashqari ko‘payib
ketganligidir. Arxaik davrining boshlanishida aholi sonining keskin o‘sishi
natijasida, demografik portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif
rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlami taqchilligiga olib keldi.
Yunonistonning o‘zida dehqonchilik qilish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar deyarli
yo‘q edi. Aholining ortiqcha qismi shu sababli begona hududlarga borib yangi
yerlami o‘zlashtirishga majbur bo‘ldi. Buyuk yunon kolonizatsiyasining yana bir
ijtimoiy sababi bor edi.
Kambag‘allashgan jamoachi dehqonlar o‘zlarining boyib ketgan zodagon
qarindoshlariga qarzi uchun qul bo‘lishni xohlamadilar, ular o‘zlarini qarzlari
uchun garovga qo‘yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga majbur bo‘ladilar.
Ular uchun yagona yo‘l begona joylarga ketish edi. Arxaik Yunonistonning
shaharlari bu vaqtda yirik iqtisodiy markazlaiga aylandilar, savdo iqtisodiyotning
asosiy sohalaridan biriga aylandi. Bu shaharlaming boy savdogarlari chet
mamlakatlarga boradigan yo‘llarda o‘rnashib qolish uchun savdo koloniyalari
barpo qilishga harakat qildilar.
Yunon shaharlaridagi tabaqaviy ijtimoiy-siyosiy kurash kolonizatsiya
jarayonini yana bir sababi edi. Shaharlaming iqtisodiy taraqqiyoti tabaqalanishni
kuchaytirdi. Shahar aholisining turli tabaqalari o‘rtasida ijtiomoiy-siyosiy kurash
kuchayib ketdi. Yengilgan guruh shaharni tashlab ketishga majbur edi.
9

Shuningdek, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi xomashyoga bo‘lgan ehtiyoj va
tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlami izlab topish zaruriyatini tug‘dirdi.
Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
rivojlangan viloyatlarida fiiqarolami qarzi uchun qulqilish qonun bilan taqiqlangan
edi. 0 ‘sib borayotgan iqtisodiyot uchun arzon ishchi kuchi qullaiga bo‘lgan talabni
qondirish uchun begona hududlardan qullami olib kelish boshlandi. Yunon
kolonist- lari ko‘p hollarda yangi qul bozorlarining tashkilotchilari boidilar. Buyuk
kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog‘langan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
o‘zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi. G‘arb
va Sharqda ko‘p sonli yunon kolonniyalarining barpo qilinishi, o‘rtayer dengizi
savdosidan fmikiyaliklami siqib chiqarilishi, yunon savdosini o‘sishi,
hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari,
hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi, ishchi kuchiga yana ehtiyoj
kuchayib, qullami soni o‘sdi.
Ellada iqtisodiyotining
barcha sohalarida qul mehnati
yetakchi o‘ringa chiqa boshladi.
Zodagon oligarxiya ayrim
polislarda boshqamvni xalq
tomonidan hokimiyat tepasiga
chiqarilgan, o‘z shaxsiy
hokimiyatini o‘rganishga erishgan kuchli v? faol shaxslar boigan tiranlarga
topshirishga majbur boidi. Eramizdan aw. VI asrda arxaik davming tugashi davrida
ba’zi bir polislarda demokratik qurilishning ilk asoslari qurildi. Yunonlar begona
hududlarda ba’zida mahalliy aholining qarshiligiga duch keldilar, ba’zida do‘stona
aloqaga kirishdilar. Kiklada, Sporada orollari va Kichik Osiyo qirg‘oqlarini
qadimdayoq yunonlar o‘zlashtirgani sababli er. aw. VIII asrda aholining ko‘chishi
g‘arbga Sitsiliya va Janubiy Italiyaga, shimoli sharqda Qora dengiz qirg‘og‘iga
tomon yo‘naldi. Misr va Kirenaika ham o‘zlashtirildi.
10

Janubiy Italiya VIII-VI asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar
o‘zalarini kelib chiqishlarini Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Er. aw.
VII—VI asrdagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari bir
necha yo‘nalishda rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo‘yidagi Milet koloniyalari
savdoga ixtisoslashgan edilar. Janubiy Italiyada Metapont va Sires, Sibaris,
Posidoniya kabi yunon shaharlari qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanar edilar. Bu
yerda, ayniqsa, spartaliklar asos solgan Tarent shahri koloniyalar orasida yetakchi
o‘rinni egalladi.
Shahar Sparta shevasini va boshqaruv uslubini toiiq saqlab qoldi. Sitsiliya
orolida Evbey Xalkidasi yunonlari er. avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va
Leontiano, Zankli (keyingi Messana) hamda Regiyni barpo qiladilar. Shimolda
Gaetan qoitigida Qum shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burnida Zefir
Lokri (hozir Кар Spartivento) ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o‘tishi bilan yunon
g‘arbini bosh markazi va metropoliya rolini o‘ynagan Sirakuzani barpo qildilar.
Sirakuza o‘z navbatida Akr va Kamirinani barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi
va Seluninga, rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar.
Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning sharqiy va janubiy qismini egalladilar.
Orolning g‘arbida bu yerga yunonlardan ilgari kelgan finikiyaliklar hukmronlik
qiladilar. Vaqt o‘tishi bilan orolining g‘arbida Finikiya yerlari qisqarib faqat
Finikiyaning uch nuqtasi Solunt, Panorm (hozirgi Palerma) va Motiya qoldi. Er.
av. VI asrda yunonlaming Italiya va Sitsiliya koloniyalari gullab-yashnadi va
Bolqon Yunonistonidan ko‘ra boy hududga aylanib Buyuk Yunoniston nomini
oldi. Bu koloniyalaming gullab- yashnashining asosi qishloq xo‘jaligi, savdo-
hunarmandchilik edi. Sitsiliya va Italiyadan g‘alla Yunoniston va Kichik Osiyoga
chiqarildi. Er. aw. VII asrda Liguriya qirg‘og‘idagi Rodan daryosi havzasida
fokiyaliklar Massiliya (hozirgi Marsel), janubiy Italiyada Eleya shaharlariga asos
soldilar.
Sharqda Xalkidika yarim oroli Evbeyadagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir
qirg‘og‘idagi (hozirgi Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi.
11

Korinfliklar Ambrakiy qo‘ltig‘da Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg‘og‘ida
Appoloniya va Epidamn koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg‘oqlarida
Kichik Osiyodagi yunonlaming eng kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari
o‘nlab koloniyalami barpo qildilar. Abidos, Sinop, Koteo, Kerasun va Trapezunt,
Qora dengiz shimoli, shimoliy-g‘arbiy qirg‘oqlarida Ol’viya, Appoloniya, Odessa,
Toma, Tira, Feodosiya, Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan) Qora
dengizning Yevropa qirg‘og‘ida Vizantiy, Gerakleya koloniyalari qad ko‘tardi. Er.
aw. VII asrda Misrda ham yunonlaming tayanch nuqtalari vujudga keldi, bu yerda
Navkratis koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya qirg‘og‘ida shoir
Kallimax va olim Erastofenning vatani Kirenaga asos solindi. Yunonlaming
g‘arbga siljishini Karfagen, janubi sharqda esa Misr to‘xtatdi.
Yunon polisini shakllanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Qadimgi
yunon jamiyatini iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy tashkilotini asosiy
shakli polis edi. Polis bu jamoani alohida tipi bo‘lib dehqon va shahar aholisini
o‘zida birlashtirgan yerga ishlovchilar fuqaro jamoasi edi. Yunon polisini asosini,
uni taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi:
Eng awalo, davlat va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon
jamoasi a’zosi bo‘lgan fuqaro yerga egalik qilish huquqiga ega edi, har bir fuqaro
polis hududida yer ulushiga ega bo‘lishi shart edi. Yerga egalikni oliy huquqi
fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotini ajralmas qismi. fuqarolik
muassasasi edi. Polis aholisi to‘la huquqli fuqarolar, to‘laqonli huquqga ega
bo‘lmagan va huquqi bo‘lmagan aholi toifalaridan iborat edi. Polis jamoasi
tarkibiga kirgan fuqaroIarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarining
majmuasiga ega edilar. Faqat polis fuqaroiarigina aholini imtiyozli qismini tashkil
etar edi. Fuqaroning asosiy sifati ozod kishi mavqei edi. 6
Yunon fuqarolik mavqeini fuqaro ota-onadan tug‘ilishi bilan olar edi.
Fuqarolik huquqini sovg‘a qilishga faqat polisning xalq yig‘ini haqli edi.
Oligarxiya hukmron bo‘lgan polislarda fuqarolik mavqeiga ega bo‘lish uchun
fuqaro mulkiy senz, yerga egalik, og‘ir qurol-aslahasi mavjudligi shartlarini
6
Abdullayev U.A. “Jaxon tarixi”. T ., 2017
12

bajarish lozim edi. Polisning iqtisodiy asosini qishloq xo‘jaligi, yerga mehnat
qilish tashkil etar edi. Yerga egalik, dehqonchilik uzoq vaqt polis fuqarosini
imtiyozi bo‘lib qoldi. Polis fuqarosidan boshqa hech kim uning hududida yerga
egalik qilish huquqiga ega emas edi hamda polis fuqarolar jamoasiga tegishli
jamoa yerlariga egalik qila olmas edi. Har bir fuqaroning eng muhim huquqi va bir
vaqtni o‘zida majburiyati, bu uni o‘z polisini himoyasiga shaxsan ishtirok etishi
edi. Unga katta bo‘lmagan yunon polislari muntazam qo‘shin saqlash qobiliyatiga
ega emas edilar. Shu sababli, uning himoyasi fuqaro-erkaklar zimmasida edi. O'rta
fuqaro-dehqonlar og‘ir qurollangan falangani qo‘shinni asosini tashkil etar edi.
Yunon polisini ajralmas qismi-fuqarolik jamoasida o‘z-o‘zini boshqarish
edi. Xalq yig‘ini, kengash, sud va ijroiya hokimiyati lavozimlari fuqaro jamoasini
qo‘Iida bo‘lib, hech qachon undan ajralmaydi. Polis jamiyatida barcha huquqiy
normalar manbasi xalq yig‘inida ishlab chiqilgan qonun edi. Fuqarolarni
qonunlarini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki ajralmas
huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a’zolari bo‘lgan shahar va
qishloq aholisi uyushgan, yopiq jamoani tashkil qilgan bo‘lib, o‘z imtiyozlari va
huquqlarini qat’iy saqlab himoya qilar edilar. Polis hududi shahar va uni atrofidagi
qishloqlarni o‘zligiga olar edi. Yunon polisi o‘z hududiga ko‘ra uncha katta
ho‘lmngan 100—200 kv. km. hajmdagi maydonni egallaredi.
Har bir polis aholisi 5 mingdan 10 ming kishini tashkil etib, ulardan
Inxminan 1-2 ming kishi fuqarolik huquqiga ega edi. Faqat polislardan Sparta
maydoni 8400 kv. km.; Afina 2500 kv. km.ni tashkil etar edi. Har bir yunon polisi
suveren davlat boiib, o‘z fuqaroligi, qonunlari, hokimiyat oiganlari, ibodatxona,
teatr, xalq yig‘ini o‘tadigan maydoni, palestar, gimnasey, stadion kabi jamoat
inshootlariga ega edi. Yunon polislarining barchasi Spartadan tashqari shahar
atrofida birlashgan bir necha qishloq majmuasi edi. Sparta 5 qishloq birlashgan
polis edi. Har bir polisda vaqt olishi bilan polis tuzilmasi tugallangan shaklni oldi
va barqaror fuqarolik siyosiy tashkiloti (demokratiya yoki oligarxiya) shaklida
faoliyat ko‘rsata boshladi.
13

Shaharlar va pul-tovar munosabatlari taraqqiyoti. Eramizdan awalgi VII
asrda Yunon shaharlarida savdo hunarmandchilik tez sur’atlarda taraqqiy qildi.
Shaharlar sezilarli darajada o‘sdi. Korinfda va Afinada 25 ming, Miletda 70 ming,
Sibaris shahrida 50 ming kishi yashar edi. Barcha shaharlar dengiz savdosi bilan
shug‘ullandilar. Bu kemasozlikni rivojiga sabab boidi. Eramizdan awalgi VII asrda
palubali ko‘p yuk ko‘taradigan kemalar paydo bo‘ldi. 50 eshkakli Finikiya
pentekopterlari bilan bir qatorda «Iliada» dostonida eslatiladigan ikki qatorli
eshkaklar — diyerelar, uch qatorli — trieralar paydo bo‘ldi. Mahsulot bilan tola
kemani endilikda qirg‘oqqa tortib chiqarish mumkin emas edi, shu sababli,
eramizdan awalgi VII asrdan boshlab port va gavanlar qurilib yakordan foydalanila
boshlandi.
Oltin va kumush aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb
qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida
kvadrat tasviri tushirilgan edi. Yunonistonning pul birligini 436,5 gramm og‘ir!
ikdagi mina tashkil qildi. Bir mina 8,73 g og‘irlikdagi 50 staterga bo‘lindi. Savdo -
hunarmandchilik taraqqiyoti bilan ustaxona egalari va savdogarlardan iborat kuchli
ijtimoiy qatlam vujudga keldi, ular siyosiy hayotdan eski urug* zodagonlarini
chetlatishga urindilar. Pul-tovar munosabatlari savdoni rivojlanishi, Italiya,
Sitsiliya va Qora dengiz bo‘yidan arzon g‘allani import qilinishi qishloq xo‘jaligini
tushkunligi va dehqonlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Bu jamiyatda
ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi.
Davlat qurilishi. Qadimgi davrda sud ishlarini urug‘ jamoasini o‘zi bajarar
edi. Davlat hokimiyati urug‘dan bu funksiyani tortib oldi. Zodagonlar uzoq vaqt
sud hokimiyatini, boshqaruvni o‘z qoilarida saqlab turdilar, vaqt o‘tishi bilan ular
bir qism hokimiyatni yangi ijtimoiy kuchlaiga berishga majbur boidilar. Yangi
ijtimoiy kuchlar, zodagon sudyalar hokimiyatiga chek qo‘yish uchun odatdagi
huquqni yozishnl talab qildilar. Jamiyat yana olg‘a qadam tashlab savdo
munosabatlarini muvofiqlashtirishga majburiy qoidalarini kiritish ehtiyojini
tug‘dirdi. Qonunlami eng qadimgi kodifikatsiyasini Lokradagi Zalevk (Italiyadagi
14

yunon shahrida) Katanadagi Xarond (Sitsiliyadagi yunon shahrida) amalga
oshirdilar. 7
Bundan tashqari, pul jarimasi, qullikka sotish, kaltaklash va fuqarolik
huquqidan mahrum qilish ko‘zda tutilgan edi. Qarzini to‘lamagani uchun turmaga
qamashga hukm qilingan. Drakon qonunlari «fonos dikayos» o‘zini himoya qilish
maqsadida odam o‘ldirish jinoyati tushunchasini olib kirdi. Bu holda aybdor
quvg‘in qilinishi yoki pul jarimasi tolashi ko‘zda tutilgan. Tovar pul
munosabatlarining rivojlanishi natijasida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi turli
yunon shaharlarida siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi, ulaming ko‘pchiligida
tiranlar hokimiyatni qo‘lga oldilar.
7
Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В и др. История Казахстана: народы и культуры.
Алматы, 2001.
15

II BOB. QADIMGI YUNONISTON YUKSALISHI VA DAVRLASHTIRISH
2.1. Yunon tarixini davrlashtirish
Yunon tarixi Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanadi. Qadimgi
yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi, janubiy Italiya,
Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik Osiyoning g‘arbiy
qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlaming shakllanishi, gullab-yashnashi va tushkunlik
davrini o‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch bosqichga bolinadi: birinchisi —
bu er. aw. II ming yillikda Krit va Mikenada ilk sinfiy jamiyatlar va davlat
birlashmalarining paydo boiishi va halokati. Ikkinchi bosqich — bu Krit-Miken
sivilizatsiyasining halokatidan keyin antik Yunonistonning er. aw. XII asrdan er.
aw. IV asrning so‘nggi choragigacha boigan taraqqiyot davrini o‘z ichiga oladi.
Qadimgi Yunon jamiyati taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy davlat tuzilmasi boigan yunon polislarining tug‘ilishi, yuksalishi
va tushkunligi bosqichi boidi. Er. avv. IV asrning so‘ngi choragida yunon-
makedonlar tomonidan Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon
tarixining uchinchi
so‘nggi bosqichi
boshlanadi. Bu
bosqich qariyb uch
yuz yilni p‘z ichiga
olib, sharq va g‘arb
madaniyati
unsurlarini o‘z ichiga
olgan Ellin davlatlarining tashkil topishi, ellin madaniyatining rivojlanishi davridir.
Bu bosqich er. aw. I asr so‘ngida ellin davlatlarining g‘arbdan Rim, sharqdan
Parfiya tomonidan bosib oli- nishi bilan tugaydi. Bolqon Yunonistonida
davlatchilik taraqqiyotining yangi davri taxminan er. aw. XI asrdan boshlanadi. Bu
davrdan antik Yunoniston taraqqiyotining polis davri boshlanadi. U o‘z ichiga uch
davrni oladi:
16

1. Er. aw. XI-IX asrlar — Gomer yoki polis arafasi («Qorongi asrlar»). Bu
bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari hukmron
boiadi.
2. Arxaika davri (er. aw. VIII—VI asrlar) — polis-davlatlarning
shakllanishi, Buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (er. aw. V—IV asrlar.) — Qadimgi yunon polislari,
ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gul- lab-yashnagan davri.
Makedoniyalik Iskandaming Sharq yurishlaridan keyin Ellin davlatlarining tashkil
topishi bilan qadimgi yunon tarixida yangi el- lin davri (er. aw. IV asming so‘ngi
choragi - er. aw. 30-yilIar) boshlanadi. Er. aw. 30-yilda so‘ngi ellin davlatlaridan
biri ptolomeylar Misr mustaqilligini yo‘qotib Rimga tobe bo‘ladi. Shu bilan antik
Yunoniston tarixi tugallanadi.
Qadimgi Gretsiya tarixi qadimgi Sharq mamlakatlari tarixi bilan bir vaqtda
va u bilan o‘zaro aloqador holda rivojlandi. So‘nggi yuz yil mobaynida o‘tkazilgan
arxeologik qazuvlareramizdan burungi III ming yillikdayoq Bolqon yarim
orolining: janubida va uning yaqin tevarak-atrofidagi orollarda ibtidoiy-jamoa
munosabatlari buzila borganligini ko‘rsatdi. Ayrim joylarda dastlabki-sinfiy
jamiyat o‘choqlari vujudga kelib, rivojlana boshlagan. Sinflarning tuzilish
prosesslari Krit, Lemnos orollarida boshqa territoriyadan ilgariroq yuz bergan,
qit’ada esa bu prosesslar birmuncha keyinroq sodir bo‘lgan.
Bu proseyeslar qabilalarning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishlari va
o‘zaro urushlar bilan birga borganki, buhaqda keyinroq yuzaga kelgan qadimgi
grek afsonalarida xotiralar saqlanib qolgay. Gresiyaning geografik mavqei qulay
bo‘lgani holda yerining niyebatan kam unumligi, bir tomondan, m,ahalliy aholini
qishloq xo‘jaligida nihoyatda zo‘r berib ishlashga, ikkinchi tomondanesa
qo‘shnilar bilan xalqaro aloqalarni, mol ayiroboshlashni rivojlantirishga majbur
etgan. Bu hol hunarmandchilikning rivojiii tezlashtirgan. Hunarmandchilik ishlab
chiqarishy uchun Bolqonda yetarli miqdorda xomashyo bo‘lgan.
17

2.2. Qadimgi Yunon shahar davlatlarining yuksalishi
Buyuk kolonizatsiya. Er. avv. I ming yillikning boshlarida ilk bor
finikiyaliklar begona hududlarda o‘zlarining yangi manzilgohlari (Koloniya)larini
barpo qila boshladilar. Finikiyaliklardan keyin yunonlar ham bu jarayonda faol
ishtirok etadilar. Koloniyalar begona hududlarda ulami tashkil etgan finikiyalik va
yunon savdogarlari uchun tayanch nuqtalari bo‘lib xizmat qilgan. Yunonlaming
koloniyalami barpo qilish faoliyati er. aw. VIII-VI asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu vaqt
buyuk yunon kolonizatsiyasi davri deb aytiladi.
Koloniyalami barpo qilishning bir necha sabablari bor edi. Birinchi navbatda
Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholining haddan tashqari ko‘payib
ketganligidir. Arxaik davrining boshlanishida aholi sonining keskin o‘sishi
natijasida, demografik portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif
rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlami taqchilligiga olib keldi.
Yunonistonning o‘zida dehqonchilik qilish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar deyarli
yo‘q edi. Aholining ortiqcha
qismi shu sababli begona
hududlarga borib yangi yerlami
o‘zlashtirishga majbur bo‘ldi.
Buyuk yunon
kolonizatsiyasining yana bir
ijtimoiy sababi bor edi.
Kambag‘allashgan
jamoachi dehqonlar o‘zlarining
boyib ketgan zodagon qarindoshlariga qarzi uchun qul bo‘lishni xohlamadilar, ular
o‘zlarini qarzlari uchun garovga qo‘yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga
majbur bo‘ladilar. Ular uchun yagona yo‘l begona joylarga ketish edi. Arxaik
Yunonistonning shaharlari bu vaqtda yirik iqtisodiy markazlaiga aylandilar, savdo
iqtisodiyotning asosiy sohalaridan biriga aylandi. Bu shaharlaming boy
savdogarlari chet mamlakatlarga boradigan yo‘llarda o‘rnashib qolish uchun savdo
koloniyalari barpo qilishga harakat qildilar. Yunon shaharlaridagi tabaqaviy
18

ijtimoiy-siyosiy kurash kolonizatsiya jarayonini yana bir sababi edi. Shaharlaming
iqtisodiy taraqqiyoti tabaqalanishni kuchaytirdi. Shahar aholisining turli tabaqalari
o‘rtasida ijtiomoiy-siyosiy kurash kuchayib ketdi. Yengilgan guruh shaharni
tashlab ketishga majbur edi. Shuningdek, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi
xomashyoga bo‘lgan ehtiyoj va tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlami
izlab topish zaruriyatini tug‘dirdi.
Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
rivojlangan viloyatlarida fiiqarolami qarzi uchun qulqilish qonun bilan taqiqlangan
edi. 0 ‘sib borayotgan iqtisodiyot uchun arzon ishchi kuchi qullaiga bo‘lgan talabni
qondirish uchun begona hududlardan qullami olib kelish boshlandi. Yunon
kolonist- lari ko‘p hollarda yangi qul bozorlarining tashkilotchilari boidilar. Buyuk
kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog‘langan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
o‘zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi. G‘arb
va Sharqda ko‘p sonli yunon kolonniyalarining barpo qilinishi, o‘rtayer dengizi
savdosidan fmikiyaliklami siqib chiqarilishi, yunon savdosini o‘sishi,
hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari,
hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi, ishchi kuchiga yana ehtiyoj
kuchayib, qullami soni o‘sdi.
Janubiy Italiya VIII-VI asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar
o‘zalarini kelib chiqishlarini Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Er. aw.
VII—VI asrdagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari bir
necha yo‘nalishda rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo‘yidagi Milet koloniyalari
savdoga ixtisoslashgan edilar. Janubiy Italiyada Metapont va Sires, Sibaris,
Posidoniya kabi yunon shaharlari qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanar edilar. Bu
yerda, ayniqsa, spartaliklar asos solgan Tarent shahri koloniyalar orasida yetakchi
o‘rinni egalladi. 8
8
Исхоцов М.М., Файзиев Х.Т. “Марказий Осиё халклари тарихи тарихшунослиги ва
манбашунослиги”. Укув кулланма. -Т., ТДШИ, 2017.
19

Shahar Sparta shevasini va boshqaruv uslubini toiiq saqlab qoldi. Sitsiliya
orolida Evbey Xalkidasi yunonlari er. avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va
Leontiano, Zankli (keyingi Messana) hamda Regiyni barpo qiladilar. Shimolda
Gaetan qoitigida Qum shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burnida Zefir
Lokri (hozir Кар Spartivento) ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o‘tishi bilan yunon
g‘arbini bosh markazi va metropoliya rolini o‘ynagan Sirakuzani barpo qildilar.
Sirakuza o‘z navbatida Akr va Kamirinani barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi
va Seluninga, rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar.
Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning sharqiy va janubiy qismini egalladilar.
Orolning g‘arbida bu yerga yunonlardan ilgari kelgan finikiyaliklar hukmronlik
qiladilar. Vaqt o‘tishi bilan orolining g‘arbida Finikiya yerlari qisqarib faqat
Finikiyaning uch nuqtasi Solunt, Panorm (hozirgi Palerma) va Motiya qoldi. Er.
av. VI asrda yunonlaming Italiya va Sitsiliya koloniyalari gullab-yashnadi va
Bolqon Yunonistonidan ko‘ra boy hududga aylanib Buyuk Yunoniston nomini
oldi. Bu koloniyalaming gullab- yashnashining asosi qishloq xo‘jaligi, savdo-
hunarmandchilik edi. Sitsiliya va Italiyadan g‘alla Yunoniston va Kichik Osiyoga
chiqarildi. Er. aw. VII asrda Liguriya qirg‘og‘idagi Rodan daryosi havzasida
fokiyaliklar Massiliya (hozirgi Marsel), janubiy Italiyada Eleya shaharlariga asos
soldilar.
Sharqda Xalkidika yarim oroli Evbeyadagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir
qirg‘og‘idagi (hozirgi Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi.
Korinfliklar Ambrakiy qo‘ltig‘da Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg‘og‘ida
Appoloniya va Epidamn koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg‘oqlarida
Kichik Osiyodagi yunonlaming eng kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari
o‘nlab koloniyalami barpo qildilar. Abidos, Sinop, Koteo, Kerasun va Trapezunt,
Qora dengiz shimoli, shimoliy-g‘arbiy qirg‘oqlarida Ol’viya, Appoloniya, Odessa,
Toma, Tira, Feodosiya, Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan) Qora
dengizning Yevropa qirg‘og‘ida Vizantiy, Gerakleya koloniyalari qad ko‘tardi. Er.
aw. VII asrda Misrda ham yunonlaming tayanch nuqtalari vujudga keldi, bu yerda
Navkratis koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya qirg‘og‘ida shoir
20

Kallimax va olim Erastofenning vatani Kirenaga asos solindi. Yunonlaming
g‘arbga siljishini Karfagen, janubi sharqda esa Misr to‘xtatdi.
Yunon polisini shakllanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Qadimgi
yunon jamiyatini iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy tashkilotini asosiy
shakli polis edi. Polis bu jamoani alohida tipi bo‘lib dehqon va shahar aholisini
o‘zida birlashtirgan yerga ishlovchilar fuqaro jamoasi edi. Yunon polisini asosini,
uni taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi:
Eng awalo, davlat va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon
jamoasi a’zosi bo‘lgan fuqaro yerga egalik qilish huquqiga ega edi, har bir fuqaro
polis hududida yer ulushiga ega bo‘lishi shart edi. Yerga egalikni oliy huquqi
fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotini ajralmas qismi. fuqarolik
muassasasi edi. Polis aholisi to‘la huquqli fuqarolar, to‘laqonli huquqga ega
bo‘lmagan va huquqi bo‘lmagan aholi toifalaridan iborat edi. Polis jamoasi
tarkibiga kirgan fuqaroIarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarining
majmuasiga ega edilar. Faqat polis fuqaroiarigina aholini imtiyozli qismini tashkil
etar edi. Fuqaroning asosiy sifati ozod kishi mavqei edi.
Yunon polisini ajralmas qismi-fuqarolik jamoasida o‘z-o‘zini boshqarish
edi. Xalq yig‘ini, kengash, sud va ijroiya hokimiyati lavozimlari fuqaro jamoasini
qo‘Iida bo‘lib, h^ch qachon undan ajralmaydi. Polis jamiyatida barcha huquqiy
normalar manbasi xalq yig‘inida ishlab chiqilgan qonun edi. Fuqarolarni
qonunlarini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki ajralmas
huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a’zolari bo‘lgan shahar va
qishloq aholisi uyushgan, yopiq jamoani tashkil qilgan bo‘lib, o‘z imtiyozlari va
huquqlarini qat’iy saqlab himoya qilar edilar. Polis hududi shahar va uni atrofidagi
qishloqlarni o‘zligiga olar edi. Yunon polisi o‘z hududiga ko‘ra uncha katta
ho‘lmngan 100—200 kv. km. hajmdagi maydonni egallaredi.
Har bir polis aholisi 5 mingdan 10 ming kishini tashkil etib, ulardan
Inxminan 1-2 ming kishi fuqarolik huquqiga ega edi. Faqat polislardan Sparta
maydoni 8400 kv. km.; Afina 2500 kv. km.ni tashkil etar edi. Har bir yunon polisi
suveren davlat boiib, o‘z fuqaroligi, qonunlari, hokimiyat oiganlari, ibodatxona,
21

teatr, xalq yig‘ini o‘tadigan maydoni, palestar, gimnasey, stadion kabi jamoat
inshootlariga ega edi. Yunon polislarining barchasi Spartadan tashqari shahar
atrofida birlashgan bir necha qishloq majmuasi edi. Sparta 5 qishloq birlashgan
polis edi. Har bir polisda vaqt olishi bilan polis tuzilmasi tugallangan shaklni oldi
va barqaror fuqarolik siyosiy tashkiloti (demokratiya yoki oligarxiya) shaklida
faoliyat ko‘rsata boshladi.
Shaharlar va pul-tovar munosabatlari taraqqiyoti. Eramizdan awalgi VII
asrda Yunon shaharlarida savdo hunarmandchilik tez sur’atlarda taraqqiy qildi.
Shaharlar sezilarli darajada o‘sdi. Korinfda va Afinada 25 ming, Miletda 70 ming,
Sibaris shahrida 50 ming kishi yashar edi. Barcha shaharlar dengiz savdosi bilan
shug‘ullandilar. Bu kemasozlikni rivojiga sabab boidi. Eramizdan awalgi VII asrda
palubali ko‘p yuk ko‘taradigan kemalar paydo bo‘ldi. 50 eshkakli Finikiya
pentekopterlari bilan bir qatorda «Iliada» dostonida eslatiladigan ikki qatorli
eshkaklar — diyerelar, uch qatorli — trieralar paydo bo‘ldi. Mahsulot bilan tola
kemani endilikda qirg‘oqqa tortib chiqarish mumkin emas edi, shu sababli,
eramizdan awalgi VII asrdan boshlab port va gavanlar qurilib yakordan foydalanila
boshlandi.
Oltin va kumush aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb
qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida
kvadrat tasviri tushirilgan edi. Yunonistonning pul birligini 436,5 gramm og‘ir!
ikdagi mina tashkil qildi. Bir mina 8,73 g og‘irlikdagi 50 staterga bo‘lindi. Savdo -
hunarmandchilik taraqqiyoti bilan ustaxona egalari va savdogarlardan iborat kuchli
ijtimoiy qatlam vujudga keldi, ular siyosiy hayotdan eski urug* zodagonlarini
chetlatishga urindilar. Pul-tovar munosabatlari savdoni rivojlanishi, Italiya,
Sitsiliya va Qora dengiz bo‘yidan arzon g‘allani import qilinishi qishloq xo‘jaligini
tushkunligi va dehqonlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Bu jamiyatda
ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi.
Davlat qurilishi. Qadimgi davrda sud ishlarini urug‘ jamoasini o‘zi bajarar
edi. Davlat hokimiyati urug‘dan bu funksiyani tortib oldi. Zodagonlar uzoq vaqt
sud hokimiyatini, boshqaruvni o‘z qoilarida saqlab turdilar, vaqt o‘tishi bilan ular
22

bir qism hokimiyatni yangi ijtimoiy kuchlaiga berishga majbur boidilar. Yangi
ijtimoiy kuchlar, zodagon sudyalar hokimiyatiga chek qo‘yish uchun odatdagi
huquqni yozishnl talab qildilar. Jamiyat yana olg‘a qadam tashlab savdo
munosabatlarini muvofiqlashtirishga majburiy qoidalarini kiritish ehtiyojini
tug‘dirdi. Qonunlami eng qadimgi kodifikatsiyasini Lokradagi Zalevk (Italiyadagi
yunon shahrida) Katanadagi Xarond (Sitsiliyadagi yunon shahrida) amalga
oshirdilar.
Yunon shaharlarida odatdagi huquqni yozish va yangilash barchani
hurmatiga sazovor bo‘lgan «diallakt» murosaga keltiruvchi yoki «aysyumet» —
adolatni biluvchi kishilarga ishonib topshirdilar. Lesbosdagi Mitillena shahridagi
Pittak (yunon an’analariga ko‘ra) «yetti donodan biri» Sirakuzada DiokI, Fivada
Filolay, Afinada Drakont va Solon shunday kishilardan edi. Yangi qonunchilik
natijasida sudyalar mansabdor shaxs sifatida saylab qo‘yiladigan bo‘ldi.
Chiqarilgan hukmning xalq yig‘inida apellatsiya qilish mumkin edi. Qadimgi
qonunchilikda jazo hajmi va xususiyati aniq belgilanib sudya o‘zicha jazo belgilay
olmas edi. Huquqiy hujjatlarda «qonga-qon», «jonga-jon» olish an’anasi mavjud
edi (talion huquqi). Jazo juda og‘ir edi. Drakon qonunchiligida jinoyatning og‘ir,
yengil shakllari yo‘q edi. Faqat Solon bu tushunchani kiritdi. Drakon qonuniga
ko‘ra har qanday o‘g‘irlik uchun o‘lim jazosi belgilangan.
Bundan tashqari, pul jarimasi, qullikka sotish, kaltaklash va fuqarolik
huquqidan mahrum qilish ko‘zda tutilgan edi. Qarzini to‘lamagani uchun turmaga
qamashga hukm qilingan. Drakon qonunlari «fonos dikayos» o‘zini himoya qilish
maqsadida odam o‘ldirish jinoyati tushunchasini olib kirdi. Bu holda aybdor
quvg‘in qilinishi yoki pul jarimasi tolashi ko‘zda tutilgan. Tovar pul
munosabatlarining rivojlanishi natijasida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi turli
yunon shaharlarida siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi, ulaming ko‘pchiligida
tiranlar hokimiyatni qo‘lga oldilar. 9
9
Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В и др. История Казахстана: народы и культуры. Алматы,
2001.
23

2.3. Qadimgi Yunon madaniyati va ijtimoiy munosabatlari
Falsafa. Ilk yunon falsafasi vakillari miletlik Fales, Anaksimandr, Kichik
Osiyolik Anaksimon tabiatni, boriiqni mohiyatini tushunishga harakat qildilar.
Pifagor maktabining vakillari, shuningdek, Geraklit, Empedokl kabi «fiziklar»
(fyuzis-tabiat demakdir) tabiatni o‘rgandilar. Ular dunyoning asosini qidirdilar,
tabiat mohiyatini turlicha izohladilar. Fales dunyoning asosi suv, Aniksimandr
apeyron (boshlang‘ich ibtido), Geraklit esa olov deb qaradilar. Demokrit (taxminan
er. aw. 470-yilda tug‘ilgan) borliq to‘g‘risida gapirib, borliq cheksiz bo‘linma
atomdan iborat degan fikrni aytdi.
U dunyoning sababiy bogianishi haqida fikr yuritdi. Platon (er. avv. 427—
347-yillar) borliq, abadiy, o‘zgarmas, boiinmas, uni aql bilan bilish mumkin deb
hisoblardi. Platon akademiyasida 20 yil ta’lim olgan Arestotel «g‘oyalar dunyosi
to‘g‘risida»gi ustozini fikrini tanqid qildi. Borliq Arestotel fikricha jins va tur
shaklida mavjud boiadi. Suqrot (tax. er.aw.470—399-yillar) falsafada inson
muammosiga jiddiy
e’tibor berdi. U
insonning o‘zini,
o‘zligini anglashga
jiddiy e’tibor beradi. U
insonning falsafasini
o‘rganish obyektini
tashkil etadi deb
ta’kidladi. Yunon
madaniyatida uch avlod muhim o‘rin tutadi.
Ularning birinchisi er. avv. VI asr oxirida kirib keldi va Afina madaniyatini
gullab-yashnashi uchun poydevor qo‘ydi. Esxil va Frinix Attika komidiyasiga asos
soldilar. Haykaltaroshlar Kritiy va Nesiot er.avv. 476-yil Afina agrosini tiranlarga
qarshi kurashdilar. Garmoniy va Aristogiton haykallar bilan bezadilar. Olimpda
Zevs ibodatxonasini haykallar bilan jihozladilar. Tafakkur qilish hali an’anaviy
shakllarda oddiylik (an’anaviy shakllarda) qat’iy o‘smirlik klassikasi shaklida
25

hukm surar edi. Ikkinchi avlod Perikl davrida eng yaxshi yutuqlarga erishdi.
SofokI Tragediyalari, Geradot «Tarix»I, Parfmon va propileyning yetuk klassik
shakllari shu davrda yaratildi. Uchinchi avlod Peloponnes urushlari davriga
mansub boiib, afmaliklarning bu vaqtda boshqa madaniy dunyolar bilan tanishuvi
natijasida ularning siyosiy va diniy qarashlari ma’lum darajada o‘zgardi.
Din. Qadimgi yunon afsonalariga ko‘ra dastlab Yer (Geya) va Xaos,
hayotning boshlanishi (Eros) va yer osti dunyosi (Tartar) bo‘lgan. Geya yulduzli
osmon Uranna tug‘adi. Uran dunyoning birinchi hukmdori va Yer ma’budasi
Geyani turmush o‘rtog‘i bo‘ladi. Uran va Geyadan keyin xudolarning II avlodi
titanlar boshlanadi. Uran o‘z o‘g‘li, dehqonchilik xudosi titan Tironos tomonidan
ag‘dariladi. Kronosning bolalari Ait, Poseydon, Gestiya, Demetra, Zevs, Gera
bo‘ladi. Olimpning bosh xudosi Zevs osmon, chaqmoq hukmdori, Poseydon yer va
dengizni sug‘oradigan nartilik xudosi, Ait (Pluton) yer osti dunyosi hukmdori
bo‘ldi. Zevsning rafiqasi Gera nikoh homiysi, Gestya uy o‘chog‘i ma’budasi,
Demetra dehqonchilik homiysi deb sig‘inganlar.
Zevs va Geradan o‘smirlik ma’budasi Geba, urush xudosi Ares, temirchi va
hunarmandlar homiysi Gefest tug‘iladi. Zevsning avlodlaridan tabiatning ilk
uyg‘onish xudosi Apollon alohida turadi. U hamda san’at homiysi davolovchi
xudo. Apollonning singles Artimida ovchilik ma’budasi va yoshlarning homiysi.
Germes-moddiy mo‘l-ko‘lchilik xudosi, keyin savdo xudosi, aldamchi va o‘g‘rilar
xudosi, keyinchalik esa notiqlar va sportchilar homiysi. Dionis (Vakxa) tabiat
kuchlari, uzumchilik va vinochilik xudosi deb sig‘inganlar. Jangovar Afina donolik
ma’budasi sifatida shuhrat qozondi. Yunon diniy dunyo qarashi bo‘yicha xudolar
odamlarga o‘xshab azob chekishlari, insoniy his-tuyg‘uga ega bo‘Iishlari mumkin
edi. Yunonlaming fikri bo‘yicha odamlar va xudolar dunyolari o‘rtasida o‘tib
bo‘lmaydigan chegara yo‘q edi.
Yunonistonda Zevs sharafiga har 4 yilda bir marta g‘arbiy Peloponnesdagi
Olimpiya Zevs ibodatxonasida o‘tka riladigan o‘yinlar eng mashhur edi. Yunonlar
bu 4 yillik muddatni olimpiada deb ataganlar. Er. aw. 776-yildan olimpiya
o‘yinlariga butun Yunoniston va koloniyalardan ishtirokchi va tomoshabinlar
26

kelganlar. Olimpiya o‘yinlari o‘tkazilayotgan vaqtda urushayotgan yunon polislari
o‘rtasidagi harbiy harakatlar to‘xtatilgan. Olimpiya musobaqalari g‘oliblari
ibodatxona yonida o‘sgan muqaddas lavr daraxti barglaridan oddiy gulchambar
bilan mukofotlanganlar. G'olib sharafiga jez yoki marmar haykal qo‘yilgan. Bu
musobaqalar fuqarolarni jismoniy rivojlanishiga imkoniyat yaratgan va yoshlarni
harbiy jihatdan chiniqtirish uchun xizmat qilgan. Yunonlar bayramlar, o‘yinlami
hamkorlikda tashkil qilish va eng muqaddas ziyoratgohlami himoya qilish uchun
alohida ittifoqlar-amfiktioniyalar tashkil qildilar.
Egey madaniyati, Gomer davri Yunonistoni. Egey dunyosi madaniyati.
Eramizdan aw. III-II ming yilliklarda Dunay ortidan yunonlarning keyingi
avlodlari Bolqon yarim oroliga bostirib kirdilar. Bu davrda Bolqon yarim orolida
va unga yaqin orollarda kariy- lar, leleg va pelasglar yashaganlar. Krit-Miken
madaniyati ingiliz arxeologi Artur Evansning (1851-1941) Krit orolida olib borgan
arxeologik qazishmalari, G. Shliman (1822-1892) ni Kichik Osiyodagi Xissorlik
tepaligida Troya shahri xarobalarini qazib ochishi, Yunoniston janubida Mikena va
Tirinf shakarlarini qazishmalari natijasida ma’lum bo‘ldi.
Artur Evans Krit orolidagi Knoss saroylarini ochib Kritning afsonaviy
podshosi Minoy nomi bilan atalgan ajoyib Minoy madaniyati manzarasini yaratdi.
Bundan tashqari Amorgos, Paros, Sifnos, Siros, Naksos, Tera, Melos, kabi Egey
orollaridagi ko‘pgina madaniy yodgorliklar ochildi. Natijada eramizdan awalgi
ikkinchi ming yillikkacha xalqlar yaratgan va bu xalqlar yutuqlarini ijodiy
o‘zlashtirgan yunonlargacha bo‘lgan axeylarning Miken madaniyati deb atalgan
madaniyatini yaxlit ko‘rinishi shakllantirildi. Qadimda Egey havzasida uch
madaniy birlik: eng qadimgi Krit yoki Minoy deb nomlangan (er.aw.3000— 1200-
yillar) markazi Krit bo‘lgan orollardagi Kiklad, Bolqon Yunonistonidagi Ellada
ma- daniyatlari mavjud bo‘lgan.
Krit madaniyati. Krit yoki Minoy madaniyati uch davrga: ilk Minoy (er.
aw.3000-2300/2100-yillar), o‘rta Minoy (2300/2100-1600-yillar) va so‘nggi
Minoy (1600-1200-yillar)ga bo‘linadi. Kritning ilk gullab-yashnash davri va uning
Egey dunyosidagi yetakchiligi er. aw. Ill—II ming yilliklarga to‘g‘ri keladi.
27

Dastlab orolning janubiy, sharqiy qismi rivojlangan. O'rta Minoy davrida Kritda
«birinchi saroylar» davri bo‘ldi. Knoss, Fest va Malliya kabi shahar markazlari
rivojlandi. Krit me’morchiligining kiklad va ellada sivilizatsiyalaridan ajratib tura-
digan xususiyati bu saroylarni ulug‘vor qurilgani bu saroylardagi nafis freska
tasvirlarini yuksak san’at darajasida bo‘lganidir.
Freska tasviriy san’atini gullab-yashnashi «ikkinchi saroylar davriga» (er.
avv. XVII asr) va so‘nggi Minoy davriga to‘g‘ri keladi. 0 ‘rta Minoy davri Kritda
taxminlarga ko‘ra yer qimirlash natijasida halokat bilan tugallandi er. aw. XVIII
asrda Knoss, Fest, Malliya saroylari xarobaga aylandi. Ellik yildan so‘ng Krit yana
qayta tiklandi va bu yuksalish er. aw. 1400-yillarigacha davom etdi. Bu davrda
Krit dengizida cheksiz hukmronlik qiladi. Krit Bolqon yarim oroli, Misr, Iberiyaga
oliy nav vino, zaytun moyini eksport qildi. Misrdan rangli shisha, fay- ans, Kipr
orolidan mis, Suriyadan otash, Liviyadan qimmatbaho metallar va fil suyagi olib
kelinadi. 10
Sopol idishlarda tabiatning boy manzaralari mohirona tasvirlanadi. Bunday
tasvirlar amforalar (ko‘za), zaytun yog‘i va vino saqlanadigan bo‘yi 2m gacha
bo‘lgan pifos (xum) lami sirtiga chizilgan. Krit madaniyatini gullab
yashnaganligini yana bir dalili Knoss saroyidagi raqqosa tasvirining bizgacha yetib
kelgan bir qismidir. Raqqosani go‘zal qaddi-qomatini yuksak noziklikda
tasvirlanishi- dan hayratda qolgan arxeologlar uni shartli «parijlik ayol» deb ata-
dilar. Knoss saroylaridan topilgan fayans haykalchalarda tasvirlangan kohinlarni
uzun yubkada, yalang‘och ko‘krak, nozik yelkalaiga tushib tuigan sochlari tasviri,
saroyda hukm surgan nozik did- go‘zallik dunyosidan dalolat beradi. Devoriy
tasvir-freskalar va Krit xudolar panteonida ayol ma’budalarini oldingi o‘ringa
turgani ayollami Krit jamiyati ha- yotida mavqeini yuqori darajada bo‘lganidan
dalolat beradi.
Bundan tashqari, Gemma va uzuklarda qalqon tutgan ayol, kabutar bilan
ma’buda, tog‘ cho‘qqisidagi ma’buda va ikki sher o‘rtasidagi ma’buda tasvirlari
10
Каталог Хивинских казийских документов. (XIX- начало XX вв.). Киота-Ташкент 2001.
28

buning yaqqol misoli bo‘ladi. Freskalarda Krit orolining saroy va diniy hayoti tasvi
iari: yosh yigit-qizlarning yurishi, gullar orasidan yurib kelayotgan hokimning
tasviri, qo‘shiq aytib raqs tushayotgan raqqosalar, qo‘lida marosim ko‘zalarini
ko‘tarib ketayotgan o‘smirlar, Kritda diniy ramz sanal- gan ikki yoqlama bolta —
labris ushlagan kohina kabi tasvirlar aks ettirilgan. Kritning ijtimoiy-siyosiy
munosabatlari to‘g‘risida hech qanday aniq ma’lumot yo‘q. Taxminlarga ko‘ra
o‘rta Minoy davrida orolning shimoliy qismida (poytaxti Knoss) mustaqil sulola,
bosh- qasi janubda (poytaxti Fest) hukmronlik qilgan.
Miken madaniyati. Miken madaniyati ilk Miken (er.aw. 1700-yillarga yaiqn
1550- yillargacha). O'rta Miken (1550—1400), so‘nggi Miken (1400— 1200)
davrlariga bo‘linadi. Er. aw. Ill ming yillik oxirlarida Bolqon Yunonistonida qabi-
lalarning ko‘chishi bilan jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar yuz
berdi. Taxminlarga ko‘ra bu vaqtda Sharqiy O'rtayer dengizi qirg‘og‘ida hind-
yevropa tillarida so‘zlashuvchi etnik guruhlar paydo bo‘ladi. Er. aw. II ming yillik
boshlarida kulolchilikda, kumushga ish- lov berish ishlarida, urf-odat, an’analarda
(jumladan, uy ichida, pol ostida yoki devor orasida bolalar qabri) yangi jihatlar
paydo bo‘ladi. Yangi etnik birliklar eskilari bilan aralashaib yangi moddiy va
ma’naviy madaniyatini vujudga keltirdilar.
Egey havzasida 400 yil davomida bir xil madaniyatni mavjud bo‘lishi uni
shartli ravishda «Miken» madaniyati deb atalishiga sa- bab bo‘ldi. Mikena siyosiy
markaz sifatida o‘z hukmronligini keng qamrovda amalga oshira olmadi. Faqat
Mikenada olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Mikena madaniyatiga
mansub in- shootlar qazib ochilgan. 1876-yilda arxeolog G.Shliman Mikenada
qoyaga o‘yilgan shaxta tipidagi qabrlami topdi. Qabriarda kumush va oltin bilan
bezatilgan bronza (jez) qilichlar, oltin va kumush qadahlar, tilla niqoblar va boshqa
buyumlar topildi. Qabr toshlarida ov va jang lavhalari tasvirlangan. Er. aw. XV
asrdan boshlab Mikenada va Yunonistonning boshqa viloyatlarida gumbazli
qabrlar rasm bo‘la boshladi.
Yodgorliklarda moddiy-ma’naviy madaniyatning tushkunligi ko‘rinadi. Bu
vaqtdan, boshlab lekin temir o‘zlashtirila boshlanadi. Eng awalo, Peloponnes
29

yarim oroli va Kritga doriylar kelib o‘rnashadilar. Troya urushi to‘g‘risida
muammoli fikrlar juda ko‘p. Qadimgi Troya Kichik Osiyoda joylashgan bo‘lib, yer
er. aw. 3000-yillik atrofida bronza asrida o‘zlashtiriladi. Lekin bu Troya
Mikenadagi shaxta qabrlaridan yosh jihatdan 600 yil katta bo‘lgan va Bolqon
yarim orolidan kelgan qabilalar tomonidan bosib olinishi mumkin emas edi. Er.
aw. 1800-yillar atrofida Troya VI qatlami paydo bo‘ladi.
Gomer davri Yunonistoni. Er. avv. XI asrda xo‘jalik hayotidagi bir qancha
tushkunlikdan so‘ng temir o‘zlashtirilib, xo‘jalikning intensiv taraqqiyoti
boshlanadi. Kulolchilikda protogeometrik usul shakllanadi. Dafn ma- rosimlari
o‘zgaradi. Endilikda tuproqqa dafn etish o‘miga krema- tsiya qilish (yoqish) rasm
bo‘ladi. XI asr oxiridan boshlab Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘ida yunon
qo‘rg‘onlari paydo bo‘lib, uning aholisi eoliy, ioniy va doriy shevalarida
so‘zlashadi. Er. aw. XII-VIII asrlarda jamoa tizimidan polis shaklidagi davlat
tashkilotiga o‘tish boshlanadi. Yunonlar oqsoqollar saylab qo‘yiladigan urug‘
jamoasida yashaganlar. Ayrim paytda urug‘lar biror bir umum masalani yechish
uchun kattaroq tashkilot — fratriyaga birlashadilar. Undan kattaroq qabila — fil
edi. Fratriya va urug‘ni kelib chiqishi bir umumiy ajdoddan bo‘lgan. Urug‘
boshliqlari bilan bir qatorda fil va fratriyaning Gomerda —filobasilevs deb
eslatiladigan yo‘lboshchilari bo‘lib, urug‘ boshliqlari ularga bir qism o‘z
hokimiyatlarini berganlar.
Kiklada madaniyati. XIX asrdan so‘ng Egey dengizi orollarida ham faol
arxeologik qazilma ishlar olib borildi. Ingliz arxeologik ekspeditsiyasi An- tikoros
orolida bronza davri yodgorliklarini topdi. Shundan so‘ng Melos, Seros, Spornos,
Loros, Naksos orollarida arxeologik qazish ishlari olib borildi. 1967-yil
arxeologlar Fera oroligidan Akrotir shahrini topishdi. Uni Egey Pompeyasi deb
atashgan. 1932-yil yosh yunon arxeologi Spiridan Mrmnotos Minos orolining yirik
porti Amnissni topdi. U arxeologik ishlarda Strabonning «Geografiya» asaridan
keng foydalandi. Kiklada Krit shimolidagi Egey dengizidagi ko‘pgina orollar
majmuasidir. Ularni greklar «kikladalar», ya’ni aylana deyishgan. Kiklada
madaniyati uch yirik davrga bo‘linadi: Qadimgi kiklad davri (2700—2300).
30

Miloddan avvalgi 2700-479-yillardagi Qadimgi Yunonistonning yuksalishi
Kikladik va Minoan sivilizatsiyalaridan kelib chiqqan bo‘lsa ham (miloddan
avvalgi 2700-1500), Gretsiyaning Argolid shahridagi Franchti g‘orida miloddan
avvalgi 7250-yillarga oid dafn etilganligi haqida dalillar mavjud. Bu sivilizatsiya
tarixi shu qadar uzoq davrga yoyilganki, tarixchilar uni turli davrlarga bo‘lishdi,
ulardan eng mashhuri arxaik, klassik va ellinistik davrlardir. Bu davrlar bir qancha
qadimgi yunonlarning diqqat markazida bo‘lganlarini ko‘rishimiz mumkin,
ularning ko‘pchiligi dunyoni butunlay o‘zgartirgan va bugungi kungacha
gapirilmoqda.
31

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Qadimgi Yunoniston tarixini tarixshunoslik va
manbaashunoslik orqali o‘rganish G‘arb madaniyatiga asos solgan sivilizatsiya
haqida qimmatli fikrlarni beradi. Gerodot, Fukidid va Ksenofont kabi qadimgi
tarixchilarning asarlarini o‘rganib chiqib, biz voqealarning hikoyasini birlashtira
olamiz va ularni yozib olganlarning nuqtai nazari va tarafkashliklarini tushunamiz.
Qadimgi Yunon tarixi sohasi yangi kashfiyotlar va talqinlar qayta ko‘rib
chiqilishi bilan doimiy ravishda rivojlanib boradi. Birlamchi manbalar bilan
shug‘ullanish va ularga tanqidiy ko‘z bilan yondashish orqali tarixchilar ushbu
qiziqarli davr haqida tushunchaning yangi qatlamlarini ochishlari mumkin.
Qadimgi Yunoniston tarixini o‘rganish nafaqat qadimgi dunyoning siyosiy,
ijtimoiy va madaniy rivojlanishini yoritibgina qolmay, balki bugungi jamiyatimiz
uchun ham qimmatli saboqlarni beradi 11
.
Tarixshunoslik va manbaashunoslik qadimgi yunon tarixi haqidagi
tushunchamizni shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Qadimgi tarixchilarning
istiqbollarini o‘rganish va ularning hisoblarini tanqidiy baholash orqali biz ushbu
ta'sirli tsivilizatsiyaning yanada nozik va aniq tasvirini yaratishga qodirmiz.
Qadimgi Yunoniston tarixining murakkabliklarini o‘rganishda davom etar
ekanmiz, tadqiqotimizga ochiq fikr bilan yondashish va ushbu boy madaniy meros
haqidagi chuqurroq haqiqatlarni ochish uchun taxminlarga shubha qilish istagi
bilan yondashish muhimdir.
Qadimgi Yunonistonda faylasuflarni donishmandlar, hayot murabbiylari
sifatida bilishgan. Yunon faylasu ﬂ ari olam tuzilishi va inson hayoti ma’nosini
tushuntirishga harakat qilishgan. Ular o‘simliklar, hayvonlar, inson tanasi, Quyosh
va yulduzlarni o‘rganishga harakat qilgan. Mashhur yunon faylasu ﬁ Geraklit Yer
yuzidagi hamma narsa olovdan kelib chiqqan,deb uqtirgan.
11
Radjabov R. “Qadimgi dunyo tarixi”. T.2009
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Edwards E. S. The Cambridge ancient history. Cambridge. 2008.
2. Edwards E. S. The Cambridge ancient history. Cambridge. 2008.
3. I. Shaw The Oxford History ofAncient Egypt. Oxford. 2003.
4. Roger B. Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C. Naylor, Dahia Ibo
Shabaka. "World history: patterns of interaction". Oxford University Press.
England, 1994.
5. Femand Braudel. A history of civilizations. Allen Lane the Penguin Press.
2007.
6. A brief history of ancient Greece: politics, society, and culture / by Sarah B.
Pomeroy. New York - Oxford. Oxford university press, 2004
7. Simon Baker. Ancient Rome. The rise and fall of an empire. BBC Books;
Reprint edition. 2007.
8. Victor Parker. A History of Greece, 1300 to 30 bc. WILEY Blackwell. 2014.
9. Arrronomsr ncroln-mrcon no I/ICTOPI/II/I, Kynsrype 14 pennrma llpennefi
Fpemm. — CTI6., 2000.
10. Byaecrcyn B. II. Bnenerme B ncropr/no Fpemm. 0630p ncroqmmon 14 0‘-
ICPK pa3pa6or1
11. Дониёров А.Х. Марказий Осиё хал клари тарихи. Укув кулланма. Т.,
2014. 30. Ибн Арабшох. Ажоиб ал-макдур фи тарихи Таймур (Темур
тарихида такдир ажойиблтлари). - Тошкент: Мехнат, 1992.
12. Илхомов. Тарих фани методологияси. - Т.: ТДПУ 2013.
13. Исхаков М.М.Центральная Азия в системе мировой письменной
культуры. - Ташкент, 2008.
14. Исхоцов М.М., Файзиев Х.Т. “Марказий Осиё халклари тарихи
тарихшунослиги ва манбашунослиги”. Укув кулланма. -Т., ТДШИ, 2017.
15. Каи Г. История Казахстана. Алмати. 2002; 2005.
16. Каталог Хивинских казийских документов. (XIX- начало XX вв.).
Киота-Ташкент 2001.
33

17. Лунин В.В. Историография общественных наук в Узбекистане. Т.,
1974. 16
18. Мадраимов А.А., Фузаилова Г.С. Тарихий манбашунослик. Укув
кулланма. Тошкент: “Фан”, 2006.
19. Масанов Н.Э., Абылхожин Ж.Б., Ерофеева И.В и др. История
Казахстана: народы и культуры. Алматы, 2001.
20. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. 1. VI-XV вв. М-Л.,
1938.
21. Ergashev Sh. “Qadimgi sivilizatsiyalar”. T., O‘zbekiston 2016 y.
22. “Jahon tarixi” o’quv qo’llanma. T., Navro‘z-2018 y.
23. Radjabov R. “Qadimgi dunyo tarixi” Fan va texnalogiyalar nashriyoti. T.,
2009. 323-325 -b.
24. Qodirova L.B. “Jahon tarixi” O‘quv uslubiy majmua 2 qism. “Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi” Guliston 2018. 69 -b.
25. Urakov D.J., Tursunov R., Xaynazarov A. “Qadimgi dunyo tarixi”
Innovatsion ziyo 2020
26. Abdullayev U.A. “Jaxon tarixi”. T., 2017
34

Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish tarixshunosligi va manbashunosligi

Sotib olish