Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	61.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Сельское и лесное хозяйство

Qishloq xo‘jaligida tovar-pul munosabatlari va uni takomillashtirish

hajmi keskin kamayib ketishi mumkin. 2008-yilda mamlakatimizda bahor
oylarida yog'ingarehilikning ancha kam bo‘lishi mamlakatimizda g‘alla
yetishtirishning ancha kamayishi, buning natijasida esa bug‘doy, sholi kabi
mahsulotlaming bahosi ko‘tarilishiga olib keldi. 2007-yilda qishning juda
sovuq kelishi esa mamlakatimizda uzum, anor, xurmo kabi mahsulotlami
yetishtirishning kamayishiga olib kelgan edi. Bu esa ulaming bahosiga o‘z
ta’sirini ko'rsatmasdan qolmaydi. Xuddi shunday holatni jahon bozorida
ham kuzatish mumkin. Bu esa mamlakatimizga chetdan olib kelinadigan
qishloq xo‘jalik mahsulotlarining bahosi keskin oshishiga olib kelishi,
mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shuni e’tiborga oigan holda mustaqillikning ilk davridan boshlab
hukumatimiz tomonidan o‘zimizni eng muhim oziq-ovqat
mahsulotlari hujjatlar bilan to‘liq ta’milashga qaratilgan tadbirlar amalga
oshirib kelinmoqda. Bunda Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan
qabul qilingan Don mustaqilligi dasturi, qishloq xo‘jalik ekinlari tarkibining
takomillashtirilishi, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni ko‘paytirish
bo‘yicha qabul qilingan me’yoriy hujjatlar hamda ular asosida amalga
oshirilayotgan tadbirlami alohida ta’kidlab o'tish lozim.
3.3 Bozor ¡qtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘ja!ik mahsulotlari
baholarining shakllanishini takomillashtirish yo‘llari. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida talab va taklif o‘zgarishini e’tiborga oligan holda baholaming
shakllanishini takomillashtirib borish lozim. Bu nihoyatda muhim masala.
Uning ijobiy hal etilishi juda ko‘p omillarga bog‘liq. Respublika miqyosida
bu masalani hal etishda o‘tish davrining hozirgi bosqichida davlatning roli
35

iqlim), ishlab chiqarish mahsulotlari (oziq-oqat, binolar, inshootlar,
mashinalar, transport, asbob-qurollar va h.k).
• Nomoddiy boyliklar – bu inson qobiliyatining rivojlanishiga ta’sir
qiluvchi boyliklar, ular ishlab chiqarishga tegishli bo‘lmagan sohalarda
yaratiladi: sog‘liqni saqlash, ta’lim, san’at, kino, teatr, muzey va shu
kabilar.
• Shu tarzda bozor xo‘jaligi ob’ektlariga quyidagilar kiradi: tovar va
xizmatlar, ishlab chiqarish omillari (mehnat, yer, ishlab chiqarish
vositalari), pullar, qimmatli qog‘ozlar, subsidiyalar, ijtimoiy to‘lovlar va
boshqalar. Bozor munosabatlarining mohiyati/
Bozor munosabatlarining mohiyati sotuvchi (ishlab chiqaruvchi
va savdogar)larning xarajatlarini qoplash va ular tomonidan
foyda olish, shuningdek o‘zaro erkin bitim, ekvivalentlik
imkoniyatlari, raqobatlar asosida xaridorlarning to‘lovga
qodir talabini qondirishdan iborat.Iqtisodiy nazariyada bozor
iqtisodiyotining eng keng qo‘llaniladigan ta’riflaridan
biri iqtisodiy aylanishni o‘rganishga asoslangan.
Iqtisodiy aylanish – bu daromadlar va xarajatlarning qarama-qarshi
oqimlari bilan kechadigan haqiqiy boyliklarning aylanishidir.
Mazkur model o‘zidan iqtisodiyotda tovar va pul oqimlarining aylanishi
deb atalgan bozor ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarning umumiyligini ifodalaydi. Uning asosiy farazi shundan
iboratki, iqtisodiyotda qarorlarni qabul qiluvchi ikkita sub’ekt mavjud –
uy xo‘jaliklari va korxonalar (firmalar).
Firmalar mehnat, er va kapital, ya’ni ishlab chiqarish omillardan
foydalangan holda tovar va xizmatlar ishlab chiqarishadi.
Uy xo‘jaliklari ishlab chiqarish omillariga ega bo‘lib, firmalar
tomonidan ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarni iste’mol
qilishadi
2.3 Bozor iqtisodiyoti sharoitid a qishloq xo'jaligi mahsulotlari
baholarini takomillashtirish va raqobat muhitini shakllantirish
Mamlakatimizda qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va
qayta ishlash sohasida bozor munosabatlariga o'tish zarurati quyidagi
omillarga asoslanadi: - mamlakat iqtisodiyoti ma’muriy choralarga
emas, tovar-pul munosabatlariga asoslanadigan bozor munosabatlariga
o'tishi bilan; - awal amalda bo'lgan, ishlab chiqaruvchilarga ham,
28

9. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -
T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet.
10. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi.
Ma’ruzalar matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet. 34
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo'mitasining rasmiy sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi
rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
41

ancha ulkan. Shuning uchun bu jarayonda agrosanoat majmuasini
rivojlantirishda qo‘llanilayotgan baho va moliya-kredit siyosati quyidagi
vazifalarni yechishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak: Qishloq xo‘jalik
mahsulotlari bahosini takomillashtirishda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
qayta ishlash bilan shug'ullanuvchi zamonaviy minitexnologiyalarga
asoslangan kichik korxonalarni barpo etishga alohida e’tibor berish lozim.
Shu orqali qishloq xo‘jalik mahsulotlariga talabni oshirish, mahsulotlami
sotishda erkin bozomi shakllantirish ta’minlanadi va qishloq hududlarida
qo'shimcha ish o'rinlari tashkil etishga ham erishiladi. Shuningdek, qishloq
xo'jalik korxonalarining o‘z mahsulotlarini tashqi bozorda erkin sotish
jarayonini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo‘jalik
mahsulotlarining baholari barcha xarajatlami qoplab, optimal miqdorda
foyda olishni ta’minlashi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun qishloq
xo‘jalik korxonalari fan-texnika yutuqlarini, samarali texnologiyalami
ishlab chiqarishga joriy etishlari, ishchi va xizmatchilarning bilim va
malakalarini hamda tadbirkorlik faoliyatlarini yuksaltirishga erishish orqali
mahsulot sifatini yaxshilash va xarajatlami tejashga erishishlari lozim.
Bunday tartibda shakllangan baholar iqtisodiy jihatdan asoslangan bo'lib,
ular o‘z vazifalarini to‘liq bajarishlari mumkin. Shunday baholargina
tomonlaming manfaatlarini samarali ravishda qondirish imkoniyatiga ega
bo‘ladi.
36

naflilik darajasi. Bundan tashqari qishloq xo‘jaligi tarmog‘iningo‘ziga
xos xususiyatlari ham tarmoqda baholaming shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatadi. Qishloq xo'jalik mahsulotlari baholarining tadbirkorlar
manfaatlarini ta’minlaydigan darajada bo‘lishi uchun ularning
shakllanishini doimiy ravishda takomillashtirib borish lozim Qishloq
xo‘jaligida baholaming shakllanishini takomillashtirishda tadbirkorlar
marketing faoliyatiga ham alohida e’tibor qaratishlari lozim.
39

Tovar xo ‘ jaligining vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy - iqtisodiy
asoslari hamda shart - sharoitlari quyidagilardan iborat :
1) ijtimoiy mehnat taqsimotining ro‘y berishi. Bunda ishlab chiqaruvchilar u
yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o‘z
navbatida, qiyosiy ustunlik tamoyili bo‘yicha, ya’ni mahsulotni nisbatan
kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati bilan aniqlanadi;
2) shaxsiy va xususiy mulkchilikning shakllanishi, ishlab chiqaruvchilarning
iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi. Bunda ular o‘z mulklari hamda mehnat
natijalarini o‘zlari tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik xo‘jalik faoliyatiga
oid barcha qarorlarni ishlab chiqaruvchining o‘zi hal qilishini bildiradi.
Xuddi shu ikki holat tovar ishlab chiqarishni zarur qilib qo‘yadi va bozor
iqtisodiyoti vujudga kelishining shartsharoiti hisoblanadi.
Tovar ikki xususiyatga ega:
Bir tomondan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini qondira oladigan, ikkinchi
tomondan esa, boshqa buyumlarga ayirboshlana oladigan buyumdir.
Boshqacha aytganda, tovar naflilikka (iste’mol qiymatiga) va qiymatga
egadir. Buyumning iste’mol qiymati uning kishilar uchun nafli ekanligi,
muayyan naf keltirishi orqali namoyon bo‘ladi. U shaxsiy iste’mol buyumi
yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron-bir narsaga
bo‘lgan ehtiyojini qondiradi.

25

ta’sir etishi mumkin (gap inqiroz tufayli narx o'sishi haqida ketayotgani
yo'q). Kutilayotgan hosil haqidagi kelib tushishiga qarab narx ham
o'zgaradi. Masalan, vegetatsiya davrida tuproqda namlikning
yetishmasligidan hosil kutilganidan past bo'ladi, demak, egri taklif
chapga suriladi va narx oshadi. Chorvachilikda mahsulot narxining
tushishi har bosh mol sonini qisqarishiga olib kelishi mumkin, bu esa
ozuqaga talabni pasaytiradi. Qishloq xo'jaligida narxlash davrining
davomiyhgi ishlab chiqarish jarayonining uzunligiga bog'liq. Masalan,
broyler parrandachiligida narxlash davrini bir necha oy eg'allaydi,
ko'pchilik dala ekinlarini yetishtirish uchun esa bir yil kerak bo'ladi.
Go'sht chorvachiligida 324 narxlash sikli olti yilgacha, chorva molini
yetishtirish va bo‘rdoqiga boqish uchun zarur vaqtni hisobga olgan
holda davom etadi. Bunday hollarda bozoming taklifga kechikish
reaksiyasini kuzatish mumkin va bu tez-tez kuzatiladi. Tabiiy, ishlab
chiqaruvchilar mahsulotga bozor narxi eng yuqori bo‘lgan vaqtni
tanlashga urinadilar. Bu eng past holatda tez buziluvchi mahsulotlarga,
eng yuqorisida - sifati buzilmasdan uzoq vaqt saqlash mumkin bo'lgan
g‘allaga tegishli. Realizatsiya muddatlarini tanlash ehtimoli bo'yicha
oraliq holatni mol va broyler go'shtlari egallaydi. Bozor bahosining
darajasi va dinamikasiga talab va taklifning baho elastikligi singari
omillar katta ta’sir o'tkazadi. Talabning baho elastikligi
iste’molchilarning narx o‘zgarishiga ta’sir darajasini ko'rsatadi
1.1 Qishloq xo‘jaligida baholar tizimi, ularning darajasi va dinam ikasi Hozirgi
zamon iqtisodiyotida narx shakllanishining bozorga oid va xarajat
9

mumkin. Xorij mahsulotlariga kelganda, bunda vaziyat ta’minlash hajmlari
nazorat qilinmasligi va tartibga solinmasligi bilan izohlanadi. Qishloq
xo'jaligi masulotlari bozorlari bir-biri bilan bog'liq hudud va mintaqa
ichidagi tarkibiy qismlaming murakkab tizimlarini o'zlarida aks ettiradi.
Mamlakatning ko'pchilik mintaqalari uchun qishloq xo'jaligi mahsulotlari
bozorlarining normal faoliyat yuritishlarining asosi ularning bosh
ta’minotchilari tarkibiga qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat va qayta ishlash
sanoatini, transport va boshqa tashkilotlami qamrab olgan, oziq ovqat
resurslarini ishlab chiqarish, yetkazib berish va ASM tarmoqlariga xizmat
ko‘rsatishni amalga oshiruvchi agrosanoat majmuasidir. Qishloq xo'jaligi
mahsulotlari bozorining mohiyati, realizatsiya qilinadigan tovar
mahsulotlaming sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini, uning kelib tushish
manbalarini, iste’molchilar tarkibini, oziq-ovqat turlari bo'yicha talab va
takliflar strukturasini, uning sifatini, assortimentini, bahosini qamrab oladi.
Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish iste’moldan kelib chiqadi,
iste’molchiga xizmat qiladi va uning talablarini qondirishga yo'naltiriladi.
Aynan talab mahsulot ishlab chiqarilishining assortimenti va sifatini
belgilaydi, bozor esa narx orqali uning jamiyat uchun foydaliligini tan oladi.
Raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchining iste’molchiga bog'liqligi va
maksimal foyda olish istagi uni ishlab chiqarish chiqimlarini pasaytirishga,
mahsulot sifatini yaxshilashga, o'z resurslarini tejashga majbur qiladi. Bu
ishlab chiqarishga ilmiy-texnika yutuqlarini joriy etishni tezlashtiradi
(energiyani tejaydigan texnologiyalar, hosildorroq navlar, texnikaning yangi
turlari). Bozor qonunlari real ishlashlari uchun quyidagi ma’lum shartlar
20

zarur: 1) qishloq xo'jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilarining xo'jalik
yuritish shakli va xususiy mulk egaligi shakli qayta ishlanadigan
mahsulotlari ko'p qirraliligi, g'alla va paxta mahsulotlari kompleks ostidagi
hamma bo'g'inlarida monopolizmni bartaraf etish, tashqi va ichki raqobat
darajasining yuqoriligi 2 bozordagi xo'jalik yurituvchi sub’yektlar ishlab
chiqarish strukturalarini, realizatsiya vositalarini tanlashda, narx o'matishda,
daromadlami taqsimlashda mustaqilligi 3 Davlatning bozor sub’yektlari
xo'jalik faoliyatlarining yuqori darajadagi tartibga soluvchilik rolini
saqlashlariga aralashmasligi 4 bozor infratuzilmasixiing yaxshi rivojlangan
tizimi borligi. Paxta va g'alla bozorini shakllantirish - kompleks
yondashuvni, puxta o'ylanganlikni, qabul qilinadigan qarorlar izchilligini
talab qiluvchi jarayon. U davlat tomonidan majburiy tartibga solinish va
g'alla ishlab chiqarilishiga mamlakat qishloq xo'jaligi va agrar sektorida
yetakchi rol tegishliligi anglanganda vujudga keladi. Paxta va g'alla -
nafaqat agrar sanoat ishlab chiqarilishida, balki mamlakat xalq xo'jaligida
ham umuman, tarmoqlararo proportsiyani belgilovchi muhim mahsulot
hisoblanadi. Qishloq tovar ishlab 336 chiqaruvchilari uchun u oddiy yoki
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish imkonini beruvchi daromadlaming
asosiy manbasidir. Bir vaqtning o‘zida g‘allaning narxi chorvachilikda
to‘yintirilgan ozuqalar narxlarini va aholning asosiy oziqlanish mahsulotlari
bahosini belgilaydi. Oxir-oqibat xulosa qilib aytganda, paxta va g‘alla
ishlab chiqarishning rivojlanish darajasiga qishloq xo‘jahgining boshqa
tarmoqlari, paxta va g‘allani qayta ishlash sanoati va xalq xo‘jaligi
butunicha va jamiyatdagi ijtimoiyiqtisodiy barqarorlik ham ko'p jihatdan
21

I.Bob Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining baholari, ularning
takomillashtirilishi
1.1 Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar-pul munosatatlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar-pul munosabatlari Baho(narx) bozor
iqtisodiyotining asosiy elementlaridan biri. Iqtisodiy adabiyotlarda
'‘baho” tushimchasining bir qancha belgilari mavjud. Baho - tovar
qiymatming puldagi ifodasi. Qiymat tovar ishlab chiqarishga qilingan
mehnat sarflari bilan belgilanadi, ya’ni mehnat tabiatiga ega. Biroq,
bunday belgilash tabiiy cheklashlarga ega, chunki baho faqat mehnat
mahsulotlariga qo'llanadi. Shunga asosan, inson mehnatning mahsuli
bo'lmagan predmetlarga, yer mahsulotiga bunday narxlami qo'llab
bo'lmaydi. Ana shunday yondashuvga muvofiq, ular mehnat o'tmish
qiymatiga, demak bahoga ega bo'lmaydi. Baho - bu qimmatliklarning
pul shaklidagi ko'rinishi va u almashuv jarayonida hosil bo'ladi. Bunday
shakllanishda baholaming ikkita shakli ajratiladi: birinchidan, tovar
narxining u iste’mol ob’yekti sifatida ega bo'lgan qimmatlilik, foydalilik
bilan bevosita aloqasi ta’kidlanadi; ikkinchidan, tovaming bahosi uni
pulga yoki boshqa tovarga almashtirilgandagina iqtisodiy mohiyati
sifatida yuzaga chiqadi. Bozorlarsiz, oldi-sottisiz baho haqida
gapirilmaydi, baho (narx) ni faqat bozor belgilashga qodir. Tovaming
4

narxlami hukumat sanoat va qishloq xo'jaligi mahsulotlarining paritetli
tenglashtirilishini ta’minlash, soliq olish va boshqa to'lovlar tufayli kelib
chiqqan sarflami qoplash, qishloq xo'jaligi ishchilarining iqtisodiyot
tarmoqlari ishchilari o'rtacha daromad olishlari va kengaytirilgan takror
ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish uchun yetarlicha daromad olish. Qishloq
xo'jalik mahsulotlariga maqsadli narxlar kafolatlangan narxlami, qishloq
xo'jalik mahsulotlarining garovida garov stavkalarini belgilash, shuningdek,
qishloq xo'jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga dotatsiya va
kompensatsiyalami hisoblash uchun asos sifatida foydalaniladi. Qishloq
xo'jalik mahsulotlariga kafolatlangan narxlar, agar o'rtacha bozor narxi
kafolatlangandan past bo'lsa, shuningdek, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
bevosita davlatga sotganda yoki tovar ishlab chiqaruvchilarga qo'shimcha
to'lov amalga oshirilganda qo'llaniladi. Ular maqsadli narxlar asosida
hisoblab chiqiladi va davlat organlari tomonidan belgilanadi. Kafolatlangan
narxlar qishloq xo'jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini takror ishlab
chiqarishni kengaytirish uchun yetarli bo'ladigan daromad olishni davlat
tomonidan qo'llanadigan boshqa shakllarini hisobga olgan holda ta’minlashi
kerak. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari ro'yxati, uning realizatsiya hajmi
(kvotasi) kafolatlangan narx darajasi va ulami qo'llash tartibi hukumat
tomonidan belgilanadi. Mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’molchi
orasidagi aloqalaming ikki turi bor. Birinchisi - bozor yordamida tovar
ishlab chiqarish va muomala qonunlariga mos ravishda amalga
oshiriladigan almashtirish sifatida; ikkinchisi - ishlab chiqarilgan
mahsulotlaming talab va balans tuzilishini (hisobga olgan holda) o'rganib
13

xo'jaligi mahsulotlariniki esa 7,8 marta ortdi, holos. Shu tariqa narxlar
dispariteti paydo bo'ldi va chuqurlashdi. Disparitet, shu darajaga yetdiki,
qishloq xo'jaligi va sanoat mahsulotlarining awalgi shakllangan narxlar
nisbatini hatto uzoq muddatda ham davlatning aralashuvisiz tiklashning
ilojisi bo'lmay qoldi. Shuning uchun qishloq xo'jaligi mahsulotlarining
bahosini tartibga solishda davlatning roli ortishi kerak. Baholar
funksiyalari uning iqtisodiyotda o'ynaydigan rolini xarakterlaydi. Uning
dastlabki vazifasi - o'lchovchi. Baholaming sharofati bilan tovaming
qiymatini o'lchash, belgilashga imkon tug'iladi. Baho (narx) o'lchovchi
sifatida hisoblash vazifasini olib boradi. Tovaming son va sifat
ko'rsatkichlarim pul birligida o'lchanadigan moddiy ashyoviy ifodadagi
ko'rsatkichlarga o'girilganda narx hisoblash vositasiga aylanadi. Narxlar
yordamida hamma qiymatli ko'rsatkichlar 322 hisoblab chiqiladi: yalpi
va tovar mahsulotlar, yalpi va sof daromad, tannarx, foyda va boshqalar.
Narx tartibga soluvchi vazifasini bajarishi mumkin. Bozor iqtisodiyotida
narx - talab va taklifni muvofiqlashtirish imkonini beruvchi asosiy
vosita. Narxlaming ortishi yoki pasayishi talab va taklifhing
tenglashishiga olib keladi va shu bilan birga tovar chiqaiilishining
ko‘payishi yoki qisqarishiga sabab bo‘ladi. Narxlaming taqsimlovchi
vazifasi shundaki, davlat narx shakllanishi orqali milliy daromadlami
xalq xo'jaligi tarmoqlari, mintaqalar, jamlash va iste’mol fondlari,
aholining ijtimoiy guruhlari orasida qayta taqsimlashni amalga oshiradi.
Bu fiinktsiya naixni qiymatdan ortishi, shuningdek, tannarxga,
keyinchalik yo‘l fondiga, pensiya jamg'armasi, ijtimoiy sug'urta, aholi
6

mexanizmlari o'ziga xos va xarajat mexanizmi boshqariladigan
iqtisodiyotda narx shakllanishiga eng mos keladigan bo‘lsa ham, bozor
mexanizmining bir qismi hisoblanadi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining
narxi barqaror emas va qator omillaming ta’siriga mahkum: - bozor
kon’yunkturasi, talab va takliflar; - ilmiy-texnik taraqqiyot va mehnat
unumdorligi; - raqobat; - soliqlar; - narxlami davlat tomonidan tartibga
solish; - ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot realizatsiyasi; - mahsulot
sifati; - realizatsiya muddatlari va vositalari. Narxlaming minimal darajasini
korxona xarajatlari, maksimallash - iste’molchilar talabini belgilaydi,
o'rtachasi raqobat ta’siri ostida shakllariadi. Yuqori inqiroz sharoitida
narxlar sezilarli darajada mahsulotni realizatsiya qilish muddatlariga bog'liq
bo'ladi, shu bois ko'pchilik xo'jaliklar mahsulotlami uzoq muddatga g'amlab
qo'yadilar, keyin ulami yuqoriroq narxda sotadilar. Narx (baho) tizimi - turli
xil narxlaming o'zaro aloqasi va bir-biriga bog'liqligi. Bitta narxning ortishi
yoki pasayishi, qoidaga ko'ra, boshqa narx darajalarida o'zgarishlami
keltirib chiqaradi. Qishloq xo'jaUgi mahsulotlari narxining shakllanishida
sanoat tovarlariga (texnika, o'g'it, yoqilg'i-moylash materiallari, zaharli
kimyoviy moddalar va b.) narxlar hamda transport tariflari alohida rol
o'ynaydi. Bu narxlaming ortishi qishloq xo'jaligida narx o'sishiga olib
keladi . Ulguiji savdo, deb ataladigan sharoitlarda yirik partiyalar bilan
sotiladigan mahsulotlar narxi ulguiji deyiladi. Odatda ulguiji narxlarda
ishlab chiqaruvchi korxonalar mahsulotlami yo bir-birlariga yoki savdo
tashkilotlariga sotadilar. Chakana baholar, deb tovarlar chakana savdo
tarmoqlari orqali sotiladigan baholarga aytiladi. Chakana narxlar bo‘yicha
10

doirasida o'zgaruvchi va bozordagi vaziyatlar o'zgarishini aks ettiruvchi
joriy; - ma’lum davr mobaynida (chegarasida) amalda bo'luvchi mavsumiy.
Iqtisodiy tahlilda va statistikada taqqoslama narxlardan keng foydalaniladi.
Taqqoslama narxlar - qaysidir bir holdagi bazaga yoki yilga nisbatan ishlab
chiqarish hajmini qiymatda ifodalab taqqoslanadigan yagona mamlakat
narxlari. Ko'pincha narx turi bozorda shaldlanadigan turdan belgilanadi.
Shu belgi bilan biija, auktsion, komission narxlar ajratiladi. Turli
mamlakatlarda bir xildagi tovarlarga turlicha narxlaming mavjudligi jahon
narxi, ya’ni jahon bozori narxidan foydalanish ehtiyojini keltirib chiqaradi.
Jahon narxlari o'zida yo butun jahon bozorlarida amalda bo'lgan haqiqiy
narxlami yoki xalqaro savdo olib boruvchi tashkilotlaming ma’lum davrda
tan olgan narxlarini aks ettiradi. Tartibga solinadigan narxlami davlat
nazorat qiladi. Tartibga solishning bevosita va bilvosita usullari mavjud.
Bevosita tartibga solish qayd etilgan, chegaralangan narxlami,
qo'shimchalar, narx o'zgarishining chegaraviy koeffitsiyentlari,
rentabellikning chegara darajalarini belgilash yo'li bilan amalga oshiriladi.
Bilvosita tartibga solish soliqlar va foiz stavkalarining o'zgarishi orqali
narxlarga ta’sir etishni ko'zda tutadi. Bugungi kunda bozor narxlari
chorvacliilikning deyarli hamma, o‘simlikchilikning esa alohida turdagi
mahsulotlarini ishlab chiqarish zarar keltirayotgan darajada, ya’ni
tannarxdan past. Shundan davlat organlari tomonidan o‘matiladigan tartibga
solinadigan narx darajasida, hech bo'lmasa, ishlab chiqarishning minimal
rentabelligiga erishish ehtiyoji kelib chiqadi. Tartibga solinadigan
narxlaming turlichaligi - maqsadli va kafolatlangan narxlardir. Maqsadli
12

qiladi va ulaming turmush farovonligi mazkur tarmoq rivoji bilan uzviy
bogiiqdir. Bundan tashqari mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti va
valuyta tushumi tarkibida ham qishloq xo‘ja!igi tarm ogi sezilarli
salmoqqa ega.
Qishloq xo‘jaligi tarm ogi aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan hamda
sanoatning ayrim sohalarini xomashyo bilan ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Endilikda aholi soni va ehtiyojlarining o‘sishi hamda
qayta ishlash sanoati quvvatlarining yuksalishi qishloq xo‘jalik
mahsulotlari yetishtirish hajmmi yanada ko‘paytirishni obyektiv
ravishda taqozo etmoqda. Shuning uchun ham mazkur tarmoqni
rivojlantirish va samaradorligini oshirish zarur. Qishloq xo‘jaligini
barqaror rivojlaerkin bozor iqtisodiyoti qonunlari talabi darajasida
ntirish uchun qishloq xo‘jaligida xo‘jalik yuritishning turli mulkchilik
shakllarini va tadbirkorlik shakllarini barpo etishning zarurligi, yer-suv
resurslaridan samarali foydalanish, sug‘oriladigan yerlar maydoni, sifati,
moddiy-texnika resurslari, fan-texnika taraqqiyoti, ilg ‘or texnologiyalar
va ulardan samarali foydalanish, qishloq xo‘jaliginm g asosiy va
aylanma fondlari, mehnat resurslari bozori, mehnat unumdorligini
oshirish, investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) b o‘yicha davlatning
siyosati, qishloqda servisni rivojlantirish, xarajatlami tejash,
mahsulotlam ing va xizmatlaming baholarini belgilash va qishloq
xo‘jalik korxonalarining daromadlarini ko‘paytirish yo‘llarini asoslab
berish maqsadga muvofiqdir.
3

hisobga olgan holda quriladi. Xarajatli yondashuvga asosan
aniqlanadigan mos holdagi narx formulasi quyidagi ko‘rinishga ega
bo‘ladi: N=X+D, bunda X - tovar birligi ishlab chiqarish va realizatsiya
qilishga ketgan o'rtacha xarajat, so'm; D - ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)
tovar birligiga olgan daromad, so'm. Narx shakllanishi bozor metodining
mohiyati shundaki, narx ikki tomonning manfaatlari erkin bozorda
to'qnashgan sotuvchi va xaridoming talab va takliflarini tenglashtirish
asosida belgilanadi. Bunday baho “bozor bahosi (narxi)” nomini olgan.
Ushbu jarayonni don (g'alla) ekinlari misolida ko'rib chiqamiz. Ekishga
qadar ishlab chiqaruvchilar rasmiy manbalardan olingan marketing
axborotlari yordamida, shuningdek, ilmiy-tadqiqot institutlari va birja
ma’lumothn asosida g'allaga bo'ladigan talab darajasini bashorat qiladi.
Bu ular stol atrofida o'tirib, egri talab va takhflami hisoblab chiqadi,
degani emas. Ular o'tgan yilgi don zahirasi va bu yilgi hosildan qanchasi
bozorga chiqarilishi mumkinligini, chorvachilik, eksport va qayta
ishlash uchun g'allaga talab qanday bo'lishi mumkinligini baholaydilar.
Shundan keyin egri talab va takliflar ishlay boshlaydi. Ishlab
chiqaruvchilar yalpi yig'imni rejalashtiradi, iste’molchilar esa qancha
g'alla sotib olishni belgilaydi. Ehtimohy takliflar hajmi bashorat qilingan
talabga taqqoslanadi, natijada g'allaga kutilayotgan narx shakllanadi
(Nb). Bu narxlardan sotish haqidagi kelishuvlarda foydalaniladi,
elevatorlarga kelgusidan keltirish shartnomalarida ifodalanadi. O'stirish
mavsumida egri talab va takliflami surilishini keltirib chiqaruvchi
boshqa omillar ham kelib chiqib, o'z navbatida g'allaning bozor bahosiga
8

Qishloq xo‘jaligida tovar-pul munosabatlari va uni takomillashtirish
Mundarija
Kirish
I.Bob Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining baholari, ularning takomillashtirilishi
1.1 Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar-pul munosatatlari
1.2 Qishloq xo‘jaligida baholar tizimi, ularning darajasi va dinamikasi
1.3 Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining raqobatbardoshliligini oshirish omillari
II.Bob Tovar-pul munosabatlari rivojlanishi, bozor iqtisodiyotining shakllanishi va
amal qilishi
2.1Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish va uning rivojlanishi
2.2 Bozor iqtisodiyotining mohiyati va asosiy belgilari. Bozor iqtisodiyotida resurslar,
mahsulotlar va daromadlarning aylanishi
2.3 Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va kamchiliklari. Bozor tushunchasi, uning
vazifalari va turlari
III.Bob QISHLOQ XO'JALIGIDA BAHOLARNING SHAKLLANISHI VA UNI
TAKOMILLASHTIRISH YO‘LLARI
3.1 Qishloq xo‘jaligida bahoning iqtisodiy mohiyati, shakllanishi va funksiyalari
3.2.Qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan baholarning turlari
3.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo‘jalik mahsulotlari baholarining
shakllanishini takomillashtirish yo‘llari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

III.Bob QISHLOQ XO'JALIGIDA BAHOLARNING
SHAKLLANISHI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH YO‘LLARI
3.1 Qishloq xo‘jaligida bahoning iqtisodiy mohiyati, shakllanishi va
funksiyalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida Har qanday xarajatlar ham
samarali hisoblanmaydi. Shuning uchun ma’lum bir miqdorgacha Bozor
iqtisodiyoti erkin tovar-pul munosabatlariga asoslangan bo‘lib, bu
munosabatlar baholar yordamida amalga oshadi. Baho tovar qiymatining
puldagi ifodasidir. Uning darajasi bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali,
cheklangan xarajatlarga asoslanadi, ya’ni ular bahoning iqtisodiy asosini
tashkil etadi. bo‘lgan, ya’ni maqsadga muvofiq qoridagi holat bilan
birgalikda talab va taklif o'rtasidagi munosabat ham baho shakllanishiga
ta’sir ko‘rsatadi. Raqobatli bozorda talab va taklifning o‘zgarishi baholar
darajasi o'zgarishiga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun korxonalar bozor
talabini hamda taklifini chuqur o'rgangan holda qishloq xo‘jalik
mahsulotlari yetishtirishlari lozim. Bunda ular imkoniyat doirasida ishlab
chiqarish xarajatlarini tejashga alohida e’tibor berishlari kerak. Buning
uchun mahsulot yetishtirish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirishga, ilg‘or
texnologiyalami joriy etishga hamda mavjud bo‘lgan barcha tabiiy va
iqtisodiy resurslardan yil davomida oqilona va samarali foydalanishga
alohida e’tibor berishlari lozim. Qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo'lgan
talab hozirgi davrda quyidagi omillarga bog‘liq: iste’molchilarning
daromadi, didi, o‘rindosh tovarlarning bahosi, xaridorlar soni va boshqalar.
Mahsulotlarga bo‘lgan talabni o‘rganishda xalqimizning milliy urf-
31

odatlarini, albatta, e’tiborga olish kerak. Jumladan, xalqimizning non va
non mahsulotlarini, guruchni, go‘sht mahsulotlarini ko‘proq iste’mol
etishga moyilligini inobatga olish lozim. Qishloq xo‘jalik korxonalari o‘z
mahsulotlarini xaridorlarning talabini e’tiborga oigan holda taklif etishlari
shart. Bunda ular yetishtiriladigan mahsulotlar uchun ishlatiladigan
resurslar bahosiga, qo'llanilayotgan texnologiyalar darajasi va samarasiga,
soliq stavkasiga, raqobatchi ishlab chiqaruvchilaming soniga va
boshqalarga asoslanishlari lozim. Qishloq xo'jalik mahsulotlari bahosining
shakllanishiga mahsulotlaming naflilik darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi. Agar
mahsulot insonlar ehtiyojini qondirishda qanchalik yuqori naflilik
darajasiga ega bo'lsa, uning bahosi shunchalik yuqoriroq shakllanadi va
aksincha boisa baho pastroq shakllanadi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining
bahosi shakllanishiga tarmoqning quyidagi o‘ziga xos xusuiyatlari ham
ta’sir ko‘rsatadi: - qishloq xo'jaligida ishlab chiqarishning mavsumiyligi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda o'simliklar ma’lum
vegetatsion davrni bosib o‘tadi va barcha ishlab chiqaruvchilaming
mahsuloti deyarli bir vaqtda tayyor bo‘ladi. Bu esa qishloq xo‘jalik
mahsulotlarining taklifi keskin ortishi va o‘z navbatida bahoning
pasayishiga olib keladi; - qishloq xo‘jalik mahsulotlarining saqlash uchun
noqulayligi. 0 ‘zida qayta ishlovchi korxonalari bolmagan qishloq xo‘jaligi
korxonalari yetishtirgan mahsulotlarini tezroq sotishga harakat qiladi. Bu
ham qishloq xo'jalik mahsulotlari bahosining pasayishiga olib keladi; - turli
tabiiy-iqlim sharoitlari ham baho shakllanishiga ta’sir ko'rsatadi. Masalan,
2007-yilning qish oylarida haroratning keskin pasayib ketishi natijasida
32

ayrim o'simliklar va chorva mollari nobud bo‘ldi. Bu esa qishloq xo'jalik
mahsulotlari taklifini kamaytiradi va bahoning ko'tarilishiga olib keladi.
2008-yilda suv taqchilligi oqibatida mamlakatimizda sholi hosili keskin
kamaydi, bu hoi bozorlarda guruch bahosining 3-4 barobar oshib ketishiga
olib keldi. Qishloq xo‘jaligida shakllanayotgan muvozanatli baholar xo'jalik
nuqtai nazaridan quyidagi vazifalarni bajarishi lozim: - qishloq xo'jalik
korxonasining ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash; - qishloq xo‘jalik
korxonasining davr va moliyaviy xarajatlarini hamda tasodifiy zararlarini
qoplash; - xo‘jalikka kelajakda rivojlanishini ta’minlaydigan optimal
miqdorda foyda keltirish. Muvozanatli baholar iste’molchilar hamda
mahsulot ishlab chiqamvchilaming xarajatlarini, daromadlarini, foydalarini
to‘g‘ri taqsimlab, ulaming iqtisodiyotini barqarorlashtirish va
rivojlantirishga samarali ta’sir ko‘rsatishi mumkin Demak, talab va taklif
omillari hamda korxonalaming maqsadlarini e’tiborga oigan holdagina
muvozanatlashgan baho shakllanadi.
3.2.Qishloq xo‘jaligida qo‘llaniladigan baholarning turlari
Qishloq xo‘jaligida barcha talablarni qondirish maqsadida turli xildagi
dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari yetishtiriladi, ishlar hamda
xizmatlar bajariladi. Ularni sotishda turli baholardan foydalaniladi. Baholar
mahsulotlami ayriboshlash maqsadiga, vazifasiga ko‘ra, bir qancha turlarga
bo‘linadi.Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida qishloq xo‘jalik
korxonalari o‘z mahsulotlarini sotishni to‘g‘ri tashkil etishlari lozim.
Mamlakatimizda yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari o‘zining
33

sifati, vitaminlarga boyligi va ta’mi bilan butun dunyoga mashhurdir. Shu
sababli ulami xorijiy mamlakatlarga ham eksport qilish imkoniyatlaridan
unumli foydalanish lozim. Bunda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlovchi
va qayta ishlovchi infratuzilmani rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Erkin
baho bozorda mahsulot sotuvchi va uni sotib oluvchilar o'rtasida, ulaming
iqtisodiy manfaatlari hamda bozor talabi va taklifi asosida shakllanadi. U
tarmoqlarning mahsulot oldi-sotdi munosabati bo‘yicha tuzilgan
shartnomalarida o‘z aksini topadi. Shuning uchun erkin baholar
shartnomaviy baholar deb ham ataladi. Uning absolyut miqdori mahsulot
sotish davriga, unga boigan talabga hamda mahsulot sifatiga bog‘liq.
Mahsulotlar ayrim hollarda iste’molchilarga erkin baholarda ulguiji holda,
ya’ni lco‘p miqdorda, katta partiyalarda ham sotiladi. Bunda qo‘llaniladigan
erkin baho ulguiji baho deb ataladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari xorijiy
xaridorlarga jahon bozori baholarida ham sotilmoqda. Uning mutlaq
miqdori jahondagi ixtisoslashgan yirik birjalarda belgilanib, mahsulot
eksporti va importi shartnomalarida aks ettiriladi. Qishloq xo‘jalik
mahsulotarining jahon bozori baholari darajasiga jahondagi yirik tovar
ishlab chiqaruvchilar hamda ulami sotib oluvchilar ham ta’sir ko‘rsatadi,
Shu bilan birga baho darajasiga dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy
barqarorlik ham ta’sir etadi Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining baholari
ma’lum omillar ta’sirida talab va taklif muvozanatining buzilishi natijasida
o‘zgarib turadi. Masalan, qurg‘oqchililc, qahraton sovuq,
yog'ingarchilikning me’yordan ko‘p bo'lish va boshqa tabiiy ofatlar yuz
berishi natijasida biror turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotini ishlab chiqarish
34

II.Bob Tovar-pul munosabatlari rivojlanishi, bozor iqtisodiyotining
shakllanishi va amal qilishi
2.1 Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish va uning
rivojlanishi и
Kishilik jamiyatining rivojlanishida ijtimoiy xo‘jalikni tashkil etishning
ikkita umumiy iqtisodiy shakli ajralib turadi. Umumiy iqtisodiy
shakllarning tarixan birinchisi natural ishlab chiqarish hisoblanadi. Ijtimoiy
xo‘jalikning bu shaklida yaratilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o‘z
ehtiyojlarini qondirish uchun, xo‘jalik ichki ehtiyojlari uchun
mo‘ljallangan. Demak, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarish –
natural ishlab chiqarish, bunday ishlab chiqarishga asoslangan xo‘jalik esa –
natural xo‘jalik deb ataladi
Natural va tovar xo‘jaligining asosiy farqlari
Asosiy jihatlar Natural xo‘jalik Tovar xo‘jaligi
1. Nematlarni ishlab
chiqarishning asosiy
maqsadi Shaxsiy ehtiyojlarni
qondirishda foydalanish Boshqa tovarlarga
ayirboshlash, bozorda
oldisotdi qilish
2. Ishlab
chiqariladigan Ehtiyojlar va
imkoniyatlardan k е lib Bozordagi muayyan
talab va ishlab
23

bog‘liq. Paxta va g‘alla bozorini rivojlantirishning davlat darajasidagi
vazifalari mamlakatni o‘zini-o‘zi g‘alla va uni qayta ishlash mahsulotlari
bilan ta’minlay olishidan iborat. Chunki, narxga oid, kredit, soliq va tashqi
iqtisodiy siyosat davlat darajasidagi hal qilinadigan masaladir. Oziq-ovqat
bozorlarining tarkibiy qismlari go‘sht bozori va sut mahsulotlari bozoridan
iborat. Bu bozorlaming alohida o‘rinlarining shartlari shuki, ular eng
qimmatli ozuqa mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va
realizatsiyasini qamrab oladi. Go‘sht va go‘sht mahsulotlari nisbatan
qimmatli mahsulotlar hisoblanadi, shuning uchun ulami iste’mol qilish,
birinchi navbatda, jismoniy normalarga emas, aholining to‘lov qobiliyatiga
bog‘liq. Mol go‘shti realizatsiya qilish strukturasi keyingi yillarda prinsipial
o‘zgarishlarsiz bo‘lmoqda. Tayyorlov tashkilotlari bilan o‘zaro aloqalar
uchun xarakterli bo‘lgan to‘lay olmaslik muammosi tovar ishlab
chiqaruvchilami o‘z mahsulotlarini arzonroq narxda, ammo naqd pulga
sotish yoki boshqa tovarga ayirboshlashning muqobil vositalarini izlashga
majbur qilmoqda. Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘z mahsulotlarini
realizatsiya qilishdan tayyorlovchilarga ulaming bozordagi vositalari
bo‘yicha sotish uchun o‘tkazmoqdalar. Hozirgi paytda mol go‘shtiga talab
sezilarli darajada xususiy ishlab chiqarish hisobidan (95%) va kamroq
darajada - import ta’minot yordamida (5%) qondirilmoqda. Keyingi yillarda
chorva mollarini parvarishlash va bo‘rdoqiga boqishga sarflangan yuqori
xarajatlar tarmoq mahsulotlarining realizatsiya baholari bilan qoplanadi, bu
esa go‘sht ishlab chiqarish, ayniqsa, yirik shoxli qoramol go‘shti
yetishtirishning foyda ko‘rishiga olib keldi.
22

taqsimlash. Birinchi holatda bozor ishlab chiqaruvchi va iste’molchi
orasidagi munosabatlar tizimi sifatida maydonga chiqadi; ikkinchisida -
aloqa taqsimlovchi organlar qiyofasidagi vositachilar orqali ifodalanadi.
Shu bilan birga yetakchi rol mahsulot ishlab chiqaruvchiga tegishli bo'ladi.
Dastlab, bozorga bo‘shliqdagi savdo operatsiyalari amalga oshiriladigan
aniq joy sifatida qaralgan. Mehnatni ajratish va tovar ishlab chiqarishning
chuqurlashuvi bilan bozor tushunchasi yanada murakkabroq ahamiyat kasb
eta boradi. Bozoming quyidagi belgilari mavjud. Bozor - bu tovar,
mahsulot, ish yoki xizmatlaming realizatsiya qilinishi bois yuzaga
keladigan almashuv sohasidagi iqtisodiy munosabatlar yig'indisi. Shunday
qilib, bozor bozor (kapitalistik) iqtisodiyoti sharoitida ham, rejali iqtisodiyot
sharoitida ham birdek mavjud bo'ladi. Farq shundaki, bozor iqtisodiyoti
sharoitida almashish bevosita ishlab chiqaruvchi va xaridor o'rtasida amalga
oshiriladi, rejali iqtisodiyotda esa bu jarayon davlat tomonidan bajariladi.
Rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo'jaligi sohasida davlatning ishtiroki,
savdo va sanoat tarmoqlaridagidan farqli ravishda, mavjudligicha
qolmoqda. Shu bilan birga, bozor sharoitida almashish jarayoni
qatnashchilarining iqtisodiy erkinligi saqlanib qoladi: ishlab chiqaruvchi,
chiqariladigan qishloq xo'jaligi mahsulotlarining tarkibi va strukturasini,
moddiy texnik resurslar ta’minotchisini, sotish bahosini o'zi tanlaydi.
1.2 Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining raqobatbardoshliligini
oshirish omillari
Iste’mol paytida tovami almashtirish boshqa tovarlarga narx oshishi tufayli
yuz beradi. Masalan, qahvali quyultirilgan sutning narxi keskin oshishi va
14

Xulosa
Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi
natijasida vujudga kcladi. Bozor munosabatlari subyektlari o‘zaro bogiiq
holda va aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning
umumiy haj- mi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan
va doimiy harakatda bo‘ladigan daromad lar va xarajatlar oqimini
shakllantiradi. Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o‘z maqsad
va manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan
xo‘jalik yurituvchi subycktlaraing iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi
bozor ko‘rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi hamda
o’z rivojlanishining tabiiy-evolyusion, dinamik xususiyatini belgilab
beradi. Bozor iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib,
birlashgan, o‘zaro bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator
tarkibiy tuzilmalami o‘z ichiga oladi. Baho qishloq xo‘jaligi
iqtisodiyotining eng muhim kategoriyasi hisoblanadi. Uning mutlaq
miqdori iqtisodiy jihatdan asoslangan bo‘lishi kerak. Baholar qishloq
xo‘jalik korxonasida qilinadigan barcha xarajatlami qoplab, korxonaga
o'zining rivojlanishini ta’minlaydigan miqdorda foyda keltirishi lozim.
Iqtisodiy jihatdan aosslangan baholar o‘z oldilariga qo'yilgan bir qancha
funktsiyalar, vazifalar bajarilishini ta’minlashi zarur. Hozirgi davrda
qishloq xo‘jaligida baholar tizimi shakllangan. Qishloq xo‘jalik
mahsulotlari baholarining shakllanishida bir qator omillar ta’sir qiladi.
Jumladan, talab va taklif o‘rtasidagi munosabat, mahsulotning sifati va
38

ozuqalar bozori. Qishloq xo‘jaligi bozorlarida korxona olingan
mahsulotlami mustaqil realizatsiya qiladi. Bozor xizmatini rad etishda
savdo sohasi ushbu mintaqada mos keluvchi tashkilotlar yo'qligiga
asoslanishi mumkin, lekin, ko'pincha buning sababi korxonaning qishloq
xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarish va qayta ishlash bo'yicha, bunday
xizmatlarga haq to'lash, shuningdek, realizatsiya narxidagi yo'qotishlardan
iborat moddiy yo'qotishlardan qochish bilan bog'liq istagi bo'ladi. Qishloq
xo'jalik bozorlarini o'simlikchilik mahsulotlari bozori, chorvachilik
mahsulotlari bozori va qayta ishlash mahsulotlari bozoriga bo'lish mumkin.
Bu sohadagi raqobat bilan cheklashlar darajasi bo'yicha bozorlaming to'rtta
turi ajratiladi: sof raqobat bozori, monopolistik raqobat bozori, oligopoliya
bozori, sof monopoliya bozori. Sof raqobat bozori qandaydir o'xshash tovar
mahsulotiga ko'plab sotuvchilar va xaridorlar majmuidan iborat bo'ladi. Shu
bilan birga, birorta alohida xaridor yoki sotuvchi tovaming joriy bahosi
darajasiga katta ta’sir o'tkaza olmaydi. Monopolistik raqobat bozori yagona
emas, keng diapozonli narxlar bilan savdo qilayotgan ko'plab sotuvchilar va
xaridorlardan iborat bo'ladi. Bu sotuvchilaming sifat, xossasi, tashqi
shakliga ko'ra bir-biridan farqlanadigan tovarlaming har xil turini
xaridorlarga taklif eta bilish qobiliyati bilan sharhlanadi. Oligopolistik
bozor sotuvchilaming uncha ko'p bo'lmagan sonidan iborat bo'ladi, chunki
yangi talabgorlar bu bozorga kira olmaydilar. Agar biror korxona o'z
narxini 10-15% ga pasaytirsa, xaridorlar ushbu ta’minotchiga o'tib ketadilar,
boshqa ishlab chiqaruvchilar esa yo narxlami pasaytirishga e’tibor
qaratishlari, yoki katta hajmda tovar (xizmat) taklif qilishlari kerak bo‘ladi.
18

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2017.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
PF4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi
"2017- 2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini
"Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-
kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida"gi
Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri
saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida
so‘zlagan nutqlari / Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil.
7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -
T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
8. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
«Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet.
40

xaridorlarga ham iqtisodiy erkinlik chegaralanishida ko'rinadigan
agrosanoat kompleksini boshqarish tizimining samarasizligi bilan. Bozor
strukturasi - bu bozor raqobati mavjud bo'lgan shart-sharoit. U o'ziga
firma (korxona, tashkilot) laming soni va hajmini, mahsulot turi, narxlar
ustidan nazorat darajasini, tarmoqqa kirish va chiqish shartlarini,
axborotlar imkoniyatlarini qo'shib oladi. Bozor mexanizmi - bu bozor
muvozanatining talab va taklif orasida shakllanishi. Bozor
mexanizmining asosiy elementlari: talab, taklif, raqobat, narx. Talab -
aniq bozorda, xaridor uchun to'g'ri keladigan narxda sotib olinishi
mumkin bo'lgan ma’lum nomenklaturadagi tovarlar soni. Taklif -
sotuvchi uchun maqbul narxda, aniq bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan
ma’lum nomenklaturadagi tovarlar soni. Raqobat - tovar ishlab
chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchining ko‘proq daromad olish
maqsadida o‘z mahsulotlarini foydaliroq sharoitda ishlab chiqarish va
sotish uchun raqobatlashuvi. Mahsulotini realizatsiya qiladigan alohida
korxona bozorga qanchalik kam ta’sir o‘tkazsa, bozor shunchalik
raqobatli hisoblanadi. Narx (baho) - tovar qiymatining puldagi ifodasi,
mehnatning uni ishlab chiqarishga qilgan xarajati jamiyat zaruriyatiga
ko‘ra aniqlanadi. Bozor sharoitida aholi sotib olishi mumkin bo‘lgan
narx o‘zgarishi va tovar miqdori orasida ma’lum o‘zaro bog‘liqlik
mavjud. Ushbu bog‘liqlik iqtisodiy adabiyotlarda talabning narxga
nisbatan elastikligi nomini olgan. U xaridorlaming tovar va xizmatlar
narxi o‘zgarishiga reaksiyalari jadalligini anglatadi: - tovaming uzoq
saqlanish xususiyati va saqlash qiymati. Bu demak, uzoq muddat
saqlanmaydigan tovar (sut, qatiq mahsulotlari va boshqalar); - ishlab
chiqarish jarayonining o‘ziga xosligi. Agar korxona narxni oshirib,
ma’lum tovar ishlab chiqariHshini kengaytirsa yoki yangi mahsulot
ishlab chiqarishga o‘tsa-yu bu mahsulotning narxini pasaytirsa -
tovaming taklifi elastik bo‘ladi; - vaqtinchalik omillar. Korxona (tovar
ishlab chiqaruvchi) aniq tovaming narxi o‘zgarganligiga bir zumda
javob bera olmaydi. Buning uchun ishlab chiqaruvchi uskunalar sotib
olishi, ma’lum xom-ashyolar keltirishi, bankdan kredit olishi kabilar
uchun ma’lum vaqt talab qilinadi. Xaridor tanloviga ta’sir ko‘rsatadigan
asosiy omillar (ushbu tovaming narxidan tashqari) quyidagilar
hisoblanadi: - iste’molda ushbu tovamining o‘rnini bosuvchi tovarlar
narxi; - iste’molda ushbu tovami to‘ldiruvchi tovarlar narxi; - ushbu
29

mavjud. Agar mahsulotga talab taklifdan ortib ketsa, unda bozor narxi
bozor qiymati darajasidan ortib ketadi. Agar bozordagi mahsulotga taklif
ularga bo‘lgan talabdan ortsa, unda bozor narxi bozor qiymatidan pastga
tushadi. Bu o‘zaro aloqani quyidagi tarzda tasavur qilish mumkin: agar Bt>
Tb, unda Nm > Bk; agar Bt> Tb, unda Nm > Bk . bunda Bt va Tb -
bozordagi mahsulotga talab va taklif birlikda; Nm va Bk - mahsulotning
bozor narxi va bozor qiymati. Raqobat tarmoq ichidagina emas, turli
taraioqlardagi korxonalar orasida ham rivojlanadi. Tarmoqlararo raqobat
shunga asoslanganki, potentsial investor o‘z kapitalini mohyaviy
yo‘qotishlari xavfi kam, lekin maksimal darajada daromad keltira oladigan,
qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlashga
qo'yishga moyil, ya’ni aytish mumkinki, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi
mablag' qo'yishning jozibadorligi kamroq yo'nalishi hisoblanadi. Qishloq
xo'jaligida ishlab chiqarishning daromadiiligi oldindan aytishning umuman
imkoni bo'lmagan, ko'plab tabiiy-iqlim sharoitlariga bog'liq. Monopolistik
raqobatda iqtisodiy raqobat nafaqat narxga, balki mahsulot sifati, reklama
kabi omillarga ham e’tibor beriladi. Bozorga kelib tushadigan mahsulot o'z
differensiyasiga ega bo'ladi va ma’lum vaqt oralig'ida o'zgarishi mumkin.
Alohida turdagi mahsulotlar parametrlari ishlab chiqaruvchining
reklamasida savdoni rag'batlantirish uchun aks etishi kerak.
Raqobatchisining mahsulotiga nisbatan ushbu mahsulot yaxshiroqligiga
iste’molchilami ishontirish uchun ko'pgina tovar ishlab chiqaruvchilar turli
usullar yordamida bozomi tadqiq etadilar: bozor ishtirokchilari bilan
shaxsiy intervyu, raqobatni, aholining daromad darajasini o'rganish,
16

Tovar qiymatining miqdori
Tovar qiymatining miqdori ijtimoiy-zaruriy ish vaqti orqali hisoblanadi.
Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish
sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadalligi darajasi
o‘rtacha bo‘lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur
bo‘lgan ish vaqtidir. Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy
konsepsiyalari mavjud bo‘lib, ular orasida ratsionalistik va evolyusion
konsepsiyalar muhim o‘rin tutadi. Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib
chiqishini kishilar o‘rtasidagi bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi.
Pulning mohiyatini to‘laroq tushunish uchun uning quyidagi asosiy
vazifalarini ko‘rib chiqamiz: 1) qiymat o‘lchovi; 2) muomala vositasi; 3)
boylik to‘plash vositasi; 4) to‘lov vositasi.
2.2 Bozor iqtisodiyoti – bu iqtisodiy munosabatlarning umumiyligi bo‘lib
ular yordamida jamiyat mahsuloti tovar-pul shakliga aylantiriladi.
Bozor iqtisodiyotining vujudga kelishiga tovar ishlab chiqarilishi sabab
bo‘lgan.
Tarixan bozor iqtisodiyoti rivojlanishining bir necha bosqichlari
farqlanadi.
1. Kapital to‘planishning birlamchi bosqichi (18 asr oxiri – 19 asr
boshlarida ITI natijasidagi sanoat to‘ntarishi boshlanganda
yakunlangan).
2. Erkin raqobat davri.
3. Jamiyat ishlab chiqarishining monopolizatsiyasi.
4. Aralash iqtisodiyot.
1. Bozor munosabatlari iqtisodiyotning barcha jabhalariga singib ketgan
va ularni qamrab oladi.
26

tovami sotib oluvchi iste’molchining daromadlari; - iste’molchilarning
didi va afzal ko‘rishi va hokazolar
30

Kirish
Qishloq xo‘jaligini bozor iqtisodiyoti qonunlari talablari darajasida
rivojlantirish uchun tarmoqda erkin faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega
boigan turli xildagi mulkchilik shakllarining, ularga asoslangan
tadbirkorlik turlari hamda ular oitasidagi erkin bozor munosabatlarining
nazariy, uslubiy asoslarini teranlashtirish, takomillashtirish,
investitsiyalarni ko‘proq jalb etib, fan-texnika yutuqlarini, yangi
texnikalarni, ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish,
cheklangan yer va suv resurslaridan, kapital hamda mehnat resurslaridan
qisqa va uzoq muddatlarda to iiq va samarali foydalanish yoilarini aniq
belgilash, barcha xarajatlami tejash, mehnat unumdorligini yuksaltirish,
ishchi-xizmatchilami rag'batlantirish tizimini takomillashtirish negizida
foyda summasini ko‘paytirish yoilarini asoslangan holda belgilab olish
maqsadga muvofiqdir. Bu masalalarning ilmiy hamda amaliy asoslarini
yaratishda, rivojlantirishda, ularni ishlab chiqarishga joriy etishda
qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur.
Yuqoridagi masalalarning erkin bozor iqtisodiyoti sharoitidagi qonun
qoidalarini, barcha munosabatlaming mohiyatini, sabab va oqibatlarini,
tushunchalarini, ulaming qishloq xo‘jaligida qay darajada, qanday
shaklda amal qilayotganligini, kelajakda takomillashtirish yoilarini
«Qishloq xo‘jaligiiqtisodiyoti» fani o‘rganadi.Mamlakatimiz
iqtisodiyotida qishloq xo'jaligi tarm ogining ahamiyati juda katta.
Chunki respublikamiz abolisining yarmi qishloq joy larda istiqomat
2

2. Bozor munosabatlari iqtisodiyot faoliyatini tashkillashtirishning
asosiy shakliga aylanadi.
3. Bozor munosabatlari yalpi ijtiomiy mahsulotni takror ishlab
chikarishning elementiga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti – bu tizimli tushuncha bo‘lib, quyidagilarni
anglatadi,
1. xususiy mulk va uning asosida tovar ishlab chiqaruvchilarining
iqtisodiy alohidaligi vujudga keladi;
2. iqtisodiy faoliyat turini tanlash erkinligi;
3. shaxsiy manfaat – shaxsiy foyda olish omili;
4. narxlar tizimiga tayanish;
5. monopolizmni istisno qiluvchi tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi
raqobat;
6. Davlatning cheklangan xo‘jalik faoliyatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishtirok
etishi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari:Bozor munosabatlari – bu
birinchi navbatda pul shaklida namoyon bo‘lgan almashish
munosabatlaridir. Bozor munosabatlarning sub’ektlari bo‘lib mulkka
va professional ko‘nikmalarga ega bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslar,
shuningdek davlat bo‘lishi mumkin. Sotuvchi va xaridordan tashqari
bozorda sotuvchi va xaridorni bir-birini topishga yordam beradigan
vositachi ham bo‘lishi mumkin. Yuridik shaxslar ichida bozor
sub’ektlari bo‘lib uy xo‘jaliigi, korxona (firma), bank va davlat
hisoblanadi.
Bozor munosabatlari . Bozor munosabatlarining ob’ekti.
• Bozor munosabatlarining ob’ekti bo‘lib turli shakllarda mavjud
bo‘lgan tovar bo‘lishi mumkin.
• Bozor iqtisodiyotining markaziy ob’ekti mehnat orqali yoki tabiatning
o‘zi tomonidan yaratilgan boylik hisoblanadi. Insonga zarur bo‘lgan
boyliklar orasida alohida o‘rinni xizmatlar egallaydi.
• Xizmatlar – bu insonning mafsadga muvofiq faoliyati bo‘lib, uning
natijasida foydali natijaga ega bo‘linadi va insonning biror-bir
ehtiyojlarini qondiradi. Bozor iqtisodiyotining ob’ekti bo‘lgan boyliklar
moddiy va nomoddiy boyliklarga bo‘linadi.
• Moddiy boyliklarga quyidagilar kiradi: tabiat in’omlari (er, suv, havo,
27

mahsulot tarkibining
aniqlanishi chiqqan holda oldindan
aniqlanadi chiqaruvchining
xususiy manfaati
asosida aniqlanadi
3. Iste’molchini o‘ziga
jalb etish uchun
kurash Bunday kurash mavjud
emas Ishlab chiqarilgan
mahsulotlar ayrim
turlari va qismlari
sotilmay qolishi, ya’ni
istе’mol kilinmasligi
4. Ishlab chiqarilgan
mahsulotning iste’mol
qilinishi darajasi Barcha ishlab
chiqarilgan mahsulotlar
to‘liq ist е ’mol qilinadi
Tovar xo ‘ jaligi
1. Mahsulot va xizmatlarni o ‘ z ehtiyojini qondirish uchun emas , balki
bozorda ayirboshlash uchun ishlab chiqarish tovar ishlab chiqarish , bunday
ishlab chiqarishga asoslangan xo ‘ jalik esa – tovar xo ‘ jaligi deyiladi .
2. Tovar xo ‘ jaligida kishilar o ‘ rtasidagi iqtisodiy munosabatlar buyum
orqali , ular mehnati mahsulini oldi - sotdi qilish orqali namoyon bo ‘ ladi .
3. Tovar ishlab chiqarish natural xo ‘ jalikning rivojlanishi , mahsulotlar turi
va miqdorining o ‘ sishi natijasida paydo bo ‘ ladi .
24

bandligi fondlari va boshqalarga jamg'arish manbasiga aylanuvchi,
ko'pgina soliqlami qo'shish bilan amalga oshiriladi. Rag'batlantiruvchi
vazifasi shunda ko'rinadiki, narx ma’lum sharoitlarda mahsulot
chiqarishni va uning sifati ortishini (narx o'sishi) rag'batlantira oladi.
Shu tariqa, narx - bozor iqtisodiyotining nafaqat asosiy elementi, balki,
vositasi, iqtisodiy jarayonlami boshqarishning qudratli dastagi hamdir.
Narx (baho) - ob’yektiv kategoriya, uning kattaligi qiymat, talab va
taklif qonuniyatlarining harakati (ta’siri)ga asoslangan. Ularda
tovarlarga ijtimoiy xarajatlar, ularga bo’lgan talab va takliflar aks etadi.
Narxlaming shakllanish mexanizmi o'zida yangi narxlaming shakllanishi
va narxni shakllantiruvchi omillar ta’sirida amaldagisining o'zgarishini
aks ettiradi. Narxlaming shakllanishiga ikki xil yondashuv: xarajatli
(ishlab chiqariladigan) va bozor narxi farqlanadi. Birinchi holatda tovar
narxini belgilash asosiga uni ishlab chiqarish bilan bog'liq ishlab
chiqarish xarajatlari qo'shib yuboriladi; ikkinchisida belgilovchi bozor
kon’yunkturasi, tovarga talab va taklif bo'ladi. Narxni shakllantirishning
xarajatli metodining mohiyati shundaki, bunda tovaming bahosi
mahsulot birligini ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga pul shaklida
qilingan xarajatlami bildiruvchi ishlab chiqarish va muomala
xarajatlariga bog'liq bo'ladi. Biroq, bunday yondashuvga muvofiq tovar
bahosi mahsulot birligini ishlab chiqish va realizatsiya xarajatlariga teng
summada qabul qilinadi, deb xulosalab bo'lmaydi. Narxni
shakllantirishning xarajatli mexanizmi ishlab chiqaruvchi va sotuvchi
xarajatlami qoplabgina qolmay, ma’lum foyda ham olish kerakligini
7

bahosi - bu xaridor ma’lum iste’mol sifatiga ega bo'lgan tovarga
to‘lashga tayyor bo'lgan pul miqdori. Bahoni belgilashga bunday
yondashuv anchagina universal va maqbuldir. Narxlar xalq xo'jaligi
tarmoqlarining oziq-ovqat bozorlarini to'ldirish orasida ustuvor va
samarali ishlab chiqarishni rivojlantirish hisobiga almashuv
ekvivalentligini ta’minlashini talab qiladi. Ishlab chiqarish
xarajatlarming o'mini to'ldirish ham, daromad ham (mahsulot) narxga
bog'liq. Baholaming yuzaga kelgan darajasi qishloq xo'jaligining
ko'pgina tarmoqlarida ishlab chiqarish rentabelligining past darajasini
asoslaydi. Bozor sharoitida qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining yuqori
samaradorligi faqat baho va baholami shakllantirishning iqtisodiy
asoslangan tizimi mavjud bo'lgandagina mumkin, chunki baholar
nafaqat bozor muvozanatiga, balki qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish xarajatlari va har bir tovar ishlab chiqaruvchining iqtisodiy
imkoniyatlari muvozanatiga ham bog'liq. Tovar ishlab chiqaruvchi
uchun realizatsiya (sotish) baholari daromad olishga va takror ishlab
chiqarishga imkon berishi muhim. Biroq, hozir qishloq xo'jaligi
mahsulotlari va oziq-ovqatlaming ko'plab turiga hamma vaqt ham
rentabellikning zarur darajasini ta’minlayvermaydigan, ko'pincha,
ayniqsa, chorvachilikda sarflangan mehnatga haq to'lash va moddiy
xarajatlami to'ldirish imkonini bermaydigan narxlar amalda bo'ladi.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlari va ishlab chiqarish vositalariga
taqqoslanganda, o'ta nomutanosib baholar yuzaga keladi. 1990-2009
yillar uchun sanoat mahsulotlari bahosi 25,6 marta o'sdi, qishloq
5

quyultirilgan sutning turg‘un narxi o‘z-o‘zidan qahvalisiga iste’mol talabini
pasaytirib, oddiysiga talab oshishini ta’minlaydi. Iste’molda mavjud tovarga
qo‘shimcha bo‘ladigan tovarlar - bu asosiy tovardan ularsiz to‘g‘ridan-
to‘g‘ri foydalanish qiyin bo‘lgan tovarlardir. Masalan, tez buziladigan
mahsulotlar (sut, go‘sht v.b.) sotib olish uchun sovutgich zarur bo‘ladi,
iste’molga tayyor mahsulotni tayyorlash uchun esa yog‘, go‘sht va
hokazolar kabilar zarur. Raqobat, deganda bozorda ko‘p sonli mustaqil
xaridorlar va sotuvchilar mavjudligi va ular uchun bozorga kirib, xarid
qilish uchun teng imkoniyatlar berilishi tushuniladi. Raqobatning ikki turi
farqlanadi. Tarmoq ichidagi raqobat har bir tarmoqdagi ishlab chiqarish
darajasi turlicha boTgan ko‘plab korxonalar xarakterlanadi. Shu bilan birga,
bozor qiymati jamiyatga zarur mehnat bilan aniqlanadi va ushbu tovar
mahsulotining salmoqli qismi ishlab chiqaradigan korxonalaming individual
qiymatlariga yaqinlashadi. ASM sharoitida tarmoq ichidagi raqobat ikkita
omil bilan chegaralanadi: - qishloq xo‘jaligida turli mintaqalarda mahsulot
ishlab chiqarishga ta’sir etadigan va tovar ishlab chiqaruvchigateng
bo‘lmagan shartlar; - davlat qishloq xo‘jaligini tartibga solish, ya’ni qishloq
xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini qo‘llab-quwatlash bo‘yicha tadbirlar
tizimi bilan kam rentabelli yoki hatto zarar bilan ishlaydigan korxonalarni
qollash va tabiiy iqhm va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari yaxshi bo‘lib, ish
yuritayotgan korxonalardan yuqori daromad olish. Bundan tashqari, boshqa
teng sharoitlarda ham minimal xarajat qilishga erisha oladigan ishlab
chiqaruvchi yuqori darajada daromad va foyda oladi. Bozor qiymati va
mahsulot hamda xizmatning bozor bahosi orasida ma’lum o‘zaro aloqa
15

mahsulot chiqarish haqida axborotlar (soni, assortimenti); savdo belgilariga
alohida urg'u berish. Mukammal va nomukammal raqobat bozorlari ham
mavjud. Mukammal raqobatda bozor maqsadiga unchalik ta’sir ko'rsata
olmaydigan ko'p miqdordagi mayda ishlab chiqaruvchilaming mavjudligi
ko'zda tutiladi. Bu hozirgi sharoitda deyarli uchramaydigan bozor
raqobatning ideal holatidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo'jaligi
korxona bitta bozomi o'zlashtirib olsalar, ularning orasida raqobat paydo
bo'ladi. Bunday holatlarda korxonalar o'zlari kelishgandek narx belgilash
imkonini beradigan darajagacha yiriklashtiriladi. Bu monopoliyaning
turlicha ko'rinishi bo'lib, nomukammal raqobatni paydo qiladi. Amaliyotda
tovarga narx talab darajasiga qarabgina emas, yirik ishlab
chiqaruvchilaming o'zaro kelishuvlari bo'yicha ham o'matiladi. Agar ishlab
chiqaruvchi bitta bo'lsa, bu - monopoliya, agar ikki va undar ortiq bo'lsa
oligopoliya bo'ladi. Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) turlari, ASM da
bozorlaming quyidagi turlari mavjud: - ASM uchun moddiy-texnika
resurslari bozori; - qishloq xo'jalik bozorlari (dehqon bozorlari); 333 -
xizmat sohasi bozori; - savdo sohasi bozori (marketing xizmati). Moddiy-
texnika resurslari bozori qishloq xo'jaligi va yordamchi korxonalarni zarur
texnika, uskunalar, yakuniy mahsulotlar (sut, g'alla, va boshqalar) uchun
moddiy ishlab chiqarish zahiralari bilan ta’minlaydi. Bunday bozorlarda
to'rtta asosiy segmented ajratish mumkin: - qishloq xo'jaligi mahsulotlarini
ishlab chiqarish va qayta ishlash uchun uskunalar, mashinalar, mexanizmlar
bozori; - moddiy ishlab chiqarish zahiralari bozori (yoqilg'i, energiya,
sanoat xom-ashyosi); - mineral o'g'itlar bozori; - chorvachilik uchun
17

Xizmat sohasi bozorida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi
va qayta ishlovchi koixonalar ishlab chiqarish jarayonini yviritish uchun
zarur xizmatlar bilan ta’minlanadilar. Asosiy xizmatlar orasidan
quyidagilami ajratish mumkin: axborot konsaltingi, ilmiy-tadqiqot (elita
urug‘chihgini ham qo'shib), texnik (shu jumladan, ASM korxona
ixtisoslashtirilgan korxonalaming texnik quwatidan foydalanganda),
meliorativ, veterinariya va boshqalar. Savdo sohasidagi bozor qishloq
xo'jaligi hamda yordamchi sanoat ishlab chiqarish korxona mahsulotlarini
o‘zlari mustaqil realizatsiya qilmasdan, ixtisoslashgan savdo tashkilotlari
xizmatidan foydalanganda paydo bo‘ladi. Bu xizmatlar ulguiji va chakana
savdo tashkilotlari, umumumiy ovqatlanish, qayta ishlovchi korxonalar
kabilar bo‘lishi mumkin. Bozorlar, shuningdek, hajmi (ko‘lam)ga qarab
ham tasniflnadi. Bozor ko‘lami (almashuv sohasi) - bu xaridorlami
qiziqtiradigan mahsulotlami almashlash amalga oshiriladigan hududdir.
Agar almashuv sohasi viloyat, tuman, qishloq hududini qamrab olsa unda
mahalliy tovar bozori bo'ladi. Agar u butun milliy hududni qamrab olsa,
“mamlakat bozori” bo'ladi. Aloqalari xalqaro savdo-sotiqqa bog'liq bo'lgan,
shuningdek, litsenziya va xizmatlar savdosi mavjud bo'lgan davlatlaming
milliy bozorlari jahon bozorini shakllantiradi. Qishloq xo'jaligi va qayta
ishlash korxonalarining asosiy qismi uchun mahalliy bozorlar katta
ahamiyatga ega. Bozor hajmi (sig'imi)ni aniqlashda bozomi mamlakatda
ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan to'ldirish, ushbu mahalliy joylarga
joylashgan o'xshash korxonalar sonidan va mahsulot chiqarishga ta’sir
etuvchi tabiiy-iqlim sharoitidan kelib chiqib, muammolar paydo bo'lishi
19

odatda, tovarlar kamroq hajmda aholiga va undan ham kamrog'i
korxonalarga realizatsiya qilinadi. Chakana baholar muomala xarajatlari
hisobiga qoplanadigan miqdori bilan ulguiji naixdan yuqori va chakana
savdoni tashkil etishdan foyda olinadi. Xarid narxi — bu davlatning qishloq
xo'jalik tovar ishlab chiqaruvchilaridan o‘z ehtiyoji uchun sotib oladigan
narxi (paxta va g'alla, hamda pilla). Faoliyat turi sifatida taqdim etiladigan,
moddiy-ashyoviy mahsulot yaratmaydigan, lekin mavjud mahsulot sifati
o'zgaradigan xizmatlarning narxlari ma’lum o'ziga xoslikka ega. Turli
xildagi ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xizmatlariga (transport,
kommunal, aloqa va b.) belgilanadigan narxlar tariflar deyiladi. Shartnoma
asosida (kontraktli) narxlar tomonlaming kelishuvi bilan belgilanadi. Shu
bilan birga, sotuvchi va xaridor shartnoma-kontrakt tuzib, ulaming
darajasini aniqlaydi. Qator holatlarda shartnomada narxlaming mutlaq
miqdori emas, ulaming yuqori yoki pastki darajasi yohud boshqa narxlar
bilan aloqasi ko'rsatiladi. Shuningdek, inqiroz sharoitida, yangi qonunlar
qabul qilinishidan narxlaming o'zgarishi ham ko‘zda tutiladi. Erkin (bozor)
narx davlat organlarining bevosita narxga aralashuvlaridan ozod bo‘lib,
bozor kon’yunkturasi, talab va takliflar ta’sirida shakllanadi. Qayd etilgan
davlat narxlarining erkin bozor narxlariga o‘tishiga narxlaming
liberallashuvi deyiladi. Narx monopoliyasi. Odatda, monopoliyalar o'z
tovarlariga yuqori, sotib olingan tovarlarga past narx qo'yadilar.
Monopoliya bahosi davlat tomonidan tartibga solinmaydi. Vaqt ta’siri
bo'yicha narxlar quyidagilarga bo'linadi: - shartnomaning hamma amalda
bo'lish muddatida o'zgarmaydigan doimiy (mustahkam); - bitta shartnoma
11

Qishloq xo‘jaligida tovar-pul munosabatlari va uni takomillashtirish

Купить