Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	437.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Сельское и лесное хозяйство

Qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimini tashkil etish va takomillashtirish

3.2. Tarmoqda innovatsion texnologiyalarni qo'llash tizim samaradorligini
oshirish omili sifatida
Qishloq xo'jaligining yangi aqlli usullarini joriy etish qishloq xo'jaligi-oziq-
ovqat tarmog'idagi barchaga foyda keltiradi. Qishloq xo‘jaligida qishloq xo‘jaligi
ishlari va dala ishlarini optimallashtirish va avtomatlashtirish uchun eng yangi
texnologiyalardan foydalanish vaqt va resurslarni sezilarli darajada tejash imkonini
beradi. Yangi qishloq xo'jaligi texnologiyalaridan foydalanishning asosiy
afzalliklarini nomlaylik:
Sug'orish suvi, o'g'itlar, pestitsidlar va boshqa resurslardan kamroq miqdorda
foydalanish qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilariga xarajatlarni kamaytirish va
ko'proq foydani saqlab qolish imkonini beradi;
dalalardan kimyoviy oqimlar hajmini kamaytirish va suv havzalarining
ifloslanishining oldini olish dehqonchilikning atrof-muhitga salbiy ta'sirini
yumshatadi va qishloq xo'jaligi barqarorligini oshirishga yordam beradi;
mehnat unumdorligini oshirish, mehnat xarajatlarini kamaytirish;
qishloq xo‘jaligi jarayoni ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
soddalashtirish va mobil qurilmalar, yangi ixtisoslashtirilgan ilovalar yoki veb-
resurslardan foydalangan holda ularning harakatlarini muvofiqlashtirish;
qishloq xo'jaligi sug'urtasi va moliyaviy xizmatlardan, shuningdek bozor va
texnologiya ma'lumotlaridan foydalanishni osonlashtirish;
dala zararkunandalarining kirib kelishi, tabiiy ofatlar va noqulay ob-havo
sharoiti bilan bog'liq yo'qotishlarni maqbul narxlarda doimiy qishloq xo'jaligi
monitoringi tizimlaridan foydalangan holda minimallashtirish;
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifatini oshirish va sifati ustidan nazoratni
kuchaytirish hisobiga qishloq xo‘jaligi korxonalari daromadlarini oshirish;
o‘simliklardagi ozuqa moddalarining yetishmovchiligini o‘z vaqtida aniqlash
hamda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini ekinlarni qayta ishlash va ularning
hosildorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan o‘g‘itlar va boshqa agrokimyoviy
vositalarning turi va miqdori to‘g‘risida xabardor qilish;
33

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………
38
2

Zamonaviy sharoitda an'anaviy yondashuv bilan qishloq xo'jaligi korxonasi
ham ishlab chiqarish, ham marketing bilan shug'ullansa, u yuqori samarali faoliyat
ko'rsata olmasligi ayniqsa ayon bo'ladi.
Ayni paytda xarid qilish texnologiyasi va tashkil etishni takomillashtirishga
prinsipial yangicha yondashuv belgilanib, mahsulotni bevosita fermer
xo‘jaliklarida qabul qilib, tayyorlov tashkilotlaridan ixtisoslashtirilgan
transportdan foydalangan holda yetkazib berishga o‘tishni yakunlash vazifasi
qo‘yildi.
Fermer xo‘jaliklari bilan hamkor zavodlar o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqaga
o‘tish qabul qilish punktlari tarmog‘ini qisqartirish, ularni saqlashga sarflanadigan
mablag‘larni tejash, fermer xo‘jaliklariga transport va maishiy operatsiyalarni
tejash, yo‘qotishlarni kamaytirish, yig‘ib olingan sabzavotlarning miqdori va
sifatini saqlash imkonini beradi. ularni qayta ishlash uchun qabul qilish resurslarini
ko‘paytirish, bir maromda ishlash va yuqori sifatli sabzavot mahsulotlari ishlab
chiqarishni ta’minlash.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish va sifatini
oshirish masalalarini hal etishda qishloq xo‘jaligida, shuningdek, agrosanoat
majmuasi tarmoqlari o‘rtasidagi barqaror, yaxshi tartibga solingan iqtisodiy
munosabatlarni ta’minlash nihoyatda muhim o‘rin tutadi.
Xarid qilish texnologiyasi va tashkil etilishini takomillashtirish uchun butun
texnologik zanjirni boshqarishni bir qo'lda jamlash kerak. Bunga qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri fermer xo‘jaliklarida qabul qilishni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bog‘lanishlar yoki, agar iqtisodiy jihatdan asosli bo‘lsa, tranzit yetkazib
berish bilan birgalikda tashkil etish orqali erishiladi.
Sabzavotlarni xarid qilish bo'yicha iste'mol kooperatsiyasi aylanmasining
o'ziga xos xususiyati bu mahsulotlarning xususiy fermer xo'jaliklaridan keladigan
nisbatan yuqori ulushidir: ushbu mahsulotlarni milliy xaridlardan taxminan ikki
baravar yuqori. Xaridlarni tashkil qilishda ushbu holat hisobga olinishi kerak.
Qabul qilish va tayyorlash punktlari, transport, konteynerlar, asbob-uskunalar,
29

Umuman olganda, qishloq xo'jaligi tashkilotlari faoliyatiga ta'sir qiluvchi
sanoatning quyidagi xususiyatlari aniqlanadi [2,3]:
Bu, birinchi navbatda, tabiatga bog'liqlik. Daromadning kamayishiga ob-havo
sharoiti, kosmosdagi qishloq xo'jaligi mahsulotlarining sezilarli hajmi, shuningdek,
ishlab chiqarishning foydalaniladigan resurslarning biologik xususiyatlariga
bog'liqligi sabab bo'ladi.
Ob-havo sharoitining yomonlashishi qishloq xo‘jaligi hosildorligining
pasayishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida mahsulot ishlab chiqarish hajmining
kamayishiga, mahsulot tannarxining oshishiga va qishloq xo‘jaligi korxonalari
foydaning bir qismini yo‘qotishiga olib keladi.
Aksariyat qishloq xo'jaligi tashkilotlarining hududiy miqyosi alohida
bo'linmalar faoliyatini nazorat qilish va muvofiqlashtirishning pasayishiga va
ishlarni tugatish muddatlariga rioya qilmaslikka olib keladi.
Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish jarayoni tirik organizmlardan foydalanish
bilan bog'liq bo'lib, ko'p jihatdan ularning fiziologik xususiyatlariga bog'liq.
Ishning belgilangan muddatlari va davomiyligiga rioya qilmaslik (juda erta ekish,
uzoq vaqt yig'ish) mahsulotning bir qismini yo'qotishiga va foydaning pasayishiga
olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, uzoq vaqt davomida Ishlab chiqarish
tsiklining murakkabligi ishlab chiqaruvchilarning bozor sharoitlarining
o'zgarishiga tezda javob bera olmasligiga olib keladi, buning natijasida ba'zi
mahsulotlar bozorda talabga ega bo'lmasligi mumkin.
Ikkinchidan, qishloq xo'jaligida samaradorlikka ta'sir etuvchi omil - bu
foydalaniladigan resurslarning, xususan, urug'lik va o'g'itlarning sifatining pastligi
va miqdorining etarli emasligi, bu hosilni ob-havo sharoitlariga ko'proq bog'liq
qiladi. Mahsulotning yo'qolishi, shuningdek, uskunaning etishmasligi va jismoniy
va ma'naviy eskirishidan kelib chiqadi. Harajatlarning yuqoriligi, moliyaviy
imkoniyatlarning yo‘qligi fermer xo‘jaliklariga mashina-traktor parkini
modernizatsiya qilish va bu omil ta’sirini kamaytirish imkonini bermayapti.
14

faoliyatni, jarayonni, salohiyatni, tavakkalchilikni boshqarish bo’yicha ilmiy
asoslangan tavsiyalar etishmasligi sabab bo’lmoqda. Bunda shuningdek, qishloq
xo’jaligi mahsulotlari fermer xo’jaliklar tomonidan etishtirilayotgan sharoitda fan-
texnika yutuqlariga asoslangan modernizatsiyalash loyihalarning shakllanishi
hamda mahsulot raqobatbardoshligini oshirish va shundan kelib chiqib, agrar
siyosatni takomillashtirish muammolari etarlicha o’rganilmaganligining ham
ta’siri bor. Shuning uchun ham sanab o’tilgan muammolarning nazariy va amaliy
asoslarini o’rganish va ular bo’yicha tegishli tavsiyalar ishlab chiqish mamlakat
qishloq xo’jaligining bugungi va ertangi kunining dolzarb masalasi bo’lmoqda.
Shu munosabat bilan qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalash
munosabatlarini taxlil etish va tegishli xulosalar ishlab chiqish lozim.
Kurs ishining maqsadi – mamlakat qishloq xo’jalik korxonalarini
modernizatsiyalash tizimini takomillashtirish bo’yicha ilmiy taklif va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari .
Tadqiqot jarayonida quyidagi vazifalarni hal etish belgilab olindi:
- qishloq xo’jaligini modernizatsiyalash tushunchasini ilmiy-nazariy tavsifini
asoslab berish;
- qishloq xo’jalik korxonalari rivojlanishining iqtisodiy ko’rsatkichlarini tahlil
qilish;
- qishloq xo’jalik korxonalarining modernizatsiyalash faoliyati
samaradorligini baholash;
- qishloq xo’jaligi korxonalarini modernizatsiyalashning asosiy
yo’nalishlarini asoslash;
- qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalashning istiqbollarini
aniqlash;
- qishloq xo’jalik korxonalarining modernizatsiyalash bo’yicha ilmiyamaliy
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti. Tadqiqot ob’ekti sifatida Yakkabog’ “Oq-oltin” paxta
tozalash ochiq hissadorlik jamiyati tanlangan. Tadqiqot predmeti. Qishloq xo’jalik
4

beruvchilar, ishlab chiqaruvchilar, distribyutorlar va kompaniyalar bilan yaxshi
muvofiqlashtirishdan iborat. Xitoyning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida ishlab
chiqarish vositalarining iste'molchilari. Jarayon munosabatlari qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishi ma'lumotlaridan boshlanadi va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
etishtirish, ekish, sotib olish, qayta ishlash, tashish, logistika va taqsimlashni
oqilona tartibga solishni yakunlaydi. Bu bir qator jarayonlarning yanada
muammosiz ishlashiga, aloqalar yaqinroq va ishonchli bo'lishiga va fikr-
mulohazalar ma'lumotlarining o'z vaqtida bo'lishiga yordam beradi, qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish zanjiriga ishonchni oshiradi va sotish
kanallarini ko'paytiradi, bu esa uning barqaror rivojlanishini rag'batlantirishda
ijobiy rol o'ynaydi. va ko'proq ilmiy rahbarlik sxemasini taqdim etadi. Asimmetrik
mahsulot ma'lumotlari, yomon ta'minot zanjiri muhiti va ta'minot zanjiridagi qiyin
logistika muammolariga qaratilgan ushbu maqola qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
etkazib berish muammosini hal qilish uchun dinamik modelga asoslangan ta'minot
zanjirini optimallashtirish usulini ilgari suradi.
Xitoy qadim zamonlardan buyon yirik qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lgan
bo‘lsa-da, boshqa rivojlangan davlatlar bilan solishtirganda rivojlanish
kechikmoqda, ammo keyingi yillarda mamlakatda qishloq xo‘jaligini ta’minlash
muammosiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib
berish zanjiri muammosini dinamik tizim yordamida hal qilish bo'yicha tadqiqotlar
Xitoyda hali ham kam, asosiy nazariy bilimlar etarli emas, har bir bo'g'in bo'yicha
tadqiqotlar zaif va nashr etilgan jurnallar boshqa tadqiqotlar bilan solishtirganda
nisbatan kam. Nazariy ma'noda, biz qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish
zanjirini yakunlash bo'yicha tadqiqotlarga yordam berishi va xarakterli qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri logistika va sotish kabi bir qator
aloqalarni yoritishga yordam berishiga umid qilamiz. Maqolaning ikkinchi
qismida uyda va xorijda ta'minot zanjirini optimallashtirish bo'yicha tadqiqotlar
tahlil qilinadi, uchinchi qismda ta'minot zanjirining texnik muammolari
muhokama qilinadi va to'rtinchi qismda ta'minot zanjirida dinamik modelni
qo'llash modeli ishlab chiqilgan; beshinchi qismda dinamik model bo‘yicha
26

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlar natijasida hozirgi kunda qishloq xo’jaligi korxonalarini
modernizatsiyalash va tarmoqni yanada rivojlantirish yo’nalishlariga yangicha
qarashlarning shakllanishi namoyon bo’lmoqda, bu albatta tarmoqni yanada
barqarorlashuvini, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishni ko’payishiga,
resurslardan unumli foydalanishga, yangi ish o’rinlarining paydo bo’lishiga olib
keladi va pirovardida qishloq xo’jaligini rivojlanishini ta’minlashda muhim omil
bo’lib xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
mamlakatimizni 2022 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2023
yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasto’rning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida, “Biz bugun 2022
yilning yakunlari haqida gapirganda, avvalo, o’tgan yilda mamlakatimizning
iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda mutanosiblikka erishgani, modernizatsiya va
diversifikatsiya hisobidan yuqori sur’atlar bilan rivojlanganini qayd etamiz.
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o’sdi, sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi
– 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko’rsatkichidan past bo’ldi va 6,8
foizni tashkil etdi” 1 , deb ta’kidladilar. Ma’lumki, qishloq xo’jalik korxonalarini
rivojlanib borishi bilan birga, ularning soni va ishlab chiqarishdagi salmog’i ortib
bormoqda, albatta bunday mexanizmlarni joriy etilishi yoki qishloq xo’jaligini
modernizatsiyalash jarayoni sifat jihatidan yangi mahsulot olish uchun texnik yoki
texnologiyalarni bevosita ishlab chiqarishda foydalanish, uning alohida tarkibiy
qismlariga aylantirish bo’yicha izchil harakatlar yig’indisi hisoblanadi.
Bugungi kunda mamlakatimiz qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishga bunday
kompleks yondashish tashkil qilinmaganligi bois sohada modernizatsiyalash
loyihalar bilan ishlash keng miqyosda joriy etilmagan. Bunga asosan qishloq
xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlari modernizatsiyalash jarayonga ko’rsatadigan
ta’sir, modernizatsiyalashga jalb qilishning asosiy yo’nalishlari va ularni amalga
oshirish stsenariylari, modernizatsiyalashni oshirish yo’llari, modernizatsiyalash
3

2.2. Hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash,
qayta ishlash va sotish dinamikasining tahlili
Oziq-ovqat xavfsizligi mamlakatimizda va xorijda tobora ko'proq tashvishga
tushmoqda. XKP Markaziy Komitetining 19-sonli beshinchi yalpi majlisi ruhini
har tomonlama amalga oshirish, Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarining
zamonaviy aylanma tizimini qurishni tezlashtirish, mahalliy qishloq xo'jaligi
mahsulotlarining aylanish samaradorligini oshirish va o'z-o'zini qurish tizimini
yanada mustahkamlash uchun. qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish
zanjirida. Qishloq xo'jaligining asosiy ta'minot zanjiri tobora muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Ta'minot zanjiri qadim zamonlardan beri mavjud va doimo o'zgarib turadi.
Zamonaviy logistikaga asoslanib, tizim dinamikasi printsipidan foydalanish va ish
rejimini optimallashtirish zamonaviy jamiyatning iqtisodiy rivojlanish
ehtiyojlariga ko'proq mos keladi. Biroq, ta'minot zanjiri optimallashtirish
ishlarining ko'plab modellari ishlab chiqilgan bo'lsa-da, juda murakkab tizimlarga
duch kelganda, ba'zi mavjud ta'minot zanjiri ish modellari ish ehtiyojlarini qondira
olmaydi va sxemani tahlil qila olmaydi va uni hal qila olmaydi. Ushbu tadqiqotda
qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini optimallashtirish uchun
oziq-ovqat ta'minotining haqiqiy muammosini hal qilish uchun tizim
dinamikasidan foydalangan holda, umumiy ish rejimi bilan birlashtirilgan, turli
qismlarni etkazib berishni bog'lab, yanada yaqinroq va ko'proq mos keladigan
shakllantirilgan. Xitoy jamiyatining ehtiyojlarini hisobga olgan holda, birinchi
navbatda, biz Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarining hozirgi holatini tahlil
qilishimiz kerak, so'ngra qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini
rivojlantirishda boshqa mamlakatlar tajribasini o'rganishimiz va optimallashtirish
sxemasini ilgari suramiz. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish zanjiri
moliyalashtirish asosan segmentlangan kredit moliyalashtirish modeli va tizim
dinamikasini simulyatsiya qilish va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish
zanjiri moliyalashtirish samaradorligini va ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish
orqali kreditni kengaytirish uchun kapitalni oshirishga erishdi.
24

korxonalarini modernizatsiyalash bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar
tadqiqotning predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot
jarayonida umumlashtirilgan nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalar mamlakatimiz
qishloq xo’jalik korxonalarini modernizatsiyalash va tarmoqni rivojlantirishning
strategik kontseptsiyasini ishlab chiqishda, mutasaddi muassasalarning dasturiy va
tashkiliy faoliyatida keng qo’llanilishi hamda bitiruv malakaviy ishining asosiy
g’oyalari mazkur yo’nalishdagi muammolarni chuqur tadqiq etishga bag’ishlangan
kelajakdagi ilmiy tadqiqot ishlarida foydalanish mumkin.
Kurs ishining hajmi , tarkibiy jihatdan kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan
aadabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

tayyorlov xodimlari soni aholi ixtiyorida bo‘lgan meva-cheva resurslarini xarid
qilish va sotishni to‘liq va zamonaviy qamrab olish uchun yetarli bo‘lishi kerak.
Savdo va tayyorlov tashkilotlariga sifatsiz mahsulotlar yetkazib berilishiga
yo‘l qo‘ymaslik uchun sabzavot sotib olish bevosita fermer xo‘jaliklarida qabul
qilish va yetkazib berish punktlari orqali amalga oshirilishi kerak. Bog‘dorchilik
xo‘jaliklari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bu tayyorlash shaklini qo‘llash hosilni
standartlashtirish darajasini 3-5 foizga oshirish, mahsulot sotish tannarxini
pasaytirish, yig‘im-terim davrida ixtisoslashtirilgan transportdan samarali
foydalanish imkonini beradi.
Xo‘jaliklarning o‘zlari tayyorlov, savdo va qayta ishlash korxonalariga
mahsulot yetkazib beradigan xaridlarni tashkil etish usuli bilan ishlab
chiqaruvchilar, qoida tariqasida, fermer xo‘jaliklariga mahsulot sifatini baholash,
ularni qayta ishlash va sotishga tayyorlashda yetarlicha yordam ko‘rsatmayapti.
Yil davomida uzluksiz savdo-sotiqni ta'minlash uchun kooperativ tashkilotlari
uzoq muddatli (qishki saqlash) mahsulotlarning zarur zaxiralarini yaratadilar va
sabzavotlarni respublikalararo va viloyatlararo etkazib berishni amalga oshiradilar.
Sabzavotlarni, yuqorida aytib o'tilganidek, to'g'ridan-to'g'ri fermer
xo'jaliklarida qabul qilishni tashkil etish muhimdir. Xarid qiluvchi tashkilotlar
mahsulot qabul qilishning ushbu progressiv usuliga e'tibor qaratishlari talab etiladi.
Sabzavotlarni qayta ishlash uchun etkazib berishda ba'zi hollarda birlamchi qayta
ishlash punktlari yaratiladi.
Progressiv texnologiya yordamida barcha operatsiyalarni kompleks
mexanizatsiyalash uchun mo'ljallangan maxsus turdagi idishlarni (har bir mahsulot
turi uchun) va mos mexanizmlar majmuasini yaratish. Konteyner mahsulotning
maksimal darajada xavfsizligini va yuklash va tushirish ishlarini
mexanizatsiyalash imkoniyatini ta'minlashi kerak, shu bilan birga uning og'irligiga
nisbatan narxini minimallashtirish kerak.
Tayyorlov sohasini sanoat texnologiyasiga o'tkazishning hali boshlang'ich
bosqichida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan iste'molchiga
o'tkazishning ilmiy asoslangan texnologik sxemalari tizimi hali ham mavjud emas.
30

Uchinchidan, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotish xususiyatlari bilan bog'liq
bo'lgan bozor xususiyatlari. Daromadning kamayishiga tovar ishlab chiqaruvchilar
o'rtasidagi raqobatning kuchayishi, mahsulotni tashish xarajatlarining oshishi,
bozordagi talab va taklif nisbatining noqulay o'zgarishi sabab bo'ladi. Ko'pgina
hollarda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotib olish narxlari qayta ishlash
korxonalari tomonidan belgilanadi, buning uchun ularni past darajada ushlab turish
foydalidir. Ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash uchun va raqobatning kuchayishi
sababli qishloq xo'jaligi korxonalari bunday shartlarga rozi bo'lishga majbur.
To'rtinchidan, qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish jarayoni aniq mavsumiylik
bilan davomiylik bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarishning mavsumiyligi fermer
xo'jaliklarining ixtisoslashuvi bilan bog'liq bo'lgan notekis daromadga olib keladi.
Biroq, qishloq xo'jaligi, muayyan xavf-xatarlarning paydo bo'lishining
ob'ektiv sabablari tufayli, ushbu shartlarga moslashish uchun ko'proq bozor
imkoniyatlariga ega. Bu iqtisodiy qonunlarning ta'siri bilan bog'liq - oziq-ovqat
talabning past egiluvchanligi bilan tavsiflanadi, chunki u muhim tovar hisoblanadi.
Shu sababli, bu tovarlarni ishlab chiqarish, uy xo'jaliklari daromadlarining
pasayishi yoki iste'mol narxlarining o'sishiga qaramay, sezilarli o'zgarishlarga
duch kelmaydi.
Beshinchidan, davlatning iqtisodiy siyosatidagi o'zgarishlar samaradorlikni
pasaytirish manbalari bo'lishi mumkin qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga
nisbatan. Bu guruh protektsionizmni o'rnatish yoki aksincha, iqtisodiyotni
liberallashtirish, soliq yukini kuchaytirish yoki zaiflashtirishni o'z ichiga oladi.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining yuqoridagi barcha xususiyatlari uning
samaradorligini past baholaydi va uni boshqa tarmoqlarga nisbatan kamroq qulay
sharoitlarda joylashtiradi, bu esa agrar sektorni davlat tomonidan majburiy tartibga
solishni talab qiladi.
Qishloq xo'jaligining ko'rib chiqilgan xususiyatlarining aksariyati ob'ektiv
xususiyatga ega, shuning uchun tashkilotlar salbiy oqibatlarni kamaytirish uchun
ushbu hodisalarni boshqarishi mumkin.
15

agrar sektorni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va boshqarish mexanizmini
takomillashtirish;
uchinchidan, yildan yilga suv resurslarining tanqisligi yuzaga kelayotganligi
tufayli, sug‘oriladigan yerlardan unumli foydalanish imkoniyatining
cheklanganligi sug‘orishning innovatsion texnologiyalarga asoslangan ilg‘or
usullaridan foydalanish, xususan, tomchilatib sug‘orishni keng joriy etish
masalasiga alohida ahamiyat qaratish;
to‘rtinchidan, meva-sabzavotchilikning barqaror rivojlanishiga ta’sir qiluvchi
omillar ichida fermer va qishloq xo‘jaligi korxonalarining iqtisodiy, texnologik,
huquqiy va boshqa sohalardagi imkoniyatlari va erishgan natijalarini chuqur tahlil
qilish hamda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish orqali mavjud ilmiy va
innovatsion imkoniyatlarni ishga solish;
beshinchidan, aholi ehtiyojlarini ta’minlash maqsadida mamlakatga import
qilinayotgan meva-sabzavotchilik mahsulotlari o‘rnini ichki imkoniyatlarimizdan
to‘la va samarali foydalanish hisobiga to‘ldirishni nazarda tutuvchi dasturlarni
qabul qilish va boshqalar.
Shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash
va eksport qilish bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalarining tahlillari ushbu
mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning kooperatsiyasi va klasterlarini
rivojlantirish zarurati borligini ko‘rsatmoqda.
Meva-sabzavotchilik sohasini iqtisodiy tomondan o‘sishi mavjud ichki
resurslardan foydalanishni yanada kengaytirish hisobiga bo‘lishi kerak emas, balki
mahsulotlarni sifat jihatidan zamon talablariga javob beradigan raqobatbardosh
ishlab chiqarish kooperatsiyasi va klasterlar tizimini joriy etish hisobiga erishish
mumkin.
23

I.BOB. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, uni yetishtirish, saqlash, qayta ishlash
va sotishning nazariy asoslari
1.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va
sotish to'g'risida tushuncha
O'zbekiston Respublikasi faqat o'zi yetishtirayotgan paxta tolasi bilan emas,
balki butun dunyo xalqlari yaxshi ko'rib iste'mol qiladigan mevalari, uzumlari,
sabzavot va poliz mahsulotlari bilan mashhur bo'lib, ularning ko'pgina turlari va
navlari boshqa mamlakatlarda uchraymadigan xammani o'ziga tortadigan ta'mi va
xushxo'rligi bilan alohida ajralib turadi..
O'zbekistonda yetishtirilayotgan meva-sabzavot mahsulotlari iqlim
sharoitining juda qulayligi tufayli mana shunday noyob bo'lganligi uchun ham
jahon qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozorida yuqori darajada raqobatbardoshdir.
Bugungi kunda O'zbekiston qishloq xo'jalik mahsulotlarining o'ta qimmatli
navlarini yetishtirish va qayta ishlash, ularni eksport qilish sohasida katta
salohiyatga ega.
Agrar sektorda eksportga mo'ljallangan mahsulot ishlab chiqarishni yo'lga
qo'yish va uni qayta ishlaydigan sanoatni yetakchi o'ringa ko'tarish qishloq
xo'jaligida barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Ushbu vazifani hal qilish,
mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov bir necha bor ta'kidlagan, qishloq
xo'jaligi mahsulotining sifatini hamda uni qayta ishlaydigan korxonalarning
samaradorligini oshirishni, ichki va tashqi sotish bozorlarini yanada kengaytirishni
talab qilmoqda.
Oziq-ovqat iste'mol bozori sanoat bo'yicha non va non mahsulotlari bozori,
meva-sabzavot bozori, shakar va qandolat bozori, go'sht va go'sht mahsulotlari
bozori, sut va sut mahsulotlari bozori va boshqalarga bo'linadi. ularning har biri
o'ziga xosdir va har qanday iqtisodiyotda sodir bo'ladi.
Bundan tashqari, oziq-ovqat bozori bir qator qo'shimcha funktsiyalarni
bajaradi: saqlash, saqlash, tashish, marketing tahlili. Qishloq xo'jaligi bozorining
ushbu bozorda raqobatning shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatuvchi muhim
xususiyatlaridan biri bu bozor davlat nuqtai nazaridan ustuvor yo'nalishlardan biri
6

- saqlash va qayta ishlash korxonalarining zamonaviy-texnologik talablari va
hajmlaridagi mahsulotlar bilan yetarli darajada ta’minlash masalalariga tizimli
yondoshilmayapti;
- transport va logistika sohasi zamon talabidan ortda qolmoqda;
- so‘nggi yillarda meva-sabzavotchilikni yuritish intensiv texnologiya asosida
olib borilmoqda. Natijada qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan resurslar, jumladan,
YoMM, kimyoviy vositalar (meva-sabzavot yetishtirish uchun 255 ming tonna
fosforli, 290 ming tonna azotli o‘g‘it yetishmaydi) va urug‘lik narxlarining ortib
ketishi, qishloq aholisi daromadlarining pastligi, shuningdek, mineral o‘g‘itlar,
kimyoviy vositalarning qo‘llanilishi, og‘ir texnikadan foydalanish, yer resurslari
sifatining yomonlashuvi, ekologik muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda.
Shu bois, tahlillar va BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi sohasidagi
tashkilotining (FAO) ma’lumotlariga ko‘ra, meva-sabzavotchilik mahsulotlarini
yig‘ishtirish, tashish va saqlashdagi yo‘qotishlar hajmi 22-45 foizgacha,
isrofgarchiliklar esa 12-18 foizni tashkil etmoqda.
Yana bir muhim masala hududlarda yetishtirilayotgan mahsulotlar haqida
xaridorlarga zarur bo‘lgan ma’lumotlarni beruvchi axborot-maslahat markazlari va
raqamli texnologiyalar faoliyati yo‘lga qo‘yilmaganligidadir. Bundan tashqari
respublikada transport-logistika borasidagi mavjud muammolarni hozirgacha hal
etilmaganligi mahsulotlarni saralash, qayta ishlash, qadoqlash va xaridorlarga
yuborish muammoligicha qolmoqda.
Meva-sabzavot mahsulotlarining eksporti
Eksport qilingan ayrim turdagi mahsulotlar to‘g‘risida Davlat statistika
qo‘mitasining ma’lumoti:
Mahsulot nomi mln.
AQSh dollari 2018 yilga nisbatan, %
meva va rezavorlar 658,1 116,1
sabzavotlar 542,4 170,1
20

Maqolaga qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal
qilish
zarur:
- Respublikada amaldagi mavjud qishloq xo'jaligiga oid xalqaro, davlatlararo
va milliy standartlarni aniqlash va tahlil qilish;
-Jahonda qishloq xo'jaligi maxsulotlarini yetishtirish va ishlab chiqarishda
sifat va xavfsizlikni ta'minlashga yo'naltirilgan xalqaro sifat standartlarini o'rg
anish va tahlil qilish;
- Xalqaro va hududiy standartlarni O'zbekiston davlat standarti sifatida qabul
qilish tartibi va usullarini ifodalash;
- O'zbekistonda yetishtirilayotgan qishloq xo'jaligi mahsulotlari sifati va
xavfsizligini ta'minlashda xalqaro GLOBAL G.A.P standartini
joriy etishning afzalliklari, o'rni va ahamiyatini o'rganib chiqish va tahlil
qilish;
O'zbekistonda qishloq xo'jaligi maxsulotlarini yetishtirishda GlobalG.A.P.
xalqaro standartini O'zbekistonda joriy etish usulini yaratish va uni tavsiya qilish.
GLOBALGAP(EUREPGAP) - butun jaxon bo'yicha qishloq xo'jaligi
maxsulotlarini standartlash va sertifikatlashtirish bo'yicha xalqaro xususiy idora.
Mazkur idora (EUREPGAP) -Euro-RetailerProduceWorkingGroup - oziq-
ovqat mahsulotlari chakana savdosi masalalari bo'yicha yevropa ishchi guruhi)
tomonidan 1997 yilda Garmaniyada tashkil etilgan. GLOBALGAP ning asosiy
faoliyat turi butun jaxon bo'yicha qishloq xo'jaligi maxsulotlarini yetishtirish va
ishlab chiqarish jarayonlariga standartlar ishlab chiqish va sertifikatlashtirishga
talablarni o'rnatishdir. Bu idoraning asosiy boshqaruv tarkibi Rais, Kotibiyat,
Milliy texnik texnik ishchi guruh, Sertifikatlashtirish va boshqa sohalar bo'yicha
texnik qo'mitalardan iborat.
Hozirgi kunda GLOBALGAPga jahonning 100 dan ortiq davlat va oziq-ovqat
savdosi bilan shug'ullanuvchi yirik firma, korxona va uyushmalar a'zo hisoblanadi.
10

1.2. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va
sotishning o'ziga xos xususiyatlari
Qishloq xo'jaligining qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish samaradorligiga ta'sir
qiluvchi xususiyatlari
Xalq xo‘jaligining barcha boshqa tarmoqlarida bo‘lgani kabi qishloq
xo‘jaligida ham xuddi shunday iqtisodiy jarayonlar va qonuniyatlar sodir bo‘ladi.
Shu bilan birga, sanoat nafaqat operatsiyalar samaradorligiga, balki ishlab
chiqarish jarayonining o'ziga ham sezilarli ta'sir ko'rsatadigan o'ziga xos
xususiyatlarga ega.
Shunday qilib, B.I. Smagin o'zining "Iqtisodiy tahlil va qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishini statistik modellashtirish" asarida quyidagi xususiyatlarni ajratib
ko'rsatadi.
1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozori o'z mohiyatiga ko'ra mukammal
raqobat bozoriga eng yaqin. Bozorda sezilarli miqdordagi sotuvchilar mavjud,
ammo ularning hech biri narx belgilashga ta'sir qilish uchun etarlicha katta
hajmdagi mahsulot ishlab chiqarmaydi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari
iste’molchilar taklif qilayotgan narxga rozi bo‘lishga majbur. Shu munosabat bilan
mahalliy qishloq xo'jaligida narxlarning nomutanosibligi sezilarli. Shu bilan birga,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlarining o‘sishi o‘rtasidagi tafovut nafaqat
ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar narxining oshishiga, balki qayta
ishlash mahsulotlari narxlarining o‘sish sur’atlariga nisbatan ham kuzatilmoqda.
Shu sabablarga ko'ra qishloq xo'jaligi unchalik qulay emas, bu esa dastlab
ishlab chiqarish samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
2. Ko'pgina tadqiqotlarga ko'ra, qishloq xo'jaligi mahsulotlariga talabning
past egiluvchanligi narxlarda ham, daromadlarda ham aniqlangan. Ya'ni, uy
xo'jaliklarining daromadlari oshgani sayin, oziq-ovqat savdosi mutanosib ravishda
o'smaydi. Biroq, muallifning fikricha, oziq-ovqat iste'molining tibbiy standartlarga
mos kelmasligi va aholining past daromadlari sharoitida talab elastik bo'ladi.
Aholining eng kam ta'minlangan toifasi daromadlarining oshishi mahsulotlarga
bo'lgan talabning oshishiga olib keladi.
12

O‘zbekiston iqtisodiyotida myeva-sabzavotchilik tarmog‘ining o‘rni
Umuman olganda, tarmoqda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar quyidagi
iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni hal qilish imkonini yaratmoqda:
iqtisodiy masalada – meva-sabzavotchilik jami ishlab chiqarilgan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarining 32,2 foizini (mamlakat yalpi ichki mahsulotining 8,7
foizi) tashkil etgani holda qishloq joylarida aholining asosiy daromadlaridan biri
hisoblanadi. Sanoatning qator tarmoqlarini rivojlanishiga o‘zining bevosita ta’sirini
ko‘rsatadi. Shuningdek, ushbu tarmoq mamlakat qishloq xo‘jaligi eksportida
asosiy o‘rinlarni egallaydi;
ijtimoiy masalada – meva-sabzavotchilikni barqaror rivojlantirish
samaradorligi, nafaqat qishloq aholisining turmush darajasiga, balki mamlakat
barcha aholisining ijtimoiy farovonligini ham oshirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Yakuniy natijada ushbu islohotlardan pirovard maqsad mamlakatda oziq-
ovqat xavfsizligi ta’minlanib, yangi O‘zbekiston rivojlanishining barcha
jarayonlarida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ijobiy natijalarida
yaqqol namoyon bo‘ladi hamda aholi turmush darajasining oshib borishini o‘zida
aks ettiradi.
Shu bilan bir qatorda “... sohada ayniqsa, meva-sabzavotchilik va
uzumchilikni rivojlantirishda samarali bozor mexanizmlari tizimli yo‘lga
qo‘yilmaganligi, ilmiy yondashuvning yetarli emasligi tarmoqning mavjud
imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmasligiga olib kelmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra,
1 gektar maydonda yetishtirilgan paxta xom ashyosiga nisbatan uzumdan 7
baravar, gilosdan 6 baravar, yong‘oqdan 5 baravar ko‘p daromad olish imkoniyati
mavjud” (1)
.
Shuningdek, ushbu mahsulotlarni qayta ishlash, saqlash hamda eksport
qilishda mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanilyapti, deb bo‘lmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Bugungi
kunda yurtimizda yetishtirilayotgan meva-sabzavotning atigi 15 foizi qayta
ishlanib, 8 foizi eksport qilinmoqda, xolos. Ayniqsa, Sirdaryo, Jizzax, Xorazm,
Qashqadaryo va Toshkent viloyatlarida bu ko‘rsatkichlar hamon pastligicha
17

Rivojlangan mamlakatlarda mehnat resurslarining 2-5 foizi, kam taraqqiy
etgan aksariyat mamlakatlarda esa 90 foizgacha qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida
mehnat qiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi
rivojlangan mamlakatlardagiga nisbatan ancha katta rol o‘ynaydi. Yalpi ichki
mahsulotda qishloq xo‘jaligining salmog‘i rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘rtacha
22 foizni, rivojlangan mamlakatlarda 4 foizni tashkil etadi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda rivojlangan mamlakatlarda yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarining yarmidan ko‘prog‘i yetishtirilmoqda. BMT ekspertlari
fikrlaricha, har yili oziq-ovqat muammosini yechish uchun uning hajmi 6 foiz
oshirib borilishi talab etiladi.
BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi sohasidagi tashkilotining (FAO)
ma’lumotiga ko‘ra, Yevropada quritilgan yong‘oq va mevalar savdosi 11 milliard
yevroni, quritilgan sabzavotlar esa 8 milliard yevrodan ziyodni tashkil etdi.
Vetnam kabi yangi ishtirokchilarning tajribasi shuni ko‘rsatdiki, to‘g‘ri strategiya
asosida ish yuritilsa, yiliga 1 milliard yevrodan oshiq hajmdagi mahsulotni eksport
qilish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Tahlillarga qaraganda, yurtimizda bog‘ va tokzorlarda hosildorlik juda past.
Masalan, qishloq xo‘jaligi rivojlangan AQSh, Xitoy, Italiya, Fransiya kabi
davlatlarda bir gektar intensiv bog‘dan 80-120 tonna, ayrim mevalardan 140
tonnagacha hosil olinsa, yurtimizda bir gektardan 10-30 tonna, an’anaviy bog‘-
tokzorlardan esa 4-5 tonna mahsulot olinadi. Bu albatta iqtisodiy jihatdan
samarasiz qishloq xo‘jaligidir.
Meva-sabzavotchilik tarmog‘ini barqaror rivojlantirish uchun tavsiya
etilayotgan chora-tadbirlar
birinchidan, meva-sabzavotchilik sohasini modernizatsiya qilish, yangilash,
sohani barqaror rivojlanishida kuchli turtki beradigan va ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning raqobatbardoshligini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish
va amaliyotga tatbiq etish;
ikkinchidan, dunyo mamlakatlari iste’mol bozorini importga bog‘liqligining
kuchayganligi natijasida oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligini ta’minlash,
22

Fanatlarning ishlashi soatiga 20-30 ta havo almashinuvini ta'minlaydigan
tarzda hisoblanadi.
Eng ilg'or shamollatish tizimi faol shamollatishdir. Sabzavotlarni saqlashda
faol shamollatish sizga optimal saqlash sharoitlarini va zarur jarayonlarni
ta'minlab, omborda kerakli havo parametrlarini tezda o'rnatish imkonini beradi.
Aniqlanishicha, faol shamollatiladigan omborxonalarda mahsulotning vazni
va sifatining yo‘qolishi odatdagi saqlash sharoitlariga nisbatan 2-3 barobarga
kamayadi. Shu bilan birga, saqlash muddati uzaytiriladi. Faol shamollatish
ob'ektlarni saqlash joyining pastki va yuqori qismlarida deyarli bir xil saqlash
sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Bu konteynerlarda saqlanadigan
mahsulotlarning stacking balandligini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi.
Saqlash inshootlarini faol shamollatish moslamalari bilan jihozlash xarajatlari 1-3
yil ichida to'lanadi.
Mahsulotlar xavfsizligini oshirish va sabzavot nobud bo‘lishini kamaytirish
maqsadida respublika xo‘jaliklarida saqlashning ilg‘or texnologiyalaridan kengroq
foydalanish zarur. Qishloq xo‘jaligi korxonalaridagi mavjud omborxonalarni faol
ventilyatsiya tizimi bilan jihozlash mahsulotlar xavfsizligini 16-18 foizga oshirish
va standart mahsulot hosildorligini 20 foizdan ortiq oshirish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda sabzavot mahsulotlarini o'zgartirilgan gaz muhitidan
foydalangan holda saqlash maxsus nazorat qilinadigan gaz muhiti bo'lgan
kameralarda va tabiiy gaz muhiti bilan muhrlangan idishlarda amalga oshiriladi.
32

II.BOB. O'zbekistonda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash
qayta ishlash va sotishning hozirgi holati tahlili
2.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va
sotish tizimiga ta'sir etuvchi omillar
Meva-sabzavot mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va eksport
qilish bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalarining tahlillari ushbu mahsulotlarni
ishlab chiqaruvchilarning kooperatsiyasi va klasterlarini rivojlantirish zarurati
borligini ko‘rsatmoqda, deydi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi yetakchi
ilmiy xodimi Sobir Xasanov.
Ma’lumki, mamlakatimizdagi mavjud tabiy-iqlim sharoiti qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini, xususan, meva-sabzavotchilikni barqaror rivojlantirish imkonini
beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati tomonidan sohani bozor
munosabatlariga o‘tish jarayonida meva-sabzavotchilikni rivojlantirishga ustuvor
yo‘nalishlar sifatida katta e’tibor qaratilmoqda. Zero, meva-sabzavotchilik
mahsulotlarini tashqi bozorlarda sotish hisobiga mamlakat valyuta tushumining
sezilarli qismi shakllanayotganligi ham sohani tubdan isloh qilish va jadal
rivojlantirishning ustuvorligidan dalolat beradi.
Xususan, so‘nggi yillarda bir qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Bularga
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 martdagi “O‘zbekiston
Respublikasida meva-sabzavotchilikni jadal rivojlantirishga doir qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5388 va 2019 yil 23 oktyabrdagi “O‘zbekiston
Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga
mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5853 sonli farmonlari
hamda 2018 yil 17 oktyabrdagi “Meva-sabzavot mahsulotlarini tashqi bozorlarga
chiqarish samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
PQ-3978, 2019 yil 14 martdagi “Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xo‘jaligi
kooperatsiyasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4239 qarorlarini
keltirish mumkin.
16

qolmoqda. Joriy yilda 860 ming tonna yoki 620 million dollarlik meva-sabzavot
eksport qilingani bizning imkoniyat va salohiyatimizga mosmi? Yo‘q, albatta!
Rivojlangan davlatlar tajribasi asosida bog‘lar va tokzorlarga ishlov beradigan,
sabzavot va kartoshka urug‘larini ekadigan va yig‘ishtirib oladigan texnikalar
mavjud emas. Fermer, dehqon xo‘jaliklariga yoqilg‘i-moylash mahsulotlari,
mineral o‘g‘itlar, urug‘lik yetkazib berish, kasallik va zararkunandalarga qarshi
kurash ishlari talab darajasida tashkil etilmagan” (2)
.
Meva-sabzavotchilik mahsulotlarini yetishtirish to‘g‘risida ma’lumot
Meva-sabzavotchilik mahsulotlarini qayta ishlash va saqlash
Meva-sabzavotchilik mahsulotlarini nobud qilmay qayta ishlash,
mavsumiyligini uzaytirish ham foydalanilmagan imkoniyatlardan biridir.
Yangiligicha saqlangan ho‘l mevalar assortimenti mo‘lligi bozorlarda shu turdagi
mahsulotlarni tannarxining har yili qishki-bahorgi mavsumda sun’iy ravishda
ko‘tarilib ketishini oldini oladi hamda aholi ijtimoiy himoyasiga ijobiy ta’sir etib,
turdosh mahsulotlar qishki mavsumdagi importiga hojat qolmaydi.
Raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning
assortiment tuzilmasini takomillashtirishning eng yuqori omillaridan biri ozuqaviy
18

o‘zgarishlarni topishga yordam beradi, bu esa mavjud resurslardan yanada
samarali foydalanish imkonini beradi. Barqaror qishloq xo'jaligi kontseptsiyasi va
avtomatlashtirilgan dalalarni etishtirish sohasidagi tadqiqotlar asosan GPS
texnologiyasiga va ushbu tizimning yangi imkoniyatlariga tayanadi.
Qishloq xo'jaligi 4.0 yoki bog'langan fermer xo'jaligi
Aqlli dehqonchilikdan bog‘langan dehqonchilikka o‘tish 20-21-asrlar
bo‘sag‘asida qishloq xo‘jaligining jadal rivojlanishini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Avtonom mashinalar, sensorlar bilan jihozlangan robotlar, kengaytirilgan reallik
(AR), narsalar interneti (IoT), dronlar va sun'iy yo'ldoshlar 4.0 avlod qishloq
xo'jaligi uchun yangi texnologiyalarning ajralmas qismidir.
Qishloq xo'jaligi sohasida qaror qabul qilishning yangi yondashuvi endi
bulutda saqlanadigan va raqamli vositalar orqali kirish mumkin bo'lgan
ma'lumotlarga asoslanadi. Ushbu tushunchalar bilan fermerlar va qishloq
xo'jaligining boshqa manfaatdor tomonlari yaxshiroq qarorlar qabul qilishlari
mumkin.
Qishloq xo'jaligi 4.0 keng tarqalgan avtomatlashtirish va raqamli
texnologiyalardan foydalanish davrida tug'ilgan. Yangi qishloq xo'jaligi
texnologiyalarini ishlab chiqish yanada integratsiyalashgan va tarmoqqa aylanib
bormoqda, bu esa ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini optimallashtirish
imkonini beradi. monitoring, nazorat va biznesni boshqarish jarayonlarini qayta
ishlash va takomillashtirish.
Qishloq xo'jaligi 5.0 yoki raqamli fermerlik
Raqamli qishloq xo‘jaligi texnologiyalari hosildorlikni va boshqa agrotexnik
ko‘rsatkichlarni maksimal darajada oshirishga qaratilgan dehqonchilikning yangi
usullari va vositalarining keyingi avlodidir. Ushbu yangi texnologiyalar qatoriga
5G mobil aloqasi kiradi, ular hozirda jadal rivojlanmoqda va butun dunyo bo‘ylab
qishloq xo‘jaligining eng so‘nggi texnologiyalari qamrovi va mavjudligini
yaxshilaydi.
Qishloq xo‘jaligida yangi raqamli texnologiyalarning oldingi fermerlik
usullariga nisbatan quyidagi afzalliklari bor:
35

ma'lumotlarni to'plash samaradorligi: ma'lum vaqt yoki ma'lum bir hududda
qancha ma'lumot to'plash mumkinligi;
ma'lumotlarning aniqligi: olingan ko'rsatkichlar qanchalik haqiqatga mos
keladi;
Vaqtinchalik: olingan ma'lumotlar qanchalik tez bajariladigan ma'lumotlarga
aylantiriladi va oxirgi foydalanuvchilarga taqdim etiladi.
Ishlab chiqarish jarayonida fermerlar zararkunandalar hujumi va o'simlik
kasalliklari kabi bir qator muammolarga duch kelishadi. Qishloq xo'jaligida ob-
havo omilini ham hisobga olish kerak: meteorologik anomaliyalar hosilga jiddiy
zarar etkazishi mumkin. Biroq, yangi raqamli texnologiyalar salbiy oqibatlarni
minimallashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, fermerlar yangi texnologiyalar
yordamida qishloq xo‘jaligining bevosita o‘ziga bog‘liq bo‘lgan jihatlarini nazorat
qilishlari va buning natijasida daromadlarini oshirishlari mumkin. Xususan,
qishloq xo‘jaligidagi raqamli texnologiyalar quyidagi savollarga asosli javob
olishga yordam beradi:
qanday turdagi ekinlarni etishtirish kerak;
almashlab ekishda ekinlarni optimal tarzda almashtirish;
aniq sug'orish uchun suvni qanchalik tez-tez va qanday hajmda ishlatish
kerak;
o'g'itlar va o'simliklarni himoya qilish vositalarini qachon, nima va qancha
miqdorda qo'llash;
ma'lum bir tuproq turi uchun qaysi davolash eng mos keladi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarining raqobatdosh ustunliklari zamonaviy
dasturiy ta’minot, masofaviy zondlash texnologiyalari (ayniqsa, yuqori aniqlikdagi
sun’iy yo‘ldosh tasvirlari), proksimal datchiklar, yangi aloqa vositalari va aniq
ma’lumotlarga asoslangan risklarni prognozlash algoritmlarini qo‘llash orqali
ta’minlanadi.
EOSDA hosil monitoringi
Yuqori aniqlikdagi sun'iy yo'ldosh tasvirlariga ruxsat oling -
maydonlaringizni samarali boshqaring!
36

GLOBALGAP xalqaro standartlarini joriy etish majburiy emas. Har bir
mamlakat bu standartlarni xususiy idoraga a'zo bo'lish va kelishuv orqali
butunligicha yoki ayrim bo'limlarini qabul qilishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligida xalqaro standartlarni qo'llash
imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida Global miqiyosda qo'llanilayotgan
GLOBAL GAP (Qishloq xo'jalik amaliyotini yaxshilash) xalqaro standartini
yurtimizda joriy etish bo'yicha 2011 yilning 4-6 may kunlari GLOBAL GAP
standartlashtirish va sertifikatlashtirish talablari bo'yicha Belgiyalik xalqaro
ekspert K.Petrov respublikamizga taklif etildi va seminar treyning o'tkazildi.
Ushbu o'quv kursida Qishloq va suv xo'jaligida standartlashtirish markazi,
"O'zstandart" agentligi, Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi,
Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti hamda
qishloq xo'jalik mahsulotlarini eksport qiluvchi Univeg ASIA MChJ va KATRI
VOSTOK konsalting kompaniyalardan 17 nafar xodim ishtirok ishtirok etib,
Global GAP xalqaro sertifikatlashtirish idorasining tegishli sertifikatga ega
bo'ldilar.
O'quv treyning davomida ishtirokchilar Global GAP xalqaro
standartlashtirish va sertifikatlashtirish idorasiga a'zo bo'lish, ushbu standart
talablarini o'rganish bilan birga uni respublikamiz fermer xo'jaliklarida qo'llash
imkoniyatlari xaqida tushunchalarga ega bo'ldilar.
Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan va yetishtirilayotgan mahsulotlar
sifatini va raqobatbardoshligini oshirish, ishlab chiqarish korxonalari hamda agrar
sohada faoliyat olib borayotgan tashkilotlarni qo'llab quvvatlash,
ularning mavqeyini yanada oshirish bo'yicha bir qancha chora-tadbirlar
amaliyotga joriy etilmoqda.
11

III. BOB. Agflyatsiya sharoitida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish,
saqlash, qayta ishlash va sotish tizimini takomillashtirish yo'llari
3.1. O'zbekiston qishloq xo'jaligida mahsulotlarni hom ashyodan tayyor
mahsulot eksportiga o;tish borasidagi davlat siyosati
Kalit so'zlar: oziq-ovqat, xarid qilish, saqlash, tashish, qayta ishlash, sotish,
qishloq xo'jaligi mahsulotlari mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan
ishonchli ta’minlashga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, tayyorlash,
saqlash, tashish, qayta ishlash va sotish masalalarini kompleks hal etish asosida
erishish mumkin.
Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini
yaxshilash bilan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini xarid qilish tizimi muhim
ahamiyatga ega. Ishlab chiqarishning yakuniy natijalari uning rivojlanish va
faoliyat ko'rsatish darajasiga bog'liq.
Xarid qilish tizimining ahamiyatini inobatga olgan holda, davlat uni
rivojlantirish masalalariga katta ahamiyat berishi, tizimning moddiy-texnik
bazasini doimiy ravishda mustahkamlashi, xaridlarning shakl va usullarini
takomillashtirishi zarur.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish boshlanishi munosabati bilan agrosanoat
kompleksining muhim tarmoqlaridan biri sifatida xarid tizimini
takomillashtirishning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini amalga oshirish maqsadga
muvofiq:
Ishlab chiqarish jarayoni va mahsulot sotishning ixtisoslashuv, xo‘jaliklararo
va agrosanoat integratsiyasi talablariga javob beradigan bo‘linishi; v xarid
qilishning iqtisodiy mexanizmini va sotish bo'yicha shartnoma munosabatlarini
takomillashtirish, to'g'ridan-to'g'ri uzoq muddatli munosabatlarni va xaridlarni
tashkil etishning boshqa ilg'or shakllarini keng rivojlantirish.
Xarid tashkilotlariga o'z vazifalarini tezroq bajarish imkonini beruvchi
mahsulotlar; ❖ tayyorlov tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash, birinchi navbatda, sabzavot mahsulotlarini maksimal hajmda
qabul qilish va saqlashga mo‘ljallangan omborxonalarni kengaytirish.
28

Umuman olganda, Xitoy yirik qishloq xo'jaligi mamlakati, qishloq xo'jaligi
mahsulotlariga talab juda katta va oziq-ovqat bizning kundalik hayotimizda
muhim ahamiyatga ega. Murakkab va xilma-xil qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
odamlarning kundalik hayotiga jarayonlar qatlamlari orqali kiritish orqali ta'minot
zanjirini optimallashtirish kerak. Logistika qadim zamonlardan beri mavjud bo'lsa-
da, qadimgi logistika texnologiyasi endi zamonaviy hayotdan qoniqmaydi va biz
zamonaviy logistika asosida zamonaviy jamiyat rivojlanishiga ko'proq mos
keladigan ta'minot zanjirini boshqarish rejimini ishlab chiqishimiz kerak. Bu
energiyani tejash, zamonaviy tizim dinamikasi nazariyasi va amalda amalga
oshirish bo'yicha fikr-mulohazalardan samarali va ilmiy foydalanish va qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini boshqarishning yangi rejimini
optimallashtirishi mumkin. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yanada barqaror
yetkazib berish zanjirini yaratish Prezident Si taklif qilgan barqaror rivojlanishga
yordam beradi va an'anaviy sanoat zanjirining kamchiliklarini oldini oladi.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish bozori
bugungi jamiyatda umumiy talab mutanosib, lekin uning narx-navoning dinamik
tebranish diapazoni katta, yuqori sharoitlarda tannarxda ishlab chiqarilgan tashish
jarayoni keng tarqalgan bo‘lib, milliy hukumat tomonidan “uchta qishloq”ga katta
e’tibor qaratilmoqda. ” masalalari. Biroq, ko'pincha sotish qiyin va bozorda sotib
olish qimmat. Masalan, "baliq qimmat" va "cho'chqa go'shtini iste'mol qilish
qiyin"; iste'molchilarning Xitoy bozoriga bo'lgan ishonchini pasaytiradi va
iste'molchilarimizning manfaatlariga putur etkazadi. Bir tomondan, bu
muammolarning mavjudligi Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan talab
kengayib borayotganidan, odamlarning iste'mol darajasi kundan-kunga yaxshilanib
borayotganidan va turmush darajasi asta-sekin o'sib borayotganidan dalolat beradi;
boshqa tomondan, bu Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetkazib berish
zanjiri bozor talabi bilan chambarchas bog'liq emasligini ham ko'rsatadi. Ushbu
tadqiqot qishloq xo'jaligi mahsulotlarini dinamik tizim orqali etkazib berish
zanjirini optimallashtirish, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini tashish jarayonida
logistika oqimi, kapital zanjiri va axborot oqimini yaxshiroq tushunish va etkazib
25

qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini optimallashtirish tajribalari tahlil qilinadi va
taqqoslanadi. Ushbu ishning ilmiy ahamiyati ta'minot zanjirida optimallashtirish
muammolarini amalga oshirish, mahsulot logistika jarayonini optimallashtirish va
taqsimlashda yotadi.
Qishloq xo'jaligini etkazib berish zanjiri hozirgi sharoitimizda hali ham
rivojlanmoqda, davom etayotgan biznes modeli etarlicha etuk emas va qishloq
xo'jaligini etkazib berish zanjirida zamonaviy axborot almashinuvini yaxshilash
uchun ko'proq tahlil va tadqiqotlar olib borilishi kerak, shuning uchun aylanma
yanada silliq bo'ladi. So'nggi yillarda Xitoyda narsalar Interneti qurilishi doimiy
ravishda takomillashtirildi. Huawei 5G tadqiqot va ishlanmalar yutuqlari bilan
tarmoq axborotlashuviga ega zamonaviy qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori asta-
sekin tijorat bozoriga kiradi va zamonaviy biznes modeli bilan integratsiyalashadi.
Grafikdan ko'rinib turibdiki, Xitoyda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib
berish zanjiri bo'yicha bir nechta tadqiqotlar mavjud va dinamik tizimga
asoslangan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjirini
optimallashtirish tahlili bundan ham kamroq. O'tgan besh yil ichida Xitoy davriy
nashrlarida qishloq xo'jaligini sanoatlashtirish bilan bog'liq 7558 ta hujjat mavjud,
ammo qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish zanjiri bo'yicha faqat 853 ta
hisobot va tizim dinamikasi asosida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish
zanjirini optimallashtirish bo'yicha faqat bitta hisobot mavjud. Qishloq xo'jaligi
mahsulotlarini sanoatlashtirish bo'yicha tadqiqotlarning asosiy qismi
sanoatlashtirishni rivojlantirishga to'g'ri keladi. Ta'minot zanjiri tadqiqotlarida
qishloq xo'jaligi mahsulotlari butun tadqiqotning o'n beshdan biridan kamrog'ini
tashkil qiladi va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini rivojlantirish mamlakatimiz uchun
katta ahamiyatga ega bo'lib, bu bizning katta e'tiborimizni talab qiladi.
27

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytganda qishloq xo'jaligi uchun texnologiyalar
rivojlanishda uzoq yo'lni bosib o'tdi va ular nafaqat qishloq xo'jaligi jarayonining
asosiy bosqichlarini: ekish, o'stirish va yig'ish uchun ishlatiladi.
Qishloq xo‘jaligida so‘nggi yillarda urug‘lik unumdorligini oshirishdan
tortib, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini rejalashtirish va qayta ishlashni
takomillashtirishgacha bo‘lgan qator yirik yutuqlarga erishildi. Yangi qishloq
xo'jaligi texnologiyalari, shuningdek, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotishni
rejalashtirishni optimallashtirish va ularni yakuniy iste'molchiga etkazib berish
uchun logistika echimlarini yaxshilashga yordam beradi.
Nafaqat dala ishlarini, balki oziq-ovqat ta’minoti zanjirining turli tarkibiy
qismlarini boshqarishni ham osonlashtiradigan qishloq xo‘jaligi dasturiy ta’minoti
va yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va tatbiq etishda ham jadal taraqqiyot
kuzatilmoqda. Agar ilgari tekshirish uchun dalaga shaxsan borish kerak bo'lsa,
endi buni masofadan turib amalga oshirish mumkin. Yerni masofadan turib
zondlash ma’lumotlarini qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari bu
maqsadga mukammal xizmat qiladi.
Bunday yangi texnologiyalarga misol qilib, qaror qabul qilish jarayonining
har bir bosqichida - meteorologik va tarixiy dala ma'lumotlarini baholashdan tortib
qishloq xo'jaligi ishlarini rejalashtirishgacha bo'lgan tegishli ma'lumotlarni
birlashtiradigan EOSDA Crop Monitoring platformasi misol bo'la oladi. Ushbu
nozik qishloq xo'jaligi dasturi, shuningdek, siz jismonan dalada bo'lishingiz kerak
bo'lganda foydalidir. Buyurtmachi platformada skautga topshiriq berishi va
dalaning muammoli hududi fotosuratlari va tekshiruv hisobotini olishi mumkin,
uni skaut darhol smartfonidan yuborishi mumkin.
37

Joriy va tarixiy dala ma'lumotlarini tahlil qilishning yangi usullarini qo'llash
natijasida ishlab chiqarish naqshlari va naqshlarini ko'rishning yangi imkoniyatlari
orqali sohadagi potentsial muammolarni bashorat qilish qobiliyati.
Ekinlarning umumiy hosildorligini baholash fermerlarga yangi ekinlar
vegetatsiya davri uchun byudjetni aniqroq tuzishga va kutilmagan vaziyatlarga
yaxshiroq tayyorlanishga yordam beradi.
Qishloq xo'jaligida yangi texnologiyalarni rivojlantirish bosqichlari
Qishloq xo'jaligidagi texnologik taraqqiyot shaharlarning o'sishi va savdo
savdosi bilan uzviy bog'liqdir. Ushbu sohada har doim yangi texnologik
ishlanmalar talab qilingan.
Biroq, qishloq xo'jaligida raqamli texnologiyalar darhol paydo bo'lmadi.
Rivojlanishning dastlabki bosqichlarida qishloq xo jaligi ishlab chiqarishiningʻ
texnologik modeli asosan o zboshimcha dehqonchilikka asoslangan bo lib, 20-asr
ʻ ʻ
boshlarigacha unumdorlikning pastligi bilan ajralib turdi. Qishloq xo'jaligi 1.0 deb
nomlanuvchi bu davr omoch ixtirosi va hayvonlarning tortish kuchidan keng
foydalanish bilan ajralib turadi.
Qishloq xo jaligi 2.0 19-asr oxirida traktorlar kabi mexanizatsiyalashgan
ʻ
texnikalar paydo bo lishi bilan boshlangan. Keyinchalik, yangi qishloq xo'jaligi
ʻ
texnologiyalari rivojlanishning bir necha jadal bosqichlarini bosib o'tdi, chunki
texnologik taraqqiyot sur'ati sezilarli darajada oshdi.
yangi qishloq xo'jaligi texnologiyalarini ishlab chiqish bosqichlari
Qishloq xo'jaligi 3.0 yoki nozik qishloq xo'jaligi
Qishloq xo'jaligi 3.0 deb nomlanuvchi aniq yoki aqlli qishloq xo'jaligining
yangi texnologiyasi barcha qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish resurslarini
monitoring qilish va samaraliroq boshqarish zaruratidan kelib chiqdi. Aniq qishloq
xo'jaligiga intilish va tegishli texnologiyalarni joriy etish qishloq xo'jaligi uchun
yangi usul va vositalarni ishlab chiqishga turtki berdi.
Era 3.0 yangi sun'iy yo'ldoshga asoslangan global joylashishni aniqlash
tizimidan (GPS) foydalanish orqali texnik jihatdan amalga oshirilishi mumkin.
Jumladan, GPS tizimi ma’lum bir ekin yetishtiriladigan maydondagi kiruvchi
34

Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi subektlarning rivojlanish
darajasi, ta'sir qiluvchi omillari, istiqbolli yo'nalishlarini anketa so'rovi natijalari
logit va probit modellari yordamida asoslangan;
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirishdagi mavsumiy tebranishlar
deterministik model, davriylik xususiyatlar Fur'e qatorlari yordamida
tizimlashtirilgan;
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayonlarini barqaror
rivojlantirish senariylari hamda muhim indikatorlari (etishtirilgan mahsulot
miqdori) istiqboldagi 2021-2025-yillarga prognoz ko'rsatkichlari ko'p variantli
ekonometrik modellar asosida ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Qishloq xo'jaligida mahsulot
yetishtirish jarayonlarini ekonometrik modellashtirish bo'yicha olingan ilmiy
natijalar asosida:
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo'shilgan qiymat zanjiri
infratuzilmasiga kiruvchi komponentlar tizimi hamda aqlli agro qo'shilgan qiymat
zanjiri xaritasi (smart agri value chain mapping) va ma'lumotlar platformasini
shakllantirish mexanizmini ishlab chiqish bo'yicha berilgan taklif O'zbekiston
Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston
Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining 2021-yil 18-fevraldagi 04/022-661-son
ma'lumotnomasi). Bu esa, o'z navbatida, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
yetishtirish jarayonlari bo'yicha tezkor, ishonchli va birlamchi ma'lumotlarni olish
imkoniyatini yaratgan;
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi sub'ektlarning rivojlanish
darajasi, ta'sir qiluvchi omillari, istiqbolli yo'nalishlari, anketa so'rovi natijalarini
logit va probit modellari yordamida asoslash bo'yicha berilgan taklif O'zbekiston
Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston
Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining 2021-yil 18-fevraldagi 04/022-661-son
ma'lumotnomasi). Mazkur taklif qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtiruvchining
barqaror rivojlanishini ta'minlash yo'nalishlarini belgilashda foydalanish
imkoniyatini yaratgan;
8

sifatida qaralishidir. "Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligi", "Aholining ijtimoiy
ta'minlanganlik darajasi" kabi tushunchalar ushbu bozor bilan chambarchas bog'liq.
Bu bizni ushbu bozorga nafaqat iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan, balki
uning faoliyatining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy maqsadga muvofiqligini
ham hisobga olgan holda qarashga majbur qiladi. Tarif yoki tarifsiz chora-tadbirlar
orqali davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash mexanizmi ancha murakkab, shuning
uchun qonunda ko'rsatilgan imkoniyatlarni qo'llash va maqsadga erishish uchun
vaqt kerak. Shu bilan birga, tartibga solishning murakkabligi oziq-ovqat bozorini
tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning sezilarli sonidadir. Yirik fermer xo'jaligi va
shaxsiy yordamchi xo'jaliklari, qayta ishlash sanoati va savdo korxonalari kabi
sub'yektlarning mavjudligi tartibga solishning ko'p sohalarini, ular o'rtasidagi
munosabatlarning tegishli modelini yaratishni nazarda tutadi. qonunda berilgan
imkoniyatlardan foydalanish va maqsadga erishish.
Shu bilan birga, tartibga solishning murakkabligi oziq-ovqat bozorini tashkil
etuvchi tarkibiy qismlarning sezilarli sonidadir. Yirik fermer xo'jaligi va shaxsiy
yordamchi xo'jaliklari, qayta ishlash sanoati va savdo korxonalari kabi
sub'yektlarning mavjudligi tartibga solishning ko'p sohalarini, ular o'rtasidagi
munosabatlarning tegishli modelini yaratishni nazarda tutadi. qonunda berilgan
imkoniyatlardan foydalanish va maqsadga erishish. Shu bilan birga, tartibga
solishning murakkabligi oziq-ovqat bozorini tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning
sezilarli sonidadir. Yirik fermer xo'jaligi va shaxsiy yordamchi xo'jaliklari, qayta
ishlash sanoati va savdo korxonalari kabi sub'yektlarning mavjudligi tartibga
solishning ko'p sohalarini, ular o'rtasidagi munosabatlarning tegishli modelini
yaratishni nazarda tutadi.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo'shilgan qiymat zanjiri
infratuzilmasiga kiruvchi komponentlar tizimi ishlab chiqilgan hamda aqlli agro
qo'shilgan qiymat zanjiri xaritasi (smart agri value chain mapping) va ma'lumotlar
platformasini shakllantirish mexanizmi taklif qilingan;
7

Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirishdagi mavsumiy tebranishlarni
deterministik model, davriylik xususiyatlarini Fur'e qatorlari yordamida
tizimlashtirish bo'yicha berilgan taklif O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi
vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi
vazirligining fevraldagi 04/022-661-son ma'lumotnomasi). Mazkur taklifdan
foydalanish mavsumiy tebranishlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega;
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayonlarini barqaror
rivojlantirish ssenariylari hamda muhim indikatorlari (etishtirilgan mahsulot
miqdori)ning kelgusidagi prognoz ko'rsatkichlarini ko'p variantli ekonometrik
modellar asosida ishlab chiqish bo'yicha berilgan takliflar O'zbekiston
Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi amaliyotida foydalanilgan (O'zbekiston
Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligining 2021 yil 18 fevraldagi 04/022-661-son
ma'lumotnomasi). Mazkur prognoz natijalari qishloq xo'jaligi mahsulotlari
yetishtirish hajmining prognoz ko'rsatkichlarini ishlab chiqishga xizmat qilgan.
Ayni vaqtda qishloq xo'jalik mahsulotlarining eksport salohiyatini hamda uni
yetishtiruvchi va ishlab chiqaruvchilari faoliyatining samaradorligini oshirish
birinchi navbatda qishloq va suv xo'jaligining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga
olgan holda halqaro standartlarni qo'llanilishini amalga oshirish zaruriyatini
keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun ham agrar sohada faoliyat olib borayotgan
qishloq xo'jalik maxsulotlarini yetishtiruvchi va ishlab chiqarish korxonalarida
xalqaro standartlarni joriy etish usullarini yaratish zarur.
Agrar sohani rivojlantirish, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sifatini oshirish
ularni xalqaro raqobatbardoshligini ta'minlashda jahonda qishloq xo'jaligi
maxsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashda sifatni ta'minlashga
yo'naltirilgan standartlarni o'rganish va tahlil qilish hamda qishloq xo'jalik
maxsulotlari sifati va xavfsizligini ta'minlash bo'yicha jahonda yuqori
ko'rsatgichlarga ega xalqaro Global G.A.P. standartini O'zbekistonda joriy
etishning ahamiyati va afzalliklarini o'rganib chiqish, ushbu standartni
O'zbekistonda joriy etish bo'yicha usul va chora tadbirlar rejasi loyihasini ishlab
chiqish maqolaning asosiy maqsadi bo'lib hisoblanadi.
9

Bundan tashqari, muallifning ta’kidlashicha, oziq-ovqat, yengil, ozuqa
sanoatining qishloq xo‘jaligi xomashyosiga doimiy talab mavjud.
3. Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarishdan olingan daromadlar kechikish bilan
yuzaga keladi. Yuqori inflyatsiya sharoitida bu ishlab chiqarishga sarflangan
mablag'larga nisbatan daromadlarning qadrsizlanishiga olib keladi.
4. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishning mavsumiyligi bilan tavsiflanadi, bu
ish davri va ishlab chiqarish davri o'rtasidagi nomuvofiqlik bilan bog'liq.
Mavsumiylik resurs salohiyatidan foydalanishga, ishlab chiqarish jarayonini
tashkil etishga va umuman, tarmoq tashkilotlarining samaradorligiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi.
5. Muallif qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyati sifatida qishloq
xo‘jaligida mehnat resurslarining past harakatchanligini ko‘rsatib o‘tgan.
Aholining qishloq joylardan chiqib ketishi davom etayotganiga qaramay, uning
pasayish sur'ati qishloq xo'jaligi daromadlarining qisqarish sur'atiga teng emas.
Muallif buni qishloq aholisining xulq-atvoridagi konservatizm, hayot tamoyillariga
bog'liqlik bilan bog'laydi.
Bizning fikrimizcha, bunday emas. Kirov viloyatida qishloq xo'jaligi
samaradorligini o'rganish shuni ko'rsatdiki, so'nggi yillarda qishloq xo'jaligi
xodimlarining mehnat unumdorligi doimiy ravishda o'sib bormoqda va tahlil
qilingan davrning aksariyat qismida sanoat tashkilotlarining muvozanatli
moliyaviy natijalari oshdi. Biroq, bu qishloq aholisining kamayishini to'xtata
olmadi. Bizning fikrimizcha, bu holatda aholining munosib turmush tarzini
ta'minlay olmaydigan sohada ish haqining past darajasi ustunlik qiladi.
6. Ob-havo sharoitlariga jiddiy bog'liqlik, uni agrotexnikaning yuqori darajasi
yoki ilg'or texnologiyalar bilan to'liq yumshatib bo'lmaydi. Natijada, qishloq
xo'jaligi daromadlari darajasini ishonchli bashorat qilish qiyin.
7. Qishloq xo‘jaligida ilg‘or texnologiyalarni joriy etish darajasi pastligicha
qolmoqda. Infratuzilmani rivojlantirish darajasida ham ortda qolish mavjud.
13

Shu bilan birga, blankalarni sanoatlashtirishda, asosan, alohida mahsulotlarni xarid
qilishda katta amaliy tajriba to'plangan.
Temir yo'l orqali jo'natishda tayyorlov tashkilotlari jo'natish stantsiyalarida
yuklash va tushirish ishlarini to'liq mexanizatsiyalashgan konteyner
platformalarini quradilar.
Bozor munosabatlariga o‘tish iste’mol bozoridagi mavjud sharoitlarni
hisobga olgan holda qayta ishlangan va saqlanadigan meva-sabzavot mahsulotlari
ulushini oshirishni taqozo etmoqda. U meva-sabzavot subkompleksining moddiy-
texnik bazasini mustahkamlashga yo'naltirilishi kerak: harorat sharoitlari nazorat
qilinadigan saqlash joylarini yaratish; ixtisoslashtirilgan korxonalarda
mahsulotlarni qayta ishlash va qadoqlashni tashkil etish, qayta ishlashning yangi
texnologiyalarini qo‘llash hisobiga qayta ishlangan mahsulotlar turlarini
kengaytirish va zarur idishlar bilan ta’minlash.
Meva-sabzavot mahsulotlarini saqlash joylari, qoida tariqasida, namunaviy
loyihalar bo‘yicha quriladi.
Saqlash joylari etarli darajada suv o'tkazmaydigan bo'lishi kerak, tom va
chodirning pollari issiqlik izolatsiyasiga ega bo'lishi kerak.
Aksariyat saqlash joylarida derazalar yo'q, chunki kunduzgi yorug'lik
sabzavotlarning haddan tashqari pishishini tezlashtiradi.
Meva va sabzavot mahsulotlarini qadoqlashning muhim qismi
standartlashtirilgan.
Sabzavotlarni muvaffaqiyatli saqlashning eng muhim sharti saqlash joylarida
shamollatishdir. Ularda o'z vaqtida va etarli darajada havo almashinuvi haroratda
ham, havoning nisbiy namligida ham optimal saqlash sharoitlarini yaratishga
imkon beradi.
Yaqin vaqtgacha eng keng tarqalgan shamollatish tizimi ta'minot va egzoz
edi.
Majburiy ventilyatsiya yanada rivojlangan bo'lib, havo ventilyatorlar
tomonidan saqlash joyiga etkazib berilsa va hosil bo'lgan bosim tufayli egzoz
kanallari orqali chiqariladi. Ba'zan fanatlar egzoz kanallarida ham o'rnatiladi.
31

qo‘shimchalarni mintaqamizda mavjud tabiiy xom ashyo zaxiralarini qayta ishlash
asosida keng assortimentini tayyorlashni amalga oshirishdir. Misol uchun, shirin
yaxna ichimliklar ozuqaviy qo‘shimchalarning asosiy qismi chetdan valyuta
hisobiga keltirilayotgan sun’iy xom ashyolar (nastoyka, ekstratlar) yordamida
tayyorlanmoqda. Vaholanki, respublikamizda mavjud xom ashyo potensialini, ho‘l
mevalarni qayta ishlash asosida olinishi mumkin bo‘lgan raqobatbardosh, tabiiy
sof ozuqaviy qo‘shimchalar xom ashyo bazasi yaxna ichimliklar assortiment
turkumining o‘nlab yangi qirralarini ochib berishi mumkin. Shu bilan birga,
viloyatlarda import xom ashyoga valyuta mablag‘i bo‘lmagan yuzlab turli
quvvatdagi yaxna ichimliklar ishlab chiqarish korxonalari ish faoliyatini tiklash
imkoniyati yaratilishi mumkin.
Tahlillar natijasining ko‘rsatkichiga ko‘ra, meva-sabzavotchilik mahsulotlari
hajmlarining yildan-yilga oshib borishi saqlash va qayta ishlash tarmog‘idagi bir
qator muammo va kamchiliklarni bartaraf etish, sohani isloh qilishda zamonaviy
innovatsion, resurs tejaydigan raqamli texnologiyalardan keng foydalangan
holda tub burilishni amalga oshirishni talab etmoqda. Xususan:
- respublikada umumiy ishlab chiqarish hajmlariga nisbatan mevaning 18,9
foizi , sabzavot va poliz mahsulotlarining 5,6 foizi , uzumning 9,5 foizi sanoat
korxonalarida qayta ishlanmoqda;
- yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlarini hududlarda saqlash uchun
sovutgichlar bilan ta’minlanganlik darajasi 3,7 foizni (sovutish omborxonalari yil
davomida bor-yo‘g‘i 20-22% ga mahsulot bilan ta’minlangan) tashkil etmoqda;
- mavjud sovutgichlarning aksariyati ma’nan eskirgan, texnologik jihatdan
yangilanmagan, zamonaviy texnologiya va raqamli innovatsion ishlanmalar lozim
darajada tatbiq etilmagan;
- soha uchun malakali kadrlar tayyorlash masalasiga innovatsion yondashuvni
taqozo etmoqda. Ilg‘or tajribali zamonaviy uskunalar bilan ishlash qobiliyatiga
ega, qayta ishlash, saqlash yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashga
yetarlicha e’tibor berilmayapti;
19

Qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimini tashkil etish
va takomillashtirish
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………3
I.BOB. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari, uni yetishtirish, saqlash, qayta ishlash
va sotishning nazariy
asoslari…………………………………………………….6
1.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish
to'g'risida tushuncha………………………………………………………………..6
1.2. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va
sotishning o'ziga xos
xususiyatlari……………………………………………………………12
II.BOB. O'zbekistonda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash
qayta ishlash va sotishning hozirgi holati
tahlili……………………………….16
2.1. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va sotish
tizimiga ta'sir etuvchi omillar……………………………………………………..16
2.2. Hozirgi sharoitda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash, qayta
ishlash va sotish dinamikasining
tahlili…………………………………………...24
III. BOB. Agflyatsiya sharoitida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish,
saqlash, qayta ishlash va sotish tizimini takomillashtirish yo'llari……………
28
3.1. O'zbekiston qishloq xo'jaligida mahsulotlarni hom ashyodan tayyor mahsulot
eksportiga o;tish borasidagi davlat
siyosati……………………………………….28
3.2. Tarmoqda innovatsion texnologiyalarni qo'llash tizim samaradorligini oshirish
omili sifatida………………………………………………………………………
33
Xulosa…………………………………………………………………………….37
1

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. "Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O'zbekiston sharoitida uni bartaraf
etishning yo'llari va choralari", O'zbekiston: Toshkent, 2009y., 486 b.
2. O'zbekiston Respublkasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi
to'g'risida. - T.:2017 yil 7 fevral, PF-4947-sonli Farmoni.
3. Ismoilov B.X. "O'zbekiston respublikasida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
yetishtirishda xalqaro standartlarni joriy etish usullari" Toshkent, 2012y
4. Mamasaliev, M. M. (2020). MAIN DIRECTIONS OF THE INFLUENCE OF
MODERN CIVILIZATION ON THE SPIRITUAL IMAGE OF THE
INDIVIDUAL. Вестник науки, 3(11), 5-8.
5. Allanazarov, M. K., & Mamasaliev, M. M. (2020). ANALYSIS OF
COMPREHENSION METHODS IN THE GNOSEOLOGY OF ALLAME
TABATABAI. In ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ: ПОТЕНЦИАЛ НАУКИ
И СОВРЕМЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ ( pp . 106-109).
6. https :// advice . uz / oz / documents /126
7. https :// kitob . sies . uz / frontend / web / kitob / kitob _00617 a 84 a 6 c 9428. pdf
8. https :// cyberleninka . ru / article / n / respublika - qishloq - xo - jaligida - yetishtiriladigan -
mahsulotlar - o - rni - va - ahamiyati
38

qayta ishlangan meva-
sabzavot mahsulotlari 47,9 156,0
Meva-sabzavot mahsulotlarining asosiy eksport bozorlari Qirg‘iziston,
Qozog‘iston, Rossiya va Turkiya davlatlari hissasiga to‘g‘ri kelgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, 2019 yil yakunida respublika bo‘yicha ishlab
chiqarilgan 19,2 million tonnadan ortiq meva-sabzavot mahsulotlarining 132 turi
sof yoki qayta ishlangan holda 69 ta chet mamlakatlariga (1,4 mln. tonnadan ziyod
1,2 mlrd. dollar qiymatiga yaqin) eksport qilinishini hisobga olinsa, masalaning
naqadar muhimligi namoyon bo‘ladi. Meva-sabzavotchilik mahsulotlari eksport
hajmining oshishiga barra va qayta ishlangan sabzavotlar ning 2018 yilga
nisbatan mos ravishda 1,8 va 1,6 barobarga oshgani hamda jami meva-sabzavot
tarkibida 46,5 % ni tashkil etishi bilan sezilarli ta’sir o‘tkazgan. Mamlakatimizda
aprel-may oylarida ko‘kat, pomidor, bodring, gilos va o‘rik mahsulotlari
eksportining 60 foizidan ortig‘i ushbu mahsulotlarga to‘g‘ri keladi.
Ta’kidlash joizki, 2019 yil umumiy eksportdagi meva va sabzavotlarning
ulushi 6,7% ni tashkil etdi. Meva-sabzavot eksporti qiymatda eng ko‘p Qirg‘iziston
Respublikasi hissasiga (jami meva-sabzavot eksportidan 26,7%), natura
ko‘rinishida esa Qozog‘istonga eksport hajmi 556,5 ming tonnani tashkil etib
Qirg‘iziston Respublikasiga nisbatan 4,4 barobar ko‘pni tashkil etdi (3)
.
Dunyoda organik mahsulotlarga talab o‘sib bormoqda. Yevropa va Osiyo
mamlakatlarida xaridor tayyor sertifikatlangan organik mahsulotlar uchun ko‘proq
pul to‘laydi. Bizning meva-sabzavot mahsulotlari tabiiy ravishda organik
hisoblanadi, biroq aksariyati tegishli sertifikatlash tashkiloti tomonidan
sertifikatlanmagan. Shuni hisobiga O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
uchinchi davlatlar orqali belgilangan xalqaro talablar asosida tayyor yoki qayta
ishlangan holda reeksport qilinmoqda.
Xalqaro tajriba
21

Qishloq xo'jaligi maxsulotlarini qayta ishlash va sotish tizimini tashkil etish va takomillashtirish

Купить