Qishloq xo‘jaligida yer-suv munosabatlari va ularni takomillashtirish yo‘llari. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	552.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Qishloq xo‘jaligida yer-suv munosabatlari va ularni takomillashtirish yo‘llari.

Sotib olish

Qishloq xo‘jaligida yer-suv munosabatlari va ularni
takomillashtirish yo‘llari.
MUNDARIJA
Kirish 3
Asosiy qism 5
1.BOB. Qishloq xo’jaligidan fan-texnika taraqqiyoti 8
1.1. Yer resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos xususiyatlari 8
1.2. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida sug’oriladigan yer 17
1.3. Qishloq xo’jaligida foydalanilayotgan sug’oriladigan ekin maydonlari hajmini 24
2. BOB. Fan-texnika taraqqiyoti, uning yo’nalishlari, samarali innovatsion
texnologiyalar 29
2.1. Yerdan foydalanish holati va samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar,
ularni aniqlash tartibi 29
2.2. Yer to’g’risidagi me’yoriy hujjatlar. Yer monitoringi va davlat yer kadastri 35
2.3. Qishloq xo’jaligida yer resursidan foydalanish samaradorligini yanada
oshirish yo’llari 52
3. BOB. Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini yanada oshirish
yo’llari 58
Xulosa 64
Foydalanilgan adabiyotlar 67
1

Kirish.
O ’ zbekiston Respublikasining qishloq xo ’ jaligini rivojlantirishning 2020-2030
yillarga mo ’ ljallangan strategiyasiga ko ’ ra yer va suv munosabatlarini
takomillashtirish , qulay agrobiznes muhitini va yuqori qo ’ shilgan qiymat zanjirini
yaratish , kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirishni qo ’ llab - quvvatlash , sohaga
bozor mexanizmlarini , axborot - kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy
etish , shuningdek , ilm - fan yutuqlaridan samarali foydalanish hamda kadrlar
salohiyatini oshirish qishloq xo ’ jaligini rivojlantirishning ustuvor vazifalaridandir .
Hozirgi vaqtda yerdan unumli foydalanish muammosi , shuningdek qishloq
xo ’ jaligida yerdan samarasiz foydalanish holatlari aniqlanmoqda . Ayniqsa , oziq
ovqat bozorida raqobatning ortib borishi , aholining farovonligi va mamlakatning
itisodiy xavfsizligida yer resursalaridan samarali foydalanishni taqozo
qilmoqda . Mahalliy qishloq xo ’ jaligining raqobatbardoshligini oshirishda
institutsional muhit va qishloq xo ’ jaligi maqsadlarida tuproq unumdorligini
saqlash asosiy vazifalarimizdan biriga aylanmoqda . Bozor iqtisodiyoti sharoitida
qishloq xo ’ jaligi yerlaridan oqilona foydalanishni rejalashtirish va uni
takomillashtirish zarurdir . Tadqiqotning nazariy asosini mahalliy va horijiy
olimlarning hamda O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh . M . Mirziyoyevning
boshqaruv nazariyasiga oid ishlari tashkil qiladi . Ushbu ishda O ’ zbekiston
Respublikasining yer resurslaridan foydalanish tizimini modernizatsiya qilishni
takomillashtirishning ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal etishga qaratilgan
meyoriy huquqiy hujjatlar tahlili o ’ rin olgan . O ’ zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “ Qishloq xo ’ jaligida yer va suv resurslaridan
samarali foydalanish chora tadbirlari to ’ g ’ risida ” gi PF -5742 son Farmonida
hozirgi kunda 20 mln . gektardan ortiq yer resurslari qishloq xo ’ jaligida
foydalaniladi . Shundan 3.2 mln . gektar yer sug ’ oriladigan yer resurslari
hisoblanib , aholining ehtiyojlari uchun oziq ovqat mahsulotlari , iqtisodiyot
tarmoqlari uchun zaruriy hom ashyo yetishtirmoqda . Mamlakatimizda yer
resurslaridan foydalanish tizimini takomillashtirish va uni rag ’ batlantirishning
ilmiy - amaliy jihatlari iqtisodchi - olimlar F . Q . Qayumov , R . H . Husanov ,
2

Q . A . Choriyev , F . Q . Jo ’ rayev , A . S . Altiyev , Sh . T . Xasanov , B . Sultanov ,
Ch . P . Xo ’ jageldiyev va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida keng yoritilgan .
Xasanov o ’ zining ilmiy ishlarida qishloq xo ’ jaligida cheklangan resurslardan
samarali foydalanish , ularning iqtisodiy samaradorligini baholashni , asosiy
ekinlar hosildorligini iqtisodiy baholash va qishloq xo ’ jaligida yerdan foydalanish
samaradorligini oshirishda ekinlar tarkibini takomillashtirishni bashorat
ko ’ rsatkichlarini ilmiy asoslab bergan . Xo ’ jageldiyev “ Sug ’ oriladigan qishloq
xo ’ jaligi yerlarining unumdorligini oshirishni rag ’ batlantirish ” mavzusidagi ilmiy
ishlarida dexqon xo ’ jaliklarida daromad va xarajatlarni va prognozlashtirish
maqsadida yerlarni bonitirovkalash xizmatlarini joriy etish mexanizmi joriy
etilgan . Tadqiqot metodologiyasi İ lmiy tadqiqotimiz davomida biz ushbu
maqolada statistik ma ’ lumotlar tahlili , analitik tahli va qiyosiy tahlil usullaridan
foydalangan holda mamlakatimizda yer resurslaridan foydalanish tizimi va uning
samaradorligini oshirishda mahalliy olimlar ilmiy ishlaridan foydalangan holda
tahlil qildik . Maqolada agrar iqtisodchi olimlarning qishloq xo ’ jaligida dolzarb
masalalardan yer resurslaridan foydalanish tizimini takomillashtirish va uni
amalga oshirishning strategik va taktik yo ’ nalishlari bilan bog ’ liq ilmiy tadqiqot
usullaridan keng foydalanib tahlil qilingan .
3

Asosiy qism
Hozirgi vaqtda ko ’ plab mamlakatlar qishloq xo ’ jaligada suvdan
tejamkorlik bilan foydalanish maqsadida turli suvtejamkor sug ’ orish usullaridan ,
jumladan tomchilatib sug ’ orish , yomg ’ irlatib sug ’ orish , tuman qilib sug ’ orish ,
tuproq ostidan tomchilatib sug ’ orish kabi zamonaviy suvtejamkor sug ’ orish
usullaridan foydalanib kelmoqdalar . Shular orasida eng keng tarqalgan usul bu
tomchilatib sug’orish xisoblanadi. Keyingi vaqtlarda yanada takomillashgan,
samarali, tabiatga bezarar bo’lgan, shuningdek ko’p miqdordagi suvni iqtisod
qiluvchi tomchilatib sug’orish usulini ko’p mamlakatlar o’z qishloq xo’jaligi
yerlarida keng miqyosda qo’llay boshladilar. Statistik ma’lumotlarga ko’ra dunyo
mamlakatlarida jami 1,2 mln gektardan ortiq ekin maydonlarida tomchilatib
sug’orish ishlari tashkil etilmoqda. Bu borada eng ilg’or mamlakatlar AQSH (888
ming/ga), Isroil (100 ming/ga dan ortiq), Avstraliya (50 ming/ga), Ispaniya (34
ming/ga), Italiya (32 ming/ga ga yaqin) va Fransiya (20 ming/ga) hisoblanadi.
Tomchilatib sug’orishning bir qator ijobiy jixatlari mavjud. Jumladan: -
o’simliklarning ildiz tizimi tarqalgan tuproq qatlamigina namlantiriladi (ekin dala
maydonining sug’orish shart bo’lmagan 50-70 % maydoni uchun ortiqcha suv sarf
etilmaydi) va natijada an’anaviy, tuproq yuzasidan egatlab sug’orishga nisbatan
bir necha barobar kam suv sarf etiladi; - suvning juda kichik qismi yer ostiga
shimiladi va bug’lanishga sarf bo’ladi; - ekin dala maydonlarida suv oqimi yuzaga
kelmaydi va qaytarma suvlari chiqib ketmaydi. Buning natijasida irrigatsion
eroziya hamda chuchuk suv ifloslanishining oldi olinadi; - ekin dala
maydonlarining suv ta’sirida zichlanishi yuz bermaydi va doim yumshoq holda
bo’lishi ta’minlanadi; - tomchilatib sug’orish orqali mineral o’g’itlarni ham eritib,
suv bilan tuproqqa lokal kiritish imkoniyatining mavjudligi, shuningdek mineral
o’g’itlarni aynan o’simlikning ildiziga suv orqali to’g’ridan – to’g’ri yetgazish
imkoniyatining mavjudligi tufayli mineral o’g’itlarning ko’p qismi tejab qolinadi;
- murakkab relyefli joylarda ham qo’llash mumkinligi bois, ayrim noqulay
joylarda ham dehqonchilik qilish imkoniyatini beradi; - sug’orish suvi qishloq
xo’jaligi ekinlarining rivojlanish davrlari bo’yicha ehtiyojiga muvofiq dala
4

bo’ylab bir tekisda yetkazib beriladi. Tomchilatib sug’orish usulining yuqorida
sanab o’tilgan bir qator afzalliklarga ega ekanligi bois, ushbu tizimni
mamlakatimiz sug’orma dehqonchiligiga faollik bilan tadbiq etish bo’yicha keng
ko’lamdagi chora tadbirlar amalga oshirilmoqda hamda ularni kelgusida yanada
kengaytirish bo’yicha qator vazifalar kun tartibiga kiritilmoqda. Bu borada,
so’nggi yillarda suvtejamkor sug’orish usullarini amaliyotga joriy etishni
rag’batlantirishga doir qabul qilinayotgan muhim hujjatlar fikrimizning dalilidir.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning “Qishloq
xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari
to’g’risida” gi PF-5742-sonli farmoni 2019 yil 17 iyunda elon qilindi. Unga ko’ra
qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orishda tomchilatib, yomg’irlatib sug’orish va
boshqa suv tejovchi texnologiyalarni keng qo’llash; suvtejamkor sug’orish
usullarini keng ko’lamda amaliyotga joriy etganlik uchun yer egalari va suv
iste’molchilarini rag’batlantirish mexanizmini kengaytirish; suv isrofgarchiligiga
yo’l qo’yganlik uchun jazo choralarini kuchaytirish; suv resurslarini boshqarish va
xizmat ko’rsatish tizimini takomillashtirish kabi muhim vazifalarni qat’iy tartibda
bajarish tegishli vazirliklar hamda tashkilotlar zimmasiga yuklatildi. Suv
resurslaridan samarali foydalanishga doir yana bir muhim xujjatlardan biri 2019
yil 9 oktyabrda elon qilingan “Suv resurslarini boshqarish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi PQ-4486-sonli prezident qarori
hisoblanadi. Ushbu qarorda ham suv tejovchi sug’orish texnologiyalarini joriy
etishda qishloq xo’jaligi maxsulotlari ishlab chiqaruvchilariga faol ko’maklashish,
zamonaviy sug’orish tizimlarini ishlab chiqarish quvvatlarini xususiy
investitsiyalar jalb qilish xisobiga kengaytirish orqali suv tejovchi
texnologiyalarni qo’llagan holda sug’oriladigan yerlarning ulushini sug’oriladigan
yerlar umumiy maydonining kamida 10 foizigacha yetkazish kabi kechiktirib
bo’lmas vazifalar o’zining mas’ul egalariga yuklatildi. Suv resurslaridan
tejamkorlik asosida samarali foydalanishga qaratilgan navbatdagi muhim
xujjatlardan biri “Qishloq xo’jaligida suvni tejovchi texnologiyalarni joriy etishni
rag’batlantirish mexanizmlarini kengaytirish chora tadbirlari to’g’risida” gi PQ-
5

4499-sonli O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori 2019 yil 25 oktyabrda
elon qilindi. Ushbu qarorda 2020 yilda O’zbekistonda 43 825 gektar ekin
maydonlarida suv tejovchi sug’orish texnologiyalarini joriy etish bo’yicha
tasdiqlangan prognoz ko’rsatkichlarining samarali bajarilishini ta’minlash vazifasi
kun tartibiga kiritildi. So’nggi yillarda suv resurslaridan tejamkorlik asosida
samarali foydalanishga qaratilgan bir qator muhim xujjatlarni qabul qilinganligi
va ularning ijrosini bosqichma – bosqich ta’minlab borilayotganligi, kelajakda suv
resurslarini kamayib ketishi mumkinligi borasidagi xavfli bashoratlarni chuqur
anglagan holda hozirdan tezkor harakatlar boshlanganligini anglatadi. Suvni
tejashda nafaqat suvtejamkor sug’orish usullaridan, balki tuproq namligini ekinlar
atrofida uzoq vaqt saqlab turishga asoslangan agrotexnologiyalardan ham keng
foydalaniladi. Mana shunday agrotexnologiyalardan biri «mulchalash»
hisoblanadi. Mulchalash ham dunyo mamlakatlarining qishloq xo’jaligida eng
ko’p qo’llaniladigan tadbirlardan biri hisoblanadi. Mulch, bu tuproq namligining
bug’lanishini va begona o’tlarning ko’payishini oldini olish uchun qishloq
xo’jaligi ekinlarining atrofiga to’shalgan barg xazonlari, somon yoki torf kabi
organik moddalardan iborat himoya qoplami hisoblanadi. Mulch so’zi nemis
tilidagi «molsch» so’zidan olingan bo’lib, yumshoq parchalanish xususiyatiga ega
bo’lgan somon va barg hazonlardan yerga mulch sifatida foydalanilishini
anglatadi. Mulchalash tuproqning yomonlashishini pasaytiradi va tuproqlarni
eroziyalanishdan asraydi, begona o’tlarning o’sishini va suvning bug’lanishini
nazorat qiladi. Shunday qilib, u tuproq namligini ko’proq ushlab turishga yordam
beradi. Kamolov B.A., Koriyev M.R. larning mulchalashdan foydalanib tog’ oldi
adir mintaqasida sug’ormasdan bog’ yaratish bo’yicha olib brogan tajriba
natijalariga ko’ra mevali ko’chatlarning ko’p qismining qurib qolmay unib
o’sganligi, barcha vegetatsiya jarayonlarini o’tayotganligi, shuningdek meva
hosilini berayotganligi mulchalash agrotexnologiyasi yordamida bog’dorchilikni
suv taqchil bo’lgan adir hududlarida ham rivojlantirish mumkinligini ko’rsatdi.
6

1.BOB. Qishloq xo’jaligidan fan-texnika taraqqiyoti
1.1 Yer resurslarining qishloq xo’jaligidagi ahamiyati va o’ziga xos
xususiyatlari.
Yer tabiat mahsuli bo’lib, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida muhim
ahamiyatga ega. Chunki u mazkur tarmoqning asosiy ishlab chiqarish vositasi
hisoblanadi. Yerga urug’, ko’chat ekib, ishlov berish natijasida turli xildagi
mahsulotlar yetishtiriladi. Demak, tarmoqda yetishtiriladigan barcha turdagi
mahsulotlar yerdan, suvdan foydalangan holda olinadi. Ingliz iqtisodchisi Uilyam
Petti yer resursiga “yer barcha boyliklarning onasidir” - deb ta’rif bergan.
Yerdan foydalanishda uning quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish
maqsadga muvofiqdir:
a) yerning tabiat mahsuli ekanligi. Boshqa asosiy vositalar, ya’ni binolar,
inshootlar, kombaynlar, traktorlar va boshqalar inson mehnatining mahsulidir.
Zaruriyat bo’lganda ular inson tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin, lekin yerni
inson yarata olmaydi;
b) yer maydonining cheklanganligi va takror ishlab chiqarilmasligi. Ona
zamin tabiatan cheklangan, uning maydonini inson kengaytira olmaydi. Chunki u
tabiat mahsuli hisoblanadi. Boshqa asosiy vositalarni, masalan traktorlarni,
mashinalarni talabni qondirish maqsadida ko’plab ishlab chiqarish mumkin;
d) yer – qishloq xo’jaligining abadiy ishlab chiqarish vositasidir.
Respublika hududida mavjud bo’lgan yerlardan qishloq xo’jalik mahsulotlari
yetishtirishda bizdan oldingi avlodlar foydalangan, hozirgi davrda biz
foydalanmoqdamiz, kelajakda esa avlodlarimiz foydalanadi. Jamiyat rivojlanishi
natijasida ayrim ishlab chiqarish vositalari takomillashtirilishi natijasida o’z o’rnini
boshqasiga bo’shatib beradi. Masalan, bir paytlar yerni shudgorlashda qoramollar
va omochdan foydalanilgan bo’lsa, keyinchalik fan-texnika taraqqiyoti natijasida
qudratli traktorlar va pluglar ularning o’rnini egalladi. Lekin yer qishloq
xo’jaligida ishlab chiqarish vositasi sifatida abadiy qolaveradi, chunki uni boshqa
vosita bilan almashtirib bo’lmaydi;
7

e) yerni qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish maqsadida bir joydan
ikkinchi joyga ko’chirib bo’lmasligi. Yerdan joylashgan o’rnida oqilona
foydalanish mumkin. Lekin ishlab chiqarish vositalari bo’lgan mashina va
traktorlarni talab etilgan joyga olib borib, turli xildagi ishlarni amalga oshirish,
bino-inshootlarni ham talab etilgan joyga qurish mumkin;
f) yerning yuqori qatlami hisoblangan tuproq unumdorligining
mavjudligi. Asrlar davomida tashqi ta’sirlar, ya’ni quyosh nuri, yog’ingarchilik,
chirindilar tushishi va boshqalar ta’sirida yerning tabiiy unumdorligi shakllanadi.
Tuproqning tabiiy unumdorligi - tabiat mahsulidir. U tabiatning ta’siri natijasida
uzoq yillar mobaynida shakllanadi. Uning holati quyosh nuri hamda
yog’ingarchilik miqdoriga, shamol va suvlarning ta’siriga bog’liqdir.
Sayyoramizdagi yerlarning tabiiy unumdorlik darajasi turlicha bo’ladi. Agar
tuproqqa vaqtida ishlov berilsa, o’g’itlansa, uning unumdorlik darajasi ortib borish
xususiyatiga ega. Lekin boshqa asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida
qatnashishi oqibatida jismoniy jihatdan eskiradi. Ular vaqt o’tishi bilan fan-texnika
taraqqiyoti natijasida ma’naviy jihatdan ham eskiradi. Lekin yerdan oqilona,
samarali foydlanilsa, u yaroqsiz holga kelmaydi, unumdorligi oshib borishi
mumkin. Ammo bu, uning unumdorligi cheksiz oshib borishini anglatmaydi.
Shunday ekan, yerning unumdorligidan tadbirkorlik bilan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
1998-yil 30-aprelda qabul qilingan Yer Kodeksining 8-moddasiga ko’ra
O’zbekiston Respublikasida yer fondi yerlardan foydalanishning belgilangan
asosiy maqsadiga ko’ra quyidagi toifalarga bo’linadi:
1) qishloq х o’jaligiga mo’ljallangan yerlar - qishloq х o’jaligi ehtiyojlari
uchun berilgan yoki ana shu maqsadga mo’ljallangan yerlar. Qishloq х o’jaligiga
mo’ljallangan yerlar sug’oriladigan va sug’orilmaydigan (lalmikor) yerlar,
haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ko’p yillik mevali dov-dara х tlar va
tokzorlar egallagan yerlarga bo’linadi;
8

2) aholi punktlarining (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi
punktlarining) yerlari - shaharlar va posyolkalar, shuningdek qishloq aholi
punktlari chegarasi doirasidagi yerlar;
3) sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga
mo’ljallangan yerlar - ko’rsatilgan maqsadlarda foydalanish uchun yuridik
sha х slarga berilgan yerlar;
4) tabiatni muhofaza qilish, sog’lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlariga
mo’ljallangan yerlar - alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan,
tabiiy davolash omillariga ega bo’lgan yerlar, shuningdek ommaviy dam olish va
turizm uchun foydalaniladigan yerlar;
5) tari х iy-madaniy ahamiyatga molik yerlar - tari х iy-madaniy
yodgorliklar joylashgan yerlar;
6) o’rmon fondi yerlari - o’rmon bilan qoplangan, shuningdek o’rmon
bilan qoplanmagan bo’lsa ham, o’rmon х o’jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar;
7) suv fondi yerlari - suv obyektlari, suv х o’jaligi inshootlari egallagan
yerlar va suv obyektlarining qirg’oqlari bo’ylab ajratilgan mintaqadagi yerlar;
8) zahira yerlar.
Fuqarolik Kodeksining 382- moddasiga muvofiq shartnoma taraflarning
kelishuviga muvofiq o ’ zgartirilishi va bekor qilinishi mumkin . Yer Kodeksining
24- moddasi , hamda “ Fermer xo ’ jaligi to ’ g ’ risida ” gi qonunning 13- moddasiga
ko ’ ra yer uchastkalarini ijaraga olish shartnmasini muddatidan oldin bekor qilish
taraflarning kelishuvi bilan , bunday kelishuvga erishilmagan taqdirda esa sudning
hal qiluv qarori bilan amalga oshiriladi . Bundan tashqari , “ Ma ’ muriy
tartibtaomillar to ’ g ’ risida ” gi qonunning 9- moddasida ma ’ muriy organ manfaatdor
shaxsga ma ’ muriy hujjatni qabul qilish uchun ahamiyatga ega bo ’ lgan barcha
holatlar yuzasidan o ’ z fikrini bildirish imkoniyatini berishi shart . Lekin , fermer
xo ’ jaliklariga shartnoma asosida uzoq muddatli ijaraga berilgan yerlar tuman
hokimliklari tomonidan asossiz ravishda olib qo ’ yilish hollari kuzatilmoqda .
Xususan , O ’ zbekiston Respublikasi ma ’ muriy sudlari tomonidan mahalliy
9

hokimliklarning qarorlarini haqiqiy emas deb topishga doir 2019- yilda jami 3
mingga yaqin ishlar ko ’ rilgan bo ’ lib , ularning 42 foizi qanoatlantirilgan .
Bu kabi holatlarni inobatga olgan holda , mamlakatimiz hukumati tomonidan
yerga nisbatan mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishga alohida e ’ tibor
berilmoqda . Jumladan , 2021- yil 8 iyunda O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining
“ Yer munosabatlarida tenglik va shaffoflikni ta ’ minlash , yerga bo ’ lgan huquqlarni
ishonchli himoya qilish va ularni bozor aktiviga aylantirish chora - tadbirlari
to ’ g ’ risida ” gi pf -6243- sonli farmoni qabul qilindi . Unga ko’ra, mahalliy davlat
hokimiyati organlarining yer munosabatlariga oid quyidagi vakolatlari, ular
yuzasidan qaror, farmoyish yoki boshqa turdagi hujjat qabul qilish huquqi 2021-yil
1-avgustdan bekor qilindi:
yer uchastkalarini to’g’ridan-to’g’ri ajratish, foydalanishga berish, kelgusida
ajratish uchun zahiralash, biriktirish, obodonlashtirish uchun berish yoki yerlarni
boshqacha yo’l bilan tasarruf qilish. Bundan mazkur Farmonga muvofiq yer
uchastkalarini davlat tashkilotlariga doimiy foydalanishga ajratish, ochiq tanlov
yakunlarini tasdiqlash, ijara shartnomasini imzolash, yer uchastkalarini
xususiylashtirish natijalarini rasmiylashtirish bo’yicha vakolatlar mustasno;
tuman va shahar mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan yer
uchastkalariga bo’lgan huquqlarni belgilash, e’tirof etish, o’zgartirish, bekor qilish;
sug’oriladigan yerlarni sug’orilmaydigan yerlar toifasiga yoki boshqa yer
toifasiga, sug’orilmaydigan qishloq xo’jaligi yerlarini boshqa yer toifasiga
o’tkazish;
jamoa bog’dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligi hamda yordamchi qishloq
xo’jaligini yuritish uchun yer berish;
xususiylashtiriladigan yer uchastkalariga nisbatan investitsiya majburiyatlari
yoki xususiy mulkni erkin tasarruf etishni cheklaydigan boshqa majburiyatlarni
belgilash.
Bundan ko’rishimiz mumkinki, hokimlarning yerni to’g’ridanto’g’ri ajratish
vakolati bekor qilindi.
Ushbu farmonga muvofiq, 2021-yil 1-avgustdan boshlab:
10

yer uchastkalari xususiy sektorga – mulk va ijara huquqi asosida, davlat
organlari, muassasalari, korxonalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish
organlariga – doimiy foydalanish huquqi asosida ajratiladi;
meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik, doimiy egalik, vaqtincha foydalanish
huquqi bilan yer ajratish tartibi bekor qilinadi, bunda ilgari ajratilgan yer
uchastkalariga bo’lgan bunday huquqlar ularning egalarida amaldagi tartibda
saqlanib qoladi;
ijaraga olingan yer uchastkasida qonunchilikda belgilangan tartibda qurilgan
ko’chmas mulk obyektiga mulk huquqi boshqa shaxsga o’tgan taqdirda, ushbu
obyektga mulk huquqi bilan birgalikda u joylashgan yer uchastkasiga bo’lgan ijara
huquqi ham yangi mulkdorga o’tadi;
qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar barcha turdagi qishloq xo’jaligi tovar
ishlab chiqaruvchilari ishtirok eta oladigan, natijalari Qoraqalpog’iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining
qarori bilan tasdiqlanadigan ochiq elektron tanlov yakunlariga ko’ra, faqat ijara
huquqi asosida ajratiladi;
qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yerlar mulk huquqi va ijara huquqi
asosida elektron onlayn-auksion orqali realizatsiya qilinadi;
davlat tashkilotlariga yer uchastkalari davlat va jamoat ehtiyojlari uchun
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimlarining qarori bilan doimiy foydalanish huquqi bilan ajratiladi;
barcha hollarda yer uchastkalari faqat bo’sh turgan va zahiraga olingan
yerlardan ajratiladi, ayni bir hujjat bilan yoki bir vaqtning o’zida yer uchastkasini
olib qo’yish, zahiraga olish, boshqa shaxsga ajratish yer berish tartibini buzish
hisoblanadi va qonunga muvofiq javobgarlikka tortish uchun asos bo’ladi.
Mazkur farmonga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2021-
yil 1-avgustdan boshlab, istisno tariqasida, faqat quyidagi hollarda yer
uchastkalarini to’g’ridan-to’g’ri ijaraga berishga haqli:
11

qishloq xo’jaligi sohasida ilmiy tadqiqot va tajriba sinovlar amalga oshirish
uchun davlat ilmiy-tadqiqot va ta’lim muassasalariga – Qishloq xo’jaligi
vazirligining taklifiga asosan;
agrosanoat klasterlariga – yer uchastkasi normativ qiymatining ikki baravari
miqdoridagi pul mablag’i depozitga qo’yilganda, Qishloq xo’jaligi vazirligi,
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyat hokimlarining taklifiga
asosan;
eng yaxshi taklifni tanlash orqali aniqlanadigan, qiymati kamida 10 million
AQSh dollari ekvivalentida (yer maydoni hajmiga ko’ra ortib boradi) bo’lgan yirik
investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun – loyiha qiymatining kamida 10
foiziga teng mablag’ avvaldan maxsus hisobraqamga joylashtirilganda;
chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarga, xalqaro birlashmalar va
tashkilotlarga, chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarga – ijaraga olish huquqini
olganlik uchun bozor qiymatida haq to’lagan holda.
Mustaqillik yillarida respublikada qishloq xo`jaligi sohasiga bozor
tamoyillarini joriy qilish va mulkchilik shakllarini to`liq o`zgartirish bilan tub
islohotlar o`tkazildi, natijada xo`jalik yuritishning yangi shakllari paydo bo`lib,
ular qishloq xo`jaligi iqtisodiyotining rivojlanishida o`z aksini topdi. Ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalash va oziq-ovqat mustaqilligini ta`minlash bo`yicha
qishloq xo`jaligini strategik rivojlantirish doirasida o`tkazilgan kompleks chora-
tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida, so`nggi yillarda sohada yuqori
sur`atlarga erishildi.
Iqtisodiy islohatlarning butun zanjirida agrar sohadagi uzgarishlarga g’oyat
katta ahamiyat berilmoqda. Bu esa aholining aksariyati qishloqda yashashi ,
iqtisodiyotning agrar-sanoat tarzida ekanligi hamda xayotiy muhim muammolarni
hal qilishda qishloq xo’jaligining tutgan o’rni bilan bog’liq. Hozir iqtisodiyotning
Ayni agrar sohasi katta imkoniyatlarga ega. Bu imkoniyatlardan foydalanib,
aholini oziq-ovqat va sanoatni xom ashyo bilan taminlashni yaxshilabgina
qolmay, Respublika qishloq aholisining turmushini farovon qilish ham mumkin.
Qishloq xo’jaligida o`zgarishlar demokratik usullar bilan , avvalo, dehqonchilik
12

sohasidagi mavjud ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlarni tubdan uzgartirish hisobiga
amalga oshiriladi. Mehnatni tashkil etishning dehqon uchun tushunarli va foydali
bo’lgan shakllarini tiklash zarur. Qishloq xo’jaligini diversifikatsiya qilish, yer-
suv resurslaridan yanada oqilona foydalanish, eksportbop mahsulotlar yetishtirish
orqali dehqonlarning daromadini oshirish borasida olib borayotgan tizimli
ishlarimiz ham asta-sekin o’z samarasini bermoqda. Masalan, 2017 yil yakunida
96 ming gektar hosildorligi past maydonlarda paxta va g’alla o’rniga 32 ming
gektar yerda karam , turli sabzavot va ko’katlar ekildi va bu maydonlardan olingan
minglab tonna mahsulotlar eksport qilindi. Shuningdek, 11 ming gektarda intensiv
bog’ va yangi tokzorlar, 1 ming 500 gektarda issiqxonalar barpo etildi. Qishloq
xo’jaligi sohasida erishayotgan yutuq va natijalarimiz haqida yana ko’p
gapirishimiz mumkin.Lekin yutuqlarga mahliyo bo’lib o’tirish, xotirjamlikka
berilish bizga yarashmaydi. Chunki qishloq xo’jaligi sohasida hali ishga
solinmagan imkoniyatlar , o’z yechimini kutayotgan muammo va kamchiliklar
ham juda ko’pligini barchamiz yaxshi bilamiz. O’zbekistonni 2017-2021-yillarda
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida barcha sohalar qatori
qishloq xo’jaligini ham modernizatsiya qilish borasida eng muhim vazifalarni
aniq belgilab, ularni izchil amalga oshirib borayotganimiz sohadagi ulkan
muvaffaqiyatlarga asos bo’lib xizmat qilmoqda. Qishloq xo’jaligini joylashtirish
mehnatning ijtimoiy bo’linishi, geografik (hududiy) bo’linishining bir shakli
bo’lib, u qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlaridan
yuzaga keladi. Umumiy ko’rinishda u o’zida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini
hududlar bo’yicha ma’lum tamoyillar asosida va qator omillar ta’sirida
shakllangan tabiiy, ijtimoiy , demografik, siyosiy sharoitlarga ko’ra
taqsimlanishini ko’rsatadi. Respublikamizda qishloq xo’jaligi korxonalarining
samarali faoliyat yuritishi va rivojlanib borishi ko’p jihatdan ular uchun yaratilgan
shart-sharoitlarga bog’liqdir. Agrar ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va
yangi bosqichga ko’tarish masalalari shu kunning dolzarb vazifalaridan biriga
aylanmoqda. Shu munosabat bilan chorvachilik, g’allachilik, kartoshkachilik kabi
sohalarda ilg’or mamlakatlar tajribasini o’rganish va amalda qo’llash, bizning
13

iqlim sharoitimizda g’oyat muhim ahamiyat kasb etadigan zamonaviy
sug’orish tizimlari , energiyani tejaydigan zamonaviy texnologiya va
agrotexnologiyalarni o’rganish, urug’chilik-seleksiya ishlarini yanada
takomillashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining mahsuldorligini
oshirish bo’yicha aniq chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqish maqsadga
muvofiqdir. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 132 ming tonnasi qayta ishlanib,
100 million dollarlik tayyor mahsulot, e’tibor bering tayyor mahsulot eksport
qilindi. 724 ming tonna ho’l meva chetga sotildi va bu yurtimizga 856 million
dollar valyuta keltirdi. Qishloq xo’jaligini joylashtirish bu alohida mahsulotlar
ishlab chiqarishni mamlakatning viloyat , tuman va boshqa hududlari bo’ylab
taqsimlash bo’lib, jarayon uzoq davom etuvchi ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishiga ko’ra o’zgaruvchandir.
O’zbekiston Respublikasining ma’muriy chegarasidagi yer maydoni 44896,9
ming gektarni tashkil qiladi. 2020-yil 1-yanvar holatiga qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishi bilan shug’ullanuvchilar ixtiyoridagi yer maydoni 20761,6 ming
gektarni tashkil etgan (1jadval).
1-jadval
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchilar ixtiyorida bo’lgan
yerlar tarkibi, 2020-yil 1-yanvar holatiga, ming gektar
Qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarishi
bilan
shug’ullanuvchilar
ixtiyorida bo’lgan
jami maydon Shundan:
Qishloq
xo’jaligi
yerlari Tomorqa
sifatida
foydalaniladiga
n yerlar Boshqalar
(o’rmonzo
r va
boshqalar)
O’zbekiston
Respublikasi 20761,6 16025,6 644,6 4091,4
Qoraqalpog’iston
Respublikasi 3260,3 2200,0 40,4 1019,9
Andijon 363,7 249,7 43,4 70,6
14

Buxoro 3441,7 2582,0 56,9 802,8
Jizzax 1400,7 1139,1 31,1 230,5
Qashqadaryo 2322,7 1944,1 73,8 304,8
Navoiy 4501,8 3988,7 24,3 488,8
Namangan 490,0 279,6 47,4 163,0
Samarqand 1476,4 1201,6 79,5 195,3
Surxondaryo 1357,1 1000,3 58,4 298,4
Sirdaryo 370,2 281,6 17,3 71,3
Toshkent 778,2 584,5 55,7 138,0
Farg’ona
561,1 313,8 65,0 182,3
Xorazm 437,7 260,6 51,4 125,7
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

O’zbekiston Respublikasining yer fondi Kadastr agentligi tomonidan har yili 1-
yanvar holati bo’yicha korxona, muassasa va tashkilotlarning yerlaridagi barcha
o’zgarishlar to’g’risidagi ma’lumotlar, xo’jaliklar tomonidan yer hisobi hujjatlari
asosida tuzilgan hamda tuman, shahar va viloyat hokimlarining qarorlari bilan
tasdiqlangan yillik yer hisobotlarini respublika bo’yicha umumlashtirish natijasida
tuziladi.
2020-yil 1-yanvar holatiga ko’ra, qishloq xo’jaligi korxonalari va tashkilotlari
yerlarning umumiy maydoni mamlakatimiz yer fondining 46,2 foizini tashkil
qiladi.
2-jadval Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi yerdan
foydalanuvchilar ixtiyoridagi yerlarning tarkibi (1 yanvar holatiga, ming
gektar)
15

Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishi bilan
shug’ullanuvchi yerdan
foydalanuvchilar
ixtiyoridagi yer
maydoni shu jumladan:
haydaladigan
yerlar ko’p
yillik
o’simlik-
lar pichanzor
va
yaylovlar boshqa
yerlar
2017 20174,0 4014,8 371,2 11020,6 4767,4
2018 20261,6 3999,0 376,8 11091,5 4794,3
2019 20236,3 3988,5 383,1 11028,3 4836,4
2020 20761,6 3998,5 388,7 11559,7 4814,7
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2020-yilda 2017-yilga nisbatan qishloq
xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi yerdan foydalanuvchilar
ixtiyoridagi yer maydoni 587,6 ming gektarga ko’paygan. Shu davrda
haydaladigan yerlar 16,3 ming gektarga kamaygan, ko’p yillik o’simliklar maydoni
17,5 ming gektarga, pichanzor va yaylovlar maydoni 539,1 ming gektarga, boshqa
yerlar esa 47,3 ming gektarga ko’paygan.
1.2 Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida sug’oriladigan yerlar
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida sug’oriladigan yerlar muhim ahamiyatga
ega. Chunki mamlakatimiz iqlim sharoitida dehqonchilik asosan sug’oriladigan
maydonlarda amalga oshiriladi. Turli mavsumlarda yog’ingarchiliklar ko’rinishida
tushadigan tabiiy namgarchilik darajasi o’simliklarning butun vegetatsiya davri
davomida suvga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondirmaydi. Shu sababli
mamlakatimizda dehqonchilik mahsulotlari asosan sug’oriladigan ekin
maydonlaridan olinadi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra,
2020-yil holatiga mamlakatimizda 4210,1 ming gektar sug’oriladigan yerlar
mavjud bo’lib, qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarning 20,3 foizini tashkil
16

etadi. So’nggi 15 yil mobaynida aholi jon boshiga sug’oriladigan yerlar 24 foizga
(0,23 gektardan 0,16 gektarga) kamaygan. Mazkur holat aholi sonining o’sishi, suv
ta’minoti hajmining qisqarishi va qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarning
boshqa yer toifalariga o’tishi natijasida yuzaga kelgan. Bu mamlakatimizda
mavjud sug’oriladigan maydonlardan samarali foydalanish lozimligini anglatadi.
2020-yil holatiga jami qishloq xo’jaligi yerlari tarkibida sug’oriladigan yerlarning
ulushi ko’rsatkichi bo’yicha Farg’ona (95,1 foiz), Sirdaryo (93,4 foiz), Andijon
(92,6 foiz), Xorazm (84,2 foiz) va Namangan (83,2 foiz) viloyatlari yuqori
ko’rsatkichga ega bo’lsa, Buxoro (8,8 foiz) va Navoiy (2,7 foiz) viloyatlari eng
past ko’rsatkichga ega. Surxondaryo viloyatida esa ushbu ko’rsatkich 27,0 foizni
tashkil etgan. Buxoro va Navoiy viloyatlaridagi qishloq xo’jalik yerlari tarkibida
yaylovlar asosiy salmoqni egallaydi.
Vazirlar Mahkamasining “Qishloq х o jaligi ekin maydonlarining normativʻ
qiymatini aniqlash tizimini yanada takomillashtirish to g risida”gi qarori
ʻ ʻ loyihasi
muhokama etish uchun e’lon qilingan edi. Loyiha O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2020-yil 2-martdagi “2017-2021 yillarda O zbekiston
ʻ
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar
ʻ ʻ
strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga
oshirishga oid davlat dasturi to g risida”gi
ʻ ʻ PF - 5953 - sonli farmoniga muvofiq
tayyorlangan. Ushbu loyihaga ko’ra, Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va
davlat kadastri davlat qo mitasiga 2020-yil 1oktabrgacha Nizom talablariga
ʻ
muvofiq qishloq х o jaligi ekin maydonlarining normativ qiymatini aniqlash
ʻ
vazifasi topshirilgan edi.
Barcha xorijiy mamlakatlarda davlat mulkdorlarning yerdan maqsadli
foydalanishi va huquqiy rejimga mos kelishini qattiq nazorat qiladi. Masalan,
Fransiyaning fuqarolik kodeksi yerga ishlov bermaydigan, tuproq unumdorligi
pasayishiga yo’l qo’ygan yoki jamiyat manfaatlariga zarar yetkazuvchi
mulkdorlardan yerni olib qo’yilishi mumkin bo’lgan holatlarni ko’zda tutgan.
Germaniyada barcha qishloq xo’jalik yerlari mulkdorlari ulardan yerni tortib
olinishi xavfi borligi tufayli yerga ishlov berishga majburdirlar.
17

Mamlakatimiz hukumati tomonidan degradatsiyaga uchragan qishloq xo’jalik
yerlarini konservatsiya qilishga ham alohida e’tibor berilmoqda. Degradatsiyaga
uchragan yerlar deganda tabiiy va antropogen omillar, xo’jalik va boshqa
faoliyatning salbiy ta’sirlari natijasida tuproq sifati yomonlashgan qishloq xo’jaligi
yerlari nazarda tutiladi. Yerlarni konservatsiya qilish esa degradatsiyaga
(sho’rlanishga, cho’llanishga, botqoqlashishga uchrashi hamda yaylov va
pichanzorlarda tuproq-o’simlik qoplami jiddiy tanazzulga) uchragan, kam
mahsuldor, hosildorligi juda pasaygan va tabiiy xususiyatlari bo’yicha salbiy
tavsiflarga ega tuproqlar, yuqori darajada zaharli sanoat chiqindilari, radioaktiv
moddalar, og’ir metallar va boshqa kimyoviy elementlar bilan ifloslangan qishloq
xo’jalik yerlarining unumdorlik va tabiiy xususiyatlarini tiklash, buzilgan
yerlarning atrof-muhitga salbiy ta’sirini va degradatsiya sur’atlarini pasaytirish
hamda oldini olish chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun besh yildan kam
bo’lmagan muddatga maqsadli foydalanishdan chiqarishdir. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 17-dekabrdagi 791-sonli qarori
bilan “Qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya qilish tartibi to’g’risidagi Nizom”
tasdiqlandi. Ushbu Nizom degradatsiyaga uchragan, kam mahsuldor hamda zaharli
sanoat chiqindilari va radioaktiv moddalar bilan ifloslangan qishloq xo’jaligi
yerlarini konservatsiya qilish tartibini belgilaydi.
Ushbu Nizomga ko’ra, qishloq xo’jaligi yerlarini xatlovdan o’tkazish va
konservatsiya qilinadigan qishloq xo’jaligi yerlarini aniqlash Vazirlar
Mahkamasining 2018-yil 23-apreldagi 299-sonli qarori bilan tasdiqlangan Yer
resurslarini xatlovdan o’tkazish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq har besh
yilda umumiy ko’rikdan o’tkazish, agrokimyoviy va geobotanik tadqiqotlar
asosida amalga oshiriladi.
Yer uchastkasidan foydalanuvchi (egalik qiluvchi) va tumanlar hokimliklari
(qishloq xo’jaligi yerlariga nisbatan foydalanish yoki egalik huquqi
rasmiylashtirilmagan yerlar uchun) qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya qilish
maqsadida Qoraqalpog’iston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi va viloyatlar
qishloq xo’jaligi boshqarmalariga konservatsiya qilish zarurati va sabablarini
18

asoslantirgan holda tegishli ariza bilan murojaat qiladi hamda ular besh ish kuni
ichida yerlarni joyiga chiqqan holda ko’rikdan o’tkazish va ularni konservatsiya
qilishning maqsadga muvofiqligi to’g’risida xulosa tayyorlash uchun komissiya
tuzish haqida qaror chiqaradi.
Komissiya tarkibiga yer uchastkasidan foydalanuvchi (egalik qiluvchi),
Qishloq xo’jaligi vazirligi, Suv xo’jaligi vazirligi, O’rmon xo’jaligi davlat
qo’mitasi (o’rmon xo’jaligi yerlarida), Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish
davlat qo’mitasi, Davlat soliq qo’mitasi huzuridagi Kadastr agentligining hududiy
bo’linmalari hamda Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot institutidan
mas’ul xodimlar kiritiladi. Komissiya o’n besh ish kunida joyiga chiqqan holda
ko’rikdan o’tkazib, Qoraqalpog’iston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi va
viloyatlar qishloq xo’jaligi boshqarmalari tomonidan yerlarni konservatsiya
qilishning maqsadga muvofiqligi va konservatsiya qilishga sabab bo’lgan omillar
to’g’risida hisobot va xulosa tayyorlaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Qishloq
xo’jaligi vazirligi va viloyatlar qishloq xo’jaligi boshqarmalari o’n ish kuni ichida
taqdim etilgan materiallar va xulosalarni ko’rib chiqib, konservatsiya qilish
to’g’risida qaror qabul qiladi. Qabul qilingan qarorga muvofiq ishchi yer tuzish
loyihasi ishlab chiqiladi va unda yerlarni konservatsiya qilish usullari,
konservatsiya qilish muddati, yerlardan foydalanish yo’nalishi belgilanadi.
Qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya qilish ishlarini amalga oshirish
muddati yerlarni konservatsiya qilish loyihasida belgilanadi va ushbu muddat besh
yildan yigirma besh yilgacha belgilanadi. Konservatsiya davrida yer uchastkasidan
foydalanuvchining (egalik qiluvchining) yerga nisbatan ijara (egalik) huquqlari
saqlab qolinadi va Yer uchastkalari qishloq xo’jaligi foydalanishidan chiqariladi.
Yer uchastkasidan foydalanuvchining (egalik qiluvchining) xohishiga ko’ra
konservatsiya qilinayotgan yerlar zahira yerlar tarkibiga o’tkazilishi mumkin.
Ushbu Nizomning 4-bobiga ko’ra, qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya
qilish tadbirlari O’zbekiston Respublikasi Davlat budjeti, Qoraqalpog’iston
Respublikasi budjeti va viloyatlar mahalliy budjetlari, yer uchastkasidan
19

foydalanuvchi (egalik qiluvchi) mablag’lari hamda qonun hujjatlarida
ta’qiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi.
Yer uchastkasi jismoniy va yuridik shaxslar foydalanishida yoki egaligida
bo’lsa, qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya qilish yer uchastkasidan
foydalanuvchi (egalik qiluvchi) tashabbusiga ko’ra amalga oshiriladi. Bunda,
qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya qilishgacha bo’lgan hujjatlarni tayyorlash
xarajatlari yer uchastkasidan foydalanuvchi (egalik qiluvchi) hisobidan
moliyalashtiriladi. Ammo, yer uchastkasidan foydalanuvchi (egalik qiluvchi)ning
aybi bilan yer uchastkalari degradatsiyaga uchraganda, yerlarni konservatsiya
qilish bo’yicha barcha tadbirlar yer uchastkasidan foydalanuvchi (egalik qiluvchi)
hisobidan moliyalashtiriladi. Agar qishloq xo’jaligi yerlariga nisbatan foydalanish
yoki egalik huquqi rasmiylashtirilmagan bo’lsa, yerlarni konservatsiya qilish
tumanlar hokimliklari tashabbusiga ko’ra amalga oshiriladi.
Bu jarayonda davlat budjeti hisobidan quyidagilar moliyalashtiriladi:
- tuproq unumdorligini oshirish, yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish
bo’yicha davlat dasturlarida nazarda tutilgan yerlarni konservatsiya qilish bo’yicha
tadbirlarni amalga oshirish;
- alohida qimmatga ega bo’lgan unumdor sug’oriladigan yerlarni konservatsiya
qilish loyihalarini ishlab chiqish;
- qishloq xo’jaligi yerlarini konservatsiya qilish doirasidagi ilmiytadqiqot ishlarini
amalga oshirish;
- konservatsiya qilingan qishloq xo’jaligi yerlari monioringini olib borish.
Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va viloyatlar mahalliy budjetlari
mablag’lari hisobidan yerlardan foydalanish va muhofaza qilish bo’yicha hududiy
dasturlarida nazarda tutilgan yerlarni konservatsiya qilish tadbirlari
moliyalashtiriladi.
Fermerlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan holatlardan biri – tuman
hokimliklari va fermer xo’jaliklari o’rtasida qishloq xo’jaligi yerlarini ijaraga
berish yuzasidan tuzilgan shartnoma shartlarining buzilishidir. Bu natijasida fermer
xo’jaliklarida o’z faoliyatini rivojlantirish, yerlarning holatini yaxshilash, moddiy-
20

texnika bazasini mustahkamlash, uzoq muddatli investitsiyalar sarflashga bo’lgan
motivatsiya yo’qolmoqda.
Mamlakatimizda sug’oriladigan yerlar to’g’risidagi ma’lumotlar 3-jadvalda
keltirilgan.
3-jadval Sug’oriladigan yerlar, barcha toifadagi xo’jaliklarda, ming gektar

2016 2017 2018 2019
Sug’oriladigan yerlar, jami 4205,8 4198,9 4191,2 4210,1
Sug’oriladigan qishloq xo’jaligi yerlari 3708,8 3702,4 3694,6 3694,8
Sh.j.: qishloq xo’jaligi ekinlari ekin
maydoni 3381,1 3143,4 3095,5 2984,7
Shundan:
donli ekinlar 1440,3 1397,5 1400,2 1331,1
texnik ekinlar 1293,3 1225,6 1137,1 1078,0
kartoshka va sabzavotlar 346,2 318,5 353,5 358,5
ozuqa ekinlari 301,3 201,8 204,7 217,1
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi yerdan
foydalanuvchilar ixtiyorida bo’lgan sug’oriladigan qishloq xo’jaligi yerlari
to’g’risidagi ma’lumotlar 4-jadvalda keltirilgan.
4-jadval Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi yerdan
foydalanuvchilar ixtiyorida bo’lgan sug’oriladigan qishloq xo’jaligi yerlari, 1-
yanvar holatiga, ming gektar

2017 2018 2019 2020 2020-yilda
2017yilga nisbatan
o’zgarish, +,-
O’zbekiston
Respublikasi 3708,8 3702,4 3694,6 3694,8 -14,0
Qoraqalpog’iston
468,5 467,1 466,5 466,3 -2,2
21

Respublikasi
Andijon 233,4 232,5 232,0 231,1 -2,3
Buxoro 226,4 226,0 226,0 226,6 +0,2
Jizzax 276,3 275,8 274,4 277,6 +1,3
Qashqadaryo 457,9 457,5 457,3 456,3 -1,6
Navoiy 107,0 106,9 107,0 107,1 +0,1
Namangan 235,1 234,5 233,5 232,7 -2,4
Samarqand 309,3 309,4 308,5 308,5 -0,8
Surxondaryo 270,1 269,9 269,6 269,6 -0,5
Sirdaryo 265,5 264,9 263,1 263,0 -2,5
Toshkent 338,9 338,7 337,9 338,4 -0,5
Farg’ona 299,3 298,5 298,3 298,3 -1,0
Xorazm 220,7 220,6 220,4 219,3 -1,4
Toshkent shahri 0,4 0,1 0,1 - -0,4
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishi bilan shug’ullanuvchi yerdan foydalanuvchilar ixtiyorida bo’lgan
sug’oriladigan qishloq xo’jaligi yerlari miqdori 2020yilda 2017-yilga nisbatan 14,0
ming gektarga kamaygan. Mamlakatimiz miqyosida faqatgina Jizzax (1300
gektar), Buxoro (200 gektar) va Navoiy (100 gektar) viloyatlarida sug’oriladigan
maydonlar 2020-yilda 2017-yilga nisbatan ko’paygan. Qolgan barcha viloyatlarda
sug’oriladigan maydonlar kamayganligini ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa Sirdaryo
(2500 gektar) va Namangan (2400 gektar) viloyatlarida ushbu ko’rsatkich yuqori
bo’lgan. Mamlakatimizda aholi sonining ko’payishi evaziga oziq-ovqat
mahsulotlariga va sanoat tarmoqlarida xomashyoga bo’lgan talabning ortib
borayotganligini inobatga olgan holda ushbu holatga e’tibor berilishi lozim.
22

1.3 Qishloq xo’jaligida foydalanilayotgan sug’oriladigan ekin maydonlari
hajmini
Qishloq xo’jaligida foydalanilayotgan sug’oriladigan ekin maydonlari hajmini
monitoring qilib borish, uning boshqa maqsadlarga ilmiy asoslanmagan holda
ajratilishi ustidan nazoratni kuchaytirish lozim. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash
uchun mavjud suv resurslaridan samarali foydalanish va tejamkor sug’orish
texnologiyalarini joriy etish evaziga sig’oriladigan ekin maydonlarini ko’paytirish
maqsadga muvofiq.
Ushbu jadval ma’lumotlaridan so’nggi yillarda mamlakatimizda kartoshka va
sabzavotlar ekin maydonlari ko’payganligini ko’rishimiz mumkin.
Ekin maydonlarining kamayishiga ikki turdagi omillar sabab bo’lmoqda:
• obyektiv omillar. Bunda mamlakatimizda qishloq xo’jaligi yerlarining
boshqa toifaga o’tishi obyektiv zaruriyat yuzasidan yuz bermoqda, ya’ni
urbanizatsiya jarayonining amalga oshishi, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
korxonalari qurilishi, magistral yo’llar o’tishi, ijtimoiy infratuzilma obyektlari
barpo etilishi natijasida ekin maydonlarining miqdori kamaymoqda.
• subyektiv omillar. Bunda joylardagi mutasaddilarning aybi bilan qishloq
xo’jaligi yerlari aholiga tomorqa sifatida noqonuniy berilishi, turli obyektlarning
ekin maydonlarida ilmiy asoslanmagan holda joylashtirilishi natijasida ham ekin
maydonlari kamayishiga olib kelgan.
Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirish va
mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish uchun sabzavotlar va poliz ekin
maydonlarini, chorvachilikni barqaror rivojlantirish uchun esa ozuqa ekinlari
maydonini ko’paytirish maqsadga muvofiq.
Mamlakatimizda ekin maydonlarining boshqa maqsadlarga ajratilishi natijasida
ularning umumiy maydonida kamayish kuzatilgan. 2016-yilda barcha turdagi
xo’jaliklarda umumiy ekin maydoni 3706,7 ming gektarni tashkil etgan bo’lsa,
ushbu ko’rsatkich 2019-yilda 3309,4 ming gektarni tashkil etgan (5-jadval).
23

5-jadval Jami ekin ekilgan maydonlar tarkibi (barcha toifadagi
xo’jaliklar)
2016 2017 2018 2019
Jami ekin ekilgan maydon 3706,7 3474,5 3396,0 3309,4
Donli ekinlar 1689,4 1655,6 1643,2 1578,3
Shu jumladan :
Boshoqli don 1549,2 1512,6 1495,4 1409,9
Shundan: bug’doy
1446,1 1411,1 1386,3 1316,1
Makkajo’xori don uchun
39,9 37,8 40,8 44,1
Sholi 72,8 73,1 46,8 71,0
Dukkakli don 23,7 28,0 56,1 49,2
Texnik ekinlar 1333,9 1253,3 1150,5 1099,5
Shu jumladan: g’o’za
1265,1 1201,2 1108,2 1050,6
Kartoshka 84,6 78,8 86,8 89,6
Sabzavotlar 206,0 189,7 219,0 220,0
Poliz 58,8 52,3 52,6 53,4
Ozuqa ekinlari 333,5 243,4 242,7 267,6
Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
1 gektar ozuqa ekin maydonlarining me’yoriy qiymati haydov yerga o’xshash
tarzda aniqlanadi, bunda ozuqa ekin maydonlarining unumdorligi ular bilan bog’liq
bo’lgan balandlik mintaqalarida joylashganligiga qarab foydaning hisoblab
chiqilgan miqdori quyidagi miqdorlarda qabul qilinadi: cho’l mintaqasida – 3,2
foiz; tog’oldi mintaqasida – 4,1 foiz; tog’ mintaqasida – 7,0 foiz.
Baliqchilik hovuzlari, imoratlar, inshootlar va xonadonlar bilan band bo’lgan
yerlarning me’yoriy qiymati faqat belgilangan mezonlarga muvofiq yer solig’ining
to’lovchilari hisoblangan qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bo’yicha
aniqlanadi. Bunda imoratlar, inshootlar va xonadonlar deganda ularning faoliyat
ko’rsatishi va xizmat ko’rsatish uchun mo’ljallangan imoratlar, inshootlar,
omborlar, dala shiyponlari, bostirmalar, xonadonlar va maydonlar tushuniladi.
24

Baliqchilik hovuzlari bilan band bo’lgan yerlarning me’yoriy qiymati tuman
bo’yicha sug’oriladigan haydov yerlarning o’rtacha me’yoriy qiymati bo’yicha
aniqlanadi.
Imoratlar, inshootlar va xonadonlar bilan band bo’lgan yerlarning me’yoriy
qiymati joylashgan mintaqasi va ixtisoslashuviga qarab asosiy qishloq xo’jaligi
ekin maydonlarining me’yoriy qiymati bo’yicha 2 koeffitsiyentini qo’llagan holda
aniqlanadi.
Tuman bo’yicha hisobotlar yer-kadastr axboroti sifatida har bir qishloq
xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisi bo’yicha elektron shaklda me’yoriy qiymat
taqdim etilgan holda tuman yer resurslari va davlat kadastrining tegishli
bo’limlariga topshiriladi. Har bir qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisi
bo’yicha qishloq xo’jaligi ekin maydonlari va boshqa baholangan yerlarning
me’yoriy qiymati to’g’risida ma’lumotnoma tuziladi. Ma’lumotnoma qishloq
xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisiga topshirish uchun tuman yer resurslari va
davlat kadastri bo’limlariga taqdim etiladi.
Tumanlar bo’yicha dehqon bozorlarida sotiladigan qishloq xo’jaligi
mahsulotlarining asosiy turlariga o’rtacha yillik narxlar va sotish hajmlari,
shuningdek paxta xomashyosi va boshoqli don ekinlariga o’rtacha xarid narxlar
davlat statistika kuzatishlari ma’lumotlari asosida O’zbekiston Respublikasi Davlat
statistika qo’mitasi tomonidan aniqlanadi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlarini yetishtirish natijalari
bo’yicha olingan foydaning miqdori O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi
vazirligi, Moliya vazirligi tomonidan oldingi yil yakunlariga binoan tumanlar
bo’yicha yalpi daromadga nisbatan foizlarda aniqlanadi.
Qishloq xo’jaligi ekinlari hosilini yig’ishtirib olish davomida foyda miqdori
o’rtacha yillik narxlar va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlarini
yetishtirishga me’yoriy xarajatlar hisobga olingan holda belgilanadi. Tumanlar
bo’yicha qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlarini yetishtirishga me’yoriy
xarajatlar bonitet baliga bog’liq ravishda o’simliklarni o’stirishning agrotexnologik
25

xaritalari asosida hisoblab chiqiladi, bunda issiqxonalarda qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini yetishtirish xarajatlari hisobga olinmaydi.
O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Moliya vazirligi har yili
1-aprelgacha qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlarini yetishtirish
natijalari bo’yicha olinadigan foyda miqdorlari to’g’risidagi ma’lumotlarni
O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligiga yuboradi.
Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlashning
texnologik sxemasi quyidagicha:
1. Tayyorgarlik ishlari.
1.1. Ishlar mazmuni va dasturini ishlab chiqish.
1.2. Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining hamda me’yoriy qiymatni
aniqlash obyektlarining ro’yxatini va joylashish chizmasini tuzish.
1.3. Me’yoriy qiymati aniqlanadigan obyektlar bo’yicha dastlabki yer-hisobga
olish va statistik hamda natijali yer-baholash axborotlarini to’plash, tahlil qilish va
tayyorlash.
1.4. Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlashda
dastlabki va qiymat ko’rsatkichlarining avtomatlashtirilgan hisob-kitobi dasturini
o’rganish va o’zlashtirish.
2. Tuproq unumdorligi, tabiiy ozuqa ekin maydonlarining unumdorligi,
sug’orish uchun suv berish usuli bo’yicha birlamchi ma’lumotlar bazasini
tayyorlash va me’yoriy qiymatini aniqlash obyektlarining ko’rsatkichlarini hisob-
kitobi.
2.1. Me’yoriy qiymatni aniqlash obyekti tuproq unumdorligining o’rtacha
ko’rsatkichini aniqlash.
2.2. Asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari bo’yicha mahsulot yetishtirishdan foizlarda
hisoblab chiqilgan foydani aniqlash.
2.3. Me’yoriy qiymatni aniqlash obyekti yaylovlarining ozuqa qimmatliligi
ko’rsatkichlarini aniqlash.
26

2.4. Sug’orishning ichki tizimida sug’orish uchun suv berish usuli ko’rsatkichini
aniqlash.
2.5. Zaharli kimyoviy dorilarni qo’llash cheklangan maydonlarni aniqlash.
3. Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatining
avtomatlashtirilgan hisob-kitobi.
3.1. Birlamchi ko’rsatkichlarni kompyuter dasturiga kiritish.
3.2. Qishloq xo’jaligi ekinlarining me’yoriy qiymati: me’yoriy unumdorlik,
hisoblangan foyda va me’yoriy qiymat ko’rsatkichlari hisob-kitobi.
4. Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash
materiallarini rasmiylashtirish.
4.1. Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining qishloq xo’jaligi ekin
maydonlari me’yoriy qiymatini aniqlashning hisob-kitob
(jadval) va matnli qismini rasmiylashtirish hamda ma’muriy tumanlar,
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va respublika bo’yicha qishloq xo’jaligi
ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash materiallarini umumlashtirish.
4.2. Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash
materiallarining jadvalli qismini rasmiylashtirish.
4.3. Ma’lumotnomalarni tayyorlash va qishloq xo’jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilariga taqdim etish.
2020-yil 24-avgustda normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portali
bo’lgan regulation.gov.uz saytiga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan ID raqami 21157 bo’lgan
27

2. BOB. Fan-texnika taraqqiyoti, uning yo’nalishlari, samarali innovatsion
texnologiyalar
2.1 Yerdan foydalanish holati va samaradorligini tavsiflovchi
ko’rsatkichlar, ularni aniqlash tartibi.
Yerning qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishidagi ahamiyatini inobatga olib,
ulardan foydalanishning holati va samaradorligi ustidan nazorat qilib borish zarur.
Bunda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin:
a) umumiy yer fondidan foydalanish koeffitsiyenti. Uning darajasini aniqlash
uchun qishloq xo’jaligida haqiqatda foydalanilgan yer maydonini foydalanish
mumkin bo’lgan yer maydoniga taqsimlash lozim. Buni quyidagi tenglik
yordamida aniqlash mumkin:
Bunda: YFK - umumiy yer fondidan foydalanish koeffitsiyenti (foizi);
FY - qishloq xo’jaligida foydalanilgan yer maydoni, ga; FMY - foydalanilishi
mumkin bo’lgan yer maydoni, ga.
Bu ko’rsatkichni aniqlash natijasida yerdan foydalanishning to’liqlik darajasi
aniqlanadi. Uning darajasi 1 dan ortiq bo’lmaydi, imkon qadar 1 ga teng yoki 1 ga
yaqin bo’lishi maqsadga muvofiq. Bu ko’rsatkichni aniqlash natijasida tarmoqda
(xo’jalikda) qancha yerdan foydalanilgan va qanchasidan foydalanilmaganligi
aniqlanadi. Shundan so’ng bunday holning sabablari aniqlanib, ularni bartaraf etish
choratadbirlari ishlab chiqiladi.
b) yer maydonidan foydalanishlar soni . Uni aniqlash uchun haqiqatda urug’
ekilgan maydonni mavjud ekin maydoniga taqsimlanadi. Bunda quyidagi
tenglikdan foydalanish mumkin:
28

UEM
YFS =
U М
Bunda: YFS - yerdan foydalanishlar soni, ya’ni xo’jalikda mavjud yer
maydonlaridan foydalanishlar soni;
UEM - bir yil mobaynida urug’ ekilgan maydon, ga;
UM - umumiy ekin maydoni, ga;
Bu ko’rsatkich yordamida bir maydonga necha marta ekin ekib,
foydalanilganlik darajasi, ya’ni soni aniqlanadi. Demak, uning soni birdan ko’p
bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun mavjud bo’lgan yerlardan bir necha
marta ekin ekib, hosil olishga intilish lozim.
d) ekin maydonlarining mahsuldorligi . Bu ko’rsatkich asosan ekin turlari
hamda umumiy maydon bo’yicha, natura va qiymat ko’rinishlarida aniqlanadi,
ya’ni ular yordamida 1 gektar foydalanilgan maydondan qancha miqdorda
(sentner, tonna) hamda necha so’mlik mahsulot yoki foyda olinganligi aniqlanadi.
Buning uchun quyidagi tenglikdan foydalanish mumkin:
Bunda: EMM - ekin maydonlarining mahsuldorligi, sentner/ga.
YH - ekin maydonidan olingan yalpi hosil miqdori, sentner yoki tonnada;
EM - ekin ekilgan haqiqiy maydon, ga.
Bu ko’rsatkich yordamida 1 gektar ekin ekilgan maydondan qancha miqdorda
hosil olinganligi ekin turlari bo’yicha alohidaalohida aniqlanadi. Jami ekin
maydonlari mahsuldorligini aniqlashda quyidagi qiymat ko’rsatkichlaridan ham
foydalanish mumkin:
YMQ YD SF
YM = ; ;
QXY QXY QXY
29

Bunda: YM - foydalanilgan yerlarning mahsuldorligi, ya’ni, bir gektar qishloq
xo’jalik yer maydonidan necha so’mlik yalpi mahsulot,
yalpi daromad hamda sof foyda olinganligi aniqlanadi;
YMQ - olingan yalpi mahsulot qiymati, ming so’mda;
QXY - qishloq xo’jalik yerlari, ga;
YD - olingan yalpi daromad summasi, ming so’mda; SF - olingan sof foyda
summasi, ming so’mda.
Yer mahsuldorligi ko’rsatkichi muhim ahamiyatga ega bo’lib, agrar sohani
intensiv rivojlantirish uchun ushbu ko’rsatkichga alohida e’tibor berish lozim.
Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, respublikamizda yerlarning
o’rtacha ball boniteti 55 ballni tashkil etadi. Namangan, Toshkent, Andijon va
Samarqand viloyatlari yerlarining o’rtacha ball boniteti boshqa viloyatlar
ko’rsatkichiga nisbatan yuqori ko’rsatkichga ega. Mamlakatimizda eng past ball
bonitetga ega yerlar
Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Sirdaryo, Jizzax va Qashqadaryo
viloyatlarida joylashgan.
Yer monitoringi O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi,
viloyatlardagi Yer resurslari va davlat kadastri boshqarmalari, respublikadagi
boshqa manfaatdor vazirliklar, idoralar va tashkilotlarning bevosita ishtirokida
amalga oshiriladi.
Yer monitoringi – yer tarkibidagi o’zgarishlarni o’z vaqtida aniqlash, yerlarga
baho berish, salbiy jarayonlarining oldini olish va oqibatlarini tugatish uchun yer
fondining holatini kuzatib turish tizimidan iborat. Davlat yer kadastri yuritishni,
yerdan foydalanishni, yer tuzishni, yer fondidan belgilangan maqsadda va oqilona
foydalanish ustidan davlat nazoratini amalga oshirishni, yerlarni muhofaza qilishni
axborot bilan ta’minlash yer monitoringi asosida amalga oshiriladi.
2020-yil 7-sentabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yer hisobi va
davlat kadastrlarini yuritish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PF-6061-sonli farmoni qabul qilindi. Unga ko’ra O’zbekiston
Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri qo’mitasi
30

negizida O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi qoshida Kadastr
agentligi tashkil etildi. O’zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya,
kartografiya va davlat kadastri qo’mitasining qishloq xo’jaligi yerlari va ekinlarini
monitoring qilish, qishloq xo’jaligi ekinlarini joylashtirish, qishloq xo’jaligi
yerlarini muhofaza qilish bo’yicha davlat nazoratini amalga oshirish, tuproq
bonitirovkasini o’tkazish, qishloq xo’jaligi yerlarining me’yoriy qiymatini
aniqlash, tuproq unumdorligini oshirish, tuproqshunoslik, geobotanikaga oid
tadqiqotlarni amalga oshirishga doir vazifalari, funksiyalari hamda vakolatlari
Qishloq xo’jaligi vazirligiga o’tkazildi. Ushbu farmonga ko’ra 2021-yil 1-
oktabrdan boshlab yer uchastkalariga bo’lgan huquqlarning vujudga kelishi,
o’zgarishi, boshqa shaxsga o’tishi, cheklanishi va bekor bo’lishini nazarda tutuvchi
qarorlar, auksion va tanlov bayonnomalari, notarial tasdiqlangan bitimlar hamda
boshqa hujjatlar Milliy geografik axborot tizimida davlat ro’yxatidan
o’tkazilgandan keyin kuchga kiradi. Bundan tashqari, 2021-yil 1yanvardan
boshlab:
- yer turi, konturi, chegarasi va huquq egalari haqidagi barcha ma’lumotlar Kadastr
agentligining onlayn geoportaliga kiritiladi; - onlayn geoportal Milliy geoaxborot
tizimiga integratsiya qilinadi; - yer balansi va uning hisoboti, tuman (shahar) yer
kadastri daftari faqat Milliy geoaxborot tizimida yuritiladi;
- Davlat kadastrlari yagona tizimi Milliy geoaxborot tizimida shakllantiriladi.
Davlat yer kadastri – yerlarning tabiiy, xo’jalik va huquqiy rejimi, ularning
toifalari, sifat ko’rsatkichlari va bahosi, yer uchastkalarining joylashgan manzili va
o’lchamlari, ularni yer egalariga, yerdan foydalanuvchilarga taqsimlash
to’g’risidagi zarur, ishonchli ma’lumotlar va hujjatlar tizimidan iborat.
1998-yil 28-avgustda O’zbekiston Respublikasining “Davlat Yer kadastri
to’g’risida”gi Qonuni qabul qilingan. Davlat yer kadastri yer munosabatlarini
tartibga solish, yerdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish, yer tuzishni
tashkil etish, yer uchun to’lanadigan haq miqdorini asoslash, xo’jalik faoliyatiga
baho berish maqsadida barcha tashkilot, korxonalarda fuqarolarni yer to’g’risidagi
ma’lumotlar bilan ta’minlashga mo’ljallangan. Davlat yer kadastri yerning qiymat
31

bahosini aniqlashni taqozo etdi va uni tarkibiga olgan bo’ladi. Davlat yer
kadastrining ma’lumotlari yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilishda, yer
uchastkalari berish va ularni olib qo’yishda, yer uchun to’lanadigan haq miqdorini
belgilashda, yer tuzish ishlarini o’tkazishda, xo’jalik faoliyatiga baho berishda
hamda yerlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish yuzasidan boshqa
tadbirlarni amalga oshirishda majburiy tartibda tatbiq etiladi. Davlat yer kadastri
butun respublika uchun yagona tizim asosida davlat budjeti mablag’lari hisobidan
davlat yer kadastri va yer tuzish xizmati organlari tomonidan yuritiladi.
Davlat yer kadastri quyidagilardan tashkil topadi:
- yerdan foydalanuvchilar;
- yer maydoni, uning tarkibi, sifati; - yerni iqtisodiy baholash.
Yerlarni iqtisodiy baholash bir qancha iqtisodiy muhim masalalarni hal etishga
qaratilgan bo’lishi lozim. Eng avvalo, yer umumxalq, davlat mulki sifatida
baholanishi maqsadga muvofiqdir. Shunda mamlakat milliy boyligining tarkibi -
yerning qiymatini, ulushini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Shuning bilan
birgalikda yerning asosiy vosita sifatida baholanishi ham hal etilishi lozim.
Respublikamizda qishloq xo’jalik yerlarining qiymatini baholash tartibini
belgilash maqsadida iqtisodchi olimlar F.Q.Qayumov,
A.Abdug’aniyev, V.T.Frolov, J.M.Maqsudov, G.G.Nagayev, I.A.Akramov va
A.A.Tursunovlar tomonidan “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligiga
mo’ljallangan yerlarini sifatiy, iqtisodiy va qiymat bahosini aniqlashning muvaqqat
uslubi” ishlab chiqilgan va u Yer resurslari davlat qo’mitasining ilmiy-texnik
Kengashi tomonidan 1998yil 6-avgustda tasdiqlangan. Bu muvaqqat uslubiyatda
qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarning qiymat bahosini (me’yoriy bahosini)
aniqlash tartibi ko’rsatilgan. Bunda sug’oriladigan yerlar, bahorikor yerlar va
yaylov yerlarning me’yoriy bahosini aniqlash tartiblari ko’rsatilgan.
Sug’oriladigan yerlarning me’yoriy bahosini aniqlashning negizida qishloq
xo’jalik ekinlari rivojlanishi uchun yerlarning ahamiyatliroq bo’lgan tabiiy
xususiyatlari (tuproq bonitirovkasi) va me’yoriy sof foydasi qiymatini ko’rsatuvchi
sifatlari bo’yicha shu yerlarning solishtirma bahosi yotadi. Bonitirovkalashda
32

tuproqning quyidagi asosiy xususiyatlari va tabiiy sharoitlari hisobga olinadi:
tuproqning tipi, mexanik tarkibi, sug’orib kelinayotganlik muddati, termik
resurslar bilan ta’minlanganligi, tuproq hosil qiluvchi jins, yer osti suvining chiqib
ketishi, sho’rlanish, erroziyalanish, tosh va gipslanish darajalari. Eng yuqori baho
100 ball bilan eng yuqori mahsuldorlikka ega, eng yaxshi tuproqlar baholanadi.
Qishloq xo’jaligi yerlarining me’yoriy qiymati banklardan ipoteka qarzlari
berishda, xususiy turarjoylar qurish uchun yer ajratib berish va dehqon
xo’jaliklariga me’yordan ortiqcha yer ajratib berishda, yer solig’i miqdorini
aniqlash, kimoshdi savdolari orqali yer uchastkalarini sotish va qonunchilikda
ko’zda tutilgan boshqa hollarda shu yerning dastlabki bahosini belgilash uchun
qo’llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2006-yil 19-aprelda ro’yxatga
olingan O’zbekiston Respublikasi yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat
kadastri Davlat qo’mitasi raisining “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi
tovar ishlab chiqaruvchilarining qishloq xo’jalik yerlari me’yoriy qiymatini
aniqlash bo’yicha vaqtinchalik yo’riqnomani tasdiqlash to’g’risida”gi buyrug’i
2006-yil 29-apreldan kuchga kirgan.
2014-yil 18-avgustda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash tizimini
takomillashtirish to’g’risida”gi 235-sonli qarori qabul qilingan. Ushbu qarorga
ko’ra, qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash tartibi
to’g’risidagi Nizom tasdiqlangan.
Mazkur qarorga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya,
kartografiya va davlat kadastri davlat qo’mitasiga 2015-yil 1iyungacha ushbu qaror
bilan tasdiqlangan Nizom talablariga muvofiq qishloq xo’jaligi ekin
maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash vazifasi yuklatilgan edi. Bundan
tashqari, tasdiqlangan Nizomga muvofiq aniqlangan qishloq xo’jaligi ekin
maydonlarining me’yoriy qiymatidan kelib chiqqan holda yagona yer solig’ini
hisoblab chiqarish 2016-yil 1-yanvardan boshlab amalga oshirilishi belgilangan.
33

Har bir qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisining qishloq xo’jaligi ekin
maydonlarining me’yoriy qiymati qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar uchun
yer solig’ini hisoblab chiqish uchun va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa
maqsadlarda aniqlanadi.
Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatiga yer bilan bevosita
bog’liq bo’lgan obyektlar (sug’orish va kollektor-drenaj tarmog’i, yo’llar) qiymati
kiritilmaydi. Me’yoriy qiymatni aniqlash me’yoriy ko’rsatkichlarni, yer kadastri va
statistik hisobga olish ma’lumotlarini hisobga olgan holda foydani kapitallashtirish
asosidagi daromadli yondashuvdan foydalanib bajariladi. Me’yoriy qiymatni
aniqlash natijalari davlat yer kadastriga kiritiladi.
Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining qishloq xo’jaligi ekin
maydonlari me’yoriy qiymatni aniqlash obyekti hisoblanadi. Me’yoriy qiymatni
aniqlash davri har yili o’tkaziladi.

2.2 Yer to’g’risidagi me’yoriy hujjatlar. Yer monitoringi va davlat yer
kadastri.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan agrar-iqtisodiy islohotlar natijasida
bozor tamoyillariga asoslangan yer munosabatlari shakllanmoqda. Uning asosiy
qoidalari qonunchilik hujjatlarida o’z ifodasini topgan. Bosh qomusimiz
hisoblangan O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv,
o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy
boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” - deb
belgilab qo’yilgan. Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida yerdan foydalanish ijara
usuliga asoslangan bo’lib, yer ijara mexanizmi orqali bozor munosabatlariga
kiritiladi. Shuni ta’kidlash zarurki, agrar islohotlar jarayonida qishloqda turli
toifadagi yerdan foydalanuvchilar soni keskin ko’paydi va bu hozir ham davom
etmoqda. Shu bilan birga, har yili qishloq xo’jaligi yerlari noqishloq xo’jalik
maqsadlari uchun ajratilishi davom etmoqda. Ushbu vaziyatlarda davlatning yer
resurslaridan foydalanishni boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish katta
34

ahamiyatga ega. Bunda rivojlangan xorij davlatlarida to’plangan tajribalarni
hisobga olish samarali yo’llardan biridir.
1998-yil 30-aprelda O’zbekiston Respublikasining Yer Kodeksi qabul qilingan.
Ushbu Kodeks 14 bob, 91 moddadan iborat bo’lib, yer resursining toifalari va
undan faydalanish bo’yicha barcha qoidalar yoritib berilgan. Ushbu Kodeksning 1-
moddasida “Yer umummilliy boylikdir, O’zbekiston Respublikasi х alqi hayoti,
faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u
davlat tomonidan muhofaza qilinadi” - deb ta’kidlangan.
Respublikamizda ekin maydonlarining aholiga shaxsiy tomorqa xo’jaligi va
turar joylarni qurish uchun, sanoat, sug’orish inshootlarini barpo etish uchun
ajratilishi oqibatida ekin ekiladigan maydon kamaymoqda. Bu obyektiv jarayon
kelajakda ham davom etadi. Shuning uchun mavjud yerlardan yil davomida
oqilona, samarali foydalanish zarur. Respublikamizning jami ekin maydoni 2019-
yilda 2016-yilga nisbatan 397,3 ming gektarga qisqargan. Shu davrda donli ekinlar
maydoni 111,1 ming gektarga, shundan bug’doy maydoni 130,0 ming gektarga,
g’o’za maydoni esa 214,5 ming gektarga kamaygan. Ayrim ekin turlari bo’yicha
ekin maydonlari ko’payganini ko’rishimiz mumkin. Jumladan, dukkakli don
maydoni 25,5 ming gektarga, sabzavotlar ekin maydoni 14 ming gektarga
ko’paygan. Shu davrda ozuqa ekinlari ekiladigan maydon esa 65,9 ming gektarga
qisqargan. Ozuqa ekinlari maydonlarining qisqartirilishi o’z navbatida almashlab
ekish tizimining buzilishiga olib keldi hamda chorvachilikning mustahkam ozuqa
bazasini barpo etishga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shu bois kelajakda yerdan
foydalanish samaradorligini yuksaltirish uchun almashlab ekishni joriy etishga
alohida e’tibor qaratish zarur.
Mamlakatimiz hukumati tomonidan aholini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan to’liq ta’minlash, eksport hajmini oshirish, tarmoqda ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalash maqsadida qishloq xo’jaligidagi ekin maydonlarini
optimallashtirishga e’tiborni kuchaytirmoqda.
2008-yil 20-oktabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oziq-ovqat
ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni yetishtirishni
35

ko’paytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4041-sonli Farmoni e’lon qilindi va
unga ko’ra mamlakatimizda oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishni ko’paytirish
maqsadida paxta ekib kelinayotgan maydonlarning bir qismi g’alla va boshqa
ekinlar uchun ajratib berildi. Ushbu farmon ijrosini ta’minlash bo’yicha
Surxondaryo viloyati Hokimining 2008-yil 23-oktabrda 169-sonli qarori qabul
qilingan va ushbu qarorda 2009-yil hosili uchun avval paxta ekib kelingan 3400
gektar yerning 3000 gektariga g’alla, 115 gektariga sabzavot, 30 gektariga
kartoshka va 255 gektariga moyli ekinlar ekish rejalashtirilgan edi.
Ekinlar ekiladigan yerlardan to’liq va samarali foydalanishga barcha
xo’jaliklar alohida e’tibor bermoqdalar. Bu harakat ijobiy natijalar bermoqda va
so’nggi yillarda barcha turdagi ekinlarning hosildorlik darajasi ortib bormoqda.
O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligining suv resurslariga bo’lgan talabi
so’nggi yillarda 49,4 mlrd. m 3
ni tashkil etmoqda. Suv resurslaridan unumli
foydalangan holda xo’jaliklar g’alla, paxta ekilgan maydonlardan yuqori hosil olib,
yerdan samarali foydalanmoqdalar. Buning uchun ular ekin ekiladigan yerlarni
vaqtida sifatli haydab, sara urug’larni yangi texnologiyalar asosida ekib,
parvarishlashga aloqador boshqa tadbirlarni e’tibor bilan o’tkazmoqdalar.
Ekinlarga agrotexnik muddatlarda suv, o’g’it berish, yetishtirilgan hosilni qisqa
muddatda sifatli qilib yig’ishtirib olishga e’tibor bermoqdalar. Bu jarayonda
xo’jalik rahbarlari, mutaxassislari barcha imkoniyatlardan to’liq va samarali
foydalanmoqdalar.
Hozirgi davrda fermer va dehqon xo’jaliklarida yerlardan foydalanish
samaradorligi yil sayin yaxshilanmoqda. Bunga asosan mulk va unga egalikning
o’zgarishi, ya’ni manfaatdorlikning ortishi ta’sir ko’rsatgan. Qishloq xo’jalik
ekinlari hosildorligining oshishi yerdan foydalanish samaradorligi yuksalishini
ta’minlaydi. Lekin erishilgan natijalar o’sib borayotgan talab darajasida emas. Yer
va suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun bir
qancha tashkiliy, iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish lozim. Yerlarning meliorativ
holatini tubdan yaxshilashni ta’minlovchi tadbirlarni kompleks amalga oshirishni
rivojlantirish juda muhim hisoblanadi. 2020-yilning 1-oktabr holatiga
36

sug’oriladigan yerlarning 44,7 foizi turli darajada, jumladan, 31,0 foizi kuchsiz,
11,9 foizi o’rtacha va 1,9 foizi esa kuchli darajada sho’rlangan, 24,4 foiz
maydonda esa yer osti suv sathi 2 metr va undan yuqorida joylashgan. Yerlarning
sho’rlanish darajasiga ayrim joylarda irrigatsiya tizimining yaroqsiz holga
kelganligi, suvdan tejab-tergab samarali foydalanish qoidalarining buzilishi,
ekinlarni sug’orish texnologiyasining takomillashmaganligi, yerdan foydalanuvchi
subyektlar sonining ko’payishi, ularga ijaraga berilayotgan yer uchastkalarining
maydalashib ketganligi va ularning meliorativ tadbirlarni amalga oshirishga
mablag’lari yetishmasligi sabab bo’lmoqda.
Bu muammoni yechishda davlatning bevosita ko’magi lozim. Bu muhim
tadbirni qishloq xo’jalik korxonalarining o’zlari bajara olmasligi mumkin, chunki
ularning texnik-iqtisodiy quvvati yetmaydi. Shu sabali mamlakatimiz hukumati
tomonidan ushbu masalaga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Mazkur soha
bo’yicha amalga oshirilishi lozim bo’lgan ishlarning huquqiy asoslari yaratilgan
bo’lib, ular jumlasiga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 29-
oktabrdagi “Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3932 sonli Farmoni,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 31-oktabrdagi “O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi sug’oriladigan yerlarning meliorativ
holatini yaxshilash jamg’armasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi PQ-718 sonli
Qarori, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 21-dekabrdagi
“O’zmeliomashlizing” davlat lizing kompaniyasini tashkil etish to’g’risida”gi 266-
sonli Qarori, O’zbekist о n Respublikasi Prezidentining 2008-yil 19-martdagi
“20082012-yillarda sug’ о riladigan yerlarning meli о rativ h о latini ya х shilash Davlat
dasturi to’g’risida”gi PQ-817-s о nli Qar о ri va boshqalarni kiritish mumkin.
Bundan tashqari “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” Davlat dasturida
belgilab berilgan chora tadbirlarning to’rtinchi yonalishi - 2008-2012-yillarda
sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturida ko’zda
tutilgan chora-tadbirlar tizimining izshil amalga oshirilishiga, ya’ni ekin
maydonlarining meliorativ ahvolini yaxshilash, faoliyat ko’rsatayotgan irrigatsiya-
37

melioratsiya obyektlarining tegishli texnik holatini ta’minlash, ixtisoslashgan suv
xo’jaligi, qurilish va ekspluatatsiya tashkilotlarining moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash, ularni zamonaviy texnika bilan jihozlash masalalariga alohida
e’tibor qaratishdir. Bundan tashqari mazkur dasturda sug’orishning tejamli
usullarini, jumladan, tomchilatib sug’orishni joriy qilishga ham alohida e’tibor
qaratilgan edi.
O’zbekist о n Respublikasi Prezidentining 2008-yil 19-
martdagi PQ-817-s о nli “2008-2012-yillarda sug’ о riladigan yerlarning
meli о rativ h о latini ya х shilash Davlat dasturi to’g’risida”gi qar о riga muv о fiq 2008-
yilda mazkur Davlat dasturi d о irasida jami 92,9 mlrd. so’m mablag’ maqsadli
o’zlashtirildi. Jumladan, rek о nstruksiya qilish va qurish bo’yicha 47 ta l о yiha (22,4
mlrd. so’m) hamda 243 ta о byekt bo’yicha (38,6 mlrd. so’m) ta’mirlash-tiklash
ishlari amalga о shirildi va 31,9 mlrd. so’mlik meli о rativ te х nikalar х arid qilindi.
Sug’ о riladigan yerlarning meli о rativ h о latini ya х shilash maqsadida 266,5 kil о metr
mas о fadagi k о llekt о r-drenaj tarm о qlari rek о nstruksiya qilindi va qurildi, uzunligi
11052,7 kil о metr magistral, tumanlarar о va х o’jaliklarar о k о llekt о rlar t о zalandi,
jami 896,2 kil о metr mas о fada yopiq-yotiq z о vur tarm о qlari ta’mirlandi hamda
lizing as о sida 144 d о na gidravlik zanjirli ekskavat о rlar keltirilib, shundan 112 tasi
yangi tashkil etilgan Davlat unitar k о r хо nalariga yetkazib berildi.
2013-yil 19-aprelda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-1958-sonli
qarori bilan tasdiqlangan “2013-2017 yillar davrida sug’oriladigan yerlarning
meliorativ holatini yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish Davlat
dasturi” qabul qilingan va u bo’yicha chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Mamlakatimizda yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va unumdorligini
oshirishga yo’naltirilayotgan investitsiyalar hajmi yil sayin oshirib borilmoqda.
Ayni paytda ushbu maqsadlar uchun yo’naltirilayotgan katta miqdordagi
mablag’lardan foydalanish samaradorligini oshirish va ularni maqsadli ishlatish,
zamonaviy texnologiyalar va texnikani joriy etishga e’tibor berish lozim.
2019-yil 30-dekabrda O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi yangi
tahrirda qabul qilindi. Mazkur Kodeksning 61-bobi yuridik shaxslardan olinadigan
38

yer solig’iga bag’ishlangan bo’lib, 424moddasida yer uchastkalaridan
foydalanganlik uchun budjetga to’lovlar yer solig’i yoki yer uchun ijara to’lovi
tarzda amalga oshirilishi belgilab qo’yilgan. 425-moddasida mulk huquqi, egalik
qilish, foydalanish yoki ijara huquqlari asosida yer uchastkalariga ega bo’lgan
yuridik shaxslar, shu jumladan O’zbekiston Respublikasining norezidentlari
yuridik shaxslardan olinadigan yer solig’ini to’lovchilar deb e’tirof etilishi
ko’rsatib o’tilgan.
Soliq Kodekdsining 427-moddasiga ko’ra, qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan
yerlar bo’yicha soliq solinadigan baza – ushbu Kodeksning 428-moddasi ikkinchi
qismiga muvofiq soliq solinmaydigan yer uchastkalari chegirib tashlangan holda,
yer uchastkalarining qonun hujjatlariga muvofiq aniqlangan normativ qiymatidir.
Mazkur Kodeksning 428-moddasida qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan
yerlar uchun yer solig’i bo’yicha quyidagi imtiyozlar belgilab berilgan:
• suvni tejaydigan (tomchilatib, yomg’irlatib, diskret va boshqa) sug’orish
texnologiyalari joriy etilgan yerlar – suvni tejaydigan sug’orish texnologiyalari
joriy etilgan oyning boshidan e’tiboran besh yil muddatga. Ushbu imtiyoz suvdan
foydalanish va suv iste’moli sohasidagi vakolatli organning xulosasi asosida
beriladi. Agarda suvni tejaydigan sug’orish texnologiyalari joriy etilgan oyning
boshidan boshlab besh yil davomida foydalanishga yaroqsiz bo’lgan yoki demontaj
qilingan bo’lsa, soliq imtiyozi butun soliq davri uchun soliqni to’lash bo’yicha
majburiyatlarning tiklanishi bilan bekor qilinadi;
• qishloq xo’jaligi maqsadlari uchun yangi o’zlashtirilayotgan yerlar –
vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan loyihaga muvofiq, ularni o’zlashtirish
ishlari bajariladigan davrda va ular o’zlashtirilgan vaqtdan e’tiboran besh yil
mobaynida;
• melioratsiya ishlari amalga oshirilayotgan mavjud sug’oriladigan yerlar –
vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan loyihaga muvofiq, ishlar boshlanganidan
e’tiboran besh yil muddatga;
• yangi barpo etilayotgan bog’lar, tokzorlar va tutzorlar egallagan yerlar,
daraxtlarning qator oralaridan qishloq xo’jaligi ekinlarini ekish uchun
39

foydalanilishidan qat’i nazar, uch yil muddatga. Kuzda o’tqazilgan yangi
ko’chatlar uchun beriladigan soliq imtiyozi muddatini hisoblab chiqarish keyingi
yilning 1-yanvaridan e’tiboran boshlanadi, bahorda o’tqazilgan ko’chatlar uchun
esa joriy soliq davrining 1yanvaridan e’tiboran boshlanadi;
• ilmiy tashkilotlarning, qishloq xo’jaligi va o’rmon xo’jaligi sohasidagi
ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda o’quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental
va o’quv-tajriba xo’jaliklarining bevosita ilmiy hamda o’quv maqsadlari uchun
foydalaniladigan qishloq xo’jaligi ahamiyatiga molik bo’lgan yerlar va o’rmon
fondining yerlari. Ushbu bandga muvofiq ilmiy tajribalar, eksperimental ishlar,
yangi navlarning seleksiyasi o’tkazilishi uchun hamda mavzulari tasdiqlangan
boshqa ilmiy va o’quv maqsadlari uchun foydalaniladigan ekinlar hamda
daraxtzorlar egallagan yer uchastkalari soliq to’lashdan ozod qilinadi.
Qishloq xo’jaligi uchun mo’ljallangan yerlar uchun soliq stavkalari qishloq
xo’jaligi ekinzorlarining normativ qiymatiga nisbatan 0,95 foiz miqdorda
belgilanadi.
Yer uchastkasi mulkdorining, yer egasining, yerdan foydalanuvchining yoki
ijarachining aybi bilan qishloq xo’jaligi yerlarining sifati yomonlashgan (bonitet
bali pasaygan) taqdirda, soliq yuridik shaxslar tomonidan yerning sifati
yomonlashguniga qadar mavjud bo’lgan bonitent balidan kelib chiqkan holda
to’lanadi.
Qishloq xo’jaligi yerlarining sifati yaxshilangan taqdirda (bonitet bali
oshganda), soliq yuridik shaxslar tomonidan tuproq bonitirovkasi o’tkazilgan
yildan keyingi yilning boshidan yangi bonitet balidan kelib chiqqan holda, qishloq
xo’jaligi yerlarining normativ qiymati bo’yicha, agrotexnik tadbirlar tugagan
davrlarda qayta hisob-kitob qilinmasdan to’lanadi.
Soliq har bir soliq davrining 1-yanvariga bo’lgan holatga ko’ra hisoblab
chiqariladi va qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar bo’yicha soliq hisoboti yer
uchastkasi joylashgan yerdagi soliq organiga joriy soliq davrining 1-mayiga qadar
taqdim etiladi.
40

Soliq to’lovchilar soliqni ushbu Kodeksning 427 - moddasiga muvofiq
aniqlangan soliq bazasidan va tegishli soliq stavkasidan kelib chiqqan holda
mustaqil ravishda hisoblab chiqaradi.
Soliq Kodeksining 432-moddasiga ko’ra, qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan
yerlar uchun hisobot yilining 1-sentabriga qadar – yillik soliq summasining 30
foizi, hisobot yilining 1-dekabriga qadar – soliqning qolgan summasi to’lanishi
lozim.
Yer - xalqimiz hayoti, faoliyati va farovonligining asosidir. Undan faqat
bugunni emas, kelajak avlodlarning ham manfaatlarini ko’zlab, ilmiy asoslangan
holda, oqilona, samarali foydalanish, uni muhofaza etish umummilliy dolzarb
masala hisoblanadi. Mamlakatimiz hududidagi barcha boyliklardan, shu jumladan,
yer resurslaridan ham oqilona, samarali foydalanish lozim. Bunda yerlarning
holatini kuzatib borish, ya’ni yer monitoring muhim ahamiyat kasb etadi. O’ta
muhim bu vazifa hal etilishini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi 2000-yilning 23-dekabrida “Yer monitoringi to’g’risidagi
Nizom”ni tasdiqladi va shu kuni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida yer monitoringi to’g’risida”gi 496-
sonli Qarori qabul qilindi. Yer monitoringi respublika yer fondidagi barcha
o’zgarishlarni o’z vaqtida ilmiy asoslangan holda aniqlash, yerlarga to’liq baho
berish (sifat hamda iqtisodiy jihatdan), ularga ta’sir etuvchi salbiy jarayonlarning
oldini olish va oqibatlarini izchil tugatish maqsadida yerning holatini kuzatib
borish bilan bog’liq bo’lgan axborotlar tizimidan iboratdir. Respublikamizning
barcha yerlari monitoring obyekti hisoblanadi.
Nizomda vazirliklar va idoralar faoliyatini va yer monitoringi ma’lumotlarini
umumlashtirishdek muhim vazifa O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi
vazirligi zimmasiga yuklatilgan. Demak, yuksak davlat ahamiyatiga molik bo’lgan
vazifani muvaffaqiyatli hal etishda vazirlik tarkibidagi barcha idoralar, tashkilotlar
faol qatnashishlari zarur. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda “O’zdavyerloyiha”
instituti yer monitoringi amalga oshirilishini ta’minlashga quyidagi yirik
masalalarni hal etish bilan hissa qo’shishi rejalashtirilgan: qishloq xo’jalik yerlari
41

tuproq monitoringini amalga oshirish uchun tuproqshunoslik tadqiqotlariga oid
to’plangan barcha ma’lumotlarni umumlashtirib, monitoring tadqiqotlarini olib
borish maqsadida respublika, viloyatlar hamda tumanlar hududida asosiy
maydonlarni tanlash va ularni asoslash; vaqt o’tishi bilan tuproqlarning asosiy
xususiyatlari o’zgarganligini isbotlovchi ma’lumotlarni teran va to’liq tahlil etish;
tadqiqot olib boriladigan asosiy hamda ekologik maydonlarda tuproqlarning
holatini isbotlovchi ko’rsatkichlar majmuasini asoslash, tuproqning holatini
kuzatish, unga oid ma’lumotlarni sifatli to’plash hamda ularga o’zgartirishlar
kiritishi kerak. Buning uchun qishloq xo’jalik yerlari tuproqlarini suv va shamol
erroziyasi ta’siri oqibatida o’zgarishi monitoringi; qishloq xo’jalik yerlari
tuproqlari sho’rlanganlik darajasining o’zgarish jarayoni monitoringi; qishloq
xo’jalik yerlari tuproqlari og’ir metallar bilan zararlanganlik darajasining
o’zgarishi monitoringi; qishloq xo’jalik yerlari tuproqlarining texnogen o’zgarishi
monitoringi; neft mahsulotlari salbiy ta’siri natijasida tuproqlarning ifloslanishi
monitoringi; barcha o’simliklarning og’ir metallar bilan zaharlanish darajasi
monitoringi; qishloq xo’jalik yerlari tuproqlarining gerbitsid va pestitsidlar bilan
zaharlanish darajasi monitoringi; mineral o’g’itlardan foydalanish natijasida
tuproqlar tarkibidagi o’zgarishlar monitoringi amalga oshiriladi.
Respublikamiz bo’yicha yerlar sifatini tavsiflovchi ma’lumotlar 6jadvalda
keltirilgan.
6-jadval
Respublikamiz bo’yicha sug’oriladigan qishloq xo’jaligi yerlarining sifat
bahosi
Viloyatlar Qishloq xo’jaligi yerlarining o’rtacha
ball boniteti
Qoraqalpog’iston Respublikasi 41
Andijon 57
Buxoro 50
Jizzax 51
Qashqadaryo 51
42

Navoiy 52
Namangan 59
Samarqand 57
Surxondaryo 56
Sirdaryo 51
Toshkent 59
Farg’ona 56
Xorazm 53
Respublika bo’yicha o’rtacha: 55
Manba: O’zbekiston Respublikasi Kadastr agentligi ma’lumotlari.

Qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash
“O’zdaverloyiha” davlat yer tuzish ilmiy-loyihalash instituti tomonidan amalga
oshiriladi. “O’zdaverloyiha” davlat yer tuzish ilmiyloyiha institutining hududiy
bo’linmalari tomonidan ma’muriy tumanlarning har bir qishloq xo’jaligi tovar
ishlab chiqaruvchisining qishloq xo’jaligi ekin maydonlari me’yoriy qiymatini
aniqlash natijalari bo’yicha hisobot quyidagi tarkibda tuziladi:
• tushuntirish xati;
• qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bo’yicha qishloq xo’jaligi ekin
maydonlarining me’yoriy qiymati va tuman bo’yicha o’rtacha me’yoriy qiymat
to’g’risidagi ma’lumotlar.
Me’yoriy qiymat ishlab chiqarish resursi sifatida qishloq xo’jaligi ekin
maydonlarining sifatini hisobga olgan holda aniqlanadi. 1 gektar qishloq xo’jaligi
ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlashda quyidagi ko’rsatkichlardan
foydalaniladi:
• tuproqning sifatini va tabiiy yem-xashak ekin maydonlari
(pichanzorlar va yaylovlar) ni baholash ko’rsatkichlari;
• asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari tuzilmasi;
43

• qishloq xo’jaligi ekinlari va yem-xashakbop ekin maydonlarining me’yoriy
hosildorligi;
• qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy unumdorligi;
• qishloq xo’jaligi ekinlarining asosiy turlari bo’yicha qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishining hisoblab chiqilgan foyda olishi;
• dehqon bozorlarida sotiladigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari asosiy
turlarining o’rtacha yillik narxlari hamda paxta xomashyosi va boshoqli don
ekinlarining o’rtacha xarid narxlari;
• foydaning kapitallashuvi foizi.
Me’yoriy qiymatni aniqlashda qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining individual
renta hosil qiluvchi omillari – qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining intensivligi,
tuproqning sifati, ekin maydonlari tuzilmasi va sug’orish uchun suv chiqarish usuli
(oqar suv yoki mashina usuli) hisobga olinadi.
Asosiy qishloq xo’jaligi ekinlarining me’yoriy hosildorligi tuproqlar o’rtacha
bonitet bali bilan qishloq xo’jaligi ekinlari tuproq bonitetining bir bonitet baliga
mos me’yoriy hosildorlikning yig’indisi sifatida hisoblab chiqiladi.
5-jadval
Asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari, bog’lar va tokzorlarning tuproqlarining
bir bonitet baliga nisbatan hisoblangan me’yoriy hosildorligi
Qishloq xo’jaligi ekinlari va ko’p
yillik daraxtlar Tuproqning bir bonitet baliga
nisbatan me’yoriy hosildorligi,
sentner/ga
Sug’oriladigan yerlarda
G’o’za 0,4
Boshoqli don ekinlari 0,6
Tamaki 0,45
Sholi 0,7
Bir yillik o’tlar (yashil yem-xashak) 3,0
Sabzavotlar 3,0
44

Poliz mahsulotlari 2,7
O’tgan yillardagi beda 2,0
Don uchun makkajo’xori 0,75
Yem-xashakbop ildizmevali
o’simliklar 9,0
Kartoshka 2,0
Bog’lar (o’rta hisobda) 0,6
Tokzorlar (o’rta hisobda) 0,8
Lalmi yerlarda
Kuzgi bug’doy 0,25
Kuzgi arpa 0,20
Bahorgi no’xat 0,12
Manba : qishloq xo ’ jaligi ekin maydonlarining me ’ yoriy qiymatini aniqlash
tartibi to ’ g ’ risidagi Nizom .
1 gektar maydondagi asosiy qishloq xo ’ jaligi ekinlarining me ’ yoriy
unumdorligi tegishli ma ’ muriy mintaqadagi me ’ yoriy qiymatni aniqlash davridan
oldin yuzaga kelgan qishloq xo ’ jaligi mahsulotlarini realizatsiya qilishning
o ’ rtacha yillik narxlariga bog ’ liq ravishda qiymat ifodasida quyidagi formula
bo ’ yicha aniqlanadi :
Um = Hm · No’y
Bunda: Um – 1 ga qishloq xo’jaligi ekinlarining me’yoriy unumdorligi, ming
so’m;
Hm – qishloq xo’jaligi ekinlarining me’yoriy hosildorligi, sentner/gektar;
No’y – dehqon bozorlarida sotiladigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari tegishli
turiga o’rtacha yillik narx, ming so’m/sentner, paxta xomashyosi va boshoqli don
ekinlarining xarid narxi ming so’m/sentner;
Sug’oriladigan 1 gektar haydov yerdan olinadigan hisoblab chiqilgan foydani
aniqlashda har bir qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisi bo’yicha qishloq
45

xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlashning shu yildan oldingi
yilda shakllangan ekin maydonlari tuzilmasi qo’llaniladi.
Har bir qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisi bo’yicha oldingi yil uchun
qishloq xo’jaligi ekin maydonlari to’g’risidagi ma’lumotlar davlat statistika
ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Ma’lumotlar statistika organlari tomonidan
“Yergeodezkadastr” davlat qo’mitasiga har yili 1-aprelgacha taqdim etiladi. O’tgan
yildagi ekin maydonlari to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud bo’lmagan taqdirda
O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligining mintaqaviy bo’linmalari
tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlari bo’yicha joriy yilda qishloq xo’jaligi
ekinlarini joylashtirish rejasiga muvofiq ekin maydonlari tuzilmasi qo’llaniladi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlari bo’yicha foydaning hisoblab
chiqilgan miqdori qishloq xo’jaligi ekin maydonlari sifatidan kelib chiqib foizlarda
mahsulot qiymatiga va tuman bo’yicha o’rtacha tuproqlarning har bir klassi
bo’yicha mahsulotlarni yetishtirishga o’rtacha xarajatlarga bog’liq ravishda
O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi, Moliya vazirligi tomonidan
hisoblab chiqiladi.
Mahsulot qiymati to’g’risidagi o’rtacha ma’lumotlar va biror-bir o’simlik
bo’yicha qishloq ho’jaligi mahsulotlarini yetishtirishda o’rtacha xarajatlar mavjud
bo’lmagan taqdirda boshoqli don ekinlari bo’yicha hisoblab chiqilgan ma’lumotlar
qo’llaniladi.
Sifati turlicha bo’lgan yerlar bo’yicha 1 gektar sug’oriladigan haydov yerdan
olinadigan foydaning hisoblab chiqilgan miqdori quyidagi formula bo’yicha
aniqlanadi:

Bunda: Fh.ch. – 1 gektar sug’oriladigan haydov yerdan olinadigan hisoblab
chiqiladigan foyda, ming so’m;
Umqxe
1 Umqxe
n – qishloq xo’jaligi ekinlarining me’yoriy unumdorligi, ming
so’m/gektar;
46

EM
1,…, EM
n – ekin maydonlari, ga
FMe
1,…, FMe
n – tuproq sifati turlicha bo’lgan yerlarda turli xil ekinlardan
olinadigan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi foydasining hisoblab chiqilgan
miqdori, foizlarda.
1 gektar sug’oriladigan haydov yerning me’yoriy qiymati quyidagi formula
bo’yicha aniqlanadi:

Bunda: YQm – sug’oriladigan haydov yerning me’yoriy qiymati, ming
so’m/gektar;
Fh.ch. – sug’oriladigan haydov yerdan olinadigan hisoblab chiqilgan foyda,
ming so’m/gektar;
P – hisoblab chiqiladigan foydaning kapitallashuvi foizi. Hisoblab chiqilgan
foydaning kapitallashuvi foizi 5% miqdorida qabul qilinadi.
K
1 – xo’jalik yuritish va qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi intensivligi darajasi
hisobga olinadigan mintaqaviy koeffitsiyent;
K
2 – sug’orish uchun suv chiqarish usuli hisobga olinadigan koeffitsiyent;
K
3 – hosilning nobud bo’lish foizi hisobga olinadigan koeffitsiyent;
6-jadval Surxondaryo viloyatida xo’jalik yuritish va qishloq xo’jaligi
ishlab chiqarishi intensivligi darajasi hisobga olingan mintaqaviy
koeffitsiyentlar (K
1 )
Ma’muriy-hududiy tuzilmalar va mintaqalar Mintaqaviy
koeffitsiyentlar
Surxondaryo vohasi (Sariosiyo, Uzun, Denov, Sho’rchi,
Qumqo’rg’on, Jarqo’rg’on, Angor, Termiz, Oltinsoy
tumanlari) 1,3
Cho’l mintaqasi (Qiziriq, Muzrabot, Sherobod tumanlari) 1,1
Boysun tumani 0,8
47

Manba: qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash
tartibi
to’g’risidagi Nizom.

Yerning me’yoriy qiymatini aniqlashda foydalaniladigan sug’orish uchun suv
chiqarish usuli hisobga olinadigan koeffitsiyent lar 7 jadvalda keltirilgan.
7-jadval Sug’orish uchun suv chiqarish usuli hisobga olinadigan
koeffitsiyentlar (K
2 )
Oqar suv ulushi, % Koeffitsiyent
0 – 9 0,883
10 – 19 0,893
20 – 29 0,904
30 – 39 0,915
40 – 49 0,926
50 – 59 0,938
60 – 69 0,950
70 – 79 0,962
80 – 89 0,974
90 – 99 0,987
100 1
Manba : qishloq xo ’ jaligi ekin maydonlarining me ’ yoriy qiymatini aniqlash
tartibi to ’ g ’ risidagi Nizom .
1 gektar bog ’ lar va tokzorlarning me ’ yoriy qiymati sug ’ oriladigan haydov
yerlarning me ’ yoriy qiymatiga o ’ xshash tartibda aniqlanadi .
Issiqxonalar bo’yicha 1 gektar yerning me’yoriy qiymati sug’oriladigan
haydov yerlar qiymatiga o’xshash tartibda tuman, shahar bo’yicha o’rtacha
ko’rsatkich asosida 2,2 koeffitsiyentini qo’llash bilan aniqlanadi.
48

9-jadval
Ozuqa ekinlarining ozuqa birligida ifodalangan me’yoriy unumdorligi
Qishloq xo’jaligi ozuqa ekinlari Qishloq xo’jaligi ekinlarining
bir kilogramm mahsulotidagi
ozuqa
birliklari tarkibi (kg)
Boshoqli don ekinlari 1,2
Bir yillik o’tlar (yashil yem-xashak) 0,17
O’tgan yillardagi beda (yashil yem
uchun) 0,21
Xashaki beda 0,49
Don uchun makkajo’xori 1,34
Yem-xashakbop ildizmevali
o’simliklar 0,12
Manba : qishloq xo ’ jaligi ekin maydonlarining me ’ yoriy qiymatini
aniqlash tartibi to ’ g ’ risidagi Nizom .
1 gektar lalmi haydov yerning me ’ yoriy hosildorligi , me ’ yoriy unumdorligi ,
hisoblab chiqilgan miqdori va me ’ yoriy qiymatini aniqlanashda xo ’ jalik ichki
sug ’ orish tizimiga suv chiqarish usulini hisobga olingan holda koeffitsiyent
me ’ yoriy qiymatni aniqlashda qo ’ llanilmaydi .
Tabiiy yem-xashakbop ekin maydonlari (pichanzorlar va
yaylovlar) ning me’yoriy qiymati yaylovlarning tiplaridan va ozuqa birligida
ifodalangan hosildorlikdan kelib chiqib, ularni bug’doyning ekvivalenti
hosildorligiga tegishli ravishda qayta hisoblab chiqqan holda hisoblab chiqiladi.
1 gektar ozuqa ekin maydonlarining me’yoriy mahsuldorligi bug’doy hajmiga
qayta hisoblab chiqilgan ozuqa birliklaridagi o’rtacha hosildorligi va me’yoriy
qiymatini aniqlash davridan oldingi yildagi o’rtacha xarid narxining hosilasi
sifatida aniqlanadi.
49

10-jadval
O’zbekistonning tabiiy ozuqa ekin maydonlarini yaylovlarning ayrim
turlari bo’yicha sifat jihatidan baholash
Yaylovlarning turlari Ozuqa birliklarida
hosildorligi, kg/ga Bug’doyning
ekvivalent
hosildorligi,
sentner/ga
Yaxshi yaylovlar
Bug’doyiqli yaylov 230 1,92
Yirik o’tli-shashirli yaylov 300 2,50
Archalar orasidagi har xil bug’doyiq
yaylov 260 2,17
O’rtacha yaylovlar
Har xil o’tli-betagali yaylov 320 2,67
Qamishzor 200 1,67
Qashshoqlashgan yaylovlar
Har xil o’tli-adirdagi shuvoqli yaylov 170 1,42
Har xil o’tli, butazorlar orasidagi
yaylov 180 1,50
Ko’ng’irbosh-toifalashgan yaylov 140 1,17
Oq saksovulzor 100 0,83
Yantoqzor 180 1,50
Yaylovlarning turlari Ozuqa birliklarida
hosildorligi, kg/ga Bug’doyning
ekvivalent
hosildorligi,
sentner/ga
Sho’rali-toifalashgan yaylov 130 1,08
Qashshoq yaylovlar
50

Bir yillik sho’razor yaylov 130 1,08
Pastak har xil o’tli-boshoqdoshli
o’simliklar o’sadigan yaylov 120 1,00
Har xil o’tli to’qayzor 90 0,75
Qizilmiya o’sadigan yaylov 100 0,83
Manba: qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining me’yoriy qiymatini aniqlash
tartibi to’g’risidagi Nizom.
2.3 Qishloq xo’jaligida yer resursidan foydalanish samaradorligini yanada
oshirish yo’llari.
Mamlakatimiz aholisining soni so’nggi yillarda 600-650 ming kishiga
oshayotganligi, shu bilan birga sanoat korxonalari soni va ishlab chiqarish
quvvatlarining ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talabni
oshirmoqda. Ushbu talabni qondirish va mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlash uchun mavjud qishloq xo’jalik yerlaridan samarali foydalanish talab
etiladi.
Yer resursidan foydalanishni yanada takomillashtirishda rivojlangan xorijiy
mamlakatlarning ilg’or tajribalarini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Qishloq xo’jaligida yerdan foydalanish sohasida Xitoy tajribasi.
Xitoy Xalq Respublikasining hayratlanarli iqtisodiy o’sishi aynan qishloq
xo’jaligidan boshlangan. 1978-yilning dekabr oyida Xitoyning Anxuey
provinsiyasidagi Syaogang nomli qishlog’ida 21 ta oila yashar edi. Boshqa
qishloqlar kabi bu yerda ham ocharchilik hukm surmoqda edi. Qishloq faollari
tajriba o’tkazishadi: jamoa bo’lib ishlatilayotgan umumiy yerlarni o’sha 21 oilaga
bo’lib berishga qaror qilishadi – har bir oila o’ziga biriktirilgan yerda dehqonchilik
qilishi uchun.
Kichkina qishloqda o’tkazilgan mazkur kichkina islohot yaxshi natija berdi. Bu
ijobiy natija xabari hokimiyat tepasiga kelgan va
“Islohot va ochiqlik siyosati”ni e’lon qilgan Den Syaopinga yetib boradi. 1979-
yilda mamlakat rahbarlari o’rtasida turli fikr va qarashlar to’qnashadi va natijada
51

hamma narsani jamoalashtirish, davlatlashtirish siyosatidan chekinib, qishloqlarda
oilaviy dehqon va hunarmandchilik xo’jaliklarini tiklash, shaxsiy manfaatdorlik
omilini kuchaytirish tarafdorlari ustun keladi – islohot o’tkazishga qaror qilinadi.
Kichkinagina Syaogang qishlog’i tajribasi dastlab Xitoyning bir provinsiyasida
sinab ko’rilib, yaxshi natijaga guvoh bo’lingandan keyin uni butun Xitoy
miqyosida qo’llashga kirishiladi. 180 million oilaga avvaliga 1-3 yilga, keyin 50
yil va undan uzoq muddatga ijaraga yer ajratib beriladi. Natijada, 180 million oila
iqtisodiy faol qatlamga aylana boshladi. Aynan shu omil barchasidan yuqori
qo’yildi.
Saldan keyin “dehqon xo’jaliklari mas’uliyati siyosati” deb nom olgan tadbirlar
amalga oshirildi. Bu tadbirlar doirasida dehqonlar o’zi yetishtirgan mahsulotning
bir qismini erkin narxda sotishi mumkin qilindi. Qishloqlarda qishloq xo’jaligi
mahsulotlari bozorlari vujudga keldi. Biroq bu boshlanishi edi. 1981-yilga kelib,
98 foiz ekin yerlari dehqon oilalari tasarrufida edi. Xitoy Konstitutsiyasida
fuqarolarning xususiy mulkchilik huquqlari biriktirildi, bu ham qishloqlarda
xususiy tashabbusni qo’llab-quvvatlovchi omil bo’ldi.
Dehqonlar o’z manfaatlarini ko’zlab, o’z ixtiyorlari bilan kichik
kooperativlarga, keyin esa assotsiatsiyalarga birlasha boshlashdi. 1985yilda Xitoy
o’zining ko’p sonli aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlab, don eksport
qila boshladi.
Xitoy dehqonlari boyigani sayin o’z ehtiyojlari uchun moddiytexnika
resurslarini, sanoat mollarini sotib ola boshlashdi. Sanoat mollariga talab orta
boshladi va bu sanoat rivojiga turtki berdi. Xususan, qishloq xo’jaligi
mahsulotlarining ko’paygani qayta ishlash sanoati rivojini ta’minladi – “zanjir”
ishga tushdi. Umuman olganda, Xitoy qishloqlarida o’tkazilgan islohot kichik
xo’jaliklarni har tomonlama rivojlantirish zamirida ulkan salohiyat borligining
yorqin namunasidir. Biz o’rganayotgan holatda, agrar sohasi islohoti boshqa
barcha sohalarning rivojiga xizmat qildi, Xitoyning og’ir kunlarida siyosiy va
ijtimoiy barqarorlikni ta’minladi. 2004-yilga kelib Xitoy qishloqlarida 22
52

milliondan oshiq korxonalar yuzaga keldi, 138 million odam bu korxonalarda ish
bilan band bo’ldi.
Xitoydagi qishloq xo’jaligi islohotidan olinadigan muhim xulosalar bor va
aynan shu xulosalarni anglash biz uchun muhimdir. Xitoy qishloq xo’jaligida
amalga oshirilgan ushbu islohot, ya’ni jamoa bo’lib ishlatilgan yerlarning oilalarga
bo’lib berilishi ulkan o’zgarishlarni keltirib chiqardi – “zanjirli reaksiya”ni paydo
qildi. Yana shuni aytish kerakki, Xitoy hukumatidan qishloqlarni isloh qilish
deyarli hech narsa talab qilmadi, shunchaki jamoa xo’jaliklariga barham berilib,
yerlar oilalarga bo’lib berildi. Sohada ijobiy o’zgarishlar esa o’z-o’zidan keldi –
moddiy manfaatdorlikning yuksalishi hisobiga dehqonlarning faollashuvi orqali.
Bu kabi islohot O’zbekistonning yaqin tarixida ham amalga oshirilgan.
Mustaqillikning ilk davrida yuzaga kelgan qiyin iqtisodiy vaziyatdan chiqib ketish
uchun qishloq aholisiga shaxsiy yordamchi xo’jaliklarini yo’lga qo’yish uchun
tomorqa sifatida yer ajratib berildi, jamoa va davlat xo’jaliklari yerlari oilaviy
pudrat asosida oilalarga berildi. Aynan shu islohot natijasida iqtisodiy tang
holatdan chiqib ketishga muvaffaq bo’lingan edi. Chunki bir necha million oila o’z
yerida qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtira boshladi, yetishtirgan
mahsulotlarini o’z iste’moli uchun sarfladilar, ortiqchasini mamlakat ichki
bozorlarida sotdilar. Ayrim oilalar esa o’zlari yetishtirgan qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini MDH mamlakatlari bozorlariga olib borib sota boshladilar.
Qishloqlarda iqtisodiy hayot “qaynadi”, mamlakatga valyuta kira boshladi. Bu
holat davlat tomonidan hech qanday mablag’ sarflanmasdan, shunchaki yerda
ishlashga xohish bildirgan oilalarga yer berish orqali amalga oshirildi. Tabiiyki,
moddiy ahvoli yaxshilangan qishloq ahli o’zlariga kerakli tovarlarni sotib ola
boshladi, xizmatlardan foydalandilar. Bu esa iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari –
sanoat va xizmat ko’rsatishning rivojlanishiga turtki berdi. Xuddi Xitoydagi kabi
zanjirli reaksiya ishga tushayotgan edi. Biroq, keyinchalik O’zbekistonda qishloq
xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yuritayotgan tovar xo’jaliklarini mustaqil dehqonlarga
aylantirib borish, yer egalari sonini ko’paytirish o’rniga, aksincha, davlat
buyurtmasi asosida faoliyat yurituvchi xo’jaliklarga aylantirish yo’lidan borildi.
53

So’nggi yillarda prezidentimiz Sh.Mirziyoyev tashabbusi bilan qishloq
aholisiga yerlarni ijara asosida berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan,
fermer xo’jaliklari yerlaridan “Yoshlar daftari” va “Ayollar daftari”ga kiritilgan
kam ta’minlangan oilalarga yerlar qisqa muddatli ijaraga berilmoqda. Bundan
tashqari, Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev 2021-yil 1-2-iyun kunlari Surxondaryo
viloyatiga tashrifi chog’ida Surxondaryoda boshlanayotgan tajriba asosida ishsiz
aholiga qishloq xo’jaligi yerlarini 10 yil muddatga dehqonchilik qilish bilan
shug’ullanish uchun ijaraga berish tartibi joriy qilinishi, 2021-yildan boshlab
qariyb 100 ming gektar g’alladan bo’shagan yer maydonlari aholiga dehqon
xo’jaligi tashkil etish uchun berilishini ma’lum qildi. Bu kabi islohotlar yerdan
foydalanish bo’yicha rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg’or tajribalariga mos
keladi va kelgusida o’zining ijobiy natijalarini beradi.
Ba’zi mamlakatlarda yer huquqlariga to’g’ridan-to’g’ri cheklovlardan tashqari
bilvosita xarakterga ega, lekin undan kam bo’lmagan samaraga ega chora-tadbirlar
ham muvaffaqiyat bilan qo’llanilmoqda. Masalan, ushbu maqsadlarda Angliyada
quyidagi tartibga solish vositalari ishlatiladi: yer oldi-sotdi bitimlariga yuqori soliq
stavkalari; yer sotib olishda kredit uchun yuqori foizlar; yerni sotib olish uchun
kredit rasmiylashtirishda sezilarli byurokratik to’siqlar va hokazo.
Xorij mamlakatlarining yer resurslaridan foydalanish jarayonlarini boshqarish
tajribalarini umumlashtirish quyidagi xulosalarni keltirib chiqarishga imkon
beradi:
• dunyoning hech bir mamlakatida yerga cheklanmagan mulkchilik mavjud
emas, har qanday mulk shaklining amal qilishi jamiyat va davlat manfaatlarining
ustunligini ta’minlashni inobatga oladi;
• barcha rivojlangan mamlakatlarda davlat yer munosabatlarini huquqiy va
iqtisodiy tartibga solish, yer resurslaridan foydalanish va ularni saqlash bo’yicha
nazoratni amalga oshirish orqali yer munosabatlariga faol aralashadi;
• yer bozori (ayniqsa qishloq xo’jalik yerlariga nisbatan) davlat tomonidan
qat’iy chegaralanadi va nazorat qilinadi, bu yer uchastkalari bozori aylanmasi
tezligida namoyon bo’ladi;
54

• rivojlangan xorijiy mamlakatlarda yer resurslarini boshqarishda davlatning
yetakchilik rolini saqlash uchun mulkchilikdan yer uchastkalari ijarasiga o’tish
ustuvorligiga erishish tendensiyasi shakllanmoqda;
• dunyoning barcha mamlakatlarida unumli qishloq xo’jaligi yerlarining
noqishloq xo’jalik ehtiyojlari uchun ajratilishidan himoyalash maqsadida qishloq
xo’jalik yer egaligi va yerdan foydalanishning ustuvorligi tamoyillari rasman e’lon
qilingan va qat’iyan amalga oshiriladi.
Qishloq xo’jaligi yerlaridan foydalanishni yanada takomillashtirish bo’yicha
davlat siyosatini ishlab chiqishda rivojlangan davlatlarning ilg’or tajribalari,
xalqimizning milliy mentaliteti va mahalliy sharoitlarni inobatga olish yuqori
samaraga erishish imkonini beradi.
Respublika hududi o’ziga xos tuproq va iqlim sharoitiga ega bo’lib, tabiiy
drenajning yetishmasligi, yer osti suvlari minerallashuvi darajasining yuqoriligi
natijasida bir qator hududlar “birlamchi sho’rlangan”. Shu bilan birga, suv
resurslaridan oqilona foydalanmaslik va boshqa antropogen omillarning salbiy
ta’siri natijasida ayrim hududlarda yerlarning “ikkilamchi sho’rlanishi” kuzatilib,
45,7 foiz sug’oriladigan yer maydoni turli darajada sho’rlangan. Yuqoridagilarni
inobatga olgan holda yer resurslaridan samarali foydalanish talab etiladi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida 2020-yilda 91
ming gektar yer maydoni qaytadan foydalanishga kiritildi .
Yer resurslaridan to’liq va samarali foydalanish uchun quyidagi tadbirlarni
amalga oshirish lozim:
- yer islohotlarini doimiy takomillashtirib borish;
- meliorativ holati yomonlashgan yerlarda irrigatsiya va melioratsiya
tadbirlarini o’z vaqtida va sifatli amalga oshirish;
- zamonaviy, samarali texnikalarni, ilg’or texnologiyalarni qishloq xo’jalik
ishlab chiqarishiga joriy etish;
- ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan almashlab ekishni yo’lga qo’yish;
55

- ekologiyaga salbiy ta’sir ko’rsatmagan holda mahalliy va mineral
o’g’itlardan oqilona foydalanish;
- agrotexnik tadbirlarni sifatli va o’z vaqtida amalga oshirish;
- ishchi va xizmatchilarni moddiy va ma’naviy rag’batlantirish bilan bog’liq
bo’lgan masalalarni hal etish;
- yer munosabatlarini takomillashtirish va erkinlashtirish.
Qishloq xo’jaligi yerlaridan oqilona foydalanish tadbirlarini quyidagi to’rtta
guruhga ajratish mumkin:
1) tashkiliy tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:
- ilmiy asoslangan yer tuzish;
- hududlar bo’yicha ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish;
- yagona yer monitoringi tizimini olib borish;
- davlat yer kadastrini to’liq amalga oshirish;
- davlat va jamoat ekspertizasini yo’lga qo’yish;
- yerdan foydalanish va uni muhofazalash nazoratini kuchaytirish va hokazo.
2) huquqiy tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:
- tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi normalarini takomillashtirish;
- tabiiy resurslar qonunchiligi normalarini takomillashtirish;
- yerdan foydalanish normalarini takomillashtirish;
- ekologik huquqiy mexanizmni takomillashtirish;
- yer huquqbuzarligiga nisbatan jazoning muqarrarligini ta’minlash va
hokazo.
3) iqtisodiy tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:
- holati yomon yerlarni imtiyozli soliqqa tortish;
- tuproq muhofazasi tadbirlarini kreditlash;
- qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning yer va suvdan
samarali foydalanish bo’yicha manfaatdorligini oshirish;
56

- yerlarni rekultivatsiya qilish (qayta tiklash) va meliorativ holatini yaxshi-
lashga davlat tomonidan beriladigan ko’makni takomillashtirish va hokazo.
4) texnologik tadbirlar, bunga quyidagilar kiradi:
- yerlarni tubdan rekultivatsiyalash va meliorativ holatini yaxshilash
texnologiyalarini ishlab chiqish;
- almashlab ekish tizimini joriy etish va unga qat’iy amal qilish;
- noqishloq xo’jalik va sanoat o’zlashtirishning yagona texnologiyasini
yaratish;
- yerlarni qayta tiklash texnologiyalarini joriy etish;
- talab etiladigan joylarda ixotazorlar tashkil etish;
- erroziyaga qarshi kurash tadbirlari va sellarning salbiy oqibatlari oldini olish
inshootlarini barpo etishni yanada rivojlantirish va hokazo.
3. BOB. Suv resurslaridan foydalanish samaradorligini yanada oshirish
yo’llari
Global iqlim o’zgarishlari ta’sirida O’zbekistonda suv tanqisligi yildan-yilga
ko’proq sezilmoqda. Markaziy Osiyoda so’nggi 50-60 yil davomida muzliklar
maydoni taxminan 30 foizga qisqargan. Taxminlarga ko’ra, harorat 2 0
Cga ortganda
muzliklar hajmi 50 foizga, 4 0
Cga isiganda esa 78 foizga kamayadi. Natijada
mavjud suv resurslari hajmi ham qisqarmoqda. Masalan, O’zbekiston tomonidan
foydalanilayotgan suvning yillik hajmi so’nggi yillarda o’rtacha yillik 51-53 km 3
ni
tashkil qiladi, bu esa o’tgan asrning 80-yillariga taqqoslaganda 20 foizga kamdir.
Shu bilan birga, mamlakat aholisi ushbu muddat ichida deyarli 2 baravar o’sgan.
Hisob-kitoblarga ko’ra, 2050-yilgacha suv resursi Sirdaryo havzasida 5 foizga,
Amudaryo havzasida esa 15 foizgacha kamayishi kutilmoqda. O’zbekistonda
2015yilgacha bo’lgan davrda suvning umumiy taqchilligi 3 km 3
dan ortiqni tashkil
qilgan bo’lsa, 2030-yilga borib 7 km 3
ni, 2050-yilga borib esa 15 km 3
ni tashkil
qilishi mumkin.
Jahon resurslari institutining prognoziga ko’ra, 2040-yilga borib O’zbekiston
suv tanqisligi eng yuqori bo’lgan 33 ta mamlakatning biriga aylanadi.
57

Tahlillar iqlim o’zgarishi O’zbekistonda suv taqchilligini yanada
keskinlashtirishini, 2000, 2008, 2011, 2014 va 2018-yillardagi kabi
qurg’oqchilikning davomiyligi va davriyligi ko’payishiga olib kelishini hamda
iqtisodiyotning suv resurslariga bo’lgan ehtiyojini qondirishda jiddiy
qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkinligini ko’rsatmoqda. Keyingi 15 yil
ichida aholi jon boshiga suv ta’minoti 3048 kub metrdan 1589 kub metrga
qisqardi.
Shu bilan birgalikda, respublikada aholi soni yiliga o’rtacha 600650 ming
nafarga oshib, 2030-yilga borib 39 mln. nafarga yetishi, ularning sifatli suvga
bo’lgan talabi 2,3 km 3
dan 2,7-3,0 km 3
ga (18-20 foiz) yetishi kutilmoqda. Bu esa
kommunal sohani yildan yilga suvga bo’lgan talabini ortishiga olib keladi.
So’nggi yillarda sanoat va energetika sohalari faol rivojlanib, ularning suvga
bo’lgan talabi yil sayin oshib bormoqda. Hisobkitoblarga ko’ra bu sohalarning
yillik umumiy suv iste’moli 1,9 km 3
dan 2030-yilga borib 3,5 km 3
ga (1,8 barobar)
yetadi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda suv resurslaridan samarali
foydalanish talab etiladi.
Mamlakatimizda keyingi yillarda yog’ingarchilik miqdori kamayishi
munosabati bilan suv resurslari tanqisligi sezilmoqda. Shu sababli respublikamiz
hukumati tomonidan suv resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish va suv
resurslaridan foydalanishning zamonaviy, tejamli usullaridan foydalanishga e’tibor
kuchaytirilmoqda. Hozirgi vaqtda sug’oriladigan yerlarning faqatgina 1,7 foizida
tomchilatib sug’orish joriy etilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-
yil 23-oktabrdagi PF-5853-sonli farmoni asosida tasdiqlangan “O’zbekiston
Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga
mo’ljallangan strategiyasi”da 2030-yilgacha mamlakatimizda 1 gektar maydonni
sug’orish uchun ishlatiladigan suv sarfini 20 foizga kamaytirish hamda suv
tejovchi texnologiyalarni ishlab chiqaruvchi mahalliy korxonalar va xaridorlarni
davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash mexanizmlarini takomillashtirish kabi
vazifalar belgilangan.
58

Mamlakatimizning ayrim hududlarida ilmiy asoslangan holda sel suvlarini
saqlab qoluvchi inshootlarni barpo etish orqali ham suv resursi bilan
ta’minlanganlikni yaxshilash va sug’oriladigan yerlar maydonini oshirishga
erishish mumkin.
Suv resurslaridan unumli foydalanish ustidan qat’iy nazorat o’rnatish va
sug’orishning zamonaviy usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq.
Mamlakatimizda avvaldan an’anaviy sug’orish sifatida egat oralatib sug’orish
foydalanib kelinadi. Bu sug’orish usulining bir qator kamchiliklari mavjud.
Avvalo, sug’oriladigan suvning o’rtacha 25-36 foiz (ayrim joylarda 60 foizgacha)
qismi yerga singadi, yerning tekisligi talabga nihoyatda javob berishi zarur,
ma’lum qiyalik saqlanishi e’tiborga olinadi. Shu jihatdan qaraganda sug’orishning
tejamkor usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Joylarning tabiiy-meliorativ
sharoitlarini hisobga olgan holda yomg’irlatib, tuproq ostidan, tomchilatib
sug’orish usullarini qo’llash katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu usullarni
qo’llash natijasida ekinzorlarni bir yo’la katta hududlarda sug’orishga erishiladi.
Shuningdek, sug’orish me’yori kamida 50-60 foizga qisqaradi, hosildorlik oshadi,
begona o’tlarning o’sishi juda ham kamayadi, grunt suvlarining sathi ko’tarilmaydi
va hokazo.
Mamlakatimiz aholisining sonining oshayotganligi, shu bilan birga sanoat
korxonalari soni va ishlab chiqarish quvvatlarining ko’payishi qishloq xo’jalik
mahsulotlariga bo’lgan talabni oshirmoqda. Ushbu talabni qondirish va
mamlakatimizda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun mavjud suv
resurslaridan samarali foydalanish talab etiladi.
2020-yil 11-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloq
xo’jaligida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni yanada jadal tashkil etish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4919-sonli qarori qabul qilindi. Qarorga ko’ra,
qishloq o’jaligi ekinlarini yetishtirishda tomchilatib va yomg’irlatib sug’orish
tizimlarini hamda yerni lazerli uskuna yordamida tekislangan holda diskretli
sug’orish usulini joriy qilish sur’ati besh barobarga oshirilishi belgilangan. Shunga
ko’ra, 2021-yilda respublika bo’yicha jami 430 ming gektar maydonda suvni
59

tejaydigan texnologiyalar joriy qilinadi. Shundan sug’oriladigan 200 ming gektar
maydonni lazerli uskuna yordamida tekislash orqali suvdan foydalanish
samaradorligi oshiriladi.
Tomchilatib sug’orishning quyidagi afzalliklari mavjud:
• hosil miqdori ko’payadi va sifati yaxshilanadi. Tomchilatib sug’orish
ekinning ildizi rivojlanadigan tuproq qatlamida (ayniqsa, o’simlikning amal
davrida) optimal suv-fizik rejimni birday ushlab turish imkoniyatini yaratadi.
Natijada yuqori hosil olish uchun qulay sharoit yaratiladi.
Sug’orishning an’anaviy usullari (egatlar, polosalar va yomg’irlatish)
qo’llanilganda sug’orishlar orasidagi muddat kamida ikki hafta va undan ortiqni
tashkil qiladi. An’anaviy sug’orish usullarida sug’orishdan keyingi dastlabki
davrda tuproq namligi keragidan ortiq bo’lsa, sug’orishlar orasidagi vaqtning
oxirida esa namlik yetishmasligi kuzatiladi. Bunda o’simlik ildizi avval ortiqcha
namdan, keyinchalik namlik yetishmasligidan aziyat chekadi va bunday
o’zgaruvchan sharoitlarda o’simlik suv va oziq moddalarni o’zlashtirish uchun
ko’p energiya sarflashga majbur bo’ladi. Energiya behudaga sarflanishi
o’simlikning rivojlanishida salbiy rol o’ynaydi. Tomchilatib sug’orishda esa
sugo’rishlar soni aniq boshqariladi va me’yori ekinning suv iste’moliga mos
bo’lishi ta’minlanadi. O’simlik ildiz qatlamida optimal namlikni ta’minlash esa
o’simlikning o’ziga zarur bo’lgan vaqtda suv va oziq moddalarni olishiga doimiy
imkoniyat yaratadi. Natijada o’simlikning energiyasi to’laligicha o’zining
rivojlanishi va o’sishi, pirovardida esa hosilini ko’paytirishga yo’naltiriladi.
Optimal sug’orish va oziqlanish hisobiga bog’ va tokzorlarda hosildorlik 20-40
foizgacha, sabzavot ekinlarida esa 50-80 foizgacha oshishi tajribalarda
tasdiqlangan. Bundan tashqari sabzavotlarni pishib yetilishi ham 10-15 kunga
avvalroq bo’ladi.
• mehnat sarfi kamayadi. Tomchilatib sug’orish tizimlarida suv o’simlikka
quvur va shlanglar vositasida yetkazib berilishi va tizim bir joyda doimiy turishi
tufayli sug’orish va oziqlantirish jarayonlarini to’liq avtomatlashtirish imkoniyati
yaratiladi. Dalaning faqat ekinlar joylashgan qismigina namlanadi. Bunda dala
60

tuprog’i qotmaydi, natijada tuproqni yumshatish(kultivatsiya) va undan keyin yana
ariq olishga hojat qolmaydi. O’g’it suv bilan birga berilganligi bois, o’g’itlash
uchun texnika ishlatishning zarurati yo’qoladi. Natijada mehnat va
yonilg’imoylash materiallari sarfi kamayadi. Bundan tashqari suvchilarning dalada
ketmon ko’tarib ariq to’g’irlab yurishi hamda suv tarashiga zaruriyat yo’qligi bois
sug’orishdagi qo’l mehnati ham yengillashadi.
• suv tejaladi. Tomchilatib sug’orish tizimlarining eng asosiy afzalligi mavjud
suvdan samarali foydalanish imkoniyatini yaratishidir. Tomchilatib sug’orish
tizimlari qo’llanilganda sug’orishga ishlatiladigan suv miqdori boshqa
usullardagiga nisbatan 20 foizdan 80 foizgacha kam bo’ladi. Tejaladigan suv
miqdori joyning tabiiy-iqlim va tuproq sharoitlari, yetishtirilayotgan ekin turi va
qo’llanilayotgan tomchilatib sug’orish tizimining texnik ko’rsatkichlariga bog’liq
bo’ladi.
Tomchilatib sug’orishda suvni tejashga odatda quyidagilar hisobiga
erishiladi:
• sug’orish rejimining o’ziga xosligi (sug’orish me’yorining o’simlikning
suvga bo’lgan talabiga mosligi);
• sug’oriladigan (namlanadigan) maydonning cheklanganligi ( suv to’g’ridan-
to’g’ri o’simlikning ildizi rivojlanadigan qatlamga yetkazib beriladi);
• tuproqdan bug’lanadigan suv miqdorining kamligi (dalaning ko’p qismi
quruq qolishi tufayli begona o’tlar rivojlanishi cheklanishi (mazkur o’tlar
bo’lmaganligi tufayli barcha suv ekinga tegishli bo’ladi);
• sug’orishga berilayotgan suvning dala bo’ylab tarqalib ketmasligi va
tuproqqa singib ketmasligi;
• daladan tashlamaga suv tashlanmasligi.
Tomchilatib sug’orishda faqat o’simlikning ildizi atrofi namlanganligi
tufayli sug’orishning foydali ish koeffitsiyenti 90-95 foizga teng bo’ladi. Egatlab
va yomg’irlatib sug’orish usullarida bu ko’rsatkich 70-75 foizdan ortmaydi.
61

Qayd etilgan uchta asosiy afzallikdan (hosil miqdori va sifati yaxshilanishi,
mehnat sarfi kamayishi va suv tejalishidan) tashqari tomchilatib sug’orish
tizimlarining yana bir qancha ijobiy tomonlari mavjud bo’lib, ular quyidagilardir:
• tomchilatib sug’orish ozuqani (o’g’itni) o’simlik rivojining turli fazalarida
o’simlik ehtiyojiga mos ravishda sug’orish suviga qo’shib berish imkoniyatini
yaratadi. Bunda mehnat sarfi va beriladigan o’g’it miqdori 50 foizgacha kamayishi
mumkin;
• tomchilatib sug’orish tizimi suv va ozuqani ekin maydoni bo’yicha bir tekis
taqsimlanishini ta’minlaydi. Bunda o’simliklar bir xil rivojlanadi va hosili ham bir
vaqtda pishadi. Natijada hosilni yig’ib olish osonlashadi;
• ekin dalasini cheklangan ravishda namlanishi dalaga mexanizmlar kirishiga
imkoniyat qoldiradi. Dala qurishini kutishga hojat yo’qligi bois agrotexnik
tadbirlarni sug’orish bilan bir vaqtda olib borish mumkin, ya’ni mehnatni to’g’ri
tashkil etishga imkoniyat yaratiladi;
• sug’orish vaqtida daladan oqava chiqmaganligi bois tuproq eroziyasi butkul
bartaraf etiladi. Ushbu jihat katta nishabli va tekislanmagan maydonlarda
tomchilatib sug’orishni qo’llash ayniqsa katta samara berishini ko’rsatadi;
• suvni tuproqqa shimilishining cheklanganligi yer osti suvlari sathining
ko’tarilib ketishiga imkoniyat qoldirmaydi, demak dala botqoqlanmaydi va
sho’rlanmaydi;
• sug’orishga bir vaqtda beriladigan suv sarfining kichikligi kam debetli suv
manbalaridan (quduqlardan) foydalanishga, yoki ushbu kam suv bilan katta
maydonlarni sug’orishga imkoniyat yaratadi;
• egatlar oralig’idagi tuproq doimo quruq bo’lganligi tufayli begona o’tlarni
chopib yo’qotish osonlashadi. Bundan tashqari gerbitsidlarni suv bilan birga berish
imkoniyati ham yaratiladi;
• o’simlik ildiz qatlami atrofi doimo nam bo’lganligi bois, u yerda tuz
yig’ilishiga sharoit qolmaydi;
62

• sabzavotlar va poliz ekinlarini tomchilatib sug’orilganda ular hosilini suv
ichida qolib ketishi xavfi yo’qoladi, ya’ni hosil sifatining buzilishi yuz bermaydi;
tomchilatib sug’orishda dalani bo’laklarga (sektorlarga) bo’lib sug’orilishi
quvurlardagi bosimning o’ta baland bo’lishini talab etmaydi. Ushbu jihat nasos
narxini va sug’orish davridagi ekspluatatsion xarajatlarni kamaytirishga imkoniyat
yaratadi.
Xulosa
Yer qishloq xo’jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasidir. Chunki qishloq
xo’jaligida ishlab chiqarish bevosida yerda amalga oshadi. Yer resurslaridan yil
davomida to’liq va samarali foydalanish tarmoqda amalga oshirilayotgan
islohotlarning asosiy yo’nalishlaridan biridir. Yer resurslaridan to’liq va samarali
foydalanganlik darajasini ma’lum bir ko’rsatkichlar tizimi yordamida tahlil etish
lozim.
Kelajakda yer resurslaridan foydalanish darajasini hamda iqtisodiy
samaradorligini oshirish uchun tuproq unumdorligini, sug’orish tizimini
yaxshilashga qaratilgan barcha tadbirlar o’z vaqtida, sifatli bajarilishini ta’minlash
zarur. Mamlakat miqyosida yer monitoringi va kadastri talab darajasida amalga
oshirilishini ta’minlash kerak.
Innovatsiyaviy faoliyat, ishlab chiqarish va inson hayotiy faoliyatining boshqa
sohalari ehtiyojlarini qondirishning muhim omillaridan biri hisoblangan holda, u
foydalaniladigan mahsulotlarning sifat o’zgarishlari, faoliyat vositalari va
uslublarini yangilash yo’li bilan amalga oshiriladi. Ammo sifat o’zgarishlari
faqatgina fundamental bilimlar asosida mumkin bo’lib, ular texnik bosqichdan
ishlab chiqarish sohasiga o’tgan holda, unda progressiv o’zgarishlarni keltirib
chaqaradi.
Innovatsion jarayonlar fan-texnika taraqqiyotini boshkarish jarayonlarini va
ilmiy-texnik yutuqlarni ishlab chaqarishga joriy etishning asosiy jihatlarini qamrab
oladi. Innovatsiya - mavjud tizimlar rivojlanishini boshqarish jarayoni bo’lib, unda
innovatsiyaviy mahsulot amaliy qo’llaniligi bosqichigacha olib kelinadi va bozor
muvaffakiyatini ta’minlaydi.
63

Hozirgi kunda, global miqyosda inson faoliyatining deyarli barcha sohalarida
raqamli texnologiyalardan foydalanish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
O’zbekiston Respublikasi ham qishloq xo’jaligini raqamlashtirish va innovatsion
yondashuvlar asosida rivojlantirishga katta e’tibor beradi. Bu kontekstda,
agrosanoat sohasida raqamli texnologiyalar va platformalar orqali qishloq
xo’jaligini raqamli transformatsiya qilish bo’yicha amaliyotlarni rivojlantirish
birinchi navbatda tashkil etilmoqda. Bu rivojlanish jarayonida, qishloq xo’jaligi
ekinlarini va suv manbalarini samarali ishlatish uchun raqamli
texnologiyalardan, intensiv bog’larni o’rnatishda avtomatlashtirilgan
texnologiyalardan, issiqxona xo’jaliklarida avtomatlashtirilgan,
kompyuterlashtirilgan intellektual texnologiyalardan, chorvachilik va
parrandachilik sohasida robotlashtirilgan, avtomatlashtirilgan va
kompyuterlashtirilgan texnologiyalardan, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash
va qayta ishlash jarayonlariga, logistika va sotish markazlarida raqamli
texnologiyalarning joriy etilishiga qo’llanish qilinadi.
XVI asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o zgarishlar bir qanchaʻ
aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan
uyg onish davri g oyalari ta sirida sxolastika an analarini parchalab,
ʻ ʻ ʼ ʼ
amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy
faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bo ldi. Suv
ʻ tegirmonlarining
rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qo llanishi ba zi mexanik
ʻ ʼ
jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak g ildiragi,
ʻ ʼ
charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish ta limotlari yaratildi. Fan
bilan texnika yaqinlashuvining 2-bosqichi mashina ishlab chiqarishning XVIII asr
oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bog liq bo lib, bunda fan bilan texnika bir-
ʻ ʻ
birining jadal rivojlanishiga ta sir ko rsatdi. Bu davrda ilmiy
ʼ ʻ
tadqiqot faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga da vat etuvchi
ʼ
fanning maxsus bo g inlari paydo bo ldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar va hokazo. Fan-texnika
taraqqiyotining 3-bosqichi fan-texnika inqilobi bilan bog liq. Uning ta sirida
ʻ ʼ
64

texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengayadi. Texnik masalalarni hal
qilishda biologlar, fiziologlar, psixologlar, mantiqshunoslar ishtirok etadi. Ma
lumki, har qanday holatda ham ilmiy-texnika taraqqiyotining bosib o tgan ʼ ʻ
tarixiy asoslari bor. Bunga yaqin kelajakka bir nazar solaylik. XX asrning o
rtalariga kelib fanning ijtimoiy hayotdagi roli mislsiz darajada oshdi. Fanlar
ʻ
taraqqiyotidagi inqiloblarning xarakteri o zgardi, ya ni ilm sohasidagi inqiloblar
ʻ ʼ
texnika sohasidagi axborotlar bilan uyg unlashib ketdi va ilmiy-texnika inqilobi
ʻ
yuzaga keldi, shuningdek ijtimoiy fanlar yo nalishlari, iqtisod va ishlab
ʻ
chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq
ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita ta sir qiladi. Fanning texnikaga nisbatan
ʼ
yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo ladi, fan texnikani uzluksiz
ʻ
inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. O z navbatida, texnika ham fan
ʻ ʼ
taraqqiyotiga ijobiy ta sir ko rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qo
ʻ ʻ
yadi. Hozirgi zamon fan texnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat
bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xo jaligi, transport, aloqa,
ʻ ʼ
tibbiyot, ta lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.
Davlatning, aholining hamda tashqi bozorning talablarini sifatli qishloq
xo’jalik mahsulotlari bilan qondirish uchun ularni yetishtirishni ko’paytirish
ob’ektiv zaruriyat hisoblanmoqda. Buning uchun talab etilgan miqdordagi
mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun turli xildagi resurslar mavjud bo’lishi kerak.
Masalan, yer, suv, bino, inshootlar, mashinalar, traktorlar, o’rmon, bog’lar, chorva
hayvonlari, tabiiy resurslar (yog’in miqdori, harorat) kimyoviy vositalar,
mablag’lar, mehnat resurslari.
Mamlakatimizda qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish, ayniqsa, eksportbop
ishlab chiqarishni tashkil etish bo’yicha muhim tarmoq chora-tadbirlari amalga
oshirildi. Natijada qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish va eksport qilish
hajmi sezilarli darajada oshdi. Biroq jahon bozorida mevasabzavot mahsulotlari
savdosidagi respublika ulushi bir foizga ham yetmayotgani bu soha uzoq yillardan
beri e’tibordan chetda qolganidan dalolat beradi.

65

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari
I.1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: “O’zbekiston”, 2021 y. 46 bet.
I.2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi O’RQ-637-sonli
Qonuni. 23.09.2020.
II. Asosiy adabiyotlar
II.1 Abdug’aniyev A.A., Abdug’aniyev A.A. Qishloq xojaligi iqdisodiyoti.
Darslik. - T: “Adib Nashriyoti”, 2011. – 400 b.
II.2 David L. Debertin. Agricultural Production Economics Textbook. 2nd ed.
Published by McMillan. University of Kentucky, USA. 2012.
Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A., Dehqonova N.S., Ahmedova V. Qishloq
xo’jaligi iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. –T.: TDAU, 2015. 174 b.
II.3 Samatov G’.A, Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi
iqtisodiyoti va menejmenti. Darslik. –T.: “Cho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa
ijodiy uyi, 2012. -320 b.
II.4 Umurzoqov O’.P, Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.. Qishloq
xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti. Oquv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-Moliya”,
2008. -264 b.
II.5 Murtazayev O, Ahrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik.
–T.: “ILM ZIYO”, 2017. -415 b
II.6 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 23-oktyabrdagi
“O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 –
yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmoni.
II.7 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “Qishloq
xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora tadbirlari
to’g’risida”gi PF-5742 son Farmoni
II.8 T.Xasanov “Qishloq xo’jaligida cheklangan resurslardan foydalanish
samaradorligini oshirishni takomillashtirish” mavzusidagi ilmiy ishi.T.2019
II.9 CH.P.Xo’jageldiyev “Sug’oriladigan qishloq xo’jaligi yerlarining
unumdorligini oshirishni rag’batlantirish” mavzusidagi ilmiy ishi.T.2022
II.10 Babajanov B.,Tojiyev T.Z “Yer resurslarini boshqarish tizimining mavjud
holati va uni takomillashtirish” T.2022
II.11 O zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligiʻ
axborotnomasi. O zbekiston qishloq xo jaligi 2018-2021. Toshkent – 2022.
ʻ ʻ
www.stat.uz.
67

Internet saytlari
1. www.gov.uz –O’zbekiston Respublikasi Davlat hukumati portali
2. www.press-service.uz –O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot
xizmati rasmiy sayti
3. www.mf.uz –O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy axborot
sayti
4. www.edu.uz/uz - O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligining rasmiy axborot sayti
5. www.mininnovation.uz- O’zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish
vazirligining rasmiy axborot sayti
6. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasining
rasmiy sayti
7. www.lex.uz– O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
68

Qishloq xo‘jaligida yer-suv munosabatlari va ularni takomillashtirish yo‘llari.

Sotib olish