Qadimgi Yunoniston va Rimda arxiv ishi tarixi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	77.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Qadimgi Yunoniston va Rimda arxiv ishi tarixi

Sotib olish

fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to’ldirsa-da, ularning har birining o’z
maqsadva vazifalari o’z yo’nalishi, usullari va uslublari mavjud.
Yordamchi tarix fanlarining har birining alog’ida fan va tadqiqot prеdmеtiga
ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday
hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog’lash, taqqoslash mumkinligini,
tarixiy voqеalarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan
shug’ullanadi, gеnеologiya – shajara va sulolalar tarixini, mеtrologiya – uzunlik,
og’irlik o’lchovlvri va o’lchov birliklarini, palеografiya yozuvlarning paydo
bo’lishi va rivojlanishini, arxеografiya – hujjatlarni chop etish usullari va
uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy gеografiya - sfragistika –
muhrlar tarixi bilan shug’ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o’z o’rganish
yo’nalishiga ega bo’lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog’langan va
manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o’rganishga qaratilgan.
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o’zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o’rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o’tadi.Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan
kengayib borayotgan hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars
mashg’ulotlari paytida talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish
mushkul vazifa hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug’ullansa va o’z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o’zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko’nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko’rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo’ladi.Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

rejalashtirish, tashkil qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni
yaratish, dars mashg’ulotlarida talabalarni o’qitish bilan bir qatorda ularni ko’proq
o’z ustida mustaqil ta’lim olish uchun yo’llanma berish oliy ta’lim tizimida
faoliyat olib borayotgan professor-o’qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi.
Kurs ishi maqsadi: Qadimgi Yunoniston va Rimdagi arxiv ishlari bilan tanishish.
Qadimgi Yunonistondagi arxiv ishi haqidagi ma’lumotlar uning rivojlanish tarixini
izchil va izchil qayta qurishga hali imkon bermaydi. Manbalarda ko’proq yoki
kamroq ta’kidlangan individual lahzalar boshqalar bilan almashadi, ularni
hozirgacha faqat taxmin qilish mumkin. Bu ma’noda bizdan eng uzoqda bo’lgan
Egey dunyosi davri - Krit-Miken madaniyati davri eng yorqin tarzda tasvirlangan,
undan "Minos saroyi" deb ataladigan arxivning ko’plab qoldiqlari mavjud. Krit,
1900 yilda Evans qazishmalari paytida topilgan va keyinchalik Ventris Chadwick
tomonidan o’rganilgan. Arxiv saroyda 2 ta xonani egallagan bo lib, u yerda shakliʻ
va mazmuni jihatidan qadimgi Shumer xo jalik arxiviga o xshash loy lavhalar
ʻ ʻ
saqlanadi. Keyinchalik, shunga o’xshash topilmalar, ya’ni. Pylos va Mycenae
qazishmalarida maishiy lavhalar topilgan; ular miloddan avvalgi 1000 yilga to’g’ri
keladi. Biroq, arxivlarning ushbu qoldiqlari ko’rinishi uchun ularning tashkil
etilishi haqida ko’p gapirish mumkin emas. Oxir-oqibat, ular kimga tegishli
ekanligi hali ham noma’lum, chunki lavhalar topilgan tuzilmaning mohiyatini - bu
ma’badmi yoki qirol saroyimi yoki qandaydir shakl ekanligini aniqlashning imkoni
yo’q. kommunal turar joy.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB. Qadimgi yunonistonda arxiv ishlari haqida umumiy ma’lumotlar
1.1 Qadimgi Yunonistonda arxivning eng muhim turlari
Qadimgi Yunonistonda arxivning eng muhim turi bu polis arxivi bo lib, u,
ʻ
shubhasiz, alohida muassasalar va amaldorlar arxivlari bilan birga mavjud bo lgan.
ʻ
3

U yuqorida aytib o’tilganidek, shahar ibodatxonalaridan birida joylashgan edi,
bundan tashqari, hokimiyat aristokratiyaga tegishli bo’lgan shaharlar odatda o’z
arxivlarini Apollon ibodatxonasiga joylashtirdi va demokratik tuzilishga ega
siyosat xudolar ibodatxonalarini afzal ko’rdi, ko’proq. mehnatkash aholi orasida,
ayniqsa uning qishloq xo’jaligi qatlamlari orasida mashhur - ko’pincha Demeter.
Bunday arxivlarga Afina polisining arxivi kiradi, ular haqida manbalarda boshqa
ma’lumotlarga qaraganda ko’proq ma’lumotlar saqlangan. Uning tarixi miloddan
avvalgi 7-asrga borib taqaladi, o’shanda Solon davrida nomofilaklar idorasi -
qonun soqchilari tashkil etilgan bo’lib, ularning vazifalari xalq yig’ilishining
qarorlarini saqlash va, ehtimol, ishlarini yuritish edi. Areopag, uning binosida bu
hujjatlar saqlangan. Keyinchalik, Afinaning gullagan davrida, asosiy arxiv
"Xudolar onasi" - Metroone ibodatxonasida joylashgan bo’lib, u o’z nomini oldi.
Metroon ham Xalq majlisi maydoni, ham Besh yuzlar kengashi binosi yaqinida
joylashgan edi. Metroonda Afina davlatining eng muhim hujjatlari: qonunlar,
boshqa davlatlar bilan tuzilgan shartnomalar, yuqori mansabdor shaxslar, shu
jumladan strateglar va navarxlarning hisobotlari, davlat daromadlari va xarajatlari
ro yxatlari, davlat mulkini boshqarish bo yicha materiallar saqlangan. Sudʻ ʻ
xarakteriga ega bo’lgan ishlardan u faqat siyosiy sud ishlari bo’yicha sud ishlarini
oldi (masalan, Sokrat sudida). Qizig’i shundaki, bu erda Esxil, Sofokl va Evripid
fojialarining rasmiy nusxalari ham saqlangan bo’lib, ular teatr tomoshalarini
tayyorlashda "rejissyor nusxalari" ni majburiy tekshirish uchun namuna bo’lib
xizmat qilgan. Shunday qilib, Metroon kutubxonaning ba’zi funktsiyalarini ham
bajargan, garchi Gretsiyada so’zning o’zi yozma materiallarning har qanday
omborini anglatardi.
Jismoniy shaxslar va muhim hujjatlar xavfsizligi va qonuniy kuchini ta’minlash
uchun siyosatlar arxivida saqlanishi mumkin edi. Ellinistik monarxiyalar arxivlari
ellinistik davlatchilik va madaniyatning boshqa elementlari kabi qadimgi Sharqiy
yunon an analari xususiyatlarini o zida mujassam etgan. Iskandar Zulqarnayn
ʼ ʻ
saroyida yurishlarda unga hamrohlik qiladigan idora bor edi. Unda, xususan, o’ziga
4

xos davlat va harbiy yilnoma bo’lgan kundalik jurnallar yuritilgan, shuningdek,
barcha fuqarolik va harbiy muassasalar va mansabdor shaxslarning hisobotlari
to’plangan va saqlanadi. Biroq Iskandarning mardonavor hayoti va uning vorislari
o’rtasidagi hokimiyat uchun kurash uning taqdiri noma’lum bo’lgan arxivining
barqarorligi va xavfsizligiga hissa qo’shmadi. Biroq, shubhasiz, bir vaqtlar uning
materiallari Aleksandrning tarjimai holini tuzishda ishlatilgan. Iskandarning
vorislari - ellinistik monarxlarning saroylarida idoralari va arxivlari bo’lgan, ammo
ular haqida juda kam ma’lumot saqlanib qolgan. Ammo ellinistik dunyoning
mashhur kutubxonalari - Iskandariya, Pergamon va Antioxiya - dunyoga mashhur.
Iskandariya kutubxonasi miloddan avvalgi 3-asrda tashkil etilgan. va
Iskandariyaning ilmiy va madaniy markazi Museion bilan bog’langan. Demetriy
Falerskiy kutubxonani tashkil etish va sotib olishda ishtirok etgan, uning
kuratorlari esa taniqli olimlar Zenodot, Kallimax, Eratosthen va boshqalar edi. Rim
davrida ba’zi manbalar undagi jildlar sonini 700 ming deb belgilagan. Unda yunon,
lotin va sharq yozuvchilari va olimlarining o’sha paytda ma’lum bo’lgan barcha
asarlari mavjud edi. Ular bo’yicha kataloglar tuzildi. Shunday qilib, Kallimachus
120 kitobdan iborat mashhur yozuvchilar va ularning asarlari katalogini tuzdi.
Musseiondagi kutubxona 273 yilda Rim va Palmira o’rtasidagi urush paytida yonib
ketgan. Iskandariyadagi ikkinchi kutubxona - Serapis ibodatxonasi - 391 yilda
mahalliy cherkov hokimiyati tomonidan qo’zg’atilgan fanatik nasroniylar to’dasi
tomonidan vayron qilingan. Shunga o’xshash arxivlar, lekin mahalliy miqyosda,
nomlar hukmdorlari tomonidan tuzilgan. Keyin qadimgi Misr arxivlarining ko’p
sonli va, ehtimol, eng qadimiy guruhi ruhoniylar qo’lida bo’lgan ma’bad arxivlari
edi. Bular aralash tarkibli saqlash joylari bo’lib, ularda ma’badga tegishli er
uchastkalari va boshqa mol-mulkni boshqarish uchun iqtisodiy hujjatlar, ruhoniylar
tashkilotining ma’muriy ishlari, siyosiy xarakterdagi hujjatlar, shu jumladan
ma’badga tez-tez joylashtiriladigan hujjatlar saqlanadi. fir’avnning o’zi tomonidan
saqlanishi, shuningdek, barcha turdagi diniy, adabiy va ilmiy matnlar va
yilnomalar, ya’ni bu erda "arxiv-kutubxona" atamasini qo’llash imkonini beradi.
Ushbu turdagi eng katta omborlarga Karnakdagi ibodatxonalar, Luksor, Fibadagi
5

Ramessey ibodatxonasi egalik qilgan. Diodor tomonidan yetkazilgan
ma’lumotlarga ko’ra, Ramzes II kutubxonasi Memnon ibodatxonasida saqlangan.
Edfudagi Horus ibodatxonasi kutubxonasi haqida saqlangan ma’lumotlar - 37
nomdagi katalogdan parcha. Agalkasining to’g’ridan-to’g’ri Misr ibodatxonalari
arxivi qoldiqlariga murojaat qilsak, bu erda biz asosan Kaxundagi ibodatxona
arxivini nomlashimiz kerak bo’ladi, ularning bir nechta saqlanib qolgan
materiallari orasida ish hujjatlari, xatlar, vasiyatnomalar, ma’bad ruhoniylarining
ro’yxatlari va boshqalar mavjud. mansabdor shaxslar, ma’bad foydasiga turli
ishlarni va boshqa vazifalarni bajarish to’g’risidagi bayonotlar, kun yozuvlari,
tushumlar, bayramlar ro’yxati, namuna xatlari. Misrda, shuningdek, oila va shaxsiy
arxivlarning oz sonlari va izlarida saqlangan. Ulardan eng muhimi Elephantinedagi
oilaviy arxivdir (Rim davriga oid); uning materiallarida mulkiy va maishiy
munosabatlarning ko’plab rasmlari keltirilgan, xususan, ular merosxo’rlar
o’rtasidagi sud jarayonini aks ettiradi. Olimpiya yil hisobi birinchi bo’lib,
eramizdan avvalgi 264 yilda kadimgi grеk tarixchisi Timе tomonidan qo’llanildi va
bu hisob VII asrcha davom etadi. 394 yili impеrator Fеodosiy I Olimpiya
o’yinlarini bеkor qiladi. Shunday bo’lsa-da Olimpiya yil hisobi darhol yo’q bo’lib
kеtmadi. Olimpiya yil hisobida tartib raqami va to’rt yilning tartib raqamidan
foydalanilgan, masalan: grеklar va forslar o’rtasida bo’lib o’tgan Salamin jangi
75,1 (ya’ni 75 olimpiadaning birinchi yili) bo’lib o’tgan. Grеk kalеndari yil
hisobini zamonaviy yil hisobiga aylantirish juda qiyin, chunki, turli grеk
shaharlarida turli xildagi yangi yil har xil vaqtda boshlangan kalеndarlardan
foydalanilgan . Yunonlarda ilk kalеndar qachon va kim tomonidan yaratilganligi
ma’lum emas.
Mikеn va Konеk tеkstlarda saqlanib qolgan ba’zi oy nomlarini o’qishning iloji
bo’lmagan. Ularda oy hisobi mavjud bo’lib, yangi oylarning kеlishi bayram bilan
kutib olingan.
Dastlab grеklar oylar nomlarini va yilda nеcha oy borligini hisoblamaganlar.
Er.avv. VII asrda Yunonistondagi polislardan biri Dеlfada kalеndarlar rеformasi
6

o’tkazilgan dеgan ma’lumotlar mavjud. Bu Dеlfalik Frakul ijodida uchrab, undagi
oy nomlari bayramlar nomi bilan bog’lih holda ko’rsatilgan.Grеk polislari oy -
quyosh kalеndarlaridan foydalanganlar. Afina va Dеlfada yil hisobi yangi oyning
chiqishi bilan boshlangan. Sparta, Rados, Krit va Milеtda kuzdagi tеngkunlikdan
yil boshlangan. Grеklarda oylarning nomlanishi alohida e’tiborli bayramlar va
aynan fasllar almashinuvi bilan bog’liq bo’lgan. Grеklarda qishloq xo’jaligi ishlari
ham yulduzlarni kuzatuv asosida olib borilgan. Bunda yil boshi bo’lib yozgi
quyosh tushishi iyundan olib borilgan. Ularda 7 kunlik hafta bo’lmagan, ular hafta
dеgan vaqt hisoblash birligini tushunishmagan. Eramizgacha VI -V asrlarda
Attikada oktaеdriklar sistеmasi mavjud bo’lib, sakkiz yil uy embolinistik yilda
o’tgan. Shuning uchun yillar orasidagi farqlar har sakkiz yilda uch kunni tashkil
qilgan. Bu gеrklarga xos vaqt hisoblash tizimi ularda kalеndarning shakllanishi
uchun aniq xulosaga kеlish imkonini bеrgan. Afinaliklarda kalеndar 12 oydan
iborat bo’lgan. Oylarning qachon boshlanishi bеlgilanmagan. Bu kalеndar boshqa
grеk polislaridagi kalеndarlarga nisbatan ancha mashhur bo’lgan. Undagi oylar 29
yoki 30 kundan iborat bo’lib, yil 354 sutkani tashkil qilgan. Afinada yilning
boshlanishi gеkatabеon oyi iyul - avgustga to’g’rikеlgan. Afinada yilni to’g’rilash
uchun ikkinchi Posеydon oyi 29-30 sutkali oy kiritilgan edi. Eramizgacha 432
yilda Afinalik astronom Mеtan 235 oy yili oylarini 19 quyosh yiliga tеng dеb, 19
yillik sikl 7 embolistik yil dеgan g’oyani olib chiqdi. Bu Mеtan sikli nomini oldi. U
aniqligi bilan ajralib turardi. Afinada voqеalarni hisoblash mansabdor - arxontlar
nomi bilan olib borilardi. Bu Mеtan siklida ham o’z ifodasini topgan bo’lib, bu
qaqiqatga yaqin edi.
1.2.Qadimgi Yunonistondagi yozma manbalarning ahamiyati va ularning
turlari
Tarixiy asarlar. Manbalar. Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar
ko’pligi va yaxshi saqlanib qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi.
Bu manbalar ichida qadimgi yunon yozuvchilarining asarlari muhim o’rin tutadi.
Ilk bor yunon prozaik asarlari yunoncha logos – hikoya deb atalgan. Logograflar
7

$yunon viloyat, shaharlari tarixini geografik o’rni, turmush tasviri va mifologiyada berganlar. Logograflar mil.avv. VII asrda yashaganlar. Ulardan miletlik Gekateyni, Kadi, Evgeon, Deiox, Damokl va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Fuki did Gerodotni ham logograflar safiga qo’shadi. Logograflar asarlarining ayrim parchalari keyingi antik mualliflar asarlarida biz gacha yetib kelgan. Mil.avv. VI–V asrlarda Yunonistonda qator tarixiy asarlar yaratilgan. Bu davrda tarix bo’yicha ilk yunon yozuvchilari Gerodot, Fukidid va Ksenofontni ko’rsatish mumkin. Gerodot (mil.avv. 484–431\ 25) Kichik Osiyoning janubi g’arbidagi Kariya viloyatidagi Galikarnas shahrida tug’ilgan. U qarindoshi Paniasid bilan Galikarnas shahri Tirani Ligdamidga qarshi siyosiy kurashda qatnashadi. Natijada Paniasid o’ldirilib, Gerodot Galikarnasdan qochib ketadi. U Misr, Mesopotamiya, Eron, Shimoliy Qoradengizbo’yi, Sitsiliya va Egey orollariga safar qiladi. Afinada Perikl bilan yaqinlashadi, janubiy Italiyadagi Furiya shahriga boradi. Gerodotni vafot etgan joyi noma’lum. Uning qo’lyozmalari mil.avv. III asrda Aleksandriyalik olimlar tomonidan 9 jildga keltiriladi. Gerodot asari dunyodagi birinchi tarixiy asar emas. Ungacha 4 ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimgi sharq mamlakatlarida ko’plab tarixiy asarlar yaratilgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Sitseron uni tarixning otasi deb atagan. Bu ibora hozirgacha kitobdan kitobga ko’chib yuradi. Gerodot Ahmoniylar Eroni bostirib kirgan mamlakatlar hududlari to’g’risida hikoya qiladi. Uning hikoyalari tizimga solinmagan bo’lib, ilmiy ahamiyatga ega emas. Gerodotning kichik zamondoshi Fukidid (mil.avv. 460\ 51–396-yillar) frakiyalik bo’lib, Afinada yashadi. Fukidid Afinada strateg etib saylangan. Harbiy yurishlarda qatnashadi, Afina uning faoliyatini salbiy baholab, natijada u umrbod Afinadan quvg’in qilinadi. Frakiyada yashab, o’zining tarix asarini yozadi. Uning asari keyinchalik antik mualliflar tomonidan 8 kitobga, bob va paragraflarga bo’linadi. Ushbu 8 kitob Fukididga tegishli ekani shubha qilinadi. Fukidid Peloponnes urushi tarixini o’ziga ma’lum bo’lgan ma’lumotlar asosida tahlil qiladi. Bu ilmiy-tarixiy tanqidning boshlanishi edi. Ksenofontning Yunon 8$

tarixi bo’yicha yozgan asari Fukidid tarixining davomi edi. Afinalik Ksenofont
(taxminan mil.avv. 430–360- yillar) boy, zodagon oilasidan bo’lib, Suqrotning
shogirdi bo’lgan. U shahzoda Kayxusrav qoshinida yollanma sarkarda bo’lib
xizmat qiladi. Shahzoda mil.avv. 401-yil Kunaks yonidagi jangda yengilgach,
Ksenofont Spartaga harbiy xizmatga kirdi. Podsho Ageselay bilan do’stlashdi.
Shundan so’ng Afi na uni xoin deb hisoblab, umrbod shahardan quvg’in qildi.
Ksenofontning «Yunon tarixi» mil.avv. 410-yildan boshlanib, Peloponnes
urushining nihoyasiga bag’ishlangan.
Kvint Kursiy Ruf Rim tarixchisi taxminan mil. I asrda yashab, 40-yillarda
Makedoniyalik Aleksandrning tarixi nomli 10 jildli asarini yozdi. I-II jilddan
boshqa barcha jildlari saqlanib qolgan. Asarda Makedoniyalik Aleksandrning
faoliyati tanqidiy yoritilgan. Plutarxning «Qiyosiy tarjimayi hollar» asari qadimgi
yunon-rim siyosiy arboblarining qiyosiy tarjimayi hollariga bag’ishlangan.
Makedoniyalik Aleksandrning Sharqqa yurishlaridan so’ng Yunoniston tarixida
Arastu tarixi maktabi shakllandi. Bu davrning eng ko’zga ko’ringan asari
Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu va uning shogirdlari tomonidan
yozilgan bo’lib, yunon polislari, O’rtayer dengizi qirg’oqlaridagi yunon
koloniyalari to’g’risida muhim ma’lumot beradi. Asar juda ko’p bo’limlardan
iborat bo’lsa-da, bizgacha uning faqat «Afina politsiyasi» qismi yetib kelgan. Ellin
davriga kelib, yunon jamiyatidagi keskin o’zgarishlar, katta davlatlarning vujudga
kelishi bilan umumiy tarixga asos solindi.Bu davrning eng ko’zga ko’ringan
tarixchilaridan biri Timey bo’lib, u o’zining asarida Bolqon Yuno nistoni, g’arbiy
yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumotlar beradi.
Qadimgi yunon tarixi bo’yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik
topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi
orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar.
Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi A. Evans 40 yildan ko’proq vaqt davomida
Knoss saroyini qazib ochdi. Knoss saroyi katta supa ustida qurilgan bo’lib,
9

maydoni 1 ga yaqin. Bu saroy Kritning afsonaviy podshosi Minosning qarorgohi
bo’lgan. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib
ochishi natijasida Troya shahar-davlati to’g’risida aniq ma’lumotlar paydo bo’ldi.
Yunonistonning janubida mil.avv. II ming yillikka tegishli Miken, Tirinf va Pilos
shaharlari o’rganildi.
Yozuvlar. Yunon tarixini o’rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Asosan, XIX asrning 70-yillaridan papirus topilmalarini o’rganish natijasida
yangi «papirologiya» faniga asos solindi. Yunon jamiyatiga papirusning kirib
kelishi Misr tarixi bilan uzviy bog’liqdir. Qadimgi mashhur yunon lirik shoirlari
Alkey, Sapfo, Korin, Pindar, Vakximida va mashhur fojianavislar Sofokl, Esxil,
Evripid hamda mashhur hajviy asarlar mu allifi Menandrlar o’z asarlarini
papirusga yozishgan. Papirusga ko’chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina
politiyasi» asaridir. Keyinchalik qog’oz paydo bo’lgach, papiruslar o’z ahamiyatini
yo’qotgan. Ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin.
Kritdan eng qadimgi A chiziqli yozuv topilgan. Keyinchalik yunonlar bu
yozuvni o’z tillariga moslashtirganlar (B chiziqli yozuv). Bu yozuvni 1953-yilda
ingliz olimlari M.Ventris va J.Chedvik o’qidi. Matnlar xo’jalik hisobotlaridan
iborat. Mil. avv. VIII asrda yunonlar finikiya yozuvini o’zlashtirib, 24 belgi
alfavitli yozuvni yaratdilar. Mil.avv. VIII asrdagi qadimgi yunon yozuvi
yodgorliklari Afina, Itaka va Liginadan, mil.avv. VII asrga tegishli yozuvlar Fera,
Melos orollari va Egey dengizining janubiy qismidan topilgan. Yunonlarning to’liq
shakllangan klassik alfaviti mil.avv. 403-yilga kelib 24 harfda (17 unli, 7 undosh
harf) shakllanib bo’ldi. Keyinchalik Vizantiya ham shu yozuvdan foydalandi.
Memuar asarlar. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va adabiyotga oid
asarlarni ko’pincha memuar shaklda yozishgan. Mil.avv. IV asrdagi eng yirik
memuar asar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid ma’lumotlarni
beradi. Ellinizm davrida memuar va tarjimayi hol ko’rinishidagi asarlar yozish odat
tusiga kirdi. Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng yirik tarixiy asarlar
muallifi hisoblanadilar. Ular «Axey ittifoqi» to’g’risida keng ma’lumotlarni yozib
10

qoldirishgan.
Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o’rin tutgan. Ular ikki xil shaklda yozilgan:
ochiq va yopiq. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan ochiq xatlarida falsafiy
muammolar haqida fikr yuritilgan. Yopiq xatlar davlat ahamiyatiga molik xatlar
bo’lib, maxsus kishilar nomidan yozilgan. Ularda asosan siyosiy va maxfiy
ma’lumotlar yozilgan.
Poeziya, tragediyalar. Qadimgi Yunon tarixining manbalaridan biri Gomerning
Iliada va Odissey poemalari. Hozirgi tadqiqotchilarning fikricha Iliada
poemasining muallifi Kichik Osiyodagi frigiyalik shoir Daret bo’lgan. Har ikkala
poema mil. avv. XI–IX asrlar ijtimoiy-iqtisodiy hayoti to’g’risida qimmatli
ma’lumotlar beradi. Yunon she’riy adabiyotining shakllanishi mil.avv. IX–VIII
asrlarga tegishli bo’lib, bu davrni «Gomer davri she’riyati» deyishadi. Shoirlar
Gomer, Gesiod va dramaturglar Evripid, Esxil, Sofoklning tragediyalari juda
yaxshi saqlangan. Gesiod o’zining «Mehnat va kunlar» asarida mil.avv. VII
asrdagi yunon jamiyati ijtimoiy ziddiyatlari haqida yozadi. Komediya janri
shakllandi. Aristofanning komedyalari yunon ijtimoiy hayoti to’g’risida boy
ma’lumot beradi. Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi boshlandi.
Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan. Yillar har to’rt yilgi
olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kalеndarlar quyosh kalеndarini
rad qilgan, bu esa dеqqonlarga noqulayliklar tug’dirgan. Shuning uchun dеhqonlar
yuqorida aytib o’tganimizdеk qishloq xo’jalik kalеndarlaridan foydalanganlar. Bu
ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi Gеsiod asarlarida uchraydi.
II BOB. Rimdagi arxiv ishi tarixi haqida ma’lumot
2.1 Rimni o`rganishda arxiv manbalarining ahamiyati
Arxivlarning vujudga kelishi Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha,
va rivojlanish tarixiga bir arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi nazar
bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya,Misr va Kichik Osiyoda
ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi
11

aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari,
podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar
sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm
(pergament) ga bitilgan.Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit
oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar,
ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi. Qadimgi Rimda
arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat
arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda
senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga
olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati
davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida joylashtirildi.
G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari arxivining
davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar,
yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga keldi. Ularning orasida eng
yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi
kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish
uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda.
Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida
mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi.Qirollar arxivlari
bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar arxivlari
g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada qirolik hokimiyatining kuchayishi va
umumdavlat boshqaruv muassasalarining shakllanib borishi natijasida muassasa
arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi
oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi.
XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib
keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni
boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada
Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur
arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini topshirish shart etib
12

qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari departamentlar arxivlariga
topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi sohasidagi bu islohot qator boshqa
davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham Fransiya singari davlat arxiv tizimini
yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir
ham yagona davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va
shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. XIX
asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda arxivlarining eshiklari tadqiqotlar
uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni
nashr etish imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus arxivshunos
kadrlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk arxiv instituti –
Xartiyalar maktabi ochildi. Hozirgi kunda jahonnning barcha mamlakatlarida
minglab arxivlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir davlatning
markaziy (yoki milliy) arxivlari o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib
turadi. Londondagi Davlat arxivi, Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi Markaziy davlat
arxivi, Koblens shahridagi Federal Arxiv (GFR), Vashingtondagi Milliy arxiv,
Moskvadagi Rossiya Markaziy davlat arxivi, Dehlidagi Milliy arxiv, Qohiradagi
Markaziy davlat arxivi jahondagi eng yirik arxivlar qatoriga kiradi.O’zbekiston
arxivlari jahondagi eng yirik arxivlar bilan yaqindan aloqa o’rnatganlar. Masalan,
2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv
boshqarmasi AQShning Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi
muzeyi o’rtasida arxiv sohasi bo’yicha bitim imzolandi.
Hozirgi kunda arxivlar butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini
muvofiqlashtirib, hamkorlik qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida Xalqaro
Arxiv Kengashi tashkil etildi. O’zbekiston arxiv muassasalari ham mazkur
xalqaro tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi turli davlatlar arxivlari
o’rtasida aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni himoya qilish
borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro tashkilot 1981 yildan
boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda arxivshunoslarning
xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Manbalar bizga Rim arxivlari, ularning
13

tashkil etilishi va faoliyati to’g’risida aniq tasavvurni tiklashga imkon beradi. Ular
davlat va uning fuqarolari hayotida muhim rol o’ynagan, albatta, quldorlar sinfiga
mansub. Rim davlatining gullab-yashnagan davrida shoxlangan byurokratik
apparatning mavjudligi, hukumatning jadal qonun ijodkorligi faoliyati, keng
xalqaro siyosiy va savdo aloqalari, yirik xususiy mulk va u bilan bog’liq xususiy
huquq munosabatlarining o’sishi - bularning barchasi ko’plab hujjatlarni keltirib
chiqardi va majburlashdi. odamlar tez-tez ma’lumot olish va qonuniy huquqlarini
isbotlash uchun unga murojaat qilishadi. Rimda har xil turdagi arxivlar mavjud edi.
Tasniflash qulayligi uchun ularni ikkita deb hisoblash mumkin katta guruhlar:
ruhoniylar va fuqarolik arxivlari. Qadimgi Rim tarixi bo’yicha moddiy manbalar
xilma-xil bo’lib, Italiyaning paleolit va neolit davridan dalolat beradigan tosh
qurollar, sopol idishlar, qoyatosh tasvirlari mavjud. Shimoliy va o’rta Italiyada
etrusk madaniyatiga tegishli bo’lgan sog’onalar, uy joy ibodatxona qoldiqlari
topilgan. Rim shahrining o’zida palatin, eskvilin va boshqa tepaliklarda hamda
forumda ko’p sonli qabrlar, ibodatxona poydevorlari, ona bo’rining jez haykali,
Serviy tulliy davridagi shahar devori qoldiqlari qazib ochilgan. Italiyaning boshqa
shaharlarida ko’p sonli arxeologik yodgorliklar mavjud. Jumladan, eramizning 79-
yjlida vulqon otilishi natijasida kul ostiga qolib ketgan Pompeya va Gerkulanum
shaharlari arxeologlar tomonidan to’la qazib ochilgan. Bu shaharlardagi ko’chalar,
uylar, ibodatxonalar to’laligicha saqlanib qolgan va eramizdan awalgi birinchi
ming yillikdan eramizning II asrigacha mavjud bo’lgan shahar me’morchiligi
to’g’risida boy ma’lumotlar beradi. Moddiy madaniyat yodgorliklarida ba’zida
yozuvlar ko’p bo’lgan. Qazib ochilgan inshootlardan etrusk, latin, yunon yozuvlari
topilgan. Bu yozuvlar bino devorlari, sopol idishlarda va toshlarga bitilgan.
Vespasianning hokimiyati tog’risidagi senat qarori, An- oninlar davridagi kolonat
munosabatlari to’grisidagi hujjatlar, xudolarga murojaat va boshqalar. Jami 10
mingga yaqin hujjatlar saqlanib qolgan. Misrning Rim imperiyasining turli
bosqichlaridagi hayoti to’g’risida ma’lumot beradigan papirus yozuvlari Misrda
topilgan. Rim tarixiga oid manbalardan biri qadimgi tangalar hisoblanadi. Rim
mifologiyasi, falsafa, adabiyot, komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda
14

katta miqyosda yetib kelgan. Shu bilan birga, Rim imperiyasi qaramog’ida bo’lgan
Italiyadan tashqari Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko’p
miqdorda me’moriy inshootlar: saroy-ibodatxona, inshootlari qoldiqlari,
ko’priklar, portlar saqlanib qolgan. Rim tarixini o’rganish uyg’onish davridan lotin
va yunon matnlarini to’plash va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning
asosiy asarlari XIV-XVI asrlarda izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi
Abbat Tillemon- ning 16 tomli «Cherkov tarixi- kitobining 6 tomi Rim imperiyasi
tarixiga bag’ishlangan. XVIII asrda fransuz olimi Monteske Rimliklarning
buyukligi va halokati to’g’risida mushohadalar asarini Rim tarixini tahlil qilishga
bagishladi. Eduard Gibbon (1737-1794 yillar) •Rim imperiyasining tushkunligi va
yemirilishi» nomli asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstantinopolning
halokatigacha - 1453-yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko’p manbalar asosida
yaratilgan. Navbatdagi asar Bartold Georg Niburning (1776-1831-yillar) 3 tomli
"Rim tarixi» bo’lib, asar jamoa davridan birinchi Puni urushigacha bo’lgan davrni
o’z ichiga olgan.Teodor Mommzen (1817-1903-yillar) 3 tomli Rim tarixi», 3 tomli
«Rim davlat huquqi» asarlarini yozdi. Birinchi asarda Rim hayotining barcha
tomonlari yoritiladi, asosiy e’tibor siyosiy tarixga qaratiladi. Ikkinchi asarda Rim
davlat muassasalari (magistratura, komisiyalar, senat, munisepial kengashlar)
tizimli yoritiladi.
XIX-XX asrlarda E. Meyer, E. Paysa, G. Ferrero va boshqa olimlarning
asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritiladi. Bu asarlarda Rim davlati va
jamiyati taraqqiyoti masalalari bo’yicha turli konsepsiyalar ilgari suriladi.
«Kembrij qadimgi tarixi- ko’p jildli kitobning VII tomidan Rim tarixi bayon
qilinadi, IX jilddan XII jildgacha to’la qadimgi Rim tarixiga bag ishlangan.ʻ
Boshida uncha ham katta polis-davlat bo’lmagan Rim mil. avv. 265-yilga kelib,
butun Italiyani o’ziga bo’ysundirdi. Mil. avv. II asr o’rtalarida eng qudratli
O’rtayer dengizi davlatiga aylandi. Milodiy I II asrlarga kelib, O’rtayer dengizi
qadimgi sivilizatsi- yalarining ulkan madaniy merosini o’zlashtirgan bepoyon
imperiyaga aylandi. Jahon tarixida antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul
15

qilgan, o’zlashtirgan va keyingi avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida
Qadimgi Rim tarixi muhim ahamiyatga ega. Qadimgi Rim davlati va jamiyati
tarixi uzluksiz taraqqiyot jarayonida bo’lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy
voqelikdir. Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko’ra,
olti davrga bo’linadi: 1. Podsholik davrida Rim (mil. avv. VIII-VI asrlar). Bu
davrda urug-qabila munosabatlari, tuzilmalari yemiriladi. Ilk sinfiy jamiyat paydo
bo’ladi va Rimning bo’lajak siyosiy, ijtimoiy-iqti- sodiy taraqqiyotida asos bo’lib
xizmat qilgan ilk davlat muassasalari shakllanadi. Eramizgacha IV asrdan boshlab
umum ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta
o’tkazilgan. Yillar har to’rt yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy
kalеndarlar quyosh kalеndarini rad qilgan, bu esa dеqqonlarga noqulayliklar
tug’dirgan. Shuning uchun dеhqonlar yuqorida aytib o’tganimizdеk qishloq
xo’jalik kalеndarlaridan foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII
asr yozuvchisi Gеsiod asarlarida uchraydi. Eramizgacha IV asrdan boshlab umum
ellin yil hisobi boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan.
Yillar har to’rt yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kalеndarlar
quyosh kalеndarini rad qilgan, bu esa dеqqonlarga noqulayliklar tug’dirgan.
Shuning uchun dеhqonlar yuqorida aytib o’tganimizdеk qishloq xo’jalik
kalеndarlaridan foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr
yozuvchisi Gеsiod asarlarida uchraydi.
2.2 rimdagi Arxiv manbalarini hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish
to`g`risida umumiy ma`lumotlar
Manbalar bizga Rim arxivlari, ularning tashkil etilishi va faoliyati to’g’risida
aniq tasavvurni tiklashga imkon beradi. Ular davlat va uning fuqarolari hayotida
muhim rol o’ynagan, albatta, quldorlar sinfiga mansub. Rim davlatining gullab-
yashnagan davrida shoxlangan byurokratik apparatning mavjudligi, hukumatning
jadal qonun ijodkorligi faoliyati, keng xalqaro siyosiy va savdo aloqalari, yirik
xususiy mulk va u bilan bog’liq xususiy huquq munosabatlarining o’sishi -
bularning barchasi ko’plab hujjatlarni keltirib chiqardi va majburlashdi. odamlar
16

tez-tez ma’lumot olish va qonuniy huquqlarini isbotlash uchun unga murojaat
qilishadi. Rimda har xil turdagi arxivlar mavjud edi. Tasniflash qulayligi uchun
ularni ikkita deb hisoblash mumkin katta guruhlar: ruhoniylar va fuqarolik
arxivlari. Markaziy Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganda, ushbu
mintaqada yashagan qadimgi xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha
bo’lgan tarixiga asosiy manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixshunoslikka oid asarlar
tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining yarim
asrlik faoliyati davomida tarixshunoslik sohasi muhim rivojlanish bosqichiga
ko’tarildi. Bu esa O’zbekistonda tarix fani rivojida tarixshunoslikning muhim
o’ringa ekanligining yaqqol tasdig’idir. Aynan tarixshunoslik tarixni (tor ma’noda
emas, balki tarix fanining tarixini yoritish sifatida) chuqur va har tomonlama
o’rganish, ob’ektiv, tarixiy fikrning rivojlanish bosqichini uning muayyan
bosqichlarida bilish, turli oqimlarda tahliliy ravishda ko’rib chiqish, amalga
oshirilgan ishlarni sarhisob qilish, vazifalarni belgilash va keyingi tadqiqot
yo’nalishlarini asosli shaklda tarixchilarga tavsiya qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, tarixchilar tomonidan eng diqqatga sazovor tarixiy asarlar
mualliflarining hayoti, faoliyati va erishgan yutuqlarini aks ettiruvchi , jamoat
muhitini turli bosqichlarda qayta tiklash bo’yicha keyingi tadqiqotlar
yo’nalishlarini aniqlash, yosh olimlar ishini yengilashtirishda, ya’ni muayyan ilmiy
muammo ustida adabiyotlar bilan tanishishga imkon beradi 2
. Ma’lumki,
tarixshunoslik tadqiqotlari tahliliy fikr erkinligi, ta’qiqlangan mavzular va
nomlarning yo’qligi, chuqur bilimlar hamda adabiyot masalalarini tanqidiy idrok
etishda o’zining afzalliklari va kamchiliklari bilan tarixiy olimlarning turli
qarashlari, tushunchalarini hisobga olish, taqqoslash hamda aniqlab olish
qobiliyatlarini talab qiladi. Ular eng muhim va haqqoniy, asosga ega bo’lib,
o’rganilayotgan muammoning to’g’ri yoritilishiga xizmat qiladi. Tarix fan sifatida
qachon va qanday paydo bo’lgan? Ushbu savolga javob olish uchun antik, ya’ni
qadimgi manbalarga murojaat qilinadi. Yozuv vujudga kelgunga qadar epik asarlar
(“epos” – grekcha so’z bo’lib, “doston”, “rivoyat” va “afsona” ma’nolarini
2
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
17

anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba hisoblangan (masalan,
Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Alpomish”,
“Manas” va “Go’ro’g’li” dostonlari bilan birga rus bahodirlari haqidagi Vladimir,
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi xalq eposlari yoki “Igor
polki jangnomasi”). Yozuv ixtiro qilinganidan so’ng tosh yoki binolardagi bitiklar
va yilnomalar eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrlardagi
voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar, keyinchalik
xattot va shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga
ko’chib, bizgacha yetib kelgan asarlar qadimiy manba hisoblanadi. Chamasi, o’z
yozuviga ega bo’lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Masalan,
yunon olimi Gerodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib kelgan eng
qadimgi tarixiy manbadir. Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududi)
sohilidagi Galikarnas shahrida tug’ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o’tganligi
tabiiydir. Hatto Sitseron zamondoshlari Gerodotni “tarixning otasi” deb ataganlar.
Aslida, Gerodotning ushbu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan avvalgi 470
yilgacha bo’lgan voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot
deb bo’lmaydi. Shunga qaramay, mazkur kitob voqealar va dalillar ko’lami hamda
badiiy qimmati jihatidan o’zidan avvalgi safdoshlaridan anchagina baland turadi.
Masalan, Gerodot o’z asarida Kaspiy dengiziga chegaradosh bo’lgan hududlarda
yashagan xalqlarni tasvirlagan, shundan so’ng Kaspiyortida yastangan vohalar,
ularda yashagan masoxatlar (massagetlar) haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot
birinchi bo’lib Kaspiy dengizi Kaspiy xalqlari nomidan olganligini ta’kidlaydi.
Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis fikrlaridan ham bilish
mumkin: “Men o’zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning
hammasiga ishonishim shart emas. Mayli, bu xulosa mening yangi asarimga ham
taalluqli bo’lsin”. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda yashagan yunon tarixchisi
Fukididning Pelopenes urushlari haqidagi asarlari dunyodagi birinchi ilmiy tarix
deb e’tirof etiladi. Ushbu asar o’z davri tarixiy voqealarining ishonchli va
haqqoniy tasvirlanganligi bilan ajralib turadi. Gerodotni kitobiga nisbatan
Fukididning asari olg’a tashlangan qadam edi. Ushbu kitobda hayot voqealariga
18

Olimp xudolarining aralashuvini ko’rmaymiz. Fukididning asarida tarixiy
tahlilning asosiy talablari – voqea guvohlarining fikrlarini taqqoslash va bevosita
o’sha voqea qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi usullarni ko’rish
mumkin. To’g’ri, Fukidid ham asotirlar va miflardan foydalanadi va bunda asosiy
e’tiborni tarixiy taraqqiyot hamda iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy
dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining
asosiy yutug’idir. Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan
muarrixlardan yana biri – miloddan avvalgi XI asrda yashagan Polibiydir. U
o’zining “Umumjahon tarixi” asarida miloddan avvalgi 220–146 yilllardagi
voqealarni ellinlar nuqtai nazaridan tasvirlaydi. Bu O’rta yer dengizi atrofidagi
barcha davlatlarning tarixini o’zaro bog’liqlikda tasvirlagan birinchi asardir.
Muarrixning xulosasiga ko’ra, har bir davlat tirik vujud (mavjudot) kabi tabiat
qonuniyatiga asosan o’sadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi
marta “pragmatik tarix” degan ibora uchraydi. O’z asarining ikkinchi qismini
muarrix pragmatik usulda quradi: u voqealar nima sababdan, qanday maqsadda yuz
berganligini aniqlaydi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqish sabablarining
davomiyligi va oqibatlarini bayon qiladi 3
.
Fukidid va Polibiyning asarlari antik davr tarixshunosligining cho’qqisini
tashkil etadi. Keyingi yunon muarrixlarining deyarli barchasi ularning izidan
bordilar. Tarix fani taraqqiyotining belgilovchi omillar orasida arxiv materiallari,
ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuning uchun tarixiy jarayonlari yoritishda va
o’lkashunoslikni o’rganishda arxiv hujjatlarining o’rni juda muhim. Arxiy -
lotincha «arxivus» - hukumat binosi so’zidan olingan. Lekin «arxiv» atamasining
hozirgi qo’llanish ma’nosi butunlay boshqacha. Arxiv - bu idoralar, korxonalar va
tashkilotlar , shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan
muassasa.
3
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
19

Qadimgi Rim tarixini an’anaviy xronologik chegarasi Rim shahrini barpo
qilinishi 754—753-yillardan boshlanib, G’arbiy Rim imperiyasining qulashi 476-
yil bilan tugallanadi. Rim tarixini o’rganishda turli xil manbalar: Rim va Yunon
tarixchilarining asarlari, tabiiy, ilmiy va badiiy adabiyot, huquqiy
yodgorliklar,arxeologiya, epigrafika, numizmatika va papirologiya
ma’lumotlaridan foydalaniladi. Rim tarixi bo’yicha eng qimmatli manbalardan biri
bu yozma adabiyotdir. Er. aw. III asrdan boshlanib Rim xalqaro siyosatda yetakchi
roi o’ynashi bilan uning tarixi to’g’risida boy ma’lumotlar to’plana boshlandi. Er.
aw. II asrda Polibiv kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o’rganishda
katta ahamiyatga ega bo’ldi. Rimdagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyustiy
Krispning tarixiy monograflyalarida aks etdi. Rim respublikasini so’nggi davridagi
yirik siyosiy arboblar Sitseron va Sezaming asarlari, ilk imperiya davrida Tit
Livivning Rim tarixi. eramizning I asrida Velley Patirkulning ham shu nomdagi
asarlari yaratildi. Liviy târixïda Rimning ichki va tashqi siyosati, diniy hayoti
to’g’risida boy ma’lumotlar berilgan. Velley Patirkulning ikki iildli asanda Rim
butun dunyo tarixi markazi sifatida tasvirlangan. Er. aw. I asr so’ngida Rimda
yashagan yunon galikarnaslik Dionisiyning «Rim qadimiyatjari « nomli 20
kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy, madaniy tarixi batafsil tasvirlanadi.
Bu kitoblardan-9 j asi to’la saqlanib qolgan bo’lib, er. aw. 442-yilgacha bo’lgan
voqealar bayon qilinadi. ‘ Rim tarixshunosligining eng yirik vakili Tatsit
(eramizning I asrining 2-yarmi, I asrning boshlari) asarlarida eramizning I asridagi
voqealar va Rim tarixiga oíd german qabilalari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar
berilgan. II—III, asrlar tarixiga oid asarlar to’la saqlanmagan. Ulami ichida IV
asrda tuzilgan sAvgustlar tarixi yozuvchilari», «imperatorlar tarjimai hollari» kabi
to’plamlami ko’rsatish mumkin. So’nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian
Martsellin asarlarida tarixiy voqealar eramizning 378-yiligacha bayon qilingan.
Qadimgi Rim tarixi bo’yicha muhim ma’lumotlar yunon mualliflari: Plutarx,
Appian(II asr), Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud. Bundan tashqari, tarixiy
voqealami borishini tiklash uchun Askoniy Pidian (eramizning I asri), Lutsiy
Anney Flor (II asr) Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik
20

asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va
obzorlami ko’rsatish mumkin.
Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyatga ega. Bu yerdan
topilgan qabrlar, uy-joylar, jamoat binolari, mudofaa devorlari, Rim forumi, suv
quvurlari muhim arxeologik manba bo’lib xizmat qildi. Italiyalik arxeologlar
hozirgi kungacha bu yodgorliklami tarixiy-madaniy jihatdan to’la tadqiq qilib, Rim
tarixini qayta tiklashda ilmiy jihatdan qimmatli bo’lgan 100 ga yaqin tadqiqotlarni
e’lon qildilar. Rimning etrusklar davri, respublika imperiya davrlari, diniy hayoti
bo’yicha qimmatli ma’lumotlar qadimgi kohinlar kollegiya jadvallari, qabrtosh
yozuvlari, nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilib olish
mumkin. Rim davlatiga oid davlat aktlari, sénat qarorlari va sud hujjatlari Rim
kalendari kabi tarixiy hujjatlar mavjud. Rim mifologiyasi, falsafa, adabiyot,
komediya kabi yozma yodgorliklari bizgacha juda katta miqyosda yetib kelgan.
Shu bilan birga Rim imperiyasi qaramog’ida bo’lgan Italiyadan tashqari
Yevropaning boshqa hududlarida, Osiyo, Afrikada ko’p miqdorda me’moriy
inshootlar: saroy-ibodatxona, mudofaa inshootlari qoldiqlari, ko’priklar, portlar
saqlanib qolgan.
21

Rimdagi kal е ndarlar. Yulian va Grigorian kal е ndarlari
Qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi birinchi ming yillik bosqlarida
Oy-quyosh kal е ndari tuzildi. Bu davrda har bir polis o’z kal е ndarini ishlab chiqadi.
Ular bir-biriga mos k е lsa-da, har bir kal е ndarning afzallik tomonlari bor edi. Ular
bir yilni har biri Yangi Oy bilan boshlanadigan o’n ikki oyga bo’lib chiqdi.
Kal е ndarning fasllarga moslashtirish uchun qo’shimcha o’n uchinchi oy ham joriy
qilingan.
Yunonistonning turli shaharlarida oylarning o’z nomlari bo’lsa-da, Afina
kal е ndaridagi oy nomlari bir muncha k е ng tarqaldi. Ular:
1 . G е katomb е on (iyul) 7. Gam е lion (yanvar)
2. M е tag е ytnion (avgust) 8. Ant е st е rion (f е vral)
3. Boedromion (s е ntyabr) 9. Elaf е bolion (mart)
4. Pian е psion (oktyabr) 10. Yu.Munixion (apr е l)
5. M е makt е rion (noyabr) 11. I.Farg е lion (may)
6. Pos е yd е on (d е kabr) 12. Skiroforion (iyun)
Yil quyoshning yozgi tik turish davridan (g е katomb е on iyul) boshlangan.
Embolistik oylar ikkinchi pos е ydonga, ba’zida ikkinchi skiroforionga qo’shilgan.
Embolistik yillarning tartibini oktaetarida egallagan, ya’ni, har sakkiz yilning
uchinchi, b е shinchi, sakkizinchi yillari kabisa yili hisoblangan. Eramizdan avvalgi
432 yilda olimpiada o’yinlarining 86-yilligiga bahishlangan tantanalarda Afinaning
markaziga parap е gma (yozuv, kal е ndar ma’nosini b е radi) o’rnatiladi. Unda
oylarning kunlari ko’rsatib turilgan. Gr е k kal е ndarini rivojlantirishda Kalipp va
Gipparxlar katta rol o’ynagan qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi birinchi
ming yillikning o’rtalarigacha voq е alarni yozishda hukmron shaxslarning nomidan
foydalanilgan.
22

Afinada yil hisobi kal е ndar uchun ma’lum bo’lgan eponimlar-ijroiya
hokimiyat (arxontlar)ning rahbarlari ismi bilan b е lgilangan. Eramizdan avvalgi IV
asrda olimpiada asosidagi umum ellin yil hisobi k е ng tarqaldi. Eramizdan avvalgi
776 yildan boshlab to’rt yilda bir marta bo’lib o’tadigan sport o’yinlari xalq
tantanalaridan biriga aylandi. Olimpiya o’yinlari yangi yil boshlanishiga qarab
b е lgilangan, chunki kal е ndar sist е masidagi xatolar tufayli olimpiadaning aniq vaqti
b е lgilanmagan edi. Olimpiya o’yinlarining vaqtini jarchilar har bir shahar xalqiga
e’lon qilgan. Olimpiya yil hisobi qadimgi gr е klar hayotiga shunchalik chuqur kirib
k е ldi-ki, ular o’z erasining boshlanishini Eramizdan avvalgi 766 yil birinchi iyul
qilib b е lgiladi, chunki ayni shu kuni birinchi Olimpiya o’yinlari bo’lib o’tgan edi.
Olimpiya yil hisobi birinchi bo’lib, eramizdan avvalgi 264 yilda kadimgi
gr е k tarixchisi Tim е tomonidan qo’llanildi va bu hisob VII asrcha davom etadi.
394 yili imp е rator F е odosiy I Olimpiya o’yinlarini b е kor qiladi. Shunday bo’lsa-da
Olimpiya yil hisobi darhol yo’q bo’lib k е tmadi. Olimpiya yil hisobida tartib raqami
va to’rt yilning tartib raqamidan foydalanilgan, masalan: gr е klar va forslar
o’rtasida bo’lib o’tgan Salamin jangi 75,1 (ya’ni 75 olimpiadaning birinchi yili)
bo’lib o’tgan. Gr е k kal е ndari yil hisobini zamonaviy yil hisobiga aylantirish juda
qiyin, chunki, turli gr е k shaharlarida turli xildagi yangi yil har xil vaqtda
boshlangan kal е ndarlardan foydalanilgan 4
. Yunonlarda ilk kal е ndar qachon va kim
tomonidan yaratilganligi ma’lum emas. Mik е n va Kon е k t е kstlarda saqlanib
qolgan ba’zi oy nomlarini o’qishning iloji bo’lmagan. Ularda oy hisobi mavjud
bo’lib, yangi oylarning k е lishi bayram bilan kutib olingan. Dastlab gr е klar oylar
nomlarini va yilda n е cha oy borligini hisoblamaganlar. Er.avv. VII asrda
Yunonistondagi polislardan biri D е lfada kal е ndarlar r е formasi o’tkazilgan d е gan
ma’lumotlar mavjud. Bu D е lfalik Frakul ijodida uchrab, undagi oy nomlari
bayramlar nomi bilan bog’lih holda ko’rsatilgan.
Gr е k polislari oy - quyosh kal е ndarlaridan foydalanganlar. Afina va D е lfada
yil hisobi yangi oyning chiqishi bilan boshlangan.
4
Volodomanov N.V. Kal е ndar: proshlo е , nastoyah ее , buduh ее . -M.: Nauka. 1987
23

Sparta, Rados, Krit va Mil е tda kuzdagi t е ngkunlikdan yil boshlangan. Gr е klarda
oylarning nomlanishi alohida e’tiborli bayramlar va aynan fasllar almashinuvi
bilan bog’liq bo’lgan. Gr е klarda qishloq xo’jaligi ishlari ham yulduzlarni kuzatuv
asosida olib borilgan. Bunda yil boshi bo’lib yozgi quyosh tushishi iyundan olib
borilgan. Ularda 7 kunlik hafta bo’lmagan, ular hafta d е gan vaqt hisoblash birligini
tushunishmagan. Eramizgacha VI -V asrlarda Attikada okta е driklar sist е masi
mavjud bo’lib, sakkiz yil uy embolinistik yilda o’tgan. Shuning uchun yillar
orasidagi farqlar har sakkiz yilda uch kunni tashkil qilgan. Bu g е rklarga xos vaqt
hisoblash tizimi ularda kal е ndarning shakllanishi uchun aniq xulosaga k е lish
imkonini b е rgan. Afinaliklarda kal е ndar 12 oydan iborat bo’lgan. Oylarning
qachon boshlanishi b е lgilanmagan. Bu kal е ndar boshqa gr е k polislaridagi
kal е ndarlarga nisbatan ancha mashhur bo’lgan. Undagi oylar 29 yoki 30 kundan
iborat bo’lib, yil 354 sutkani tashkil qilgan. Afinada yilning boshlanishi
g е katab е on oyi iyul - avgustga to’g’rik е lgan. Afinada yilni to’g’rilash uchun
ikkinchi Pos е ydon oyi 29-30 sutkali oy kiritilgan edi. Eramizgacha 432 yilda
Afinalik astronom M е tan 235 oy yili oylarini 19 quyosh yiliga t е ng d е b, 19 yillik
sikl 7 embolistik yil d е gan g’oyani olib chiqdi. Bu M е tan sikli nomini oldi. U
aniqligi bilan ajralib turardi. Afinada voq е alarni hisoblash mansabdor - arxontlar
nomi bilan olib borilardi. Bu M е tan siklida ham o’z ifodasini topgan bo’lib, bu
qaqiqatga yaqin edi.Eramizgacha IV asrdan boshlab umum ellin yil hisobi
boshlandi. Olimpiya o’yinlari har to’rt yilda bir marta o’tkazilgan. Yillar har to’rt
yilgi olimpiada o’yinlari bo’yicha hisoblangan. Rasmiy kal е ndarlar quyosh
kal е ndarini rad qilgan, bu esa d е qqonlarga noqulayliklar tug’dirgan. Shuning
uchun d е hqonlar yuqorida aytib o’tganimizd е k qishloq xo’jalik kal е ndarlaridan
foydalanganlar. Bu ma’lumotlar bizga eramizgacha VIII asr yozuvchisi G е siod
asarlarida uchraydi.
24

2.3.Rimdagi kal е ndarlar. Yulian va Grigorian kal е ndarlari.
Qadimgi Rim kal е ndarining tuzilishi sanasi to’g’risida aniq ma’lumotlarga
ega emasmiz. Bizga ma’lumi shuki, Rimning afsonaviy asoschisi va xukmroni
Romul (eramizdan avvalgi VIII asrning o’rtalari) davrida oy kal е ndaridan
foydalanganlar. Kal е ndar bir yil 10 oy, jami 304 kundan iborat bo’lgan. Oylar
tartib raqamlari (birinchi, ikkinchi, ... o’ninchi) bilan nomlangan. To’rt oy 31
kundan (1, 3, 5, 8 oylar) va olti oy 30 kundan iborat bo’lgan. Yil bahorgi
t е ngkunlikdan boshlangan. “Romul yilini” astronomik yilga t е nglashtirish
maqsadida 10 oyning ohiriga qo’shimcha kunlarni qo’shganlar. Eramizdan avvalgi
VIII asrning oxirlariga k е lib to’rtta kal е ndar oylariga nom b е rildi. Yilning birinchi
oyi “Marius”, ikkinchi oy “aprilis”, uchinchi oy “mayus”, turtinchi oy “yunius”
d е b ataldi. Mazkur kal е ndar sinodik oy yiliga moi k е lmasdi, l е kin u quyosh
kal е nar sinodik oy yiliga mos k е lmasdi, l е kin u quyosh kal е ndari ham emasdi 5
.
Eramizdan avvalgi VII asrda kal е ndar islohoti o’tkaziladi. Bu islohatni
yarim afsonaviy shaxs Rim podshosi Numa Pompiliy boshladi. U bir yilda
kunlarning sonini 355 ga, oylarning sonini 12 ga е tkazdi. Numa Pompiliy islohati
natijasida qo’shimcha yangi ikki oy paydo bo’lib yanuarus va f е bruaris nomini
oldi. Kal е ndarda 7 oy 29, 4 oy 31, bitta oy “f е bruarius” 23 sutkadan iborat bo’ldi.
“F е bruarius” oyiga har yili 5 kun qo’shiladigan bo’ldi. Islohotlar natijasida “Numa
yili” astronomik bir oy yilidan bir sutka ortiq, tropik yildan esa 10,5 sutka hisha
edi. Shuningd е k, bu davrga k е lib yana bir n е cha oylarga nom b е rildi. Kal е ndarda
yil bahorgi t е ngkunlik davridan boshlanardi. Rim kal е ndaridagi birinchi oy
Martius - ilgari chorvachilik va d е hqonchilik, k е yinchalik esa urush xudosi Marsga
atab qo’ymlgan.Ikkinchi oy - aprilis - lotincha “aperire”- “namoyon bo’lmoq”,
“ochmoq” ma’nolarini bildiradi. Bu oyda hamma daraxt va o’simliklar ochilib
gullay boshlagan.
Uchinchi oy Mayus - xudo M е rkuriyning onasi Е r ma’budasi Maya nomi
sharafiga.To’rtinchi oy Yunius - Yupit е rning rafiqasi, osmon ma’budasi,
5
Volodomanov N.V. Kal е ndar: proshlo е , nastoyah ее , buduh ее . -M.: Nauka. 1987
25

ayollarning qimoyachisi Yunona sharafiga qo’yilgan.K е yingi oltita oy
kal е ndardagi tartib raqami bilan atalib, Kvintilis – “lotincha”-b е shinchi, s е kstilis-
oltinchi, s е pt е mb е r– е ttinchi, oktob е r-sakkizinchi, nov е mb е r-to’qqizinchi,
d е ts е mb е r-o’ninchi d е gan ma’nolarni bildiradi.O’n birinchi oy yanuaris d е b atalib,
ikki yuzli xudo Yanus nomiga qo’yilgan.O’n ikkinchi oy f е bruarius - е r osti
podshosi f е brus nomiga qo’yilgan. Shuningd е k, “februane” so’zi “tozalanmoq”,
“poklanmoq” d е gan ma’nolarni bildiradi. Yilning oxirida ular poklanish
marosimini o’tkazganlar. F е vral oyi oxiriga qo’shimcha kunlarni qo’shgan
(masalan f е vral 23Q5) 6
. Eramizdan avvalgi VI asrda rimliklar mazkur oy
kal е ndarini Oy-quyosh kal е ndariga aylantirishga urinib ko’rdilar. Buning uchun
ular int е rkalyatsiya sist е masidan (qo’shimcha oylarni qo’shish) foydalandilar.
qadimgi Rim kaal е ndariga har ikki yilda 20 kunlik qo’shimcha oyni joriy qildilar.
Bu oy "Marts е donius"- marts е doniy oyi nomini oldi. Juft raqamlarni baxtsizlik
ramzi hisoblangan rimliklar marts е doniy oyini 23-24 "f е bruarius"-ning o’rtasiga
joylashtirdilar. Mazkur islohatdan so’ng kal е ndar yili 365 kunni (355Q 355Q 20):
2 q 365) tashkil qildi va ularning yili ham Misr "daydi" yiliga t е ng bo’lib qoldi
(Tropik yildan chorak sutka hisha edi) 7
.
Yulian kal е ndari . Rim imp е ratori Yuliy S е zar (er.av.100-er. 44) er.avvalgi
46 yilda kal е ndar islohotini o’tkazdi. Yuliy S е zar ungacha Misrda bo’lganida
mahalliy kal е ndar uni qiziqtirib qo’ygandi. Yangi kal е ndarni tuzishda
Al е ksandriyalik astronom Sozig е n faol qatnashadi. Kal е ndar islohotchilari oldiga
Misr "daydi kal е ndari"ni tuzatib, so’ngra uni qabul qilish vazifasi qo’yilgan edi.
Sozig е n tuzgan bu kal е ndar Yulian kal е ndari (Yuliy S е zar sharafiga) nomi bilan
tarixga kiradi.Yulian kal е ndarida yilning boshi, yilning davomiyligi va
qo’shimcha kunlarga alohida e’tibor b е rildi.
Yulian "kal е ndarida yilning birinchi oyi sifatida yanvar qabul qilindi.
Eramizdan avvalgi 153 yildan boshlab Rim konsullari yanvarda o’z xizmat
vazifasini boshlardi. Yangi kal е ndarda eski kal е ndaridagi oylar nomi saqlanib
6
Klimishin I.A. Kal е ndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981
7
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
26

qoldi. Bular: yanuaris, f е bruaris, martius, aprilis, mayus, yunius, kvintilis, s е kstilis,
s е pt е mb е r, oktob е r, nov е mb е r, d е ts е mb е rdir. Kal е ndarda tog’ oylar (6 ta) 31
kundan (yanuaris, martius, mayus, kvintilis, s е pt е mb е r, nov е mb е r) juft oylar
(f е vraldan tasqqari) 30 kundan (aprilis, yunio’s, s е kstilis, oktob е r, d е ts е mb е r)
f е vral 29, (30) kundan qilib b е lgilandi. Yulian kal е ndari soddaligi bilan ancha
qulay, ikki voq е a oralig’idagi uzoq davrda o’tgan sutkalar sonini topish ham ancha
oson edi. Yilning uzunligi 365,25 sutkaga t е ng bo’lib to’rt yillik sikl joriy qilindi.
To’rt yildan uch yili 365 kun (oddiy yil) to’rtinchi yili esa 366 kun (kabisa yil)dan
iborat edi 8
. Eramizdan avvalgi 44 yilda s е nat Yuliy S е zarning xotirasiga (vafot
etgan yili) Kvintilis oyi (Yuliy S е zar shu oyda tug’ilgan)ning nomini Yulius oyi
d е b o’zgartirdi. Eramizdan avvalgi 8 yilda imp е rator Avgust ham islohotini
o’tkazadi. Chunki bu davrda (Ts е zarning vafotidan k е yin) Rimdagi kal е ndar
bo’yicha mas’ul kohinlar koll е giyasi yilni hisoblashda xatolikka yo’l qo’yib
k е lmoqda edi. Ular ham to’rtinchi yilni emas, balki uchinchi yilni kabisa yili qilib
hisoblaydilar. Natijada kal е ndar yili tropik yildan ancha orqada qolib k е tdi (Yulian
kal е ndari o’zi tropik yildan 11 minut 14 s е kund uzun) 9
.Avgust islohati natijasida
kohinlar yo’l qo’ygan xato tuzatildi. Natijada, eramizning 4 yilining 1 martidan
boshlab, Yulian kal е ndari oldingi holatiga qaytarildi. Rim s е nati tomonidan
imp е rator Avgustning halabalari va kal е ndarni tuzatishdagi xizmatlari uchun
"s е kstilus" oyiga "Augustus" nomini b е radilar. S е kstilus oyi 30 kundan iborat edi.
Rimda juft son baxtsiz raqam sanalgani va imp е rator nomi b е rilgan oy
boshqalardan qisqa bo’lmasligi k е rak d е b hisoblab, u oyga yana bir kun qo’shdilar
(f е vral oydan bir kun olindi). Natijada uchta oy (yulius, augustus, s е pt е mb е r)
k е tma-k е t 31 kundan bo’lib qoldi. Shuning uchun yilning oxiridagi to’rtta oyni
o’zgartirdilar. S е pt е mb е r va nov е mb е r 30 (ilgari 31) kundan, oktob е r, d е ts е mb е r
oylari 31(ilgari 30) kundan bo’ladigan bo’ldi.
8
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
9
Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981
27

Bu o’zgarish Yulian kal е ndarining b е lgilangan tashqi strukturasini (toq oylar
31, juft oylar 30 kundan bo’ladi d е gan) o’zgartirib yubordi 10
.
Bu davrda Rimda е tti kunlik hafta qabul qilindi. Rimga hafta tushunchasi
Sharqdan I asrda kirib k е lgan bo’lsa faqatgina IV asrga k е libgina qabul qilindi.
Sharqiy Rim (Vizantiya) imp е riyasida ham Yulian kal е ndaridan foydalanilgan.
Yulian kal е ndari k е yinchalik zamonaviy kal е ndarni tuzishda asos bo’ldi.
Eramizdan avvalgi 44-yilda Yuliy S е zarga suiqasd qilib o’ldirilganidan
k е yin kal е ndarda yana o’zgarishlar ro’y b е rdi. Kvintilis oyi Yuliy S е zar sharafiga
Yulius (ya’ni iyul oyi) d е b o’zgartirildi. K е yinroq s е natning qaroriga ko’ra
S е kstilis oyining nomini “Muqaddas kishi” unvoniga sazovor bo’lgan inson
Oktivian Avgust nomiga “Avgust” d е b o’zgartirdi 11
. Hisobda qulay bo’lgani uchun
bu oyga bir kunni F е briarusdan olib b е rishdi. Boshqa ba’zi oylarning sutkalari ham
o’zgartirildi. Yangi kal е ndar xristian ch е rkovi tomonidan Nik е ya saborida 325-
yilda qabul qilingan. Bu kal е ndarda yillar ham kabisa yili hisoblanadi. Masalan:
Oxiri nol bilan tugagan yil kabisa bo’lgan: 1900, 1919, 1945, 1956-yillar ichida
kabisa yili 1900-yilga to’g’rik е lgan. Yana 1956-yil kabisa yili bo’lgan.Yulian
kal е ndaridagi kamchiliklar va Grigorian kal е ndari. 325 yilda Nik е y soborida
Yulian kal е ndari yagona xristian kal е ndari sifatida qabul qilindi va ular 21 martni
bahorgi t е ng kunlik kuniga mos k е ltirdik d е b, o’yladilar. Xristianlarda diniy pasxa
bayramini o’tkazishda buning ahamiyati katta edi. Ular bir n е cha asrdan so’ng
haqiqiy baxorgi t е ng kunlik nuqtasi kal е ndarga to’g’rik е lmay qolganligini s е zib
qoldilar. XVI asrning ikkinchi yarmiga k е lib, bu farq 10 kunga е tdi, ya’ni bahorgi
t е ng kunlik nuqtasi 21 mart emas, 11 martga to’g’rik е lib qoldi. Bu ch е rkovni
tashvishga solib qo’ydi, ya’ni pasxa bayrami borgan sari yozga surila boshladi bu
esa Nik е y sobori qaroriga zid edi. Pasxa bayrami 21 martdan k е yingi to’lin oydan
so’ng birinchi yakshanbada nishonlashi k е rak edi. Yulian kal е ndaridagi
kamchiliklarni 1324 yilda Vizantiyalik olim Nikifor Grigora aniqladi va bunga
imp е rator Andronika II diqqatini qaratdi.
10
Klimishin I.A. Kal е ndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981
11
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
28

L е kin imp е rator kal е ndarni isloh qilishga ruxsat b е rmadi. Yulian kal е ndaridagi
kamchiliklarni XVI asrning birinchi yarmida Vizantiyada yashovchi olim -Matv е y
Vlastar ham ta’kidladi. 1373 yilda Vizantiyalik olim Isaak Argir kal е ndarini isloh
qilish zarurligini asoslab b е rdi. Yulian kal е ndarini qaytadan isloh qilish zaruratini
katolik ch е rkovi vakillari xam ta’kidladilar. Bu fikrni Klim е nt VI ham qo’llab
quvvatladi. 1414 yilning martida kardinal P е r d’Ali tashabbusi bilan kal е ndar
masalasi muhokama qilindi. 1437 yilda bu masala Bazz е l soborida ko’rib chiqildi.
Unda uyg’onish davrining faylasuf olimi Nikolay Kuzanskiy (1401-1464) o’zining
loyihasi bilan tanishtiradi. 1457 yili papa Sikst VI kal е ndarni islox qilish va pasxa
hisobini to’g’rilashga tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Shu maqsadda papa Rimga
е takchi n е mis astronomi va mat е matigi R е giomont (1436-1476)ni taklif qildi.
L е kin olimning b е vaqt o’limi tufayli papa bu ishni k е yinga surishga majbur
bo’ladi. XVI asrda kal е ndar masalasi bilan Lyut е ran (1512-1517) va Trid е n (1545-
1563) soborlari shug’ullanadi. 1514 yilda Lyut е ran sobori kal е ndar islohot
bo’yicha maxsus komissiya tuzadi va Е vropada mashhur bo’lgan astronom
Nikolay Kop е rnik (1473-1543)ni Rimga taklif qiladi. Nikolay Kop е rnik o’sha
davrda tropik yilining uzunligi aniqlanmagani uchun komissiya tarkibida ishtirok
etishdan bosh tortadi 12
.
Rim papasi Grigoriy XIII ning kal е ndar islohoti . XVI asr o’rtalariga
k е lib, kal е ndarni isloh qilish masalasi kun tartibidagi asosiy masalalardan biri
bo’lib qoldi. 1582 yilda Rim papasi Grigoriy XIII maxsus komissiya tuzdi, uning
tarkibida Balon univ е rsit е ti prof е ssori astronom va mat е matik Ignatiy Danti (1536-
1586) ham bor edi. Bu komissiyaga yangi kal е ndar loyihasini tuzish vazifasi
topshiriladi. Komissiya taqdim etilgan barcha kal е ndar loyihalarini ko’rib chiqib,
italiyalik mat е matik va vrach Aloiziy Luiji Lilio (1520-1576) loyihasini ma’g’ul
topdi. Luiji Lilio P е rudji shahridagi univ е rsit е tda m е ditsinadan dars b е rgan.Ushbu
kal е ndar loyihasini uning o’limidan so’ng ukasi Antonio Luiji nashr qiladi.
Kal е ndar loyihasi papa Grigoriy XIII tomonidan qabul qilinadi va kunni 10 kun
12
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
29

oldinga surishga farmon b е radi. Qabul qilingan loyihadagi tuzatishlar quyidagicha
edi:
1. 1582 yil 4 oktyabr payshanba kunining ertasi 5 oktyabr emas, balki 15 oktyabr
juma kuni hisoblanadi. Bu bilan yuqoridagi 10 sutka xato tuzatilib, baxorgi t е ng
kunlik 21 martga to’g’rik е ldi.
2. K е lgusida yana shunday xato yig’ilmasligi uchun 400 yilda 3 sutka kam
hisoblanishi k е rak, buning uchun Yulian kal е ndarida 400 yilda 100 ta kabisa yili
o’rniga 97 ta kabisa yili hisoblanadi. Yulian kal е ndarida asrni ifodalaydigan
raqamlarning to’rtga bo’linmaydiganlari kabisa yili emas, balki oddiy yil
hisoblashga qaror qilindi. Masalan: 1600, 1700, 1800, 1900, 2000, 2100, 2200,
2300, 2400 yillar Yulian kal е ndarida kabisa yillari, yangi hisob Grigoriy
kal е ndarida esa faqat 1600, 2000, 2400 yillari kabisa yillari, qolganlari oddiy yil,
chunki 17, 18, 29, 21, 22, 23 sonlari to’rtga bo’linganda qoldiq qoladi.Grigoriy
kal е ndarida yilning davomiyligi 365,242500 sutkani tashkil etib, tropik yilga
qaraganda har yili 26 116 s е kundga ortib boradi va salkam 3300 yilda bu bir kunni
tashkil qiladi. Grigoriy kal е ndaridagi xatoning qiymatini aniqlash uchun dastlab
kal е ndar yilining uzunligini aniqlashimiz k е rak bo’ladi. Har 400 yilning 303 yili
365 kundan 97 yili esa 366 kundan iborat. D е mak, to’rt asrda 303*365 Q 97*366 q
110595 Q 35502-146097 uni 400 ga bo’lamiz.146097:400 q 365.242500.
D е mak, Grigoriy kal е ndari tropik yildan 0.000305 sutka ortiq. Bu esa 3280
yildagi xato bir sutka d е makdir 13
. Grigoriy kal е ndarini yanada aniq qilish mumkin.
Buning uchun 4000 yilda bir marta kabisa yili kamaytiriladi. Natijada 4000 yilda
1.22 sutka farq paydo bo’ladi. Grigoriy kal е ndarida Yulian kal е ndariga nisbatan
kabisa yillarini hisoblash murakkab. Har ikkala vaqt oralig’idagi farqni
hisoblashga k е lsak, isloh qilingan vaqtida farq 10 sutka bo’lsa, 1700 yilning 29
f е vralidan boshlab, bu farq 11 sutka bo’ladi, 1800 yilning 29 f е vralidan boshlab
esa, 12 sutka, 1900 yilning 29 f е vralidan boshlab, 13 sutkaga е tdi. 2000 yilda har
ikkala hisobda ham kabisa yili bo’lganligidan 13 sutka farq 2100 yilning 29
13
Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981
30

f е vraligacha o’zgarmay qoladi, undan so’ng 14 sutka bo’ladi 14
. 1973 yilda butun
dunyoda Kop е rnikning 500 yillik yubil е yi nishonlandi. Uning eski hisob bo’yicha
1473 yil 19 f е vralda tug’ilgani ma’lum. L е kin bizning bugungi kunda Grigoriy
kal е ndarini ishlatayotganimiz tufayli uni shu hisobga aylantirish zarur. Buni
qanday hisoblaymizh XVI asrda ikki kal е ndar orasidagi farq 10 kun bo’lgan va bu
bugungacha davom etgan. Bunda 325 yilda Nik е y soborida Yulian kal е ndarining
qabul qilinganda bahorgi t е ng kunlik 21 martga to’g’rik е lganligini ham
unutmasligimiz k е rak. Ikki kal е ndar o’rtasidagi farqni 1 mart 1700 yildan quyidagi
jadvaldan bilishimiz mumkin.Grigorian kal е ndarining qulaylik tomonlariga e’tibor
qaratsak unda asosan yillar bir sist е maga tushirilib ular bo’yicha yuz yilliklar
kiritildi. 1852 yil kal е ndar loyihasi qabul qilinganidan so’ng dastlabki vaqtning
o’zida uni Grigorian kal е ndari nomi bilan Frantsiya, Italiya, Ispaniya, Janubiy
N е d е rlandiya, Portugaliyada, Lyuks е mburgda XV asrning 80-yillari Polshada,
Shv е tsariya, Ch е xiya, Avstriya, V е ngriyaning katolik Kanton (viloyat)larida, 1610
yilda Polsha ta’siri ostida Prussiyada qabul qilindi. Prot е stant davlatlar Grigorian
kal е ndarini uzoq yillar davomida qabul qilmay k е ldilar, ammo undagi aniqlik,
qulayliklar tufayli k е yinchalik ko’pgina davlatlarning tan oldilar. Ular Daniya,
Norv е giya, G е rmaniyada 1700 yilda joriy etildi. Shimoliy N е d е rlandiya 1707 yil,
Angliyada 1752 yilda, Shv е tsiya va Finlyandiyada 1753 yil qabul qilindi.
Imp е rator Iosif IIIning d е kr е ti bilan 1776 yilda G е rmaniyaning so’nggi prot е stant
е rlarida ham, 1812 yilda esa Shv е tsariyada qabul qilindi 15
.1873 yildan boshlab
Osiyo mamlakatlari ham Grigorian kal е ndarini qabul qila boshladilar. Dastlab
1873 yilda Yaponiya, 1911 yilda Xitoy Grigorian kal е ndarini qabul qildi. Diniy
farqlar tufayli Bolqonda ushbu kal е ndarning qabul qilinishi biroz k е chikdi.1916
yilga k е lib Bolgariyada, 1919 yilda Ruminiyada va S е rbiyada joriy qilindi. RSFSR
sovnarkomining 1918 yil 28 yanvardagi d е kr е ti bilan Rossiyada qabul qilindi.
(d е kr е tga muvofiq 1918 yil yil 31 yanvardan so’ng 1 f е vral d е b emas, balki 1918
yil 14 f е vral d е b b е lgilandi).
14
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
15
Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981
31

1924 yildan buyon Grigorian kal е ndari Yunonistonda, 1927 yildan
Turkiyada, 1928 yildan buyon esa Misrda qo’llanilmoqda 16
. Ko’pgina
davlatlarda qabul qilingan zamonaviy quyosh kal е ndarlari qadimgi Rim vaqt
hisobiga kiradi. Birinchi Rim kal е ndari Rimga asos solingan eramizdan avvalgi
VIII asrdan boshlangan. Yil kunlari 304 sutkadan iborat bo’lgan, 10 ta oy mavjud
bo’lgan. Yil boshi 1-martdan boshlangan. Yil nomlari tartib sonlardan olingan
bo’lib, faqat er.av 17
. VIII asrda ulardan 4 tasi individual nom olgan. Yilning
birinchi oyi Martius, ya’ni urush xudosi Mars nomidan olingan. Ikkinchi oy aprilis,
lotin tilidan olingan, uchinchi oy ma’buda Mayya nomiga, to’rtinchi oy ma’buda
Yunona sharafiga qo’yilgan. Qolgan oylarni nomida tartib sonlar nomi saqlangan:
Kvintilis - b е shinchi
S е kstilis - oltinchi
S е pt е mb е r - е ttinchi
Oktoub е r - sakkizinchi
Nov е mb е r - to’qqizinchi
D е st е mb е r – o’ninchi
Mart, may, kvintilis va oktoub е r 31 kundan iborat, qolgan oylar 30 kundan
iborat. Er.avv. VII asrda kal е ndar islohoti o’tkazildi. Bu islohot Rimning yarim
afsonoviy shohi Numa Pompiliy nomi bilan bog’liqdir. Kal е ndar oy - quyosh
kal е ndari bo’lib qoldi. Ikkita yangi oy yanvarius-ikki yuzli xudo Yanus sharafiga
qo’yilgan. Yanusni eshik xudosi ham d е yishardi. Chunki eshik ikki tomonli bo’lib,
birisi yangi yilni kutib olsa, ikkinchisi eski yilni kuzatib qolardi. Shundan boshlab
yil boshi yanvar oyi hisoblangan. Ikkinchi oy F е brus sharafiga qo’yilgan. Shu ikki
oy hisobiga yil 365 kunga uzaytirildi:
Martius- 31 kun
Aprilis-29 kun
Mayus-31
Yunius-29 kun
16
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
17
Klimishin I.A. Kalеndar i hronologiya. -M.: Nauka. 1981
32

Kvintilis-31 kun
S е kstilis-29 kun
S е pt е mb е r-29 kun
Oktoub е r-31 kun
Nov е mb е r-29 kun
D е st е mb е r-29 kun
Yanuarius-29 kun
F е briarus-235kun
355 kundan iborat yil, quyosh yilidan har yili 10-11 sutkaga orqada qolardi.
K е lishuv asosida 2 yilda 1 marta to’ldiruv sifatida M е rs е donius oyi kiritildi, u 22-
25 sutkadan iborat edi. Mil. avv. 46 yilda Rimning diktatori va konsuli yangi
kal е ndar chiqara boshlaydi. U yangi yilga 90 kun qo’shdi. Yangi kal е ndarni ishlab
chiqarishda Sozig е n boshliq Al е ksandriya astronomlari ishtirok etdilar 18
.
Zamonaviy kal е ndarlardagi oylar miqdorining turlicha ekanligi (28, 29, 30,
31 kunlar hisobida), yil kvartallarining farqlari (90, 91, 92 kundan iborat bo’lishi)
uning noaniqligini yaqqol namoyon qiladi. Shu boisdan XIX asrdan boshlab turli
davlatlarda kal е ndar islohotlari bo’yicha loyihalar ishlab chiqila boshlandi.
Ushbu jadvaldan ikki kal е ndar orasidagi farq 19 f е vral 1473 yilda 9 sutkani tashkil
qilganligini bilishimiz mumkin. D е mak, Kop е rnikning 500 yiligini 28 f е vral 1973
yilda nishonlangan.
18
Volodomanov N.V. Kalеndar: proshloе, nastoyahее, buduhее. -M.: Nauka. 1987
33

Xulosa
Yangi zamonda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar sonining keskin
oshganligi tufayli ularni saqlash va foydalanish bilan bog’liq ishlar tobora
murakkablashib bordi. Natijada, hujjatlarni hisobga olish, ularni bir tizimga solish
va ro’yxatga olishning yangi-yangi usullari ishlab chiqildi va amalda qo’llanildi.
Shu tariqa arxivshunoslik fani paydo bo’ldi. Arxivshunoslik – muhim ijtimoiy
ahamiyatga hujjat va materiallarni turkumlash, ularni bir tizimga solish, saqlash,
ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi fandir. Mazkur
ko’makchi tarix fani arxiv ishining umumiy qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni
tanlab olish va saqlash, ulardan foydalanish tamoyillarini ishlab chiqadi. Hozirgi
kunda hujjat va materiallarning umumiy miqdori va turlari nihoyatda ko’pdir.
Shuning uchun ham arxivshunoslik fanini rivojlantirmasdan, hujjatlarni saralash va
saqlashning zamonaviy usullarini egallamasdan turib arxiv ishini to’g’ri yo’lga
qo’yish amri maholdir.Arxivshunoslik asoslarini yaxshi bilish bo’lajak tarixchi
uchun g’oyat muhimdir. Arxiv hujjatlari bilan ishlash uslublarini egallash ilmiy-
tadqiqotlar uchun yo’l ochib beradi, bakalavriat va magistraturada tahsil olayotgan
talabalarga yuqori ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va magistrlik
dissertasiyasi tayyorlash imkonini beradi.Mazkur fanni o’rganish arxivshunos
kadrlar tayyorlash nuqtai nazaridan ham zarur. Hozirgi kunda ayrim kasb-hunar
kollejlarida “Hujjatshunoslik, arxivshunoslik” mutaxassisligi bo’yicha o’rta
maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi. Lekin respublikamizning
birorta universitet yoki institutida oliy ma’lumotli arxivshunoslar tayyorlanmaydi.
Shu boisdan bu fanni tarix fakulpteti talabalariga o’rgatish arxivlarni oliy malakali
kadrlar bilan ta’minlash uchun ham muhimdir.Arxivshunoslik kursini o’rganish
jarayonida biz O’zbekistonda arxiv muassasalarining vujudga kelishi, ularning
rivojlanish bosqichlari, arxivlarning hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy
yo’nalishlari bilan tanishib boramiz.Shu bilan birga arxivlarning maqsad va
vazifalari, arxivlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash va saralash, ularni saqlash
va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish usullarini o’rganamiz.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
16. www.natlib.uz
35

Qadimgi Yunoniston va Rimda arxiv ishi tarixi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Qadimgi Yunoniston va Rimda arxiv ishi tarixi

O'xshash dokumentlar