Qashqadaryo vohasini arxeologik yodgorliklar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	73.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Qashqadaryo vohasini arxeologik yodgorliklar

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….2-3
I – BOB. Qashqadaryo vohasini arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi.
1.1 Qashqadaryo vohasi davr arxeologik yodgorliklari……………………...4-11
1.2 O’rta asrlar davriga oid Qashqadaryo vohasi arxeologik yodgorliklari…12-18
II – BOB. O’rta asrlarga oid Qashqadaryo vohasi arxeologik maskanlar.
2.1 Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar davri tarixi va madaniyatiga tutgan
o’rni…………………………………………………………………………..19-23
2.2 Yerqo’rg’on arxeologik yodgorligi………………………………………24-27
Xulosa………………………………………………………………………..28-29
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan
so’ng mamalakatimiz rivojlanishning turli jabhalarida tub o’zgarishlar sodir bo’la
boshladi. Jumladan ijtimoiy fanlarga bo’lgan qiziqish tobora kuchayib,
tariximizning dolzarb muoammolari izchil va chuqurroq o’rganish, yuksak
tarixiymadaniy an’analarini targ’ib qilish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega
bo’lib bormoqda.
Vatanimizning tarkibiy qismi bo’lgan Qashqadaryo vohasining qadimgi va
o’rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari, xususan, ilk temir davridan o’rta
asrlargacha bo’lgan davrlarga oid ilk shahar manzilgohlar, diniy inshoatlarni
o’rganish orqali qadimgi va o’rta asrlar tarixi va madniyatini yoritib berish tarixchi
mutaxassis olimlar oldida turgan dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
YUNESKO Bosh konferensiyasining 32- sessiyasida Shahrisabz shahrining
2700-yilligini nishonlash haqida qaror qabul qilindi. Shu munosabat bilan e’lon
qilingan O’zbekiston Respublikasining Birinchi prezidenti I.A.Karimovning
“Shahrisabz shahrining 2700-yilligi nishonlashga tayyorgarlik to’g’risida” (2002-
yil 29 mart) qarorlari jahon tarixi va madaniyatida alohida o’rin tutgan Shahrisabz
shaxrining yubiley tadbirlariga tayyorgarlik ishlarni jadallashtirib yubordi. Bu sana
munosabati bilan O’zbekiston Respublika Birinchi prezidenti Islom Karimov
tashabbusi bilan Shahrisabz shahrining tarixiy yodgorliklarini ta’mirlash va tiklash
ishlari amalga oshirildi.
Qashqadaryo vohasi yurtimizning qadimiy odamlar yashagan maskanlardan
biridir. Qashqadaryo tarixini o’rganishimizda bizga arxeologik maskanlarni
o’rganilishi, yurtimiz tarixini yanda boyitishga sababdir. Bugungi kungacha
Qashqadaryo vohasidan juda ko’plab tarixiy joylar topilgan. Ushbu kurs ishimida
Qashqadaryo vohasining o’rta asrlar davriga oid bo’lgan arxeologik maskanlarni
o’rganishga bizga ta’lim bergan ustozlarimning maslahatlari bilan kirishdim.
Mavzuning maqsadi va vazifasi Kurs ishimizning maqsadi Qashqadaryo
vohasining o’rta asrlarga oid bo’lgan arxeologik manzilgohlarni o’rganish,
2

Vazifalari esa
- Qashqadaryo vohasini arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi;
- Qashqadaryo vohasi davr arxeologik yodgorliklari;
- O’rta asrlar davriga oid Qashqadaryo vohasi arxeologik yodgorliklari;
- Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar davri tarixi va madaniyatiga
tutgan o’rni;
- Yerqo’rg’on arxeologik yodgorligining o’rganilishidir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Qashqadaryo vohasining O’rta asrlar davriga
oid bo’lgan arxeologik manzilgohlarini o’rgangan tarixchi-arxeolog olimlardan V.
Bartold 1
, A. N. Vyatkin 2
, A. Yu. Yakubovskiy 3
, M. Masson 4
, S. K. Kabanov 5
yurtimiz arxeologlaridan Y. G’ulomov, Mirg’iyosov, R. H. Suleymonov, E.
Rtvladze, A. Sagdullayevlarning 6
keltirib o’tishimiz joyiz. Aynan mana shu
olimlarning arxeologik tadqiqotlari, ilmiy izlanshlari Qashqadaryoning vohasining
O’rta asrlar davriga oid bo’lgan shaharlarini yoshini aniqlashda va O’rta Osiyo
shaharsozlik madaniyatida tutgan o’rnini belgilashda muhim poydevor bo’lib
xizmat qildi.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Бартольд.В.В. Кеш, Соч Т.III М.1965 460-с., Бартольд В.В. Задачи русского Востоковедения в Туркестане.
Соч. т.9.- М., 1977.
2
Вяткин В..Афрасиаб-городище былого Самарканда.-Самарканд. 1927.
3
Якубовский. А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение Средней Азии за 20-лет. // М.1940
4
Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция ТАШГУ(КАТЭ) по изучение
восточной половины Кашкадарьинской области// Т.1977.
5
Кабанов С.К Нахшеб на рубеже древности и Средневековая (III-VIII) Т.1977.
6
Сулейманов Р.Х. Раскопки на городище Еркурган.//АО 1979. - М., 1980. // Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т.,
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989. // Сагдуллаев А.С Древние поселения Кашкадары СаУ.N 7. 1979.
3

I – BOB. Qashqadaryo vohasini arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi.
1.1 Qashqadaryo vohasi davr arxeologik yodgorliklari
Qashqadaryoning poytaxti Sho’robsoy vohasidan Osuvdaryoning o’rta
oqimiga, Kitob shahri rayoniga ko’chadi. Kitob shahrining hozirgi imoratlari
ostida mil.avv III asr milodiy VII asr qatlamlari yashirinib yotibdi. Antik davrda
madaniy aloqalar va o’zar ta’sir (grek va mahalliy madaniyatlar qo’shilishi)
shuningdek savdo va pul munosabatlarning jadal rivojlanishi bilan izohlanadi.
Bularning barchasi markaziy osiyo turli viloyatlari o’rtasida rasmiy aloqa va savdo
yo’llarning shakllanishiga olib keladi.
Arexologik manbalari Qashqadaryo vohasi aholisining qadimgi diniy
qarashlari bilan bog’liq masalani o’rtaga qo’yish imkonini berdi. Tadqiqotchi
olimlarning fikriga tayangan holda A.Omelchenko Janubiy So’g’dning sharqiy
qismidagi antik davr manzilgohlarni topologik va ichki tuzulishini quydagicha
o’rganib chiqadi: Viloytning markaziy shahri (Suse-Kitob, maydoni 40gektar)
alohida tumanlarning sobiq markazlari bo’lgan turli joylarda joylashgan yirik
manzilgohlar(Sho’robsoydagi Saroytepa-Olvontepa, maydoni 8-9 gektar:
Ayoqchisoydagi-Kattajartepa maydoni 6.5 gektar: Toldisoy va Guldarasoydagi
Qayrag’ochtepa I va Qayrag’ochtepa II maydoni 10-20 gektar: Qorabog’daryodagi
Kattakontepa maydoni 7-8 gektar). Tadqiqotchining fikriga ko’ra janubiy
So’g’dning sharqiy qismida joylashgan Antik davr manzilgohlarning umumiy
maydoni 130 gektarga teng 1
. Qashqadaryo vohasi antik davr yodgorliklarida olib
borilgan qazishmalar natijasida olingan ma’lumotlar ushbu davr binokorlik
uslublari to’g’risida ma’lum xulosalar chiqarish imkonini beradi Yakkabog’
tumanidagi Parmonqultepa yodgorligida bir qancha xo’jalik xonalari ochib
o’rganilgan ularning devorlari paxsadan qurilgan.
Bu yerda balandligi 2.2 metr diametri 0.8 metrga teng
g’ishtli ustun saqlanib qolingan. Markaz ko’chirilishing siyosiy va iqtisodiy
sabablari bor edi. Yangi poytaxt shahar (Xitoy manabalardagi Suse) markaziy
Samarqand So’g’didan jom va Taxtaqoracha dovoni orqali Xisorning g’arbiy
1
А.С.Сагдуллаев. Қ адимги Кеш-Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар. Т. “Шарқ”. 1998. B .23.
4

tarmoqlaridagi bronza va undan nariga- shimoliy Baqtryaga olib boruvchi qadimgi
yo’llar chorrahasida strategik nuqtai nazardan juda qulay joylashgan edi.
Dastavval u ellin hukmdorlarning shimoliy
Qashqadaryodagi asosiy tayanch punkiti sifatida mo’ljallangan bo’lishi ehtimol.
So’ng So’g’da mustaqil dinastiyalarning qaror topishi butun KitobShahrisabz
vohasining markazi bo’lib qolgan yangi shaharning ravnaq topishiga
ko’maklashdi. Bir tomondan sug’orish tizmining rivojlanishi, ikkinchi tomondan
KitobShahrisabz vohasining markaziy qismida unumdor yerlar mavjudligi antik
davrda kanallar tarmoqlari kengayishiga olib keladi Sho’robsoy va Qashqadaryo
oralig’ida kamida uchta kanal aniqlanga soyning qiyi oqimidagi Saroytepa,
Nomsiztepa va boshqa manzilgohlarga Qashqadaryodan uzunligi 8 kmdan ziyod
bo’lgan Pistaxon kanali chiqarildi, uning sohili bo’ylab to’rt guruh mnazigohlar
bunyod etildi. Kanal boshida toshdan qurilgan to’g’on tizmi hozirgacha saqlanib
qolgan. Millod bo’sag’asida Oqchidaryoning o’rta oqimi bo’ylab yuqori saroy
kanali yaqinida uchta katta bo’lmagan kanal va ehtimol suv ombori ham barpo
etilgan. Urushdan keyin Respublika Fanlar Akamediyasining tarix va arxeologiy
institute Qashqadaryoning o’tmish obidalarni o’rganilishini va tadqiq etishni
rejalashtiradi. 1946-yildan boshlangan ish o’z natijalarini
berdi. Arxeologik tadqiqotlar asosan quyi Qashqadaryoda olib boriladi. Arxeologik
qazuv ishlaring dastlabki samaralari haqida S.K.Kabanov maqola va axborotlari
e’lon qilinadi. Umuman so’ngi o’rta asrdagi shimoliy Qashqadaryodagi kanallar va
ariqlar tarmog’i O’rta Osiyoda eng rivojlangan tarmoqlaridan biri deb hisoblanadi.
Voha aholisini hamda sug’orish tizmi asosiy inshoatlarini himoyalash uchun uncha
katta bo’lmagan qal’alar qurilgan. Podayotoqtepa shunday qal’a namunasidir.
Uning yuqori qatlami antik davr boshiga oid uni qurish uchun tanlagan joy
qulayligi tufayli mavjud sharoitda mudofaa masalasi maksimal darajada hal
qilingan. Podayotoqtepasoyning burilishida qator joylarda qo’shimcha devor bilan
kuchaytirilgan mustahkam soz tuproq qatlami ustiga qad ko’targan. Janub va sharq
tomonlarda uni eni 8-11 metr bo’lgan xandaq o’rab turgan: shimol va g’arb
tomondan qalinligi 3.5 metr bo’lgan devor yo’nilgan soz tuproqli paxsa hamda
5

xom g’ishtdan iborat bo’lgan. Sharqiy Qashqadaryo istehkomlari qo’shni
mintaqalar mudofaa inshoatlari bilan qiyoslash ularning rivojlanganlik darajasi
o’sha davrda O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan ilg’or namunalarga mos bo’lganini
ko’rsatdi. O’rta Osiyoning ko’hna
shaharlarida Markaziy So’g’dagi Afrosiyob va Shimoliy So’g’dagi Nurtepa,
Shimoliy Baqtryadagi Qiziltepa hamda Dalvarzintepada olib borilgan arxeologik
qazishmalar natijasida shunga o’xshash istehkomlar aniqlandi. Qayrog’ochtepadan
olib borilgan tadqiqotlar juda qiziqarli ma’lumotlarni berdi 1
. Bu yodgorlik
Qashqadaryo vohasi o’rta qismida joylashgan yirik antik davr yodgorligi bo’lib,
o’z hajmiga ko’ra faqat qadimgi Kitob shahar xarobasidan kichikdir. O’zining juda
katta hajmiga qarmasdan manzilgoh mudofaa devori bilan o’ralgan, ammo uni
o’rab turgan keng va chuqur irmoqlari o’ziga xos xandaq va tabiiy to’siq bazifasini
bajargan. Kitob o’rnidagi antik davr manzilgohi hisoblangan-ilk manzilgoh
Qalandartepa yoki Tepai Afrosiyob “Shohnoma” ning boshqa bir mashhur
qaharamon nomi bilan bog’liq. Islomgacha yaratilgan manbalarda bu hudud
to’g’risida ma’lumotlar I.Markvant asarida keltirib o’tilgan. Hozir bu ma’lumotlar
numizmatik matreallar bilan muayyan darajada to’ldirilmoqda. Vohaning
janubidagi Qayrog’ochtepa qal’asi hamda Kitob o’rnidagi poytaxt arki bo’lgan
Qalandartepadagi imoratlar Podayotoqtepa yuqori qatlamlari bilan bir davrga
oiddir. Mudofaa devorlari
baquvvat poydevor ustiga qurilish usuli so’ngi jez, ilk temir davriga borib taqaladi.
Bu vaqtda Orta Osiyo janubidagi shakllanayotgan shaharlar bo’lgan va ilk shahar
markazlaridagi qal’alar baquvvat asos poydevor ustida barpo etilgan 2
. Mudofaa
devorni shuningdek burjlar ham kuchaytirilgan. Asosan tekis joyda bunyod etilgan,
Kitob devori paxsadan ko’tarilgan ustidan to’g’ri burchakli, tamg’a bosilgan bir
necha qator xom g’isht terilgan paxsa qatlamlari orasida bordon bosilgan, u zahdan
va sho’rlanishdan asragan. Arxeologik tadqiqotlar ko’rsatilishicha mil.avv IV-III
asrlarda sharqiy Qashqadaryoda uy-joy imoratlari istehkomlar va jamoat
1
Равшанов П. Қарши тарихи. Т., Янги авлод, 2006. B .26.
2
Асқаров А. Энг қадимги шаҳар. - Т. 2001. B .58.
6

binolaridan farqli ravishda, asosan yarim yerto’lalardan va yengil bostirmasi
imoratlardan iborat bo’lgan. Bu majmualarda paxsa va antik davrga xos bo’lgan
kvadrat shakladagi xom g’isht uncha baland bo’lmagan devorlar va sandallar
uchun ishlatigan. Masalan Podayotoqtepa devori ichidan o’zaro bog’lanib ketgan
bostirmalar ostida uy- joy majmualari guruhi joylashagan. XX asrning 70-80
yillarida N.I Krashenninikova rahbarligidagi arxeologiya otryadi eng shimoly
Kitob tumanini tekshirdi. Sho’rob soy daryosi bo’ylab mustahkamlanmagan
manzilgohlar aniqlandi. Bu manzigohlardan tashqarida kulolchilik ishlab chiqarish
izlari ham saqlanib qolgan edi. Ilk antik davr, ilk temir asri manzilgohlarni topilishi
katta voqea bo’ldi. Qudratli mudofaa inshoatiga ega
bo’lgan bu manzilgohlarni o’rganish natijasida tadqiqotchilar vodiyning butun
viloyatga nom bergan qadimgi markazi Nautaka aynan shu yerda daryoni o’rta
oqimida joylashgan degan xulosaga keladi. Qazish ishlari bu manzilgohlar ellin
davrining boshidayoq obod qilingan bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. XX asrning
70-80 yillarida Qashqadaryo sharqiy qismining xaritasini tuzish bo’yicha keng
miqiyosida olib borilgan ish jarayonida antik va o’rta sarlar davri yodgorliklari
rayonlashtirish va tiplarga ajartish va dastlabki dehqonlar guruhlari kelgan davrdan
boshlab mintaqa madaniyatining rivojlantirish masalalari ko’rib chiqilgan. O’rta
Osiyoning janubi va markazini Janubiy So’g’d orqali bog’lovchi hamda qadimgi
davrlardan buyon mavjud bo’lgan ko’hna yo’llar muammosi alohida qo’yildi. Ayni
mahalda mil.avv III-II asrlarda Kitob hududida ancha mustahkam uylar qurilgan.
Ular odatda maxsus asos ustiga joylashgan O’rta Osiyo singari Sharqiy
Qashqadaryoda ham qurilishda yoppasida xom g’isht ishlatishga o’tila boshlangan.
Antik davrda odatda uylar xar-xil vazifani bajaruvchi bir necha xonadan iborat
bo’lgan. Maydoni 20-30 kv metr gacha borgan
turar joy xonalaridan tashqari unga albatta xumxona kirgan. Xumxonada (8-12 kv
metr) devor yonida yarimgacha yoki bo’g’zigacha yerga ko’milgan don, moy,
sharob saqlanadigan bir necha xum bo’lgan bazan xumlar turar joy xonalari ichida
joylashtirilgan.1 Xonalar shuningdek tashqaridan ko’mir cho’g’i keltirib solingan
manqal yordamida ham isitilgan. Xonalarning derazasi bo’lmagan ko’rinadi.
7

Hovliga olib chiquvchi eshiklar odatda ostonaga mahkamlangan yon ustunga
o’rnartilgan. IV-asrning oxiri V asrning boshiga kelib esa to’g’ri burchakli
g’ishtdan foydalanishga o’tilgan Sharqiy Qashqadaryoning Antik davrdagi
me’morchilik va qurilish texnikasi Baqtriya va yanada ko’proq markaziy So’g’d
texnikasiga monand bo’lgan. Buning sababi viloyat geografik jihatdan O’rta
Osiyoning mazkur ikki madaniy markazi oralig’ida joylashganligidir.
Makedoniyalik Aleksandr
yurishlari bilan bog’liq bo’lgan siyosiy o’zgarishlar, muhimi shu hodisalardan
keyin Old Osiyo va Yunonistonnig o’zidan ko’plab kishlar ko’chirib kelganligi
O’rta Osiyo mintaqasi moddiy madaniyatinng turli jihatlariga turli ta’sir ko’rsatdi.
Sharqiy Qashqadaryoda bu ta’sirning eng dastlabki izlaridan biri Podoyoqtepada
va Kitob o’rnidagi qadimgi shahar spool majmualarida kuzatiladi. Yangi shakllar
eng avvalo, uzunqadahlar, lagan va kosalar keng yoyilgan. Chekkasi past tomonga
yoki ichiga qaytarilgan, tubida xalqasimon bo’rtmasi bo’lgan, baliqdan
tayyorlangan taom solishga mo’ljallangan likopchani alohida ajratib ko’rsatish
mumkin. Ko’zalarda tutqich tanasida esa metal qolipni eslatuvchi xalqalar paydo
bo’ldi ayrim idishlar qo’sh quloqsimon shakl kasb etdi. Sopol sirtiga ishlov
berishning yangi texnikasi joriy qilindi. U qizg’ish jigarran angop bilan qoplanib,
jilov berildi, natijada idish laklangandek ko’rinadi. Avvalgi davrdan farqli ravishda
antik davrda ishlariladigan idishlardan faqat qozon va manqal qo’lda yasalardi.
Antik davrda Sharqiy Qashqadaryoda kulolchilik ravnaq topishida yuqori sifatli
tuproq qatlamlari muhim rol o’ynaydi. Bu davrda Janubiy So’g’dning sharqiy
qismida ishlangan sopol buyumlar butun O’rta Osiyoda hatto sopol tayyorlashda
don qozongan Baqtriya va Samarqand So’g’di singari markazlariga qiyoslaganda
ham eng yaxshisi edi. Topilmalardan ma’lum
bo’lishicha kundalik ro’zg’orda ishlatiladigan sopol idishlar qishloq kulolari
tomonidan yasalgani holda yuqori sifatli sopol asosan shahar markazlarida
tayyorlangan. Sharqiy Qashqadaryoda biroz qiya qilib ishlangan idishlardan
mil.avv II-I asrlar bo’sag’asigacha foydalanib kelingan ayni mahalada
ko’chmanchilar istilosodan so’ng So’g’d ellin davlarlarining siyosiy ta’sir doirasi
8

chiqqach, mil.avv II asr sopol majmualarida bir qator yangi shakllar yuzaga keldi.
Bikomus va Jom shakldagi qadahlar yaxlit yoki g’ovak poychadagi xush bichim
uzun idishlar balandligi 10-20 sm, diametrik 12-16 sm tarqala boshladi.
Shuningdek gardish ichkari tomon biroz qayrilgan chuqur kosalar va dardishi
tashqariga ancha qayrilgan nisbatan mayda kosalar ham keng tarqalagan edi. Har
ikkalasi bronza yoki kumushga o’xshahs rang beruvchi yuqori sifatli qizqish-
jigarran yoxud angop bilan qoplangan.
Yunonlarning idishlariga juda yaqin bo’lgan idishlar kam uchraydi. Milodiy
I asrga xumlar nisbatan takomillashtirilgan kulolchilik dastgohida yasalgan. Ular
hajmi kichik tuxumsimon shakl kasb eta boshl;agan, gardishi biroz ichkariga
qayrilib, qalinlashtiriligan. Saroytepada to’lqinsimon chiziqlarni orasiga olgan
konsentrik uyma naqsh solingan chelaksimon chuqur idishlar topilgan. Katta
idishlarning ko’pchiligi angop bilan to’la qoplanmagan, faqat yuqori qimi yaxlit
yo’l-yo’l yoki oqma angop berilgan. Bu usul Sharqiy Qashqadaryo sopollarni
Kanguyning boshqa viloyatlari, eng avvalo Xorazm(milodiy I asr) bilan
yaqinlashtiradi. Sharqiy Qashqadaryoda ko’chmanchilar muhitida rasm bo’lgan
shakldagi sopol idishlardan ulov hayvonlarga yuklash uchun bir tomoni tekis
bo’lgan suv donlar uchraydi. Sharqiy Qashqadaryo Antik manzilgohlarning eng
yuqori qatlamlarida ko’pincha sopoldan yasalgan o’ziga hos shakladagi o’choq
takliglari ham topildi. Bu mahalliy jamiyatda shimol ko’chmanchilik unsurlari
kirib kelishi kuchayganidan dalolat beradi. Antik davrda Sharqiy Qashqadaryoda
to’qimachilik keng rivoj topgan. Ip yigirishda markazida urchuq o’rnatiladigan
teshik bo’lgan kichikroq sopol gardishlaridan foydalanilgan.
Janubiy So’g’dning Antik davr manzilgohlarida teshiksiz kichikroq sopol
gardishlar tez-tez uchrab turadi. Ko’pincha ularga Urchuq o’rnatiladigan gardish
uchun tayyorlab qo’yilgan materal deb qaralgan. Biroq ularning o’ziga xos shakli
boshqa mintaqalardagi topilmalarga o’xshashligi Markaziy So’g’dagi va Shimoliy
Baqtriyadagi singari vohada ham gardish soqqalaridan foydalanib o’ynaladigan
o’yin uzoq vaqt mavjud bo’lgan deb taxmin qilishga asos beradi. Pishirilgan
loydan sopqon soqqalari hamda loy va hamrga bo’rtma ta’svirlar(ko’pincha quyosh
9

ramzlari, qushlar, hayvonlar) bosish uchun qolib ham tayyorlangan. Sharqiy
Qashqadaryodagi bunday buymlar so’nggi antik davrda yuzaga kelgan hamda
O’rta Osiyo shimoli aholisi bungacha Sirdaryo o’rta oqimida yoyilgan Qovunchi
madaniyati vakili bo’lmish qabilalar bilan bog’liq bo’lgan. Bu kanguy mulki
qarorgohi Suse-Keshga ko’chirilgani to’g’risida tarixiy manbalarda keltirilgan
ma’lumotlarga mos keladi. Uch tomondan turli tosh jinslarga boy tog’lar bilan
o’ralgan Kesh vohasining joylashuvi hunarmandchilik vohalari yaxshi rivojlangan.
Mil.avv 539 yoki 529-yillarda O’rta Osiyo ikki daryo oralig’I tarkibiga kirgan va
Makedoniyalik Aleksandrning ushbu hududga mil.avv 329-yil bahorida
boshlangan yurishigacha shunday bo’lib kelgan. O’z-o’zni podsho deb elon qilgan
Bessni, E.V.Rtveladze taxminicha Nautaka viloyati tarkibiga kirgan shu hududga
Uzunqir panagoh qal’asida asir ilgan degan fikrlar mavjud.
Mil.avv 328-yil kuzida Aleksandr Nautaka viloyati hukmdori Sisimtrga
qarshi maxzsus harbiy yurish uyshtiradi. Bu yurish Nautakaning tor-mor etilishi va
Sisimtr asir olinishi bilan yakullanadi. Sisimtrning maqomi-u mahalliy suloladan
chiqqan hukmdor bo’lgani yoki Ahamoniylar ma’muriyati tomonidan tainlangan
satrap bo’lgani nomalum. Biroq boshqa hukmdorlar Oksiart, Xorien, Spetamin va
hokozolar eslatilishdan kelib chiqilsa, u Nautakada hukmdorlik qilgan mahalliy
sulolasi vakili ekanligi ehtimolga yaqin. Butun O’rta Osiyodagi kabi Sharqiy
Qashqadaryoda ham jez kumush va tilla taqinchoqlar bila bir qatorda antik davrda
ham yarim qimmatbaxo toshlardan ham va shishadan yasalgan zebu-ziynat
buymlari ham keng tarqalgan. Ko’pincha pistaqi rangdagi rangdan moviy rangacha
bo’lgan shishadan turli shakldagi munchoqlar yasalgan. Ularsiz dumaloq yoki yon
tomoni taram-taram 0.8-1.1 sm hajmda bo’lgan. Yuqori saroy manzilgohida
milodiy I asrlar qatlamidan qo’shaloq shisha munchoq(1.8 sm) topilgan. Shisha
qatlamlari orasida zar qog’oz qo’yilgan 1
.
Shimoliy Qora dengiz yunon mustamlaka shaharlari
ustaxonalari shunaqa munchoq tayyorlashda dong taratgan edi. Bunday zar
qog’ozli taqinchoqlar Volgabo’yi va Shimoliy Qozog’izstoning shunday zebu-
1
Қарши кичик альбом Т., Маьнавият, 2006. B .63.
10

ziynat keng tarqalgan, Sarmat qabilalari vositachiligida Buyuk Ipak yo’li hududiy
tarmog’i orqali Xorazmda keltirilgan, so’ng O’rta Osiyoning markaziy hududlariga
yoyilgan. Janubiy So’g’dning Sharqiy qismidagi antik manzilgohlaridan metall
buyumlar juda ham kam topilgan.1 Shunday bo’lsada O’rta Osiyoda yaxlit temir
buyumlaridan biri dastavval Sharqiy Qashqadaryoda mil.avv. VIII-VII asrlarga oid
Daratepa manzilgohi tuproq qatlamlaridan topilgan.
Podoyotoqtepa shahrining ilk ellin davri qatlamlaridan (mil.avv III asr) bir
bo’lak mis hamda temirdan yasalgan yarim dumaloq shakldagi parcha topilgan. Bu
ehtimol tugmacha yoki qo’ng’iroqcha parchasi bo’lishi mumkin. Sag’irtepa
(Qorabog’ qishlog’i yaqinida) manzilgohida topilgan temir tosh qonli mil.avv I
asrga ta’luqlidir. Sho’robsoyning quyi oqimida joylashgan Nomsiztepa toshqol
bo’lagi tosh sondan va zang izlari qolgan bilaklaring topilishi Qashqadaryo
vohasining sharqiy qismida so’nggi antik davrda ham mahalliy metalga ishlov
berish rivojlanayotganiligidan guvohlik beradi. Mahalliy metallurgiya ravnaq
topishi asosan ilk o’rta asrlarga to’g’ri kelsa ham, aftidan antik davrdayoq ko’plab
temir rudasi konlaridan, shuningdek kumush konlaridan ham ruda qazib olingan.
Arxeologik topilmalar moddiy madaniyat rivojlanishi bilan bog’liq masalalarni
yaratilishigina emas balki Sharqiy Qashqadaryo aholisi diniy qarashlarining turli
jihatlarni qayta tiklash imkonini ham beradi.
1.2 O’rta asrlar davriga oid Qashqadaryo vohasi arxeologik yodgorliklari
11

O’zbekistonning qadimiy shaharlari uzoq vaqtlardan beri sharqshunoslar,
arxeologlar, etnograflar diqqatini tortib keladi. Ularning bir qismi hozirda
yemirilgan shahar xarobalari-arxeologik yodgorliklar(tepa) shklida saqlanib qolgan
bo’lib, ushbu xarobalar ostida ko’hna turar joylar, ibodatxonalar saroylar qoldiqlari
yashiringan. Ikkinchi bir qismi esa o’z taraqqiyotida rivojlanish va tushkunlik
davrlarni boshdan kechirib hozirgacha yetib kelgan hamda me’morlarning o’lmas
asarlari saqlanib qolgan holda uzoq o’tmish voqealari borasida hikoya qiladi.
Nautaka-Kesh vohasi ham shunday hududlar sirasiga kiradi.
Uning o’rganilish tarixi, yozma manbalar, va numuzmatik ma’lumotlar
sharhi V.V Bartold, M.E Masson, P.A Pugachenkova, O.I Simirnova, S.K.
Kabanov va Z.I. Usmonovalar asarlarida yetarli darajada o’z ifodasini topgan.
Tadqiqotchilar fikricha ilk o’rta asrlarga oid Kesh Oqsuvning o’ng sohilida hozirgi
Kitob o’rnida shakllangan.1 Ilk o’rta asrlarda markaziy shahar hayoti
Qalandartepadan g’arbga ko’chadi. Bu davrda Kesh hukmdorlarning qarorgohi
“Qo’rg’on” nomi bilan mashhur qa’lada joylashgan. Ushbu qa’laning qoldiqlari
hozirda mavjud 1
. O’rta asr yozma manbalarida Kesh deb atalgan viloyat hududi
Zarafshon tog’ tizmasining janubiy yon bag’laridan boshlab, hozirgi Kitob,
Shahrisabz, Yakkabog’, G’uzor va O’radaryo vohasi yerlarni o’z ichiga olganligi
qayd etilgan. Uning markazi Shahrisabz-Kitob vohasida rivoj topgan.
I.Markvartning fikriga ko’ra ilk o’rta asrlar Keshi VI asrda vujudga kelgan, yani
VI-VII asarlasrdan boshlab bu shahar Kesh deb atala boshlangan. Kesh
viloyatining V-VIII asrlardagfi moddiy va ba’diiy merosi O’rta Osiyoning boshqa
tarixiy-madaniy viloyatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan o’zaro madaniy
munodsabatlar g’oyat murakkab jarayonlarni aks ettiruvchi me’moriy
yodgorliklarda mujassamlashgan 2
. Ular
orasida qadimgi shaharlar va manzilgohlar, alohida joylshgan qasrlar, ibodatxonalr,
sajdagohlar, devoriy rasmlar, sopol buyumlar, zebu-ziynatv buymlari, terakota
plastinalar, ostodonlar bor. Bu yodgorliklar orasida turli tipdagi qadimgi shaharlar
1
Ртвеладзе Э.В. Буряков. Ю.Ф, Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т. Маьнавият, 2006. B .51.
2
Шаҳрисабз 2700 минг йиллик мерос. Альбом, Тошкент, Шарқ, 2002.
12

va manzilgohlar alohida o’rin tutadi. Balandtepa, Qalqontepa, Chechaktepa Kitob
va Shaxrsabzning ilk o’rta asrlar qatlamlarida olib borilgan axeologik qazishmalar
va natijasida ilk o’rta asrlarda Kesh hayotining turli jihatlari haqida hukm
yuritishni imkonini beruvchi bebaho material qo’lga kiritildi, obidalar
topagrafiyasi mavjudligi esa ularning joylashuv xususiyatlari haqida hamda
qonuniyatlarini belgilash imkoniyatni yaratdi.
V-VII asrlarda Qashqadaryo ko’chmanchi qabilalar tarqalgan o’lka bo’lib,
oldin Eftalitlar davlatining, keyinroq esa Turk xoqonligining tarkibiga kiradi.
VIVII asrlarda viloyat markazini qadimgi Kesh shahri bilan bog’lovchi fikrlar bor.
Arab muallifi Yoqubiyning ma’lumot berishicha Kesh ma’lum bir muddat butun
So’g’dning poytaxtiga aylandi. Kesh shahri VII asrda yuksak darajada rivojlanib,
Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni kuchaytiradi. Buyuk Ipak yo’li
orqali Kesh savdogarlari uzoq Sharq shaharlarigacha yetib borganlar. Kesh o’z
tanga pulini zarb qilgan. Kesh ilk o’rta asrlarda ham So’g’d konfedratsiyasining
mahalliy hokimlari orasida yetakchi mavqe uchun kurashgan. VII asr o’rtalariga
qadar hatto So’g’dning ma’muriy-siyosiy markazi rolini o’tagan. Shishpir
ixshidligi davri buning yaqqol misolidir faqat Varuxmanning ixshidligi
davridagina markaziy hokimyat Samarqandga qaror topdi. Musulmon yozma
manbalarida Kesh nomi dastavval VII asr oxiri VIII asr boshlarida qo’llanilgan.
Ularda shaharning uch xil: Kash, Kish va Kesh shaklida yozilishi uchraydi. Biroq
ulardan qaysi biri nisbatan to’g’riroq ekanligi masalasi noaniqligicha qolmoqda.
Tangalarda So’g’dcha matnlarda bu so’z doim unlisiz KS shaklida beriladi.
Xususan Keshning ilk o’rta asrlar(V-VIII asrlar)
oid obidalari topografiyasi ijtimoiy qaramlikning tizmi inkosidir. Kesh arxeologik-
topografik ekispeditsiyasi(KATE) ma’lumotlariga ko’ra xar bir mulk maydoni
ming gektardan besh ming gektargacha bo’lgan, sug’oriladigan maydonni tashkil
qilgan. O’rta Osiyo sharotida sug’orish tarixi ham yerni uch bosqichli o’zlashtirish
sxemasi bilan belgilanadi. Ilk o’rta asrlar davrida suvdan foydalanishning uchala
usuli bir vaqtda ishga solingan: 1) Adog’iga yetib borayotgan kichik tog’ jilg’alari
handa soylar etaklaridagi quduq va koriz usuli 2) Tog’ yon bag’rlarida suvni su’niy
13

usul bilan to’plab, katta bo’lmagan ariqlar va soylardan mavsumiy sug’orishda
foydalanish usuli. 3) Tekislikning keng va unumdor qismini doimiy sug’orish
uchun suv to’lib oqadigan daryolarda katta anhorlar va alohida magistiral kanallar
chiqarish usuli. Mintaqa arxeologik obektlarning 80% ni ilk o’ra asrlar
yodgorliklari, tashkil qiladi, ularning deyarli 3/1 ko’p qatlamli bu obektlar tashqi
topografik alomatlariga ko’ra quydagi ko’rinishlari mavjud. 1) Ko’hna shaharlar
bu tipga iste’hkom alomatlariga hamda ikki uch qismga ega bo’lgan bir necha
yirik(1.5-4 gektarga yaqin) manzilgohlar kiradi. 2) Qo’rg’onlar: ular ikki tipda
mustahkamlangan va mustahkamlanmagan bo’lgan, Mustahkanlangan qo’rg’onlar-
bunday qo’rg’onlar tarixi odatda to’gri burchakli va relefiga ko’ra ikki qavatli
bo’ldi. Bunday obektlarning ko’pchiligi uncha katta bo’lmagan tepalik va unga
yondosh hamda undan pastroq do’ngliklardan iborat bo’ldi. Eng baland qismi
“Diz”, “Ko’shk” ning shinakli devori, xandaq kirish joyi bo’lib, u ham
manzilgohga nisbatan markazga burchakda yoki uning tomonlaridan birida odatda,
mulkning tashqi chegarasida tomon yo’nalgan holda joylshgan bo’ladi.
Mustahkamlanmagan qo’rg’onlar – ularga bir qavatli, ko’pincha maydoni 0.02
dan-5 gekrargacha iborat do’ngliklar kiradi. Ular dehqonlarning alohida turar
joylari vayronasidir. KATE ning ko’p yillik tadqiqotlari turli tipdagi
manziloglarining geografik vaziyat xo’jalik faoliyati va tabiiy hamda su’niiy suv
manbalaridan kelib chiqib joylashuvining konseptual sxemasini tuzishda va
tushinishda hatto feudal qaramlikning turli tizmidagi mulklar chegarasini
aniqlashda ko’maklashdi. Chunonchi qal’alar, odatda, obi hayot manbaini nazorat
qilish uchun asosiy kanallar boshida qurilgan. Qa’la atrofida yoki uning qatorida
shahar vujudga kelgan. Keshning memoriy bezagi
hamda rasmlari Chechaktepa qal’asi topilmalari bo’yicha yaxshi o’rganilgan. Bu
yerda monumental binolarning ichini me’moriy bezash usullari majmui tadqiq
qilindi. Bular ganch naqsh detallari (akkantlar, andoza, g’isht) suvoqga bosib
tushirilgan devorda ketma-ket joylashgan doiralarning o’yma tasviri: birinchi va
ikkinchi qurilish davrlarida devorlarni bezagan rasmlar, ikkinchi qurilish davri
mehrob taxmonlarining ikki yonini bezab turgan naqshli ustunlar: tomonini
14

ko’tarib turgan olti ustunning poy ustuni qoldiqlardan iborat. Topilgan rasm
qoldiqlari shu qadar parchaki, ular bo’yicha tasvir syujeti hususiyati haqida fikr
yuritib bo’lmaydi. Biroq rasmlar syujetli bo’gani shubhasiz, chunki kiyim
bezaklari inson tanasi qismlari va boshqalar tasviri bo’lgan parchalar bu haqda
dalolat beradi. Birinchi qurilish davrida aftidan butun devor buzulgandan so’ng bu
rasm qoldiqlarin ikkinchi davrda qurilgan supa orasiga tushib qolgan. Supadan
ajratib olingan parchalardagi ranglar xilma-xil bo’lib chiqdi. Unda qizil rang bilan
sariq rang, qora bilan qizil rang, pushti bilan olcha rang, och moviy bo’g’iq moviy
ranglar uyg’unlashgan.
Yashil rang umuman yo’q,ranglar asosan ochiq va yorqin berilgan. Rasm
parchalari qora rangda nafis tasvirlangan, Burma bo’lib, tushib turgan kiyim
qismlarini aniqlash mumkin. Matoga tushirilgan bu ranglar haqida fikr yuritar
ekanmiz ehtimol doiralar, yo’lyo’l chiziqlar tarzida turli geometrik shakllar bilan
uyg’unlashib ketgan naqshlar berilgan bo’lsa kerak. Sariq va qora chiziq bilan tilla
ziynatlar, ehtimol ot egarjabduq elementlari berilgan. Tillaning bunday ta’sviri
Afrasiyob, Panjikent, Bolalikrepadagi devoriy rasmlarda uchratish mumkin.
Topilgan barcha parchalarda inson afti tasviri bo’lgan. Bu jangchi yoki birorta
asfsonaviy qahramon bo’lishi mumkin. Uning yuzi g’azabnok, ko’zlari kosasidan
chiqay deb turibdi, burni besunaqay, qoshlari darg’azab kerilgan, ingichka qora
mo’lovi osilib turgan. Barcha tasvirlar butunlay qizg’ish-sariq rangda atrofida
yorug’liksiz berilgan. Och moviy fondan sariq rang bilan uslublashtirib berilgan
o’simlik ta’sviri parchalari rasmni quyi tomonidan chegaralanib turgan naqshinkor
belbog’ning bir qismi bo’lishi mumkun. Shunday uslubni Varaxsha, Panjikent
rasmlarida ham uchratish mumkin 1
.
Hayvon tirnog’ini eslatuvchi parcha qiziqish uyg’otadi, lekin panja ta’sviri
saqlanmagan. Supa orasidan topilgan birinchi davrga oid parchalarni ranglar
uyg’unligiga ko’ra uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh qizil, sariq, va
qora rangli naqshlar chizilgan suvoq parchalari. Ikkinchi guruhga ko’k qizil va
sariq ranglar uyg’unlashgan. Uchinchi guruh qizil, qora va oq ranglardan iborat.
1
Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз. Халқаро анжуман материаллари. Т., 2002. B .64.
15

Pushti, ko’k va to’q qizil-binafsha rangli parchalarni alohida ajratib ko’rsatish
zarur. Bunday parchalar ko’p emas. Pushti rang juda zaif bo’lib, oq ranga deyarli
o’tib boradi. Bu rasmlarning hammasi yodgorlikning birinchi bor vayron
qilinganda, taxminan 654-yilda, Arablarning birinchi abosqichi davrida barbod
bo’lgan. Imorat tamirlanib yangi mehrob qilingach, pog’onali yo’lak devori,
mehrob tomoni, janub tomondagi devorning bir qismi rasm bilan bezatilgan.
Ikkinchi davr rasmlari parchasi devorga buzilmay saqlangan.
Taxmonning ikki yonidan bezak ustunalar(poy ustuni-moviy rangda,
chambarakqizil rangda, tanasi va qoshi oq rangda) bo’yalgan. Ikkinchi davr
naqshlari o’simlik simon naqshlari tarizda chizilgan. Chunonchi daxlizning
shimoliy g’arbiy devori sariq rangga bo’yalib, qora chiziq bilan o’ralgan bundan
qora rasmlar saqlangan. Rasm qora suvoqsiz sof tuproqli suvoqqa chizilgan.
Mehrob taxmoning bo’rtib chiqqan qismlariga pushti rang xolda bo’g’iq moviy
rang doiralar chizilgan, to’rt doira bir birining ichiga joylashtirilgan, markazida
nuqtasi bor. Ikkinchi va uchinchi doiralar oralig’ida o’nta nuqta qo’yilgan.
Doiralardan bir maromda xilpillab turgan tasmalar tarqalgan. Bu qandaydir
shamsiy alomat bo’lishi ham mumkin. Janubiy devorda gul, novda, yaproqlar uzil
–yuluq ta’svirlangan. Rasm quruq suvoq ustidan boshdan oyoq madanli bo’yoqda
chizilgan, shuning uchun ham rangdor qatlam g’oyat yupqa va nozik chiqqan. Eng
qadimgi rasm oddiy materiallardan ishlangan. Bo’yoq sifatida turli madanli
bo’yovchi vositalar, o’simliklar shirasidan foydalanilgan. O’simliklardan va
hayvonlardan tayyorlangan yelim, oxak va mum bog’lovchi matreal bo’lib xizmat
qilgan. Chechaktepadagi rasmlar aftidan quydagi tartibga
foydalanilganga o’xshaydi: loy, suvoq ustidan oq suvoq(albastr) berilgach, rassom
moy qalam biln qora rangda ta’svir qon turini chizib olgan. So’ng rasm zarur
rangda bo’yalgan va ustidan ta’svir kon turi chizib olgan va ustidan chizilgan.
Panjikent, Varaxsha, Bolaliktepadagi rasmlar shu tarzda chizilgan. Ta’svir atrofiga
doimo qara yoki qizil chiziq tortilgan. Xomaki bo’yoq doim ham berilavermagan.
Yo’lakdagi rasmlar bevosita soz tuproqli suvoq ustiga chizilgan imoratning bu
qismi ikkinchi darajali bo’lgani hamda rasm chizishda o’ta puxtalikni talab etgani
16

uchun shunday qilingan bo’lishi mumkin. Ranglar uyg’unligi yozuv tarsi, kon turi
aniq va nozikligiga ko’ra Chechaktepa rasmlari Panjikent va Varaxsha devoriy
rasmlariga yaqin. Ularni Bolaliktepa rasmlari bilan qiyoslansa, nisbatan nafis
ishlangani ma’lum bo’ladi Bolaliktepa rasmlaridan farqli ravshda Chechaktepa
rasmlari atrofi chiziq bilan qayta o’ralgan. L.I Albaum ta’kidlashicha, Bolaliktepa
rasmlari(bu yrfdsa faqat qo’l panjalri, yuz va kiymning ayrim detallari atrofi chiziq
bilan ajratilgan) “Kushon rasmlari bilan Varaxsha, Panjikent va Ajinatepa
yodgorliklari o’rtasida oraliq bo’g’in” bo’lgan. Shunday qilib imorat qurilgan vaqt
VI asr-VII asar boshlariga to’gri kelishini aniqlash imkonini beruvchi numizmatik
topilmalar bo’lganida ham, rasmlar qoldiqlarening qiyosiy tahlili asosida o’sha
sanani ko’rsatish mumkin. Chunki uslubiga ko’ra hukm chiqarilsa
Chechaktepaning birinchi qurilish davridagi rasmlari V-VII asrlarda oid deb
xisoblanadigan Bolaliktepa rasmlaridan keyin yuzaga kelgan. Ilk o’rta asrlardagi
O’rta Osiyo monumental ta’sviriy sa’nati bizga So’g’d, Xorazm va Buxoro
obidalari bo’yicha ma’lum. V-VIII
asrlardagi O’rta Osiyo san’ati antik davr diniy g’oyalarni yangi, yarim dunyoviy
tarzda moslashtiradi. V-VII asrlar rasmlarida “epik maishiy janr” sahnalari ustun
turgan. Badiiylik ta’sviriy san’atning bosh mazmunini tashkil etgan Varaxsha,
Panjikent va Samarqand decoriy rasmlarida qahramonlik eposi va rivoyatlar
deyarli asosiy o’rinda turgan. So’g’d rasmlari rassomligida sharqona ko’pranglilik,
bezakdorlik, detallarning nafis chizilishi, shakllarning nozik ta’svirlashga intilish
hos bo’lgan. Biroq(Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda g’oyat keng tarqalgan)
monumental rassomlik Chechaktepada bino ichini bezashda foydalanilgan yagona
usul emas.
Chechaktepada ikki xil akant ta’svirlangan. Birinchi xili-quruq va to’g’ri
shakldagi novdalar, biroz cho’ziq barglardan iborat. Ikkinchi xili- bir tekis egilgan
chiziqlar berilgan. Lekin ular juda soddalashtirilgan, burglar sxematik
madellashtirish vositasida uslublashtirilgan. Akkantning me’moriy ta’sviri butun
O’rta Osiyoda antik davrdan boshlab ilk o’rta asrlargacha keng tarqalgan edi. U
Varaxshadagi kabi terrakotadan ham, tosh yoki o’ymakori albastrdan ham
17

tayyorlangan. Turli obidalarda uchraydigan akkant shakllari bir biridan keskin farq
qiladi. V-VII asrlarda akkant ta’svirida hajmdorlik yo’qola borib, u yuzaga
o’ymakorlik elimentiga aylandi. Devorni bezash uslubi navbatdagisi nam suvoqqa
qandaydir asbob yordamida hosil qilngan bo’rtmalardir. Xonalardan birining
g’arbiy devorida to’rt doira bir birining ichida ta’virlangan. Ular qator joylashgan,
ayrimlari uzuq aylana ko’rinishdadir. Bunday naqsh devorlari tepasimon ko’rinish
aks etadigan, bir- biridan katta ravoq ko’rinishdagi rasmlar qatori bilan bezatilgan.
Panjikent zallarini yodga soladi. Jumaloqtepada esa gorizantal chiziqlar bilan
ajratilgan rovoqlar bilan qoplangan devorlariga misol bo’la oladi. Varaxshada
o’sha texnika bo’yicha ichida archaga o’xshahs narsa ta’svirlangan to’g’riburchakli
to’rtburchak ko’rinishdagi soda naqsh uchraydi. Me’moriy detallardan xonadagi
mehrob taxmonnig ikki yonidagi bezak ustunchalar katta qiziqish uyg’otadi.
18

II – BOB. O’rta asrlarga oid Qashqadaryo vohasi arxeologik maskanlar.
2.1 Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar davri tarixi va madaniyatiga
tutgan o’rni
O’rta Osiyoning eng qadimgi shaharlaridan bo’lgan Shahrisabz ancha
murakkab davrlarni boshdan kechirgan o’lka hisoblanadi. Shahrisabz qadimiyligi
va O’rta Osiyo tarixida ma’lum o’rin egallagani tufayli, bu voha haqida
ma’lumotlarni turli davrlarda yozilgan manbalarda uchratish mumkin. Keyingi
ming yillikda yozilgan tarixi-geografik, va boshqa asarlarga nazar tashlansa,
ulardan bazilaridagina bu hudud haqida bir muncha tavsilotlar berilgani, ayrim
manbalarda esa qisqa eslatmalargina o’rin olganini ko’rish mumkin.1 Qashqadaryo
vohasining sharqiy qismida I minyillik boshlari- o’rtalariga oid yodgorliklarda
o’tkazilgan tadqiqotlar va arxeologik majmualar taxlili aholining voha bo’ylab
joylashishi, yagona xo’jalik-madaniy turi mustahkamlanmagan markazlar qurilishi,
qurilish ishlarining yuqori darajasi, turli me’moriy-trk usullarning qo’llanilishi,
rivojlangan kulolchilik va metallchilikning mavjudligi,hunarmandchilikda turli
kasblarning vujudga kelish singari o’ziga xos xususiyatlarni ajratish imkonini
beradi. Manzilgohlarning paydo bo’lishi va rivojlanishiga ularning Baqtriya,
Marg’iyona va o’rta sharq davlatlariga olib boruvchi muhim savdo yo’llarida
joylashganligi ham sabab bo’lgan. Aynan bu hududdan 30 dan ortiq qa’lalar, uy-
qo’rg’onlar, qishloq va shahar xarobalari topilgan 1
.
O’rganilgan ma’lumotlar asosida yodgorliklarning ilk bor
o’zlashtirilishi mil.avv IX-VIII asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Bu yerdagi qadimgi
yodgorliklardan topilgan arxeologik ma’lumotlar asosida shuni aytish mumkinki
bu hudud haqiqattan ham Markaziy Osiyodagi madaniyati rivojlangan o’lkalar
qatorida muhim o’rin egallagan. Kesh toponimi dastavval Zardusht kabasi deb
atalmish joydagi Shopur I (242-273) bitiklarda uchraydi. Unda Shopur I o’z davlati
chegaralarni shu jumladan O’rta Osiyodagi Kash, So’g’d va Shosh tog’larigacha
yetib kelgan chegaralarni tasvirlaydi. Ko’p tadqiqotlar Kash (KS) toponimi
1
Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз. Халқаро анжуман материаллари. Т., 2002. B .87.
19

Qashqadaryo vodiysidagi Kesh bilan aynan bir joyda hisoblashadi. V.G.Lukonin
esa bu joy Koshg’ar bo’lishi mumkin deb ham taxmin qiladi. Tyanshuda Kesh
toponimi Kyusha shaklida 656- 660 yillarga oid voqealarni qayd etilgan. Xuddi
shu nom bu yerda VIII asr hukmronlik qilgan Kesh hukmdori Ixrid filslarida ham
uchraydi. Shunday qilib mazkur ma’lumotlar Kesh nomi milodiy III asrdan VIII
asrgacha mavjud bo’lganligidan guvohlik beradi, biroq mazkur toponim milodiy
III asrdan oldin qo’llanilmagan degan manoni bermaydi.
Shunday ekan bu hudud haqidagi ma’lumotlar hozirgi kunga qadar
yangilanib, o’rganilib tadqiqotlar asosida o’z ifodasini topib bormoqda. Musulmon
yozma manbalarda Kesh nomi dastavval VII asr oxiri-VIII asr boshlarida
qo’llanilgan. Ularda shaharning uch xil: Kash, Kish, va Kesh shaklida yozilishi
uchraydi. Biroq qay biri ulardan to’griroq ekanligi masalasi xozirgi kungacha
noaniqligicha qolmoqda. Vodiy hududidagi manzilgohlarni arxeologik
o’rganilishning ilk bosqichi albatta S.K.Kabanov 1946-1950 yillar bilan bog’liq.
Bir qator tumanlarni, shu jumladan, Kitob tumanini ham o’rganish maqsadida
aylanib chiqishdan ko’zlangan asosiy maqsad “sinflar paydo bo’lduncha amal
qilgan jamiyatlar obidalarni” aniqlashdan iborat bo’lgan. Lekin Tanxozdaryo
(Shahrisabz tumani) quyi oqimidagi Jartepa va Chiroqchi yaqinidagi Chochtepa
manzilgohlari atrofidan topilgan turli sopol buyumlar orasidan antik davrga oid
matreallar ham bor edi. Makrit atrofidagi Zarafshon tizma tog’i janubiy tarmoqlari
bu yerda Qo’rg’ontepa va Xovustepa manzilgohlari bo’lgan antik davrga xos
mikrovohani ajratish imkonini berdi.
S.K.Kabanov tomonidan Qashqadaryoninig so’l sohili bo’ylab Jangaltepa
manzilgohida III-V asrlar majmualarni ochib bergan keng ko’lamli ishlar olib
borildi. O’ng sohil bo’ylab g’arb tomon 1.5 km masofada avvalgilarga o’xshahs
kichik Qiziltepa arxeologik nuqtai nazardan o’rganildi, va bu yerdan topilgan
tangalarda Zevsning taxtga o’tirgan holdagi ta’sviri diqqatga sazovordir. Bu esa
antik davr madaniyatini So’g’dga tarqalganligini bildiradi. O’rta Osiyo ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim o’rin egallagan So’g’diyona o’lkasi turli
qadimgi manbalarda turli nomlar ostida eslatilib o’tiladi. Bu nomlarning kelib
20

chiqishi va ularnig ma’nosi haqida hozircha Aniq fikr yo’q. Mil.avv IV- asrda
Qashqadaryo hududida uchta viloyat Nautaka, Ksenippa, Gabaza bog’lanadi. Bu
haqda yunon tarixshunosi Arrian va Rimlik Kursiy Ruf ma’lumot berishadi. Yunon
mualliflaring asarlari biz ko’rib chiqayotgan o’lkaning tarixiy-geografiyasini
dolzarb muammolarni hal qilishda muhim asos bo’ldi. Tadqiqotlar natijasida bu
yerdan topilgan turli sopol buyumlar o’sha davr uchun juda muhim ma’lumotlarni
taqdim etadi. Shxrisabz tarixiga oid bir qancha asarlarda turli xil ma’lumotlar aks
etgan. Bu asarlarda Kesh viloyatining tabiiy geografik o’rni, tabiati aholisi
shaharlari haqida bir qancha qimmatli ma’lumotlar keltiriladi.
Umuman olganda bu hududdan yetishib chiqqan mashhur insonlar ham
hududni dovrug’ini dunyoga yoyishga katta xizmat qildi. Ayniqsa ilk o’rta asrlarda
vaziyat ancha chigal davrlarni boshdan kechirdi. Bunga asosiy sabab qilib
arablarning O’rta Osiyoga hujumini keltirib o’tishimiz mumkin. 672-yilda Turk
xoqonligi inqirozga yuz tutgandan so’ng Samarqand yuksalishi kuzatiladi va Kesh
Samarqand hukmdorlari Ixshidlarning o’z ustidan hokimyatini tan oladi. Kesh ilk
o’rta asrlarda ham So’g’d konfedratsiyasining mahalliy hokimlari orasida yetakchi
mavqe uchun kurashgan. Ibn Xavqal va al-Maqsidiylar tomonidan keltirilgan
Keshning tarifi Eski Kesh (Kitob) va yangi Kesh(Shahrisabz) ga to’g’ri keladi.
Umuman olganda bu qanchalik to’g’ri ekanligi hozirgi kunda katta qiziqish bilan
o’rganilmoqda. Lekin shuni unutmasklik kerakki Eski Kesh vayronaga
uchratilgandan so’ng o’z-o’zidan yangi shahar qurish yoki ini qayta tamirlashga
o’sha davr aholisi katta jonbozlik ko’rsatgan. Arab mualliflari bu hududni yerlarini
ser- hosil va unumdorligini ko’p tilga olganlar. Ayniqsa uning hududidan oqib
o’tuvchi daryolari Asrud(Qashqadaryo) daryosi bu Qashqurd rustoqidan oqib,
Keshdan shimolroqda o’tgan. Keyingi daryo esa “Mato bo’yovchilar daryosi”
(Oqsuv) esa shaharning janub tomondan oqib o’tgan 1
.
Daryoning nomidan ham ko’rinib turibdiki Kesh aholisining an’anaviy
mashg’ulotlaridan biri bo’lmish to’qimachilik to’g’rida ma’lumot beradi. Umuman
1
Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция ТАШГУ(КАТЭ) по изучение
восточной половины Кашкадарьинской области// Т.1977. C. 47.
21

olganda shaharda kulolchilik temirga ishlov berish qurilish ashyolari va bo’yoq
ishlab chiqarish, shishasozlik, qandolatchilik, nonvoylik taraqqiy etgan. Arab
mualliflari VIII asr oxiriga kelib Keshning keskin tushkunlikka uchrashi
sabablariga to’xtalishmaydi, Buni eng avvalo Muqanna isyoni bilan izohlash
mumkin. Bu voqeadan so’ng ming yil o’tdi.
Ko’proq “Muqanna”, “Niqobdor” nomi bilan mashhur bo’lgan, 776-
783 yillardagi arablarga qarshi qudratli harakat yo’lboshchisi Hoshim ibn Hakim
Kesh yaqinidagi Sinan tog’ qa’lasini so’ggi maskan qilib, shu yerda olamdan o’tdi.
Muqannaning o’limi va uning harakati tormor keltirilishi tarixiy ahamyatga ega
bo’lgan chunki mahalliy aholining erki va g’ururi uchun kurshgan shaxsdir.
Xalifalik noiblarning So’g’da amalga oshirilgan va ma’lum maqsadalarga
yo’naltirilgan siyosati bir vaqtlar kuchli bo’lgan Keshning ijtimoiy-iqtisodiy
ahamyatini tubdan yemirishga shu bialan isyonchi shahar va uning mustahkam
mudofaasini vayron qilishga qaratilgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak ibn
Xavqal tomonidan “tashqi shahar” sifatida tariflangan Shahrisabz o’rnidagi shahar
uzoq davr mudofaa devorlarsiz qolib ketgan. Ibn Xavqal Kesh qo’rg’oni va uning
ichki qismi vayronaga aylanganligi va tashqi madinada aholi yashashi to’g’risida
gapirar ekan “Kesh hukmdori qarorgohi madina va rabotdan tashqarida”,
“alMusallo” nomi bilan ma’lum bo’lgan joyda joylashganligini maxsus takidlab
o’tadi. Ibn Xavqalning “Yo’llar va yurtlar” asarida Kesh haqida quydagi
ma’lumotlarni saqlagan: “Kesh shahristoni”da to’rt darvoza bor: Temir darvoza
uning yonida Ubaydulloh darvozasiva to’rtinchi tashqi shahar darvozasi. Tashqi
shaharda ikkita darvoza bor: ichki shahar darvosai va Barknon dasrvozasi.
Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir ar-Tabariyning “Tarix
ar-rasul val mulk” asaridir. Bu asrda 915-yilga qadar bo’lgan tarixiy voqealar
bayoni, jumladan O’rta Osiyoning VII-IX asrlar tarixini o’z ichiga oladi. Mazkur
manbada Kesh (Shahrisabz)ning arab qo’shinlarining ikki yillik (milodiy 669-702-
yillar) qamalga matonat bilan qarshilik ko’rsatgani va arablar to’lov olish bilangina
kifoyalanib qaytib ketganliklari qayd etilgan. O’rta asr tarixshunoslari va
geograflarining asarlarida Kesh haqida ma’lumorlar kam bo’lsada, Ularda voha
22

juda ser hosil, tabiiy boyliklarga boy ekanligi unda ko’plab qishloqlar va rutoq
markazlari shaharlar borligi ta’kidlanadi. Yozma manbalar ma’lumotlari
arxeologik tadqiqotlar natijalari bilan birgalikda ushbu davr tarixiy- madaniy
jarayonlarni baholash imkonini beradi. O’rta asrlarda Kesh shaharsozlik
madaniyati hozirgi Shahrisabzga davom etadi. IX-X asrlarda arab-fors
tarixchilari aynan Kesh Shahrisabzga tavsiflashgan, bu davrda Kitob o’rnida, ayrim
tadqiqotchilar taxmin qilganidek shahriston joylshishi mumkin bo’lmagan. Chunki
Kitobda na IX-X asrlada va undan keyin ham shahar izi yo’q. O’rganilgan
arxeologik va yozma manbalar Qashqadaryoning sharqiy qimidagi viloyat va
uning shahar markazi uning turli davrlarda turlicha nomlangan deb xulosa
chiqarishga asos bo’ladi. Mila.avv IXVIII asrlarda viloyatning nomi Gava So’g’da
edi.Mil.avv VII-IV asrlarda Nautaka, VI-XV asrlarda esa Kesh bo’lgan.
Viloyatning markazi mil.avv VIII asrda Uzunqir o’rnida shakllana boshlab, III
asrgacha rivojlangan. Shaharning keying davrlar tarixi Kitob-Shahrisabz hududi
bilan bog’liq bo’lgan.Yana bir muhim bir ma’lumot yani O’rta Osiyo shaharlari
jumladan Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Marv shaharlari singari Kesh
vohasining ilk shahar markazi qadimiy hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida bu
hududga bo’lgan qiziqishni oshirishi tabiiy.
23

2.2 Yerqo’rg’on arxeologik yodgorligi
Yerqo`rg`onning hududi ichki va tashqi devorlari chegarasida eski shahar
xarobalaridan iborat bo`lgan turli xil kattalikdagi balandliklar bilan o`ralgan. Eng
katta balandlik hukmdor qasri ekanligi ma`lum bo`ldi. Shuningdek, tsitadel (qal`a
ichidagi qo`rg`on), shahar ibodatxonasi, maqbara, zardo`shtiylik ibodatxonasi,
hunarmandlar mahallalari qazib olindi. Yerqo`rg`on atrofida, butunlay yo`qolib
ketgan, o`zaro zich joylashgan shahar oldi imoratlar bo`lgan va ilk ming yillikning
birinchi yarmida keng jihozlangan shahar oldi hududi g`arbga tomon Qashqadaryo
daryosi sohillarigacha cho`zilgan. Yerqo`rg`ondagi shahar VI asrda eftalitlar
davlatini ishg`ol qilish davomida turk hoqonligi va eron sosoniylarining birlashgan
kuchlari tomonidan yoqib yuborilgan va vayron qilingan59 1
.
Yerqo`rg`on shahri qazilmalaridan olingan ko`plab buyumlar to`plami
Qarshi vohasi hamda poytaxt shahri tarixi va madaniyati bir necha bosqida
rivojlanganligini isbotlashga etarli asos bo`la oladi. Vohaning dastlabki markaziy
shahri er.av. VIII-VII asrlarga kelib ilk marta himoya devorlari bilan o`raldi. Bu
devor keyinchalik buzilib ketgan bo`lib, uning qoldiqlarini kulollar mahallasining
eng quyi qismidan topishga erishildi. Er. Av. VI asrda shaharlar kengayib, yangi
devor qurildi. Eski devor shahar ichida qolib ketdi va keraksizligi tufayli kulollar
tomonidan sopol idishlar tayyorlash uchun loy sifatida ishlatila boshlandi.
Shuningdek, bu erda Yerqo`rg`on shahri tarixining intihosigacha faoliyat
ko`rsatgan kulollar mahallasi paydo bo`ldi. Qadimgi devor, aniqrog`i, uning
qoldiqlari eramizning boshlariga kelib, kulollar mahallasi madaniy qoldiqlari
ostida ko`milib ketdi. Yerqo`rg`onda qadimiy devor, aniqrog`i uning qoldiqlari
eramizning boshlariga yaqin kulollar hududi madaniy qatlami ostida to`liq
ko`milib qolgan edi 2
. Qadimiy Yerqo`rg`on shahri
tarixi haqida biz yana quyidagilarni aytishimiz mumkin: Qashqadaryo daryosi
vodiydan vohaga kirib kelishida bir qancha irmoqlarga bo`linar va quruq deltani
hosil qilar edi; deltadan oqib o`tuvchi irmoq chap qirg`og`ining quyi qismida
1
Isamiddinov.M va Sulaymonov R. Naxshab. Toshkent .“Manaviyat”. 2004. B.87.
2
Сулейманов Р.Х. Раскопки на городище Еркурган.//АО 1979. - М., 1980. C.59.
24

miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda tarqoq holdagi dehqonlarning istiqomat joylari,
ya`ni qishloqlari paydo bo`la boshladi. Uning markaziy qismi himoya devori bilan
o`ralgan. Shu yo`l bilan Qashqadaryo vohasining eng dastlabki poytaxt markazlari
vujudga kelgan. Bu qadimiy shaharning uy va binolari bog` va ekinzorlar bilan
o`ralgan edi. Shimoliy delta irmog`ida oqib keluvchi sug`orish kanallari sug`orish
maqsadida janubiy-sharqiy tomonga Qashqadaryoning asosiy oqimiga qaratilar
edi. Eramizdan oldingi 1 ming yillikning
o`rtalarida shahar tobora kengayib borgan. Yangi himoya devorlarining ba`zi erlari
8 metrgacha balandlikni saqlab qolgan bo`lib, asosi 3 metr qalinlikka ega bo`lgan.
Qalin va baland devorlar shaharni sak otliqlaridan himoya qilar, ammo devor
buzuvchi qurollarga qarshilik qilolmas edi. U 40 gektar maydonga yaqin xududni
o`rab olgan edi. Bu davrda Qarshi vohasida ham So`g`d va Baqtriyadagi kabi
konus shaklidagi tsilindrik kulolchilik idishlari keng tarqalgan edi. Ushbu idishlar
sekin harakat qiluvchi kulolchilik uskunalarida yasalar edi. Miloddan avvalgi II
asrda Qarshi voxasida, Yerqo`rg`ondan janubroqda Qarshi shahrining temir yo`l
vokzali yaqinida katta qal`a - qal`ai zaxoki maron bunyod etiladi. Qal`aning
markaziy qismida to`rtburchak shakldagi ulkan qasr mavjud bo`lib, u taxminan
100x100 m hududga va 15 metrgacha balandlikka ega bo`lgan. U 200x200 m li
birinchi qator devori bilan o`ralgan bo`lib, ikkinchi qator esa 400x400m hududga
ega bo`lgan. Uchinchi (saqlanib qolmagan) qator, akademik
M.E.Masson fikricha, 1.5x1.5 km hududga ega bo`lgan. Ushbu uchinchi qator
devorlarini M.E.Masson revolyutsiyadan oldingi topografik xaritalar yordamida
tiklamoqda. Minora ham devor kabi mil. av. VIV asrlarda bir necha marotaba
qayta qurilgan. Zahoki maron qal`asining o`z arxitektura prototipi skiflarning
babaishmulla qal`asi bo`lib, u sharqiy orolbo`yida joylashgan chirikrabot
madaniyatiga tegishli xududdan topilgan. Zahoki maron qal`asi hududi va uning
gipertroflangan fortifikatsiyasi bu erda So`g`dning yangi xonliklariga oid
qurilishlar mavjud bo`lganligini ko`rsatib turadi. Ularning xukmronlik doirasi
Naxshabdan ham o`tib ketib, butun So`g`d hududlarigacha yoyilgan.
Yerqo`rg`ondagi shahar o`zining ellinlashgan madaniyati
25

bilan birga Qarshi vohasining hunarmandchilik, savdo va madaniyat markazi rolini
saqlab qolgan edi. Yangi hokimlarning Yerqo`rg`onga e`tibor berayotganligi
haqida shu narsa dalolat beradiki, shahar kattalashib borar edi, u ikkinchi himoya
devori bilan o`rab olinadi va bu devor 150 gektarga yaqin xududni tashqi xavfdan
saqlab turar edi. Yerqo`rg`on tashqi devori asosi 8 metr qalinlikda bo`lib, har 60
metrda yarim doirali minoralar qurilgan edi. Devorning tepa qismida devor ichi
koridori, o`q-yoychilar xonalari mavjud bo`lgan. Yerqo`rg`onning shimoliy-
g`arbiy tomonida qazish ishlari olib borilganda shu davrga tegishli zardushtiylik
ibodatxonasi ham topildi. Milodiy III asrdan boshlab Yerqo`rg`onda shaharsozlik
yangi sifat bosqichiga ko`tariladi 1
. Yerqo`rg`onda katta xajmdagi qurilish
ishlari olib borilgan bo`lib, bu erda shahar ibodatxonasi, hukmdor qasri, tsitadel
bunyod etilgan xamda ichki va tashqi devor qayta ta`mirlangan. Kulollar va
temirchilarning xududlari kengayib borgan. Xionitlar va eftalitlar davrida
Yerqo`rg`on markaziy osiyoning gullab-yashnagan shaharlaridan biri bo`lgan.
Markaziy shahar atrofida shahar oldi aglomeratsiyasi tashkil topa boshlagan.
Qarshi vohasining III-IV asrlardagi poytaxt markazida bunyod etilgan jamoat
binolaring mohiyatiga to`xtalib o`tish maqsadga muvofiqdir. Shahar infratuzilmasi
murakkab ko`rinishga ega bo`la boshlaydi. U alohida birliklarga bo`linar edi.
Ko`chalar ibodatxona, qasr va tsitadelga olib borar edi. III-IV asr shahar tuzilmasi
ikki qatlamli baland devor bilan chegaralangan bo`lib, jamoat binolari shakli bilan
belgilangan. Ular shahar ijtimoiy hayotining yo`naltiruvchisi bo`lib, ma`muriy,
diniy hamda mudofaa markazlari hisoblangan. Yerqo`rg`onning kulollar va
temirchilar mahallalarida bunyod etilgan inshootlarning o`ziyoq bu erda
shaharsozlik juda rivojlanganligidan dalolat beradi. Shaharning vayron etilishi va
inqirozi V asrda shahar yong`in ostida qolgan, so`ngra esa yana qayta tiklangan. VI
asrda esa shahar butunlay vayron bo`ldi. bu eftalitlarning turk hoqonlari va eron
sosoniylarining birlashgan qo`shinlari bosqini natijasida xukmronlikni qo`ldan
chiqarishi natijasida sodir bo`ldi. Shundan so`ng esa VI asr oxiri
VII asr boshlarida tashlandiq shahar xarobalari ustida kulollar maxallasi bunyod
1
Сулейманов Р.Х. Раскопки на городище Еркурган.//АО 1979. - М., 1980. C.112.
26

etiladi. Shahar ibodatxonasi qayta tiklandi. Biroq avvalgi iloh xaykalchasi o`rniga
to`g`ri burchakli olov mehrobi o`rnatildi. Bu ibodatxonaning so`ngi davri VII asrda
keshda zarb etilgan tangalarda o`z aksini topgan. Yerqo`rg`ondagi qazishmalarda
muhim topilmalar bu davr to`g`risida muhim ilmiy xulosalar chiqarishga to`la asos
bo`la oladi. Olimlar bularga asoslanib, qadimgi nahshabliklarning ma`naviy
dunyosiga sayohat qilishga muvaffaq bo`ldilar. Samarali nazariy tadqiqotlar olib
borgan olimlar Yerqo`rg`onliklarning go`zallikka naqadar oshno bo`lganliklarini
o`z ko`zlari bilan ko`rdilar. Qadimgi Qarshi vohasining
aholisining qadimiy madaniyati, san`ati va mafkurasiga tegishli bo`lgan topilmalar
va kuzatishlar haqidagi hikoyani shundan boshlash kerakki, dastlabki temir davrida
So`g`dda ham baqtriyada ham mil. av VII-V asrlarga tegishli shaharlar axolisining
izlari topilmagan. Bu fakt olim va mutaxassislarni shunday fikrga olib keladiki,
ular ilm-fanga allaqachon ma`lum bo`lgan murdani tashlab ketish kabi
zardushtiylik odatini qo`llaganlar. yunon-rim va arab manbalariga ko`ra markaziy
osiyo islom dinigacha zardushtiylikning makoni hisoblangan. Zardushtiylar
o`liklarni yoqishmagan xam, ko`mishmagan xam. Ular murdani balandliklar, qir-
adirlarga tashlab ketishgan. Tana chirib bitgach, suyaklarni yig`ib olib ossuriy
idishlariga solgan holda ko`mishgan. Ammo dastlab suyaklarga hatto tegishmagan
bo`lsa kerak. Keyinchalik suyaklarni ko`mishni boshlaganlarida ham faqat kalla va
yirik suyaklarni terib olishgan, xolos. Biroz vaqt o`tgach zardushtiylar suyaklarni
saqlash uchun maxsus bino - nauslar qurishgan. Nauslarda yiliga ikki marta
navro`z va mehrjon bayramida ajdodlar ruhiga bag`ishlab diniy marosimlar amalga
oshirilgan. Bular Yerqo`rg`onning o`ziga tegishlidir. Bizga shahar aholisining
qabrlari noma`lumdir. Yerqo`rg`onning qadimiy madaniy qatlamida olib
borilgan qazishmalar natijasida ba`zi joylaridan ajralib ketgan inson suyaklari
topilgan. Iskandar zulharnayn tarixchilarining xabar berishicha, So`g`d bilan
qo`shni bo`lgan baqtriyada shahar devorlarining ichlari inson suyaklari bilan to`la
bo`lgan va faqat iskandar davriga kelib bu odatga barham berilgan.
Xulosa
27

Mustaqilikka erishgach tarixni o’rganishga bo’lgan yondashuv yangi
bosqichga ko’tarildi. Yurtimiz hududidagi qadimiy vohalar, shaharlarni tarixini
o’rganish, arxeologik jihatdan tadqiq etish muhim masalalardan biri sifatida
qaraldi. O’rta Osiyodagi muhim vohalardan biri Qashqadaryo vohasi tarixi uzoq
o’tmishga borib taqaladi. Ilk temir davriga kelib Qashqadaryo vohasining sharqiy
qismi – qadimgi Kitob –Shahrisabz, Yakkabog’ hududlari jadallik bilan
o’zlashtirila boshlanadi. Qashqadaryo vohasi hududlarida dastlabki dehqonchilik
hududlari paydo bo’lgan bo’lib, uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlarni tahlil qilib
shunday xulosaga kelish mumkinki, Qashqadaryo vohasi hududlari qadimgi
Sharqda bo’lib o’tgan ijtimoiyiqtisodiy, madaniy va siyosiy jarayonlardan chetda
qolmagan. Qashqadayo vohasining qadimgi va o’rta asrlar tarixni mufassal
yoritishda V.V.Bartold, V.L.Viyatkin, B.Denike, A.Yu.Yakubovskiy,
B.N.Zasipkin, Ya.G’.G’ulmov, T.M.Mirg’iyosov, S.K.Kabanov, S.A.Sudakov,
V.L.Varonina, G.N.Gachanov, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, O.A.Suxareva
kabi tadqiqotchilarning izlanishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Keyingi davrlarda
ham bunday ekspeditsiyalar amalga oshirildi. Bular qatorida R.H.Suleymanov va
A.S.Sagdullyevlarni keltirib o’tishimiz joiz. Aynan mana shu olimlarning
arxeologik tadqiqotlari, ilmiy izlanshlari Qashqadaryoning sharqiy (Kesh) va
g’arbiy (Qarshi) vohasi shaharlarini yoshini aniqlashda va O’rta Osiyo
shaharsozlik madaniyatida tutgan o’rnini belgilashda muhim poydevor bo’lib
xizmat qildi. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Qashqadaryo vohasi sharqiy
So’g’dning balki O’rta Osiyoning eng rivojlangan vohalaridan biri ekanligi va
uning qo’shni hududlar bilan yaqin madaniy aloqada bo’lganligini yuqoridagi
fikrlar ham isbotlaydi. Shunday ekan bu vohani o’rganishga bo’lgan qiziqish
tobora oshib bormoqda, bu esa tadqiqotchi arxeologlar oldida turgan eng muhim
vazifalardan biri sanaladi.
Qashqadaryoda uzoq yillar tadqiqot olib borgan
arxeologik ekspeditsiya ma’lumotlarida hozirgi Yerqo’rg’on yodgorligi o’rnida
eramizdan avvalgi VIII-VII asrlarda paydo bo’lgan qadim shahar taxminan besh
yuz yil davomida vohaning bosh shahri – poytaxti bo’lib, yirik savdo va iqtisodiy
28

markaz sifatida faoliyat ko’rsatgani qayd etilgan. Bu noyob topilmalarda nafaqat
xalq amaliy san’atining rivojlanish davrlari, balki Qarshi shahrining tarixi ham
muhrlangan. Muzey haqiqiy ma’rifat maskani bo’lishi uchun kelgan sayyohlar
eksponatlar orqali uzoq tarixga xayolan sayohat qilish imkoniga ega bo’lishi lozim.
Shuning uchun eksponatlar davrlar bo’yicha kompozitsion uyg’unlashgan holda
joylashtirilgan. Muzeylar ma’lum davr tarixi haqida aniq ma’lumotni o’zida
mujassam etgan tabarruk dargoh. Unda bo’lgan kishi eksponatlar orqali bevosita
shu davrga sayohat qiladi. Tarix esa, Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda,
o’zligimizni anglash yo’lidagi buyuk manba hisoblanadi. Tarixni bilishda, o’zlikni
anglashda o’tmishimiz ko’zgusi bo’lgan muzeylarning ahamiyati beqiyosdir.
Yerqurg’on vatanimiz tarixi qadim
davrlardan boshlab shakllanganini ko’rsatadi. Bu shahar o’z davrining mustahkam
qal’a shahri bo’lganligi bilan alohida ajralib turgan. Bu yodgorlikdan topilgan
diniy jihozlar O’rta Osiyoda qadimdan diniy ananalarning mavjud bo’lganligini
ko’rsatadi.Topilgan dahma o’zining aniq rejali ekanligi bilan davr memorchiligi
haqida ham malumotlar beradi.Vatanimiz tarixini o’rganishda o’z o’rniga ega
ekanligi bu shahar haqida chuqurroq bilim olishimiz undaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
29

1. А . С . Сагдуллаев . Қ адимги Кеш - Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар . Т.
“Шарқ”. 1998.
2. Бартольд.В.В. Кеш, Соч Т.III М.1965 460-с., Бартольд В.В. Задачи
русского Востоковедения в Туркестане. Соч. т.9.- М., 1977.
3. Вяткин В..Афрасиаб-городище былого Самарканда.-Самарканд. 1927.
4. Якубовский. А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение
Средней Азии за 20-лет. // М.1940
5. Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция
ТАШГУ(КАТЭ) по изучение восточной половины Кашкадарьинской
области// Т.1977.
6. Кабанов С.К Нахшеб на рубеже древности и Средневековая (III-VIII)
Т.1977.
7. Сулейманов Р.Х. Раскопки на городище Еркурган.//АО 1979. - М.,
1980.
8. Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т., Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и
культура южных районов средней Азии в древности и средневековы Т
1989.
9. Сагдуллаев А.С Древние поселения Кашкадары СаУ.N 7. 1979.
10. Равшанов П. Қарши тарихи. Т., Янги авлод, 2006. B .26.
11. Асқаров А. Энг қадимги шаҳар. - Т. 2001.
12. Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз. Халқаро анжуман
материаллари. Т., 2002.
13. Шаҳрисабз 2700 минг йиллик мерос. Альбом, Тошкент, Шарқ, 2002.
14. Ртвеладзе Э.В. Буряков. Ю.Ф, Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т. Маьнавият,
2006.
15. Қарши кичик альбом Т., Маьнавият, 2006.
30

Sotib olish