Qizdirilmaydigan kameralarda sekinlik bilan boruvchi kokslash jarayonini avtomatlashtirish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	300000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Qizdirilmaydigan kameralarda sekinlik bilan boruvchi kokslash jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI”
FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
“ QIZDIRILMAYDIGAN KAMERALARDA SEKINLIK BILAN
BORUVCHI KOKSLASH JARAYONINI AVTOMATLASHTIRISH ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri : dots. Boboyorov R. O.
Malakaviy bitiruv ishining
raxbari: Artiqov L. F.
Malakaviy bitiruv i shini
bajardi: O‘rolov B.F.
TOSHKENT – 202 4
2

MUNDARIJA
1 Kirish...........................................................................................
2 Texnologik jarayon tavsifi................................................. ......
3 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funktsional chizmasi va bayoni
4 Avtomatlashtirishning buyurtma spetsifikatsiyasi
5 Prinsipial boshqarish va signallash tizimlari larini
loyi h ala sh............................ ...
6 Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.......................... ......
7 Avtomatik rostlash h isobi...................................... ........
8 Boshqarish uchun arxitekturasi bayoni........................... .......
9 Texnik – iqtisodiy xisob qismi.................................. ............
1
0 Hayot faoliyat xavfsizligi ................................................... .. .
1
1 Xulosa....................................... .................................................
1
2 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati................................................
3

KIRISH
Neft sanoati — og ir sanoat sohasi. Neft va gaz konlarini qidirish, konʻ
quduqlari qazish, neft va neft bilan aralash chiqadigan gazni qazib olish, neft
gazini qayta ishlash, neftni quvurlar orqali jo natishni o z ichiga oladi. Neft
ʻ ʻ
sanoati neft quduqlarini mexanik usulda qazishga o tilgan davrdan (AQSH,
ʻ
1859) rivojlana boshladi, deb hisoblanadi. Rossiyada 1-neft qudug i Kubanda
ʻ
1864-yilda qazilgan. Neft sanoati Kanadada 1862-yildan, Venesuelada 1917-
yildan, Eronda 1908-yildan paydo bo lgan.
ʻ
O zbekistonda dastlabki neft koni 1904-yilda ochilgan (Fargona
ʻ
vodiysidagi Chimyon neft konida 278 m chuqurlikdan sutkasiga 130 t neft
olingan). O sha yili Vannovsk (hozirgi Oltiariq) temir yo l stansiyasida neftni
ʻ ʻ
kayta ishlash zavodi ishga tushirildi. O zbekistonda neft sanoatining paydo
ʻ
bo lishi shu sanadan boshlanadi. Keyinroq Fargona botig ida Yorqo ton, Selroxs
ʻ ʻ ʻ
konlari ham ochildi, Chimyon-Vannovsk neft quvuri qurildi, neftni qayta ishlash
zavodi kengaytiriddi. Shu davrda rus va chet el kapitali neft qazib olish, uni
qayta ishlash, neft mahsulotlarini sotishni to la o z nazoratiga oldi. "Santo" —
ʻ ʻ
O rta Osiyo neft savdosi shirkati tashkil etildi. 1913-yilda jami 13 ming t neft
ʻ
qazib olindi. Oktabr to ntarishidan keyin neft konlari va neftni qayta ishlash
ʻ
korxonalari natsionalizatsiya qilinib, neft konlarini izlash, ishga tushirish ham
sho rolar hokimiyati ix-tiyoriga o tkaziddi. O zbekistonga boshqa
ʻ ʻ ʻ
respublikalardan, ayniqsa, Rossiyadan ko plab mutaxassislar kela boshladi.
ʻ
Qo qon shahrida "O zbekneft" (1924), Termiz shahrida "Termizneft" (1936)
ʻ ʻ
trestlari tashkil qilindi. Qo qon neft texnikumi (1935) ochildi. Urushgacha
ʻ
bo lgan davrda Surxondaryo viloyatida ham neft konlari ochildi va ishga
ʻ
tushirildi (1935; Uchqizil, Xavdag). 1940-yilda mamlakatda neft olinadigan
konlar soni 11 taga yetkazildi.
1941—45 yillarda yangi neft konlari (Farg ona vodiysida Janubiy
ʻ
Olamushuk, Polvontosh, Andijon) ochildi va tez fursatda ishga tushirildi.
Oltiariq zavodi kengaytirildi. O sha davrda respublikada neft sanoatining
ʻ
4

infratuzilmasi ham vujudga keldi. 1941-yilda 196 ming t, 1945-yilda 478 ming t
neft qazib olindi, 50-yillardan neft konlarida telemexanizatsiya vositalari
qo llanildi, turbinali burg ilash joriy qilina boshladi. 1959-yilda Farg onaʻ ʻ ʻ
vodiysi va Surxondaryo viloyatidagi 9 neft konining o zidan 1460 ming t dan
ʻ
ziyod neft olindi. Usha davrda Buxoro-Xiva hududlarida topilgan neft konlari
ishga tushirildi, ularning negizida neft va gaz qazib olish boshqarmasi tashkil
etiddi. 70-yillar boshidan ayrim neft konlaridagi zaxiralarning tugashi natijasida
neft qazib olish kamaydi. Yangi neft konlarini topish uchun chuqur quduqlar
qazish o zlashtirildi. Voruxda 5200 m, G umxonada 5670 m, Chust-Popda 5805
ʻ ʻ
m, Mingbuloqda 6006 m o ta chu kur neft quduqlari burg ilandi.
ʻ ʻ
1985-yilda Buxoro-Xiva provinsiyasida yaxshi tarkibli, neft-gaz kondensatli
Ko kdumaloq koni ochildi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi mustakillikka erishganidan so ng Neft sanoatini
ʻ ʻ
rivojlantirish masalasi muhim ishga aylandi. 1992-yil 23-dekabrda neft va gaz
sanoati hamda u bilan bog liq barcha korxona, tashkilot, muassasalar yagona
ʻ
boshqaruvga birlashtirilib, "O zbekneftgaz" milliy korporatsiyam tashkil etildi.
ʻ
1993-yil Farg ona botig ining o ta chuqur qatlamlaridan (Mingbuloq
ʻ ʻ ʻ
tuzilmasidan) neft otilib chiqdi (qidiruv burg ilash ishlari davom etmoqda).
ʻ
Respublika neft sanoati xalq xo jaligining neftga bo lgan talabini to liq
ʻ ʻ ʻ
qondirish imkoniyatlariga ega. Ayniqsa, Ko kdumaloq koni jadal sur atlar bilan
ʻ ʼ
ishga tushirildi. 1995-yilda O zbekistonda 7 mln. t ga yaqin neft va kondensat
ʻ
qazib olindi. 1991—2003-yillarda O zbekistonda neft va gaz kondensatini olish
ʻ
2,8-marta oshdi (1990-yilda 2,81 mln. t; 1997-yilda 7,9 mln. t) va 1995-yilda
neft importini tugatib, respublikaning neft mustaqilligini ta minlashga imkon
ʼ
yaratdi. 2001-yilning yanvariga kelib O zbekistonda 59 kondan neft olindi, 17 ta
ʻ
kon ishlatishga tayyorlangan va konservatsiyada. 13 ta kon qidiruv holatida.
Neft qazib olish va konlarni izlab-tekshirish bo yicha O zbekiston — Malayziya
ʻ ʻ
qo shma korxonasi (O z-Maloyl) (1994) tashkil etildi. O zbekiston neft
ʻ ʻ ʻ
mustaqilligiga erishgach, chetdan neft va neft mahsulotlari tashib keltirishga
zarurat qolmadi. 2000-yilda O zbekiston Neft sanoatida gaz kondensata bilan
ʻ
birga 7,53 mln. t neft qazib olindi.
Neft-kimyo sanoatining rivojlanishi tufayli hozirgi zamon iqtisodiyotida
neftning ahamiyati ortib bormoqda. Jahonda Neft sanoati AQSH, Rossiya,
Buyuk Britaniya, Saudiya Arabistoni, Eron, Quvayt, Venesuela, Xitoy va
boshqa mamlakatlarda rivojlangan .
5

2. TEXNOLOGIK JARAYON TAVSIFI
Kokslash — qazib olinadigan yoqilg ilar (toshko mir va neftni qaytaʻ ʻ
ishlashdan qolgan og ir mahsulotlar)ni havosiz muhitda pechda 950—1050°
ʻ
temperaturagacha qizdirib koks va kimyoviy xom ashyo hisoblangan
qo shimcha suyuq mahsulotlar olish uchun kimyoviy qayta ishlash. Davriy va
ʻ
uzluksiz turlari bor. Davriy kokslash keng tarqalgan. Toshko mirdan koks olish
ʻ
uchun dastlabki xom ashyo sifatida boyitilgan, maydalangan va bir-biriga
aralashtirilgan ko mirdan foydalaniladi. Ko mir 250° temperaturagacha
ʻ ʻ
qizdirilganda undagi nam bug lanadi, gazsimon mahsulotlar (uglerod oksidlari)
ʻ
ajralib chiqadi, 300—450° temperaturagacha qizdirilganda qatronsimon modda
ajralib chiqadi, ko mir yumshoq massa holiga keladi. Bu massa 500—550°
ʻ
temperaturada qattiqlashadi va g ovak mahsulot — chala koks hosil bo ladi,
ʻ ʻ
750° temperaturagacha qizdirilganda chala koks zichlashadi (undan, asosan,
vodorod ajralib chiqadi) va yoriladi, 750° dan yuqori temperaturada chala koks
koksga aylanadi. Kokslash jarayoni 13-18 soat davom etadi. Kokslash
jarayonida koksdan tashkari koks gazi va sintetik materiallar, lok-bo yoq va
ʻ
boshqa materiallar, kimyoviy mahsulotlar (toshko mir qatroni, benzol va
ʻ
boshqalar) olinadi. Neftni qayta ishlashdan hosil bo lgan og ir mahsulotlarni
ʻ ʻ
kokslashda metall kublar yoki maxsus pechlarda kokslab neft kokslari olinadi.
Elektrodli kuydirilgan koks kuydirilgan toshko mirni (toshko mir qatronini
ʻ ʻ
haydashdan krlgan qoldiqni) ichiga dinas g ishti terilgan pechlarda k
ʻ okslas yo li ʻ
bilan olinadi.
Kokslash uchun qizdirilganda bir-biriga yopishib mustahkam g‘ovak
metallurgiya koksi hosil qilinadigan ko‘mirdan foydalaniladi. Odatda sanoatda
xom ashyo bazasini kengaytirish m aqsadida, kokslanadigan k o ‘m ir va
ko‘miming boshqa turlaridan aralashtiigan holda kokslash shixtasi tayyorlanadi.
Koks. kokslashning eng asosiy mahsuloti hisoblanadi. Koksning asosiy
iste’molchilari bu qora va rangli metal lurgiyadir (umumiy koks miqdorining
85% ga yaqini). Undan tashqari kimyo sanoatida, issiqlik olish manbayi sifatida,
6

reaksiya jarayonlarida qaytaruvchi sifatida, shixta tarkibida massani, gaz
o‘tkazish xossasini oshirish maqsadida keng qo'llaniladi. Koks, bu g‘ovak
modda bo‘lib, 96,5—97,5 % ugleroddan iborat, mexanik mustahkam yuqori
yonish energiyasiga ega (32000 kJ/kg). Kokslash smolasi bu koks gazlari
sovitilganda kondensatlanadigan yopishqoq, qora rangli suyuqlik. U tarkibida
10000 ga yaqin individual kimyoviy modda ushlaydi. Shundan 300 dan
ortiqrog‘ini ajratib olishga muvaffaq bo'lingan. Ammo u moddalarning
ko'pchiligi smolaning 1% dan kamrog‘ini tashkil etadi. Smolani qayta ishlab
olinadigan eng m uhim birikmalarga kondensirlangan halqali aromatik
birikmalari: naftalin va uning hosilalari, fenantren, antrasen, karbazol. Undan
tashqari fenol, piridin, uning gomologlari, krezollar, yengil aromatik
uglevodorodlar va boshqalar kiradi. Xom benzol bu to ‘g‘ri koks gazlaridan
toshko‘m ir moyiga yuttirib ajratib olingan yengil arom atik, t o ‘yinm agan va
boshqa uglevodorodlar aralashmasidir. Xom benzoldagi moddalar
rektifikatsiyalash va tozalash yo‘li bilan toza va texnik aromatik uglevodorodlar:
benzol, toluol, ksilollar, kumaron, solventlar (benzol hosilalarining aralashmasi)
va boshqalar ajratib olinadi. Kokslash jarayoni bu qattiq va bug1-gaz fazalar
ishtirokidagi boruvchi ko‘p bosqichli geterogen jarayondir. Ko‘mir shixtasi
yopiq reaktorda (kokslash pech kameralarida) qizdirilganda kokslash jarayoni
qurish (100° С gacha), plastik holatga o ‘tish (400—500° C), yarimkokslash
(500—650° C) va koks hosil b o iish (650—1100” C) kabi bir necha
bosqichlarda boradi. Kokslash pechi — kokslash kam erasidan, qizdiruvchi
devordan (yoqiladigan gazni yoqish va yonishdan hosil bo‘lgan gazlarni —
aylanm a 250 gazlarni o ‘tkazuvchi kam eralar oraligiga o ‘rnatilgan devor) va
chiqib ketuvchi issiq tutash gazlar haroratidan foydalanish imkonini beruvchi
regeneratorlardan iborat bo‘lgan murakkab agregatdir. Kokslash pechlari bir
necha batareyalardan tashkil topgan b o iib , batareyalardan bloklar tuziladi. Har
bir kokslash batareyasi parallel ishlovchi 61—79 ta kameralardan tashkil topgan
bo‘ladi. Batareyalarga bir qancha mexanizmlar xizmat ko‘rsatadi, ular ko‘mirni
7

kameraga soluvchi vagonlar, koksni itarib to ‘kuvchilar, koks kam era devorini
oluvchi m ashinalar, elektrovozlar bilan yuruvchi koksni o ‘chiruvchi vagonlar
va boshqalar. Kokslash pechning kamerasi bilvosita qizdirish reaktori b o iib ,
unda issiqlik kokslanuvchi toshko‘mirga bevosita em as, balki bilvosita (ya’ni
gazning yonishidan hosil b o ig a n issiqlik devorni qizdiradi, so ‘ngra devorning
issiqligi bilan kameradagi kokslanadigan toshko‘m ir qiziydi) ta ’sir etadi.
Reaktor to ‘rtburchak shaklda bo‘lib , unda o‘tga chidamli gishtdan (dinas)
qilinadigan ikkita ostki va gum bazli (ustki) qizdirgich devorlar o‘m atilgan b o
iad i. Batareyalarning unum dorligi uning kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi
zamon pechlarida kameraning balandligi 5—6 m, uzunligi esa 14— 15 m, eni
odatda qizdirgich devorlarning issiqlikni o'tkazish tezligiga bog'liq bo'lib, 0,5—
0,45 m ni tashkil etadi. Kokslash batareyasining sxemasi 1-rasm da berilgan.
1-rasm. Kokslash betareyasi
a) 1-devor orasidagi qizdiruvchi devor bo`yicha kesimi b) kameraning ko`ndalang kesimi. 1-kameralar; 2-
ko`mir solish uchun tuynuklar; 3-gazlarni chiqarib yuboruvchi mo`ri 4-koks itargich 5- regeneratorlar; 6-
qizdruvchi devor orasidagi devor
Yoqiladigan gaz (dom na yoki tozalagan koks gazlari) qizdiruvchi devorlar
oralig‘ida yoqiladi (qizdiruvchi devorlar orasidagi 740—850 m m qalinlikda
bo'lgan gorizontal kanal), alanganing bir tekisda taqsim lanishi uchun devorlar
vertikal holda bir necha to'siqlar bilan to'silib bir qancha tik kanalchalarga
8

ajratilgan. Kamerani qizdirgach issiq gazlar regeneratorlar orqali o'tib, o ‘z
issiqligi bilan uni qizdirib, so'ngra pechdan chiqadi. R egen erato rlard a akkum
ulatsiyalangan issiqlik pechga kiritiladigan yoqiladigan gaz va havoni qizdirish
uchun foydalaniladi. K o'm irni yetarli haroratgacha (1000—1100° C) qizdirish
uchun yoqilg'i gazining yongandagi harorati 1400° С dan kam bo'lm asligi
kerak. Kokslash jarayoni 12—14 soat davom etadi.
Kokslash batareyasining har bir kamerasi davriy, am m o, butun bir
batareya esa uzluksiz ishlaydi, ya’ni bir kam eraga toshko'm ir (shixta)
solinayotgan bo'lsa, ikkinchisi ishlab turgan bo'ladi, uchinchisidan esa koks
olinayotgan bo'ladi.
Kokslash tugagach kameraning oldingi va orqa eshigi maxsus mexanizm
yordam ida olinadi va koksni itarib to'kuvchi m exanizm yordam ida koks
vagonga to'kiladi, vagon uchiruvchi m inora ostiga boradi va u yerda cho'g'
holdagi koks suv solib uchiriladi, tez sovitilgach koks yorilib m ayda-m ayda
koks bo'Iakchalariga ajralib ketadi. H o'l usulda koksni sovitilganda 50% issiqlik
yo'qotiladi. Keyingi yillarda koksni quruq usulda o'chirish (sovitish) keng
tarqalm oqda. U nda azot gazi (inert) aylanm a gaz sifatida koksni sovitadi va
uning issiqligidan suv bug'i olishda foydalaniladi. Kokslashda hosil bo'ladigan
kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarish to 'g 'ri koks gazlari (kokslashda hosil
bo'lgan uchuvchan birikmalar to'g'ri koks gazlari deyiladi) kokslash kam
erasidan gaz so'ruvchi nasoslar yordam ida so'rib olinadi. U tarkibida 0°C va 0,1
M Ra bosimda 110—130 g /m 3 smola, 42—43 g /m 3 benzol
uglevodorodlarining bug'lari, 8—14 g /m 3 am m iak, 0,5—1,5 g /m 3 vodorod
sulfid va boshqa oltingugurt birikmalar, 10 g /m 3 gacha naftalin, 0,5—1,5 g /m
3 sianli birikmalar, 250—450 g /m 3 suv bug'lari va bir qancha boshqa
(vodorod, m etan, etilen qatori uglevodorodlari, uglerod oksidlari, azot) m
oddalar saqlaydi. Koks gazlarining unum i shixtaga nisbatan olinganda 340—
350 ip 3/ t ni tashkil etadi. K okslashning kim yoviy m ahsulotlari gazning
sovishiga qarab bosqichm a-bosqich ajralib chiqadi. Bu jaray o n kondensatsiya,
9

xem osorbsiya va fizikaviy absorbsiyaga asoslangan. T o'g'ri koks gazlarini
qayta ishlash sxemasi 90-rasmda berilgan. G azning sovushi gaz yig'gichda
boshlanadi, chunki gaz yig'gichlar sovuq sm ola usti suyuqligi (am m iakli suv
deb ataladi) bilan sug‘oriladi. Bunda gaz 600—700° С dan 70—80° С gacha
soviydi.
N atijada sm ola va suv b u g iari intensiv ravishda kondensatlanadi va bir
vaqtning o ‘zida gazdan qattiq zarrachalar (fuslar) ham ajraladi. Suyuq m
ahsulotlar tindirgich 2ga oqib tushadi va qavatlarga ajraladi.
Eng ostiga fuslar cho‘kadi, uning ustida smola to'planadi (sm olaning
zichligi 1,15—1,54 g /sm 3). Smola ustida esa smola usti suyuqligi ajraladi.
So‘ngra gaz suvli sovitgich (3)da 30° С gacha soviydi. Bunday gazdan smola va
suv bug'lari qariyb to ‘liq kondensatlanadi va suvda gaz tarkibidagi am m
iakning bir qismi, am m oniy tuzlari (N H 4SCN, N H 4C1 va boshqalar) H 2S
va N H 3 dan sovitilganda hosil b o ‘luvchi (N H 4)2S ham da C 0 2 va N H 3
dan hosil bo‘luvchi (N H 4)2C Q 3 lar eriydi. Suyuq m ahsulotlar tindirgich
(2)ga oqib tushadi, gaz esa elektrofiltr (4)ga o ‘tadi. U nda gaz tum andan va sm
o la d a n to z a la n ib gaz nasosi (5)ga b o ra d i. N a so s gazni
gazyig‘gichlardan so‘rib oladi ham da harakatini tezlashtiradi.
Smola usti suyuqligiga gazdagi barcha ammiakning 30 foizi erib o ‘tadi
(am m oniy tuzlari tarkibidagi ammiakni ham qo‘shib hisoblaganda), qolgan
qismi olib b o ‘lmasIigi sababli gaz tarkibidagi barcha am m iak 75% li sulfat
kislotasi bilan ushlab olinib (xemosorbsiya) am m oniy sulfat o ‘g ‘itiga
aylantiriladi. Smola o‘ti suyuqligidan ammiakni ajratib olish uchun, suyuqlik
rektifikatsiya m in o rasin in g yuqori qism iga olib b o rilad i (rasm d a
ko'rsatilm agan). M inoraning yuqori qismida qizdirishga chidamsiz, ostki
qismida qizdirishga chidamli ammoniy tuzlari ohakli suv yuborilganligi uchun
quyidagi reaksiya bo'yicha:
2N H 4C l+ C a (0 H )2= C aC l2+2H 20 + 2 N H 3
10

parchalanib, am m iak ajralib chiqadi va qizdirgich 6da qizigan (50—60°C
gacha) gaz bilan qo‘shilib saturator (7)ga kiradi va (N H 4),SO„ ga aylanadi.
Saturatordan sentrifuga yordamida am m oniy sulfat ajratib olish uchun yuqori
haroratda qaynovchi moy (absorbisiyalovchi moy) ishlatiladi. Benzol va
gomologlarning erishini kuchaytirish uchun gaz bevosita ta ’sir etuvchi
sovitgich (8)da suv bilan sovitiladi (suvdan naftalin ajratib olinadi). Gaz
sovitgichda 20°C gacha soviydi. So'ngra gaz yuttirish minoralari (9,10) orqali
o'tkaziladi (m inora ichi yog'och nasadka bilan to ‘lg‘azilgan bo'ladi. M inora
(10) qaram a-qarshi oqim prinsipida sovuq moy bilan sug'oriladi). Xom
benzolning moydagi eritmasi rektifikatsiyalanib, xom benzol yuttiruvchi moy
regeneratsiyalanib ajratib olinadi.
11

Isitilmagan kameralarda sekinlik bilan boruvchi kokslash jarayoni
Jarayonning maqsadi, xom ashyo va mahsulotlar. Isitilmagan kameralarda
sekinlik bilan boruvchi kokslash jarayonining asosiy maqsadi mahsulot sifatida bir
bo'lak neft koksini, shuningdek, yengil va og'ir gaz moylarini, benzin va gazni
ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan. Kokslash uchun xom ashyo sifatida kam
oltingugurtli atmosfera va vakuum qoldiqlari, slanets smolalari, smola qumlaridan
og ir moylar, ko mir smolasi va gilsonit hisoblanadi. Ushbu turdagi xom ashyolarʻ ʻ
shimgichli koks ishlab chiqaradi. Yuqori sifatli igna koksini olish uchun piroliz
qatroni, kreking qoldiqlari va katalitik gaz moylari kabi termal barqarorroq
aromatizatsiyalangan xom ashyolardan foydalaniladi.
Xom ashyo sifatining asosiy ko'rsatkichlari zichlik, Konradsonning kokslash
qobiliyati va oltingugurt tarkibidir. Koks unumi xom ashyoning kokslash
qobiliyati bilan belgilanadi va bu ko'rsatkichga qarab deyarli chiziqli o'zgaradi.
Qoldiq xom ashyoni isitilmaydigan kameralarda kokslashda koks unumi xom
ashyoning kokslash quvvatidan 1,5-1,6 baravar ko'p bo'ladi. Distillat xomashyosini
kokslashda koks unumi xom ashyoning kokslash qobiliyatiga mos kelmaydi,
shuning uchun bunday xom ashyoni hisoblash usuli yordamida moddiy balansni
tuzish mumkin emas.
Koksning asosiy iste'molchisi alyuminiy sanoati bo'lib, u erda koks alyuminiy
rudalaridan alyuminiy eritishda qaytaruvchi (anod massasi) bo'lib xizmat qiladi.
Bundan tashqari, koks xom ashyo sifatida po'lat eritish pechlari uchun grafit
elektrodlarini ishlab chiqarishda, karbidlar (kaltsiy, kremniy) va uglerod disulfidini
olish uchun ishlatiladi.
Koks sifatining asosiy ko'rsatkichlari - haqiqiy zichlik, oltingugurt miqdori,
kul miqdori va mikroyapı. Ignali koks uchun haqiqiy zichlik 2,09 g / sm3 dan past
bo'lmasligi kerak, strukturaviy material sifatida ishlatiladigan KNPS (piroliza
maxsus) koks uchun u 2,04-2,08 g / sm3 oralig'ida.
12

Koks tarkibidagi oltingugurt miqdori kokslashning qoldiq xom ashyosidan
deyarli har doim yuqori bo'ladi. Kam oltingugurtli moylar qoldiqlaridan, qoida
tariqasida, 1,5% gacha (og'.) oltingugurtni o'z ichiga olgan kam oltingugurtli koks
olinadi; Oltingugurt qoldiqlaridan koks odatda 2,0-4,5% (og'.) oltingugurt, yuqori
oltingugurtli qoldiqlardan esa 4,0% dan (og'.) ko'p bo'ladi.
Koks tarkibidagi kul miqdori ko'p jihatdan distillashdan oldin neftni
tuzsizlantirish chuqurligiga bog'liq.
Texnologik sxema
Qurilma yiliga 600 ming tonna quvvatga ega bo‘lib, u to‘rtta koks
kamerasidan iborat reaktor bloki, ikkita quvurli isitish pechlari, fraksiyalash bloki va
issiqlikni qayta tiklash va mahsulotni sovutish tizimidan iborat.
Xom ashyo - smola yoki krengking qoldig'i (yoki ikkalasining aralashmasi) -
nasos 1 tomonidan ikkita parallel oqimda TP1 va TP2 pechlarning o'choqlari va ship
ekranlari quvurlariga yetkazib beriladi va u yerda 350-380 ° C gacha isitiladi.
Xomashyo sarfi SITRANS F 5100 markali sarf o`lchagich yordamida, sath
SITRANS LVL100 sath o`lchagich orqali 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK63-
R-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali
magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali tarkibida ammiakni
saqlovchi gazlar sarfini rostlaydi . H arorat SITRANS TF2 markali raqamli despleyli
termometr yordamida nazorat qilinadi .
350-380 ° C gacha qizdrilgan xomashyo KK001, KK02, KK003, KK004
kokslash kameralariga uzatiladi. KK001-KK004 kameralardagi sath qiymati
SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori
yordamida kontrollerga uzatiladi. 3RT20351NF34 markali magnitli yuritgich
yordamida klapinni ochib yopish orqali tarkibida ammiakni saqlovchi gazlar sarfini
rostlaydi.
13

Koklash natijasida hosil bulgan mahsulot sathi Vibratsiyali sath signalizatori
SITRANS LVL100 sath signalizatori yordamida nazrat qilinadi, Sirius
3RT20351NF34 markali magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali
koklash kamerasidagi dastlabki xomashyo sathi rostlanadi.
Kokslash kamerasidagi harorat qiymati SITRANS TF2 termoetri yordamida
nazorat qilib boriladi. Rektifikatsiya kolonnasiga uzatiladigan xomashyo bosimi,
SITRANS p DS III manometri yordamida nazorat qilib boriladi. Sirius
3RT20351NF34 markali magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali
koklash kamerasidan rektifikatsiya kolonnasiga o`tayotgan fazaning bosimi
rostlanadi. Rektifikatsion kalonnada xom ashyo gazlar va bug'larning ko'tarilgan
oqimiga to'g'ri keladi va aloqa natijasida bug'larning og'ir fraktsiyalari
kondensatsiyalanadi va xom ashyo bilan aralashadi. Rektifikatsion kalonnasining
yuqori qismidan bosim SITRANS p DS III (7mf403x ) manometr va harorat raqamli
despleyli termometr SITRANS TF2) yordamida nazorat qilib boriladi. Shunday
qilib, ustunning pastki qismida odatda ikkilamchi xom ashyo deb ataladigan
xomashyo va qayta ishlash aralashmasi hosil bo'ladi. Agar xom ashyoda engil
fraktsiyalar bo'lsa, u holda yuqori haroratli bug'lar bilan aloqa qilish natijasida ular
bug'lanadi va 9-ustunning yuqori qismiga o'tadi. Og`ir fraksiyalar esa, TP1 va TP2
pechlarig a qayta ishlash uchun beriladi.
Rektifikatsiya kolonnasida ajratib olingan beqaror galar va benzin sovitish qurilmasi
SA ga yuboriladi sovitgichidan chiqishida gi harorat ustidan nazorat TI-31009 asbobi
k o‘ rsa t kichi bo‘yicha olib boriladi. FI-31001) asbobi uchun sarfning yuqori «N» va
quyi «L» qiymatlarida ogohlantiruvchi signal berish ko‘zda tutilgan .
Suv ajratgichdagi idishidagi sath LG-31004 sath o‘lchagich bilan joyida
kuzatiladi. Idishdagi suyuqlik sathi ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga
ega LIC-31003 nazoratchi yordamida rostlanadi. Rostlash LV-31003 klapani bilan
bajariladi.
Issiqlik almashtirtigichdan, suv achratgichlarda yakuniy mahsulotining tarkibi
«pH-202» markali analizator qurilmasida tahlil qilinadi.
14

Mahsulotlarni keying bosqichga yetkazib berish uchun markazdan qochma
nasosdan foydalanamiz.Uning boshqaruvi «N» va «L» signal iga ega FIC-31003
nazoratchi tomonidan FV-31003klapani orqali rostlanadi .
Yiliga 1,5 million tonna xomashyo ishlab chiqarish quvvatiga ega sekinlik
bilan boruvchi kokslash qurilmasi tavsiflanganga o'xshaydi, lekin u oltita koks
kamerasi va uchta quvurli pech bilan jihozlangan, ularning har biri ikkita
kameraga xizmat qiladi; kameraning diametri 7 m, balandligi 30 m.
2- rasm . Qizitilmaydigan kameralarda sekinlik bilan kokslash jarayonini olib
boruvchi qurilmaning texnologik sxemasi
1,6,12-15- nasoslar ; 2,3- trubali pechlar ; 4- qabul qilgich ; 5,5`- sekinlashtirilgan koks kamerlari ;
7- to ` rt yurishli kranlar ; 8,19,21- havo bilan sovitish apparatlari ; 9- rektifikatsion kalonna ; 10,11-
bug ` latish kalonnalari ; 16- sovitgich ; 17- suv ajratgich ; 18,20- issiqlik almashtirgichar
15

TEXNOLOGIK JARAYONNING FUNKSIONAL SXEMASI TAVSIFI
Qurilma yiliga 600 ming tonna quvvatga ega bo‘lib, u to‘rtta koks
kamerasidan iborat reaktor bloki, ikkita quvurli isitish pechlari, fraksiyalash bloki va
issiqlikni qayta tiklash va mahsulotni sovutish tizimidan iborat.
Xom ashyo - smola yoki krengking qoldig'i (yoki ikkalasining aralashmasi) -
nasos 1 tomonidan ikkita parallel oqimda TP1 va TP2 pechlarning o'choqlari va ship
ekranlari quvurlariga yetkazib beriladi va u yerda 350-380 ° C gacha isitiladi.
Xomashyo sarfi SITRANS F 5100 markali (poz. 1-1) sarf o`lchagich yordamida, sath
SITRANS LVL100 (2-1) sath o`lchagich orqali 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida
PLK63-R-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34
markali (poz.1-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali
tarkibida ammiakni saqlovchi gazlar sarfini rostlaydi . H arorat SITRANS TF2
markali raqamli despleyli termometr (poz. 2-1) yordamida nazorat qilinadi .
350-380 ° C gacha qizdrilgan xomashyo KK001, KK02, KK003, KK004
kokslash kameralariga uzatiladi. KK001-KK004 kameralardagi sath qiymati
SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori
(poz. 4-1 ) yordamida kontrollerga uzatiladi. 3RT20351NF34 markali (poz.4-2)
magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali tarkibida ammiakni
saqlovchi gazlar sarfini rostlaydi.
Koklash natijasida hosil bulgan mahsulot sathi Vibratsiyali sath signalizatori
SITRANS LVL100 (poz.5-1) sath signalizatori yordamida nazrat qilinadi, Sirius
3RT20351NF34 markali (poz.5-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib
yopish orqali koklash kamerasidagi dastlabki xomashyo sathi rostlanadi.
Kokslash kamerasidagi harorat qiymati SITRANS TF2 (poz. 6-1 ) termoetri
yordamida nazorat qilib boriladi. Rektifikatsiya kolonnasiga uzatiladigan xomashyo
bosimi, SITRANS p DS III (poz. 7-1 ) manometri yordamida nazorat qilib boriladi.
Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.7-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib
16

yopish orqali koklash kamerasidan rektifikatsiya kolonnasiga o`tayotgan fazaning
bosimi rostlanadi. Rektifikatsion kalonnada xom ashyo gazlar va bug'larning
ko'tarilgan oqimiga to'g'ri keladi va aloqa natijasida bug'larning og'ir fraktsiyalari
kondensatsiyalanadi va xom ashyo bilan aralashadi. Rektifikatsion kalonnasining yuqori
qismidan bosim SITRANS p DS III (7mf403x ) (poz 9-1) manometr va harorat raqamli
despleyli termometr SITRANS TF2(poz.8-1 ) yordamida nazorat qilib boriladi. Shunday qilib,
ustunning pastki qismida odatda ikkilamchi xom ashyo deb ataladigan xomashyo va
qayta ishlash aralashmasi hosil bo'ladi. Agar xom ashyoda engil fraktsiyalar bo'lsa, u
holda yuqori haroratli bug'lar bilan aloqa qilish natijasida ular bug'lanadi va 9-ustunning
yuqori qismiga o'tadi. Og`ir fraksiyalar esa, TP1 va TP2 pechlarig a qayta ishlash uchun
beriladi.
Rektifikatsiya kolonnasida ajratib olingan beqaror galar va benzin sovitish qurilmasi SA
ga yuboriladi sovitgichidan chiqishida gi harorat ustidan nazorat TI-31009 asbobi
k o‘ rsa t kichi bo‘yicha olib boriladi. FI-31001(13-1) asbobi uchun sarfning yuqori «N»
va quyi «L» qiymatlarida ogohlantiruvchi signal berish ko‘zda tutilgan .
Suv ajratgichdagi idishidagi sath LG-31004 sath o‘lchagich bilan joyida
kuzatiladi. Idishdagi suyuqlik sathi ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga
ega LIC-31003 nazoratchi yordamida rostlanadi. Rostlash LV-31003 klapani bilan
bajariladi.
Issiqlik almashtirtigichdan, suv achratgichlarda yakuniy mahsulotining tarkibi
«pH-202» markali (16-1; 17-1;18-1) analizator qurilmasida tahlil qilinadi.
Mahsulotlarni keying bosqichga yetkazib berish uchun markazdan qochma
nasosdan foydalanamiz.Uning boshqaruvi «N» va «L» signal iga ega FIC-31003
nazoratchi tomonidan FV-31003(15-1; 16-1; 17-2) klapani orqali rostlanadi .
17

Avtomatlashtirish vositalarning buyurtma s petsifikatsiyasi
№ poz O‘ zgaruvchi
parametrlar O‘ zgaruvchi
parametrlar
xarakteris
tikasi O‘ rnatish
joyi O‘ lchovchi asbob nomi va
xarakteristikasi Tipi so
ni Tayyorlov
zavodi Izox
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 -1
FE sarfni
nazorat qilish -II- Joyida elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik
sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish
signali
4-20mA SITRANS
F 5100 1 Siemens
2-1
LT Sathni nazorat
qilish -II- Joyida Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi
bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V,
ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 1 Siemens
2 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
3 -1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash
diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
4-1
LT Sathni nazorat
qilish -II- Joyida Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi
bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V,
ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 1 Siemens
19

4 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
5-1
LT Sathni nazorat
qilish -II- Joyida Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi
bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V,
ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 1 Siemens
5 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
6-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash
diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
7-1
PI bosimni
nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-
700 bar SITRANS p
DS III
(7mf403x) 1 Siemens
7 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
20

8-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash
diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
9-1
LT Sathni rostlash -II- Joyida Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi
bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V,
ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 1 Siemens
9 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
10-1
LT Sathni nazorat
qilish -II- Joyida Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi
bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V,
ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 1 Siemens
10 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
11-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash
diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
12-1
PI bosimni
nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali
4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-
700 bar SITRANS p
DS III
(7mf403x) 1 Siemens
21

13-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash
diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
13 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
14-1
LT Sathni nazorat
qilish -II- Joyida Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi
bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V,
ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS
LVL100 1 Siemens
14 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
15-1
TI temperatura ni
nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash
diapozini -50 ... +200 °C
4-20 mA SITRANS
TF2 1 Siemens
15 -2
NS -II-
-II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
22

16-1
QI Ph miqdorini
nazorat qilish -II- Schitda «pH-202» 1 «Yokogaw
a»
17-1
QI Ph miqdorini
nazorat qilish -II- Schitda «pH-202» 1 «Yokogaw
a»
18-1
QI Ph miqdorini
nazorat qilish -II- Schitda «pH-202» 1 «Yokogaw
a»
15 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
16 -2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
17- 2
NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami
114x55x174 mm Sirius
3RT20351N
F34 1 Siemens
23

5. PRINSIPIAL BOSHQARISH VA SIGNALLASH TIZIM LARINI
LOYI H ALA SH
UCH FAZALI PRINSIPIAL ELEKTR MANBA BAYONI
Elektr manba tizimi manbasini asboblarni normal ishlashini ta’minlovchi
kuchlanish va quvvatiga mos ravishda tanlanadi. Odatda, o‘lchov asboblariga
berilayotgan manbaning o‘zgarishi nominal qiymatdan -5÷+10%ga ruxsat
beriladi.
Ta’minlash va taqsimlash tarmog‘larining boshqarish va himoyalash
apparatlarini (rubilniklar, avtomatlar, qisqa tutashdan saqlagichlar) manba
shchitlari va yig‘ilmalariga joylashtiriladi.
Elektr yuritmalari va asboblar yuklamalari nisbatiga qarab, elektr
yuritmalarga manbani alohida (elektr yuritmalar quvvati yuqori bo‘lganda) yoki
birga bitta manba shchiti va yig‘ilmasidan amalga oshirish mumkin.
Manba tarmog‘ini loyihalash quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Kuchlanishni,
faza va simlar sonini va manba tarmog‘i konfiguratsiyasini tanlash; rezerv
masalasini hal qilish; boshqarish va himoya apparatlarini joylashtirish.
Elektr manba tizimlarida odatda uch fazali o‘zgaruvchan tok (380/220v
kuchlanishli yoki 220/127v ham bo‘lishi mumkin) qo‘llaniladi.
Manba tarmog‘i uchun fazalar va simlar sonini ushbu tizimdagi
avtomatlashtirish vositalari va asboblari turiga qarab tanlanadi.
Elektr manba tizimlarida boshqarish apparatlari sifatida rubilniklar, paketli
o‘chirgichlar tumblerlar ishlatiladi. Avtomatlar boshqarish va himoya
funksiyalarini barobar bajaradilar.
Saqlagichlar tarmoq va aloxida elektr qabul qiluvchilarni qiqsqa tutash va
ortiqcha yuklamalardan ximoya qilish uchun ishlatiladi. Saqlagichlili rubilniklar
avtomatlardan sodda va arzon bo‘ladi. Bu apparatlar manbasi ulangan joyda va
shchit va avtomatlashtirish tizimlarining manba yig‘inmalarga kirishda
o‘rnatiladi. Kuchlanishni tanlash manba tarmog‘ini loyihalashdagidek.
Shchitlarni statsionar yoritish uchun 220v kuchlanishdan foydalaniladi. Shkafli
24

shchitlarda tor joyda ishlarni bajarishda 36v yoki 12v kuchlanishdan
foydalaniladi. Ba’zi asboblarga manba transformatorlar orqali
beriladi.Taqsimlash tarmog‘ida ko‘pincha paketli o‘chirgchilar, saqlagichlar
ishlatiladi.Avtomatlar qisqa tutashish toklariga sezgir bo‘lsa qo‘llaniladi.
Agar asbobning o‘zida o‘chirgich va saqlagichlari bo‘lsa, unda unga
h imoya va boshqarish apparatlari o‘rnatilmaydi.
Manba tarmog‘i chizmasida h imoya va boshqarish apparatlari ko‘rsatiladi.
Apparatlar alo h ida h arf-raqam belgilanish, kuchlanishning nominal qiymati
ko‘rsatiladi.
Taqsimlanish zanjirlari chizmasida manbaning kirishi va chiqishlarni
ko‘rsatilgan. Chizmaning pastki qismida jadval berilib, ushbu manba shchitidan
unda-elektr qabul qiluvchilar ro‘yxati keltiriladi, yana spetsifikatsiya bo‘yicha
pozitsiya nomerlari, quvvati, kuchlanishi va o‘rnatilish joyi ko‘rsatiladi.
Shuningdek elementlarning harfli-raqamli belgilanishlari ko‘rsatiladi. Manba
chizmasidagi hamma zanjirlar markirovkalanadi. Shartli belgilanishlar, xarfli
belgilanishlar xuddi boshqarish va signallash chizmalaridagidek GOST 2.710-
81, GOST 2.755-87, GOST 2. 747-69, GOST 2.755-76 bo‘yicha amalga
oshiriladi.
Makaron ishlab chiqarishda quritish jarayoni elektr manba tizimlarida
taqsimlanish tarmog‘iga manba tarmog‘ining asosiy manba tarmog‘idan va unda
kuchlanish bo‘lmay qolganda rezerv manba tarmog‘idan berilishi ta’minlangan.
Asosiy manba tarmog‘ining biror fazasida kuchlanish bo‘lmay qolsa, uch fazali
kuchlanish relesi RN1 o‘chib, asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli
yuritgich PM1
zanjiriniuzadivabundauningasosiymanbazanjiridaginormalochiqkontaktlariPM1
uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq
PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2
ishlaydi va o‘zining normal ochiq PM2 kontaktlarini ulab,
25

Simatic S7 300 universal dasturlanadigan kontrolleri va Simatic Panel
hisoblash mashinasining elektr ta’minoti 220 V kuchlanishli elektr tarmoqli
zanjiriga ulangan.
26

Uch fazali p rinsipial e lektr manba chizmasi
27

5. PRINSIPIAL BOSHQARISH VA SIGNALLASH TIZIM LARINI
LOYI H ALA SH
Tekshirish tugmasi SB1 bosilganda K1 rele boshqarish o’ramlaridan tok o’tib,
K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bo’ladi. Natijada, tovushli
signal H A ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar
orqali yoqadi. Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan
kontakti orqali ulanib, K1 rele boshqarish o’ramlaridan tok o’tadi va bu uning K1
normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bo’ladi. Natijada, VD2 diod
orqali K2 rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir
blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, o’zining signallash lampasi zanjiridagi K2
normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani HL1 yoqadi va normal yopiq
kontakt K2 ni uzadi.To’xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele o’ramlaridan tok
o’tishi to’xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari o’chib,
faqat blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi.
Manba taqsimlanish tarmog‘i orqali elektr manba istimolchilariga rubilniklar
(SA1, SA2, SA3),qisqa tutashdan saqlagichlar (FU1,FU2,... FU19) va
transformatorlar (TV1) hamda blok pitaniya (GA) orqali beriladi.
Chizmaning pastki qismidagi to‘rtburchaklarning tepa, birinchi qatoridagi
kataklarda avtomatlashtirishning funksional chizmasidagi pozitsiya raqamlari
ko‘rsatiladi, ikkinchi qatorda avtomatlashtirish vositalarining markalari keltiriladi,
uchinchi qatorda ularga beriladigan manbaning nominal kuchlanishi va to‘rtinchi
qatorda iste’molchilarning iste’mol qiladigan elektr quvvati ko‘rsatiladi.

28

7. AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI
Boshqariluvchi obekt haroratini rostlash jarayoni
Ushbu ishini bajarishda obekt sifatida qizitilmaydigan kameralarda sekinlik
bilan kokslash jarayoning avtomatik boshqaruv tizimi tanlab olindi.
Olingan obektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini
aniqlaymiz:
G
m G’
m
T
m T’
m
G
b G’
b
T
b T’
b
Bu yerda:
G
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi;
T
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati;
G
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi;
T
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati;
G’
m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi;
T’
m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati;
G’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi;
T’
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati;
Ushbu ko‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni
aniqlab olamiz.
Boshqaruvchi ko‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi,
kg/soat;
Boshqariluvchi ko‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning
temperaturasi
Ushbu ko‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz.
30BO

Jarayondagi o‘zgartiriladigan Obektning asosiy ko‘rsatkichi – harorat bo‘lib,
uning o‘zgarish chegarasi t
max = 182 o
C; t
min =178 o
C; t
o‘rt =180 o
C; o‘zgarish
chegarasi  t = ±2 o
C.
 t
max = t
max - t
o‘rt =182-180=2 o
C
 t
min = t
min - t
o‘rt = 178-180=-1 o
C
 t=  2 o
C
Boshqaruv obektining uzatish funksiyasini aniqlash
Kvazi obektdagi boshqaruv jarayonini bir sig‘imli deb qabul qilamiz. Bunday
o b `y ekt inersion bo‘linma tenglamasi bilan ifodalanadi:
W
1 = k
T
1 p + 1
Ob `y ekt koyeffitsiyentlarini topish uchun ning ko‘satkichlariga e’tibor
beramiz.
Boshqariluvchi Obektning kuchaytirish koyeffitsiyentini aniqlashda chiqish
parametrini kirish parametriga bo‘lamiz. Y a ’ni:
K
ob = ∆ t
∆ G
Bu yer da:
K
ob -Obektning kuchaytirish koyeffitsiyenti;
∆t- chiqish parametri (harorat o‘zgarishi), o
C;
∆ G - kirish parametri ( sarf o‘zgarishi ), kg/soat;
K
ob = ∆ t
∆ G = 25
Ob `y ektning kuchaytirish koeffitsiyenti topilgach, kristallantirish vaqtini
topamiz, buning uchun qurilma hajm i ni kirayotgan bug‘ning sarfiga bo‘lamiz: T= (ΔВ )∗ρ
∆GX
Bu yer da:
T – inersiya vaqti,sekund;
ΔV- hajm, m 3
;
∆
GX -kirish parametri (mahsulot sarfi),m 3
/sek;
31

ρ -mahsulotning zichligi kg/ m 3
T=148.5 s.
Bu ko‘rsatkichlar aniq bo‘lgandan keyin uzatish funksiyasini son qiymatini
yaratamiz. Ob`yektning xarakterini uzatish funksiyasi orqali ifodalashda, uning
ikkita koeffitsiyenti inobatga olinadi,bular: kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya
vaqti.
Kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtini topilgandan keyin Ob`yektning
uzatish funksiyasi quyidagiga teng bo‘ladi:
W
ob = K
Ts + 1 = 25
148.5 s + 1
ABT asosan qurilma, o‘lchovchi asboblar, rostlagich va ijrochi qurilmalarni
kabi unsirlarni tartib bilan yeg‘indisidan tashkil topadi. Boshqarishning asosiy
vazifasi tizimga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan g‘alayonlar ta’sirini tezlik bilan
yo‘qqa chiqarishdir.
Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsiyentlari (Kr, Ti,
Td va x.k.) qiymatini to‘g‘ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini
kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan
tizimni to‘la akslantirishi uchun tizim obektini (qurilmani) o‘tish funksiyasini
bilishimiz kerak. Qurilma o‘tish funksiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu
yerda T va K qiymatini topish kerak. Bu koeffitsiyentni topish usuli adabiyotlarda
ko‘rsatilgan. Olingаn obyektni tizimli tаhlil qilib, uning kirish vа chiqish
pаrаmetrlаrini аniqlаymiz:
Model tuzilgаch ungа 100 sekund ishlаsh vаqtini berаmiz. Hosil bo‘lgаn
dinаmik model ko‘rsаtkichlаri “MATLAB” dаsturi аsosidа olingаn egri chiziq
yordаmidа аniklаnаdi:
32

Boshqarish ob’yektini MATLAB dasturidagi kopyuter modeli.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500406080100120140160180200220
Time (Seconds) TJABT
Аvtomаtik rostlаsh tizimini shаkllаntirish
Keyingi bosqichdа obyektning optimаl boshqаrish jаrаyoni yarаtilаdi.
Obyektni optimаl boshqаrish uchun ungа to‘g‘ri kelаdigаn rostlаgich
tаnlаnаdi.Obyektgа PID (proporsionаl-integrаl-differensial) rostlаsh qonunigа
binoаn rostlаgich tаnlаnаdi.
Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining strukturаviy ko‘rinishi quyidаgichа
bo‘lаdi:
Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining “MATLAB” dаsturi аsosidаgi blok
sxemаsi quyidа keltirilgаn:
33Ijrochi
qurilma Boshqarish
obyekti Datchik
Rostlagich
Buyurtma

Optimаl boshqаrish tizimini sintez kilish tаrtibi, rostlаgichni tаnlаsh,
rostlаgichning sozlаsh pаrаmetrlаrining optimаl kiymаtlаri (K, T) quyidа
keltirilgаn kompyuter modeli nаtijаlаri аsosidа аniklаnаdi:
Kompyuter modeli yarаtilgаch ungа kuchаytirish koeffisiyenti vа inersiya
vаqtining qiymаtlаri kiritilаdi vа ekrаndа ulаrning o‘tish egri chiziqlаri hosil
bo‘lаdi.Hosil bo‘lgаn o‘tish chiziqlаri orаsidаn optimаl boshqаrish tаnlаb olinаdi:
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500050100150200250300
vaqt (sekund)TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 3 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 35.
34

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200
vaqt (sekund) TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 4 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 035.
0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200
vaqt (sekund) TJABT
Proporsional qism koeffitsienti K p = 6 , integral qism koeffitsienti Ki=0,035.
Bu holatda rostlanish vaqti 50 s ni tashkil etdi.
35

8. BOSHQАRISH TIZIMI АRXITEKTURАSI BАYONI
Bajarilgan bitiruv ishining arxitektura chizmasiga beriladigan bayon quyidagilardan
iborat. Hozirgi vaqtda Siemens firmasi mikroprotsessor qurilmalarini imkoniyati yuqori
barcha masalalarni echa oladigan sistemani taqdim etyapti.
SIMATIC (Siemens) – Siemens AG kompaniyasi savdo belgisi, bu kompaniya
texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish va korxonalarni avtomatlashtirish masalalarini
hal qiluvchi turli sanoat avtomatlashtirish vositalarini o‘z ichiga olgan:
PLK SIMATIC – programmalashtirilgan logik kontrollerlar.
SIMATIC NET – PROFInet, Industrial Ethernet, PROFIBUS, AS-Interface, KNX
asosida tarmoq yechimlari.
SIMATIC HMI – o‘zaro inson-mashina interfeysi:
Operator panellari
HMI-ilova SIMATIC Protool
HMI-ilova SIMATIC WinCC Flexible
HMI-ilova SIMATIC WinCC
SIMATIC PCS 7 – DCS-sistema.
SIMATIC IPC – sanoat kompyuterlari.
SIMATIC IT – MES (ishlab chiqarishni operativ boshqarish tizimi) ni ishlab
chiqarish uchun mo‘ljallangan dasturiy asos hisoblanadi. U o‘zining unifirsirlangan
avtomatik rostlash tizimini arxitekturasini ishlab chiqishni barcha imkoniyatlariga ega.
Arxitektura boshqarish tizimlarini avtomatik boshqarish yoki texnologik jarayonlarni
avtomatik boshqarish tizimida o‘zining ko‘p qirrali,bosqichli sistemasiga ega bo‘lgan
qurilma dasturlarini taqdim etmoqda.
Hozirgi vaqtda SIEMENS tizimi mikroprotsess qurilmalarining yig‘indisidan iborat
bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarish tizimlarida uchraydigan har
qanday vazifalarni yuqori ishonchlilikda va operativ ravishda echish imkoniyatiga ega.
36

Bu tizim unitsifikatsiyalangan, birlashgan arxitekturadan iborat bo‘lib, favqulotda
vaziyatlar, himoya va blokirovka vositalari hamda informatsiyani boshqarish kabi
texnologiyalarni o‘z ichiga oladi.
Tizimning taqsimlangan funksiyalari uzluksiz, mantiqan va ketma-ket
boshqarishga asoslangan rezervlashgan kontrollerdan iborat. Umumishlab
chiqarish arxitekturasini birlashtirgan bu tizim kerakli mahsulotni kerakli vaqtda
tayyorlash, jarayonni optimallashtirish va avtomatlashtirish, shu bilan birga baxtsiz
hodisalarning kamayishiga imkoniyatini yaratadi.
Unifikatsiyalangan boshqarish arxitekturasi ishlab chiqarish jarayonlarini
axborotlar va bilimlar bazasi orqali birlashtirishni ta’minlaydi.
Umumiy holatda avtomatik boshqarish 5ta blokdan tuzilgan:
 Operator xonasi
 Mu h andislik xonasi
 Serverxona
 Apparat xonasi
 Texnologik maydon
Texnologik maydon – birlamchi signal o‘zgartirgichlar, ijrochi mexanizmlar
bevosida o‘rnatiladigan joy, ya’ni texnologik jihozlar, binoning o‘zi yoki apparat.
Apparat xonasi – avtomatlashtirishning mantiqiy-apparat uskunalari
o‘rnatiladigan joy.
Avtomatlashtirish tizimini boshqarish huquqi ierarxiyasi quyidagi
ko‘rinishga ega:
Menedjer

Mu h andis

Operator
Operator – boshqarish huquqining pastki darajasi, o‘zining uchastkasidagi
boshqarish tizimini amalga oshirish huquqiga ega (ishga tushirish/ma’lum bir
texnologik siklni to‘xtatish, retsepturaga rioya etish, texnologik jarayonning to‘g‘ri
kechishini nazorat qilish).
37

Muxandis (muxandis-texnolog) – boshqarish huquqining o‘rta darajasi,
operatorning huquqlari bilan bir qatorda jarayonni optimallashtirish algoritmini
amalga oshirish huquqiga ega, shuningdek ishlab chiqarish jarayonining har
qanday uchastkasida operator vazifasini bajarish huquqiga ega, ya’ni ishlab
chiqarish jarayoniga keng nazar bilan qaraydi.
Menedjer – ham operator, ham muxandis xuquqiga egal bo‘lishi bilan birga
jarayonning mantiqiy dasturiga kirish, dasturga tuzatishlar va o‘zgartirishlar
kiritish huquqiga ega.
Analog-raqamli qiymatli (ARO`), raqamli-analogli (RAO`)
o‘zgartirgichlar- o‘zgartiruvchi bloklar bo‘lib, boshqaruchi kompyuter bilan
axborot alamashinish imkoniyatini beradi.
Kirish / chiqish modullari – texnologik maydondan kontroller b o‘ yicha
keladigan axborotni taqsimlaydi.
Modul axborotni tezroq qayta ishlash va kontrollerda taqsimlash uchun
shartli ravishda kartalar va kanallarga bo‘linadi.
Tarmoq ta’minoti.
Tizimning elementlari bilan ishonchli va uzluksiz aloqani o‘rnatish uchun
quyidagi vositalardan foydalaniladi:
Jarayon serveri
• Global ma’lumotlar bazasi
• Samarali kommunikatsiyalar
Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot
o‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali
raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir
qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Bu holda
operator nazorat qurilmasidagi ko‘rsatkichlardan foydalanadi. Boshqaruvchi RHM
oldindan belgilangan algoritmlar va boshqaruv dasturi, boshqarish maqsadi,
tanlangan optimallash simvoli, cheklashlar asosida ma’lum bir tartib bilan kirgan
axborotni qayta ishlaydi.
38

$Server xonasi – avtomatlashtirishning dasturiy vositalari \hamda axborotlar saqlanadigan joy. Server (ing. Server, to serve inglizchadan— xizmat qilish) — axborot texnologiyalarida hisoblash sistemasining dasturining komponenti, mijozning so‘roviga ko‘ra servis (xizmat ko‘rsatish) funksiyalarini bajaradi, mijozga ma’lum bir resurs yoki xizmat ko‘rsatishdan foydalanishiga yordam ko‘rsatadi. Server a pparat lari (apparat li ta’minot ) odatda ishlatish uchun sodda va foydalanish uchun ishonchli, kam energiya iste’mol qiladi, ba’zi holatlarda arzon. SHu bilan bir qatorda uncha moslashuvchan emas. Server Experion PKS rezerv serveri bo‘lishi mumkin. Asosiy server ishdan chiqqan holatda uning barcha funksional vazifalarini rezerv server o‘z zimmasiga oladi. Quyidagi holatlardan biri sodir etilganda rezerv server asosiy serverdan boshqarishni oladi: - Asosiy serverning apparat qismi ishdan chiqqan va rezer server bilan asosiy server aloqasi uzilgan holatda 39$