Qalampir o’simligining dorivor xususiyatlarini o’rganish - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Qalampir o’simligining dorivor xususiyatlarini o’rganish

Sotib olish

Qalampir o’simligining dorivor xususiyatlarini
o’rganish
1KURS ISHI

Reja:
I. KIRISH
II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 Alkoloidlar haqida umumiy tushuncha
2.2. Qalampir - qadimiy dorivor o’simlik
2.3. Qalampir mahsulotining tibbiyotda qo’llanilishi
III. TAJRIBAVIY QISM
3.1 Qalampir mahsuloti tarkibidagi alkoloidlarni umumiy cho’ktiruvchi reaktivlar
orqali aniqlash
3.2. Qalampir mahsuloti tarkibidagi alkoloidlar xromatografik tahlili
IV. XULOSA
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

I. KIRISH
Insoniyat o’simliklar olami bilan uzviy bog’langan. O’simliklar olami insonni
yedirib ichiradi, kiyintiradi, havoni poklab beradi, go’zal manzaralar yaratadi.
O’simliklarning serxosiyat tomonlarini sanab intihosiga yetish qiyin. O’simliklarning
eng ajoyib xossalaridan biri — shifobaxshligidir. Insoniyat qadim qadim
zamonlardan buyon o’simliklarning shifobaxsh xususiyatlaridan bahramand bo’lib
kelgan. Ibtidoiy jamoa davrlarida odamlar o’z dardlariga davo izlab, avvalo
o’simliklar olamiga hamda hayvonot mahsulotlariga intilar edilar. Dastlab inson
uchun o’simlik mevalari, ildiz, ildiz mevalari, shuningdek hayvon mahsulotlari oziq
ovqat vazifasini o’tagan. Ilgari o’simliklarning shifobaxshligi tasodifan topilgan
bo’lsa, keyinchalik ular hayotiy sinov va kuzatishlardan o’tgach, xalq tabobatida
qo’llanila boshlagan.
Eramizdan II asr oldin «Tananing hamma bo’limlariga ta’sir etuvchi
moddalarni tayyorlash» degan asar yozilgan, unda qadimgi Ebers papirusida o’sha
davr o’simliklarining shifobaxshligi to’g’risida ma’lumot berilgan. Qadimgi Misrda
har xil o’simliklardan tayyorlangan xushbo’y moylar, balzamlar, aloy, bargizubning
shifobaxsh ta’siri ma’lum bo’lgan. Xitoyda jenshen hamda bug’u shoxidan
olinadigan pantlarga katta ahamiyat berilgan. Qadimgi budda tibbiyotining ajoyib
rivoyatlarida shunday deyilgan: «Darmon izlagan tabib nigohi bilan olamga nazar
solinsa, dori-darmonlar olamida hayot kechirayotganimizni bilish mumkin». Olamda
dori sifatida ishlatib bo’lmaydigan bironta moddaning o’zi yo’q desa bo’ladi.
Mashhur yunon tabibi Buqrot (eramizdan oldingi 460—377 yillar) o’zining «Qorpus
Xippokratikum» asarida tib ilmiga, jumladan doridarmonlarga oid ko’p ma’lumotlar
keltirgan, uning asarlarida dorivor o’simliklarning 236 tasi tasvirlanib, ularning
xususiyatlari bayon etilgan.
Abu Rayhon Beruniyning «Saydana» nomli qomusiy kitobida o’sha davrda (XI
asr) qo’llaniladigan hamma shifobaxsh o’simliklar fani — farmakognoziya tabobat
ilmini egallashda eng birinchi bosqich hisoblangan. Keyingi yillarda Markaziy
Osiyodagi o’simliklarni o’rganishga olimlardan S. YU. Yunusov, S. S. Sahobiddinov,
3

H. X. Xolmatov, I. E. Akopov, I. Ibragimov, T. A. Abdurahmonov, YU. M.
Mamadov va boshqalar dorilarni amaliyotga tatbiq qilish ishiga katta hissa qo’shdilar.
4

II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 Alkoloidlar haqida umumiy tushuncha
O’simliklar (qisman h ayvon) to’qimalarida tayyor h olda bo’ladigan asosli
(ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo’lgan azotli murakkab organik
birikmalar alkaloidlar deb ataladi. Alkaloid arabcha alqali ishqor va yunoncha eydos
o’xshash (simon) so’zlaridan iborat bo’lib, ishqorsimon birikma degan ma’noni
bildiradi. Bu alkoloidlarning asosli xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. 1819 yilda
Meysner sabadilla o’simligidan asos xossali birikma ajratib oldi va uni birinchi bo’lib
alkaloid deb atadi. [2,10]
Tarkibida alkaloid bo’lgan o’simliklar qadimdan ishlatib kelinsada, bundan
taxminan 200 yil muqaddam alkaloidlarni o’rganish va tekshirish soxasida ilmiy
ishlar boshlandi. 1792 yilda fransuz olimi Furkrua xin daraxti po’stlog’i tarkibidagi
alkaloidlarni tekshirdi va ularni mumsimon xolida ajratib oldi. 1797 yilda Bolee,
1804 yilda Derozi xamda fransuz farmatsevti Segen opiy alkaloidlaridan narkotin
bilan morfin ajratib oldi va uni opiy tuzi deb atadi.
Shunday bo’lsada, alkaloidlarni tekshirgan birinchi kishi nemis dorixonachisi
Sartyurner xisoblanadi. U 1806 yilda opiydan kristall xolda alkaloid ajratib oldi va
1811 yilda bu birikmaga morfin deb nom berdi. Bu yangilik juda katta qiziqish
uyg’otdi, chunki shu paytgacha o’simlikda fakat nordon, yoki neytral xarakterga ega
bo’lgan moddalar bor deb o’ylashgan, asosli xossaga ega bo’lgan sintetik organik
moddalar esa keyinroq (1848) ochilgan.
Alkaloidlar o’simliklar dunyosida keng tarqalgan. q uyidagi oilaning vakillari
alkaloidlarga boy: lolaguldoshlar (l iliaceae ); chuchmomadoshlar (amaryllida cea e);
kendirdoshlar (arocynaceae); ayiqtovondoshlar ( Ranun cu laceae ); ko’knordoshlar
(Papa v eraceae); dukkakdoshlar (Fabaceae); ituzumdoshlar ( Solan aceae) va boshqalar.
Shu davr ichida bugun er yuzida ajratib olingan va tasvirlangan 4959 ta alkaloiddan
faqat birgina kendirdoshlar oilasiga 897 tasi to’g’ri keladi.[2,11]
5

Quyida keltirilgan jadvalda juda muxim alkaloidlarning ochilishi sanasi
keltirilgan .
1-jadval
Alkaloid nomi Ochilish yili
Kim tomonidan ochilgan
Morfin 1806 Sertyurner
Xinin 1820 Kabentu
Nikotin 1828 Paselt va Reymant
Atropin 1831 Layn
Kodein 1832 Robiks
Okonitin 1833 Reychir va Resse
Teofillin 1842 Voskresenskiy
Garmin 1847 Fritge
Kokain 1860 Niman
Pilokarpin 1875 Ardi
Efedrin 1887 Nagal
Skopolamin 1888 Shmidt
Ioximbin 1896 Shpigel
Lobelin 1921 Viland
Anabazin 1926 Orexov
Salsolin 1933 Orexov va Preskurnina
Paxikarpin 1933 Orexov, Robinovich, Kanovalova
Platifillin 1935 Kanovalova va Orexov
Sferofizin 1944 Rubinshteyn va Menshikov
6

O’simliklarning tarkibida juda oz miqdordan tortib, to 10-15%, ba’zan 25% gacha
alkaloidlar bo’lishi mumkin. O’simliklarda bir-biriga yaqin ko’pgina alkaloid bo’ladi.
Alkaloidlar uchun eng xarakterli bo’lgan o’rni o’simlik organizmida tayyor xolda
bo’lishi va ular o’simlikning xayot faoliyati natijasida xosil bo’lishi. [2]
Tarkibida alkaloidlar bo’lgan o’simliklarni sinflarga bo’lishda uni tarkibidagi
alkaloidning uglerod azotli skletining tuzilishi asos qilib olingan. SHunga ko’ra
dorivor vosita sifatida ishlatiladigan alkaloidlar va uning o’z tarkibida saqlovchi
dorivor maxsulotlar quyidagi sinflarga bo’linadi.
1. Ochiq zanjirli (atsiklik) va azot yon zanjirda bo’lgan alkaloidlardir. Atsiklik
alkaloidlarga sferofizin, azot yon zanjirda bo’lgan alkaloidlarga efedrin, kapsaitsin,
kolxitsin va boshqa alkaloidlar kiradi.
2. Pirrolidin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Pirrolidinning oddiy unumlariga gigrin,
kuskgigrin va boshqa alkaloidlar kiradi.
3. Pirrolizidin - geliotridin (pirrolidinning ikki molekulasini azot orqali jipslangan
birikmasi) unumi bo’lgan alkaloiddir. Pirrolizidin unumiga platifillin, sarratsin,
trixodesmin va boshqa alkaloidlar kiradi.
4. Piridin va piperidin unumlariga koniin, lobelin, nikotin, anabazin, pelterin va
boshqa alkaloidlar kiradi.
5. Tropan unumi (piperidin bilan pirrolidinni azot orqali jipslangan birikmasi)
bo’lgan alkaloididir. Tropan unumiga atropin, giossiamin, skopolamin, kokain va
boshqa alkaloidlar kiradi. Sekurinin alkaloidi xam piperidin bilan pirrolidinni
jipslangan birikmasining unumiga (lekin tropan unumi emas) kiradi.
6. Xinolizidin (piperidinni ikki molekulasini yoki piperidin va piridinni azot
orqali jipslangan birikmasi) unumlari bo’lgan alkaloidlardir. Xinolizidin unumlariga
paxikarpin, sitizin, termopsin, nufaridin va boshqa lupinan alkaloidlar kiradi.
7

7. Xinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Xinolin unumlariga xinin, sinxoxin,
exinoksin va boshqa alkaloidlar kiradi.
8. Akridin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Akridin unumiga rutadoshlar oilasiga
mansub ba’zi tropik o’simliklarning alkaloidlari kiradi. Bu gurux alkaloidlar tabiatda
kam tarqalgan.
9. Izoxinolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Bu gurux alkaloidlar o’simliklar
dunyosida keng tarqalgan. Ularga izoxinolinni oddiy unumlari (salsolin, salsolidin va
boshqalar), benzilizoxinolin (papaverin, narkotin va boshqalar), finantrenizoxinolin
(morfin, kodein, tebain va boshqalar), xamda izoxinolinning ikki molekulasini
birlashgan birikmasi - dezoxinolin (berberin tipidagi alkaloidlar) unumlari bo’lgan
alkaloidlar kiradi.
10. Indol unumlari bo’lgan alkaloidlar. Indol unumiga strixnin, drutsin, rezerpin,
aymalin, serpentin, fizostigmin, garmin, brevikollin, vinkamin, vinblastin, shoxkuya
o’simligining alkaloidlari va boshqa alkaloidlar kiradi. Bu gurux alkaloidlar xam
o’simliklar dunyosida ancha keng tarqalgan.
11. Imidazol unumlari bo’lgan alkaloidlar. Imidazol unumlariga telokarpin va
boshqa alkaloidlar kiradi.
12. Xinazolin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Xinazolin unumlariga febrifugin,
izofebrifugin, peganin va boshqa alkaloidlar kiradi.
13. Purin unumlari bo’lgan alkaloidlar. Purin unumlariga kofein, teobromin,
teofillin va boshqa alkaloidlar kiradi.
14. Diterpen unumlari bo’lgan alkaloidlar. Diterpen unumlariga elatin, delsimen,
sistillikakonitin, akanitin, zongorin va boshqa alkaloidlar kiradi.
15. Siklopentanopergidrofenantren unumlari bo’lgan alkaloidlar (steorid
alkaloidlar). Steroid alkaloidlarga salasonin, solanin, chakonin, psevdopervin,
beratrozin va boshqalar kiradi. [2]
8

2.2. Qalampir - qadimiy dorivor o’simlik
Qalampir o’simliginig m е vasi - (Плод стручкового перца) - Fructus capsici.
O’simlikning nomi. Qalampir (garmdori) - (Стручковий перец) - Capsicum
annuum.
Oilasi. Ituzumdoshlar - (пасленовые) - Solanaceae.
Bir yillik bo’yi 30 - 60 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi yashil
rangli, tuksiz, qirrali bo’lib, qismidan boshlab shoxlangan. Bargi oddiy, ellipssimon
yoki tuxumsimon, t е kis qirrali, uchli tuksiz ski tukln, ustki tomoni to’q yashil, pastki
tomoni ochroq va tomiri bo’rtib chiqqan bo’lib, bandi bilan poyada k е tma - k е t
o’rnashgan. Gullari yirik, to’g’ri, barg va shoxlarining qo’ltig’ida yakka - yakka yoki
ikkitadan pastga osilgan xolda joylashgan. Gulkosachasi qo’ng’irsimon, 5 ta
birlashgan kosachabargdan tashkil topgan. Gultojisi oq rangli, g’ildiraksimon 5 ta
birlashgan tojbargdan iborat. Otaligi 5 ta, onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga
joylashgan. [5,2]

Mеvasi - kam suvli, qalin po’stli,
ko’p urug’li, danaksiz xo’l mеva.
Qalampirning bir qancha navlari bo’lib,
ular mеvasining tuzilishi, rangi va
achchiqligiga qarab bir - biridan farq
qiladi, o’stiriladigan navlarning mеvasi
9

yaltiroq, qizil, to’q qizil, sariq - qizil va sariq mеvasi achchiq, o’rtacha achchiq va
chuchuk bo’ladi.
Tibbyot da faqat achchiq qalampir ishlatiladi.
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot yaltiroq, konussimon, yupqa
po’stli (xo’lligida qalin bo’ladi) ichi kovak m е vadan iborat. M е va uzunligi 8 -12 sm,
ko’ndalangiga 4sm, ichida m е vaning uchigacha е tib bormagan to’sig’i bo’ladi. Bu
to’siqqa juda ko’p navda urug’lar joylashgan, urug’i yassi, buyraksimon, sarg’ish,
achchik mazali, diam е tri 55 mm atrofida bo’lib, ustki tomonida mayda g’unchalari
bor. [2,11]
Mahsulot xidsiz va juda achchiq bo’ladi.
Kimyoviy tarkibi. Kapsaitsin alkaloidi, efir moyi, yog’, yog’ karatinoidlar va
askorbin kislotasi saqlaydi.
Kapsaitsin
Dorivor pr е paratlar. Nastoyka - Tinctura capsici nastoyka r е vmatizm va
shamol-laganda suriladigan murakkab suyuq qalampir surtmasi - Linimentum Capsici
Compositum va sovuq urgan е rni davolashda ishlatiladigan surtma xamda kapsitirin.
Capsitirinum pr е parati tarkibiga kiradi. Qalampirning quyuq ekstrakti - qalampir
plastiri - Emplastrum Capsici tayyorlanadi. [7,10]
2.3. Qalampir mahsulotining tibbiyotda qo’llanilishi
va ulardan olinuvchi dorivor preparatlar
10

Qalampir — ituzumdoshlarga
mansub chala buta, buta yoki ko’p yillik
o tsimon o’simliklar turkumi, sabzavotʻ
ekini. Yovvoyi holda Amerikaning tropik
o’rmonlarida uchraydi. Issiqsevar
o’simlik.
Yurak va qon-tomirlari himoyalaydi
Xitoy olimlari ta’kidlashicha, qizil qalampir ichidagi kapsaitsin va uni
kapsaitsinoidlari yurak va qon-tomir kasalliklari oldini oladi.
Gonkong Hitoy Univenrsitetida (Chinese University of Hong Kong) hayvonlarda
o’tqazilgan tekshiruvlarda kapsaitsin organizmdagi “yomon” xolesterinni
kamayishiga yordam beradi va aterosklerotik pilakchalarni kichaytiradi. Undan
tashqari, qizil qalampirdagi moddalar qon-tomirlarini spazmga olib keluvchi
siklooksigenaza-2 genini aktivligini kamaytiradi, va buni natijasida bosh
miya, yurak va boshqa organlarga qon ta’minlanishi yaxshilanadi.[1]
Semirishni oldini oladi
Yuqori kaloriyali ovqat ortiqcha kilogrammlarni to’planishiga olib keladi, o’tkir
esa, agar olimlarga ishonsak, vazn kamaytiradi. Laborator tekshiruvlar shuni
ko’rsatadiki, kapsaitsin organizmni kamroq ovqatlanishiga va yog’ to’qimasini
erishiga olib keladi.
Buni mexanizmini bilish uchun Daegu National University olimlari laborator
kalamushlarda eksperiment o’tqazishdi. Hayvonlarga yog’ga boy ovqatni berishdi va
ularni 2 guruhga bo’lishdi: birinchisiga kapsaitsin berishdi, ikkinchisiga — yo’q.
Tekshiruv ohirida “achchiq”ni iste’mol qilganlar 8% ga vazn tashlashdi. Olimlar
kapsaitsin ta’sirida yog’ to’qimasida yog’ni eritadigan kamida 20 oqsilni miqdori
o’zgarganini aniqlashdi.[1]
11

Shamollashni davolashda yordam beradi
Noallergik rinit degan kasallik bor.
Burun bitishi har xil sabablar bilan kelib
chiqishi mumkin — klimat, parfyumeriya,
havo. Ko’pchilik odamlarda noallergik rinitni
keltirib chiqaruvchi sababni topish ildojisi
bo’lmay qoladi, bu kasallikni davolash ham
kam effektiv.[1]
Sinsinnati Universiteti olimlari (University of Cincinnati, AQSH)
ta’kidlashlaricha, yangi dorilarni kapsaitsin asosida ishlab chiqarish mumkin. Klinik
eksperimentda bir guruh kasallarga platsebo bilan sprey berishdi, ikkinchi guruhga —
kapsaitsin bilan. “Qalampirli” spreyni ishlatganlar 1 daqiqadan kamroq vaqtda nafas
olish yengillashganini aniqlashdi. Lekin kapsaitsinli sprey shunchalik achchiqki uni
faqat anestetik bilan birga ishlatish mumkin.
Ichak saratonidan himoyalaydi
Ichak shilliq qavati hujayralarida epitelial o’sish faktori reseptori — EGFR bor.
Normada u shilliq qavatni har 4-6 kunda yangilanishiga olib keladi. Agar EGFR juda
ham aktiv bo’lib ketsa, hujayralar “tomi ketadi” va bu saraton rivojlanishiga olib
kelishi mumkin. Ichaklarda yana bitta reseptor bor — TPRV1. U EGFR ta’sirida
aktivlashadi va bu reseptor aktivligini kamaytiradi. Kalfiorniyalik olimlar kapsaitsin
TRPV1ni aktivlashtirib EGFR ni ortiqcha aktivligini bosishini va shu bilan ichak
saratonini rivojlanishini xavfini kamayishini aniqlashdi. Bu lekin hali qayta
tekshiruvga loyiq.[1]
12

Jigarni himoyalaydi
Jigarning har xil kasalliklari
(hammasi emas) jigarni fibroziga —
normal jigar hujayralarini o’rniga
biriktiruvchi to’qima o’sib ketishiga olib
keladi. Bu jarayonda yulduzchali
hujayralar muhim amiyatga ega. 2015 yil
izlanishlari kapsaitsin jigarni fibrozdan
himoyalashini isbotlashdi.
Eksperimentlarda olimlar sichqonlarni o’t yo’llarini bog’lab jigar uchun eng
toksik moddalardan biri — to’rt xlorli uglerodni qiritishdi. Bir vaqtda kapsaitsin ham
berishdi. “Qalampir terapiyasi” jigarni shikastlanishini to’htatishda yordam berdi.
2017 yil yanvar oyida Vermont shtati Universiteti olimlari (University of
Vermont, AQSH) ohirgi 23 yildagi 16 million amerikanliklarni ovqatlanish tuzilishini
va uzoqligini baholashdi. Natijalar shuni ko’rsatdiki, qizil qalampir iste’molchilari
12% kamroq vafot etishadi, 13%ga ularda kutilmagan o’lim havfi kamroq. Buni
sababi aniq nimadan ekanligini olimlar hozircha aytisholmayapti. Tahmin bo’yicha,
kapsaitsin organizmdagi “yomon” xolesterinni kamayishiga yordam beradi va
aterosklerotik pilakchalarni kichaytiradi va bu von-tomirlarga pozitiv ta’sir qiladi.[1]
Vitamin C bilan oziqalantiradi
Qaysi mahsulotlardan C vitamini ni olishadi? Birinchi bo’lib hayolga limon
keladi, lekin aslida limonda vitamin C uncha ko’p emas. Siz hayron qolarsiz, lekin C
vitamini chili qalampirida xam yuor — 100 grammida 118 mg askorbin kislotasi (C
vitamin) bor. Lekin, ko’p miqdorda achchiq qalampirni yeyish, albatta, juda mushkul.
[1]
13

Ko’krak bezi saratoni ni davolashga yordam beradi
Biz TRPV1 reseptorini ichak saratoni to’g’risida gap ketganida aytib o’tgan edik.
2016 yili Boxumdagi Rur universiteti (Ruhr-Universität Bochum, Germaniya)
kapsaitsinning ko’krak bezi saratonidagi rolini o’rganib chiqishdi.
Eksperiment uchun uchta negativ o’smalar turi tanlangan edi — ularni davolash
juda qiyin va prognozi yomon. Olimlar TRPV1 reseptorni kapsaitsin yordamida 9
holatda aktivlashtirishdi. Natijada o’sma hujayralari sekinroq bo’lina boshlashdi,
ximiodorilar ta’sirida ko’proq nobud bo’lishdi, metastazlash hususiyati kamaydi.
Qizil qalampir ko’p holatldarda foydali, lekin uni ko’p iste’mol qilisham yaxshi
emas. Kasalliklarda dorilar o’rnini bosa olmaydi. Oshqozini xasta bemorlar esa
qadampirdan ehtiyot bo’lishlari kerak.[1]
III. TAJRIBAVIY QISM
3.1 Qalampir mahsuloti tarkibidagi alkoloidlarni umumiy cho’ktiruvchi
reaktivlar orqali aniqlash
Alkaloidlarga sifat r е aktsiyalar qilish uchun t е kshirilayotgan mahsulotdan sirka
kislotasini suyultirilgan eritmasi yordamida Yurash е vkiy usuli bo’yicha ajratma
tayyorlandi.
14

R е aktsiya natijasida qisman loyqa hosil bo’lsa, r е aktsiya natijasini bitta +”
bilan, agar quyuq loyqa bo’lsa ikkita +” bilan, agarda cho’kma hosil bo’lsa uchta +”
bilan b е lgilandi.
Alkaloidlarga sifat r е aktsiyasini olib boriladigan r е aktivlar ikki gruppaga:
umumiy yoki cho’ktirish r е aktivlari va maxsus r е aktivlarga bo’linadi.
Kompl е ks yodidlar: Vagn е r, Marm е , Bushard, May е r r е aktivlari.
Kompl е ks kislotalar (Zonn е nsht е yn, B е rtran, Sh е ybp е r r е aktivlari va ba'zi
kislota xususiyatiga ega bo’lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislotasi).
Og’ir m е tall tuzlari (simob, oltin, platina tuzlari).
Mahsulotda qanday alkaloid borligini bilish uchun har bir alkaloidga xos rangli
r е aktsiyalar, ya'ni maxsus r е aktsiyalar bilan aniqlandi. Bu r е aktsiyalar natijasida
alkaloid mol е kulasidan suv mol е kulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib
oluvchi r е aktivlar, ald е gidlar bilan kond е nsatsiyaga kirishi mumkin. Natijada har bir
alkaloidga xos turli rangdagi mahsulotlar hosil bo’ldi.
15Reaktivlar
Umumiy yoki
cho'ktirish
reaktivlari
Kompleks yodidlar
Kompleks
kislotalar
Og'ir metall tuzlari
Maxsus reaktivlar
K2Cr 2O7, KCIO 4,
H2O2,
konts еntrlagan
sulfat, nitrat,
xlorid va boshqa
kislotalar,
formalin

Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli r е aktsiyalarda konts е ntrlagan sulfat, nitrat,
xlorid va boshqa kislotalar, formalin. Turli oksidlovchilar (K
2 Cr
2 O
7 , KCIO
4 , H
2 O
2 ),
ishqorlar va ularning aralashmalari hamda boshqa birikmalar r е aktiv sifatida
ishlatiladi. Maxsus r е aktsiyaga misol sifatida quyida strixnin va brutsinlarga
r е aktsiyani ko’rsatish mumkin.
Alkaloidlarga xos sifat reaksiyalar. Alkaloidlarni aniqlash uchun o’tkaziladigan
sifat reaksiyalarni 2 ta katta guruxga bo’lish mumkin:
1. Umumiy - cho’ktiruvchi reaksiyalar.
2. Xususiy (ba’zi alkaloidlarga xos) - rang xosil qiluvchi reaksiyalar.
Maxsulot tarkibida alkaloidlar bor – yo’qligini aniqlash uchun umumiy
(cho’ktiruvchi) reaksiya quyidagicha bajarildi.
100 ml hajmli kolbaga maydalangan maxsulotdan 1 g solib, uning ustiga xlorid
kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyildi va suv xammomida 5 min davomida
qizdirildi (alkaloidlar maxsulotdan tuz xolida ajralib chiqdi). Kolbadagi suyuqlik
sovigandan so’ng filtrlandi. Bir nechta chinni idishchaga bir necha tomchidan filtrat
solib, unga yuqori ko’rsatilgan umumiy cho’ktiruvchi reaktivlardan 1-2 tomchidan
qo’shildi.
Eritma ko’pgina reaktivlar (kamida 5-6 xil reaktiv) bilan cho’kma hosil qildi, bu
esa alkaloid borligidan dalolat berdi.

2-jadval
Reaktiv nomi Formulasi
Sharoit Reaksiya
16

natijasi
Vagner reaktivi J
2 + KJ Kis-li qo’ng’ir
Bushar reaktivi J
2 + KJ Kis-li qo’ng’ir
Meyer reaktivi HgJ
2 +KJ(K
2 Hg
2 J
4 ) Kis-li qo’ng’ir
Marme reaktivi CaJ
2 +KJ(K
2 Ca J
4 ) Kis-li qo’ng’ir
Dragendorf reaktivi BiJ
3 +KJ(K Bi J
4 ) Kis-li To’q
sariq,
Zonenshteyn reaktivi Fosformolibden
k-ta H
3 PO
4 ∙12MoO
3
∙2H
2 O Kis-li Sariq,
yashil
Bertran reaktivi Kremnivolfram k-ta
SiO
2∙ 12WO
3∙ 4H
2 O Kis-li Oq
Shaybler reaktivi Fosforvolramli k-ta
H
3 PO
4∙ 12WO
3∙ 2H
2 O Kis-li Oq
10% tanin reaktivi Kis-li Sarg’ish
1% pikrin kislota Kis-li Sariq
5% platina xlorid H
2 PtCl
6 Kis-li Oq
5% sulema HgCl
2 Kis-li Oq
5% oltin xloridi AuCl
4 ∙ 4H
2 O Kis-li Oq
Xulosa: mahsulotdan ajiratib olingan ajratma barcha umumiy cho’tiruvchi
reaktivlar bilan ijobiy natija berdi ya’ni bertran, Sheybler reaktivlari hamda 5%li
platina xlorid, 5%li sulema, 5%li oltin xlorid eritmalari tasirida oq cho’kma, Vagner,
17

Bushar, Meyer, Marme reaktivlari tasirida qo’ng’ir cho’kma, 10%li tannin va 1%li
pikrin kislota tasirida oq cho’kma hosil bo’ldi.
3.2. Qalampir mahsuloti tarkibidagi alkoloidlar xromatografiyasi
Xromatografik analiz qilish
1 gr maydalangan mahsulotni 100 ml hajmli kolbaga solib, unga 25 ml 1%
xlorid kislotasini quyildi va bir soat davomida chayqatildi yoki 5 minut davomida
q aynayotgan suv hammomida qizdirildi. Aralashma sovutilib 100 ml hajmli
b o’ luvchi voronkaga filtrlandi va ishqoriy sharoitgacha (f е nolftal е in bo’yicha)
ammiak q o’shildi. Undan k е yin alkaloidlar xloroform bilan chayqatib ajratib olindi.
Ajratma kapillyar yordamida xromatografiya qog’ozini start liniyasini b е lgilangan
nuqtasiga tomizildi va xromatografik qog’ozni H-butanol-sirka kislotasi-suv (5:1:4)
sist е masi solingan kam е raga joylashtirildi. Xromatogrammani quritildi va
Drag е ndorf r е aktivi modifikatsiya usuli bilan tayyorlangan eritmasi bilan pulv е rizator
yordamida s е pildi. Alkaloidlar to’q - sariq yoki to’q - qizil dog’ bo’lib ko’rindi.
Xromatogrammani quritilgandan k е yin unda topilgan moddani Rf ni aniqlandi.
Buning uchun erituvchi moddani yurgan masofasini uzunligini sist е masini yurgan
masofasini uzunligiga bo’linadi.
18

Rf = a
b
Xulosa: Qog’oz xromatografiyasida silufol plastinkaga dragendorf reaktivi bilan
ishlov berilganda alkoloidlar to’q sariq yoki to’q qizil dog’ bo’lib ko’rindi. Bu ham
fructus capsici tarkibida alkoloidlar mavjudligidan dalolat beradi.
19

IV. XULOSA
Men qalampir o’simligini taxlil qilishda shunday xulosalarga keldimki, ushbu
o’simlik dorivorlik xususiyati bilan boshqa o’simliklardan ajralib turadi. U
qadimdanoq turli dori shakli sifatida tibbiyotda qo’llanilib kelinadi. O’zida biologik
aktivligi yuqori bo’lgan kapsaitsin alkoloidini saqlaydi. Shu tufayli bir necha xil
terapevik xususiyatlarni namoyon qiladi. Xususan t ananing immunitetini yaxshilash;
oshqozon yarasida; melanin ishlab chiqarishni rag'batlantirish; serotonin ishlab
chiqarishni oshirish; yuqori va quyi oshqozon-ichak traktida qisqarish xususiyatlarga
egaligi tufayli ilmiy tibbiyotda foydalaniladi. Oddiy qalampirni tabobatimiz
durdonasi sifatida tariflash mumkin.
Tajribam davomida men fructus capsici tarkibidan alkoloidlar aralshmasini
ajratib olib, ularni tozalab so’ng alkoloidlarga xos umumiy cho’ktiruvchi reagentlar
bilan reaksiyani amalga oshirdim. Bunda barcha reaksiyalar ijobiy natija berdi
(vagner reaktivi bilan qo’ng’ir rang, mayer reaktivi bilan qo’ng’ir rang, dargendorf
reaktivi bilan to’q sariq va Zonenshteyn reaktivi bian sariq, yashil rang hosil bo’ldi )
Tajribamning ikkinchi qismida esa ushbu tayorlagan ajratmada xromatografik tahlilni
amalga oshirdim. Qog’oz xromatografiyasida silufol plastinkaga dragendorf reaktivi
bilan ishlov berilganda alkoloidlar to’q sariq yoki to’q qizil dog’ bo’lib ko’rindi. Bu
ham fructus capsici tarkibida alkoloidlar mavjudligidan dalolat beradi.
Xulosa so’nggida shuni ifodalash mumkinki qalampir dorivor o’simlik sifatida
bebaho ahamiyatga ega. Uni yetishtirishni yo’lga qo’yish, alkoloidlar arashmasini
ajratib olishning yanada samarali yo’llarini izlab topish, ular asoaida sintezlanuvchi
dori preparatlarini yaratish muhim masala bo’lib hisoblanadi.
20

V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Internet ma’lumotlari: « Med-info.uz » nashri ©
2. Хolmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent.
Fan , 2007.
3. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы анализа.
Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990.
4. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T. «ToshDAU»
2002
7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов /
В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые
страницы», 2003.
8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru
9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 1996.
10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев,
В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C .-115-126.
11. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii
рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
12. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. –Т.
13. П y латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн Сино,
2002. – 360 б
21

MUNDARIJA.
I. KIRISH…………………………………………………………………………….2
II. ADABIYOTLAR SHARXI…………………………………………………..….4
2.1 Alkoloidlar haqida umumiy tushuncha………………………………………..….4
2.2. Qalampir - qadimiy dorivor o’simlik…………………………………………….8
2.3. Qalampir mahsulotining tibbiyotda qo’llanilishi……………………………..….9
III. TAJRIBAVIY QISM……………………………………………………….….14
3.1 Qalampir mahsuloti tarkibidagi alkoloidlarni umumiy cho’ktiruvchi reaktivlar
orqali aniqlash………………………………………………………………….……14
3.2. Qalampir mahsuloti tarkibidagi alkoloidlar xromatografik tahlili……………...17
IV. XULOSA……………………………………………………………………..…18
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….…19
22

Qalampir o’simligining dorivor xususiyatlarini o’rganish

Sotib olish