Qoʻqon xonligida davlat boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	105.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Qoʻqon xonligida davlat boshqaruvi

Sotib olish

QO QON XONLIGIDA DAVLAT BOSHQARUVIʻ
MUNDARIJA
Kirish…................................................................................................................2
I BOB. QO ON XONLIGINING QISQACHA SIYOSIY TARIXI
ʻ
1.1. Qo qon xonligi davridagi siyosiy hayot……………………………………...5
ʻ
1.2. Qo qon xonligi ma
ʻ ’ muriy-hududiy boshqaruvi ……………………………...10
II BOB. QO QON XONLIGINING DAVLAT BOSHQARUVI VA
ʻ
MANSABLAR
2.1. Qo qon xonligida ma’muriy va saroy mansablari…………………………..16
ʻ
2.2. Qo qon xonligida diniy mansablar…………………………………………..36
ʻ
Xulosa…...........................................................................................................42
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati…...................................................44
ʻ

KIRISH
Qo‘qon xonligi XVIII asrning o‘rtalarida vujudga kelib, Markaziy Osiyodagi
yirik davlatlardan biri sifatida XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu
davr Qo‘qon xonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalish davri
sifatida e'tiborga loyiqdir. Qo‘qon xonligi o‘zining qudratli davlat tuzilmasi,
samarali boshqaruv tizimi va kuchli harbiy qudrati bilan tanilgan. Davlat
boshqaruvi xonning markaziy hokimiyati va murakkab iyerarxik boshqaruv
tuzilmasi orqali amalga oshirilgan bo‘lib, bu xonlikni mintaqadagi eng qudratli
davlatlardan biriga aylantirgan.Qo‘qon xonligi davlat boshqaruvi tizimining
murakkabligi va o‘ziga xos xususiyatlari xonlikning barqarorligini ta'minlagan va
uning iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu kurs ishida
Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi, ya'ni boshqaruv lavozimlari, harbiy tizim,
ma'muriy tuzilma, soliq tizimi va diniy rahbarlarning roli batafsil ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishida davlat tuzilmasi va boshqaruv mexanizmlarining ahamiyati,
shuningdek, bu tizimlarning davlat barqarorligi va rivojlanishiga qanchalik ta'sir
ko‘rsatgani haqida tahliliy mulohazalar yoritiladi.
Qo‘qon xonligining davlat boshqaruviga oid mavzuni o‘rganish nafaqat
tarixiy merosni anglash, balki bugungi kundagi davlat boshqaruvi tizimlarining
o‘zaro aloqadorligini va ular orasidagi rivojlanish jarayonlarini chuqurroq
tushunishga yordam beradi. Kurs ishining asosiy maqsadi — Qo‘qon xonligining
davlat boshqaruv tizimini tahlil qilish orqali uning muvaffaqiyat va qulash
sabablarini aniqlash, shuningdek, bu boshqaruv tizimining mintaqaning umumiy
tarixidagi o‘rnini ochib berishdir.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O zbekistonning uzoq va yaqinʻ
o tmishiga bo lgan qiziqish ortib borayotganligi davrimizning o ziga xos
ʻ ʻ ʻ
xususiyatidir. O zbekiston Respublikasi birnchi Prezidenti I.A.Karimov
ʻ
ta’kidlaganidek ― “Mustaqillik yillari o z o tmishimizni, o z madaniyatimizni
ʻ ʻ ʻ
xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix oldidagi vazifamizni
anglab olish davridir” 1
.
1
I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ― “O`zbekiston”, 1995. B. 22.
2

Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.ʻ
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o tmishimizdagi ko pgina voqealar mohiyati,
ʻ ʻ
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” –
deb ta’kidlaydi 2
.
Darhaqiqat, o zbek xalqi tarixi, o zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ ʻ
va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan bevosita bog liqdir.
ʻ
Qo qon xonligi tashkil topishi, uning ijtimoiy-siyosiy hayoti masalasini o rganib,
ʻ ʻ
tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishning maqsadi. Mazkur kurs ishida Qo qon xonligi tarixini
ʻ
o rganishda quyidagi masalalarni yoritishni o z oldimizga vazifa qilib qo ydik.
ʻ ʻ ʻ
Bular:
1. Qo qon xonligining tashkil topishi shart-sharoitlarni o rganish;
ʻ ʻ
2. Qo qon xonligining siyosiy hayotiga baho berish;
ʻ
3. Xonlikning davlat boshqaruvini tadqiq etish.
Kurs ishining vazifasi. Xonlikning tashkil topish sabalarini, sharoitlarini
o rgangan holda mavzuni yanada yaxshiroq yoritishga hissa qo shish. Shubhasiz
ʻ ʻ
Qo qon xonligi mamlakatimiz tarixida muhim ahamiyatga ega davlat hisoblanadi.
ʻ
Shuning uchun ushbu xonlik tarixini, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, davlat
boshqaruvini ilmiy jihatdan chuqur tadqiq etish muhim vazifalardan hisoblanadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishi XVIII asr boshlarida tashkil
topgan bu xonlikning tarixini hozirgi qadar yetib kelgan manba va asarlar bilan
taqqoslash orqali o rgangan holda, bugungi kun uchun mavhum bo lgan ilmiy
ʻ ʻ
faktlarni yanada aniqroq holatda ochib beradi. Albatta o rganish jarayonida xonlik
ʻ
tarixining boshqa jihatlari ham e tibordan chetda qolmaydi.
ʻ
2
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B. 464.
3

Kurs ishinig o rganilish darajasi. ʻ XVIII ars boshlaridan, ya’ni xonlik
tashkil topgan davrdan boshlab, uning keying asrlardagi siyosiy ahvoli, ijtimoiy
holati o rganiladi.
ʻ K.Usenbayev, S.Sagatov, S.T.Tileuqulov, L.D.Dergachyova,
R.Beknazarov, A.X.Xasanov, X.SH.Inoyatova, N.Xalfin, R.Nabiyev,
H.Z.Ziyoyev, H.Bobobekov, O.Bo ʻ riyev va A.O ʻ rinboyev hamda boshqalarning
ilmiy tadqiqotlarida Rossiya imperiyasi tomonidan o ʻ zbek xonliklarining bosib
olinishi voqealari ancha batafsil, manbalar hamda arxiv hujjatlari asosida yoritib
berilgan bo ʻ lsada, kommunistik mafkura tazyiqi va senzurasi ta’sirida masalaning
asl mohiyatini ochib berishda to ʻ sqinlikka uchradilar.
Mustaqillik yillarida H.Z.Ziyoyev, H.N.Bobobekov, SH.H.Vohidov,
G ʻ .Ahmadjonov, N.A.Abduraximova va boshqalar tomonidan Qo ʻ qon xonligi va
Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi tarixiga bag ʻ ishlangan bir qancha ilmiy
tadqiqot ishlari amalga oshirildi va asarlar yaratildi. H.Z.Ziyoyev,
H.N.Bobobekov, SH.H.Vohidov, G ʻ .Ahmadjonov, N.A.Abduraximova,
G.Rustamova, J.H.Ismoilova, Z.Ilhomov, V.Ishquvvatov, S.Tillaboyev,
SH.Maxmudovlar ham aynan shu davr yuzasidan ilmiy tadqiqotlarini amalga
oshirdilar. Shuningdek bu davr tarixchilarining, xususan B.M.Babadjanov,
S.D.Boltaboyev, SH.X.Voxidov, U.A.Sultonov, SH.T.Qo ʻ ldoshev,
T.D.Xudoyqulov, G.S.Isaboyeva kabi tadqiqotchilarning ilmiy tadqiqotlarida
xonlik tarixining turli sohalari alohida tadqiqot obyekti sifatida tadqiq etilgan.
Shuningdek kurs ishi XIX asrdagi jarayonlarni ham o z ichiga qamrab oladi.
ʻ
Kurs ishi XVIII asr boshlaridan XIX asr ikkinchi yarmiga qadar bo lgan davrni
ʻ
qamrab oladi.
Kurs ishning tuzulishi va hajmi. Kurs ishi: kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlardan tashkil topgan.
I BOB. QO QON XONLIGINING QISQACHA SIYOSIY TARIXI
ʻ
1.1. Qo qon xonligi davridagi siyosiy hayot
ʻ
4

XVIII asrning boshlarida Farg‘ona vodiysida shakllangan yangi
davlat – Qo‘qon xonligiga mahalliy aholi vakillari bo‘lgan ming urug‘i
asos soldi. Chunonchi, XVII asrning oxiri – XVIII asr boshlarida
ashtarxoniylarning siyosiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tushkunlik,
Farg‘ona vodiysi iqtisodiy mustaqilligining o‘sishi hamda 1704-yilda
Chodak xo‘jalarining isyon ko‘tarib, Farg‘onaning bir qismini egallashi
bunga shart-sharoit yaratib berdi. Ammo, Farg‘onaning shimoli va
shimoli – g‘arbidagi Koson, Asht, Chodak hududlari xo‘jalar qo‘l ostida
bo‘lsa-da, ular mustaqil davlatga asos sola olmadilar. 3
Ma’lumotlarga ko‘ra, ming urug‘ining boshlig‘i, taxminan 1669-
1670-yillarda tug‘ilgan Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721)
Chodak xo‘jalari qo‘lida bo‘lgan siyosiy hokimiyatni kuch bilan tortib
olib, 1709-1710 yilda Farg‘ona vodiysidagi minglar sulolasi
hukmronligiga asos soldi. 4
Ammo, uning hokimiyati hali
ashtarxoniylardan to‘la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki
manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so‘ng
tilga olinib, Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni
berilgani eslatiladi. Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda
siyosat olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi
yerlarni kengaytira boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo‘qon,
Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi
qishloqlar minglar sulolasi qo‘lida bo‘lgan. 5
3
S. Frederick Star , Ferghana Valley: the heart of Central Asia – New York: Business Park Drive, – 2011. P. 55.
4
Scott C. Levi, The Bukharan Crisis – Pittsburgh: University of Pittsburgh Press – 2020.P. 122.
5
I. U. Kuzikulov Qo qon xonligi tarixi (o quv-uslubiy qo llanma). ʻ ʻ ʻ – Namangan: “Namangan” – 2014. B. 7.
5

Shohruhbiyning o‘g‘li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-
1733) taxtga o‘tirganidan so‘ng minglar tasarrufidagi yerlar yanada
kengaya boshladi. Abdurahimbiy 1724-yilda Andijonni, 1725-yilda
Xo‘jandni, 1726-yilda O‘ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo‘shib
oldi. U qisqa muddat bo‘lsa-da Buxoroga qarashli Samarqand va
Kattaqo‘rg‘onni egallab, Shahrisabzga ham tahdid solgan.
Abdurahimbiy Qo‘qon (Xo‘qand) qishlog‘i o‘rni va atrofida yangi
shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin esa Qo‘qon)
asos soladi va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi. 6
1733-1750-yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy
ibn Shohruhbiy asosiy e’tiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U
xonlikning poytaxti Qo‘qonda Isfara, Qatag‘on, Marg‘ilon, Haydarbek
nomli darvozalar qurdirib, shahar atrofini mustahkam devor bilan
o‘ratib oldi. Shu bilan birga u 1741-1745-yillardagi qalmoqlar
(jung‘orlar) ning Farg‘onaga qilgan hujumlariga zarba berdi.
Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg‘iz-qipchoqlar va
O‘ratepa hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi hamda xonlik
mustaqilligini saqlab qoldi. Abdulkarimbiy 1750-yilda vafot
etganidan so‘ng, xonlik taxtiga uning o‘g‘li Abdurahmon o‘tirdi. Ammo,
u taxtga to‘qqiz oy o‘tirib, so‘ng Marg‘ilonga hokim etib jo‘natildi
hamda taxtga Abdurahimbiyning ikkinchi o‘g‘li Erdonabiy o‘tirdi. 1753-
yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi bilan ularning qo‘lida garov
sifatida ushlab turilgan Bobobek xonlik taxtiga ko‘tarildi. Lekin, oradan
bir yil ham o‘tmay O‘ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda
o‘ldirildi hamda Erdonabiy qayta Qo‘qon taxtini egalladi. Xitoylik
6
Ҳайдарбек Бобабеков, Қўқон тарихи – Тошкент: «Фан». 1996. Б. 45.
6

geograflarning ma’lumotlariga ko‘ra, uning hukmronligi davrida, 1759-
1760-yillarda Farg‘ona to‘rtta mulk: Andijon, Namangan, Marg‘ilon va
Qo‘qonga bo‘lingan bo‘lib, ular ichida Qo‘qon yetakchilik qilgan.
Erdonabiydan so‘ng taxtga Shohruhbiyning uchinchi o‘g‘li
Shodibekning farzandi Sulaymonbek o‘tiradi. Uning taxni egallashida
urug‘ oqsoqollarining ko‘magi katta bo‘lgan bo‘lsa-da u atigi 6 oy
hukmdorlik qildi. 7
1770-yilda Qo‘qon taxtiga Abdurahmonbiyning o‘g‘li Norbo‘tabiy
(1770-1801) o‘tiradi. Norbutabiy Markaziy hokimiyatni
mustahkamlashda, bo‘ysunmas hokimlar qarshiligini bostirishda
nisbatan muvaffaqiyat qozonadi. U Chust va Namangandagi
g‘alayonlarni bostirganidan so‘ng, bu shaharlarga o‘z odamlarini hokim
etib tayinlaydi. Norbutabiy bir qancha urinishlardan so‘ng Andijon,
O‘sh, Xo‘jand va yaqin atrofdagi qo‘shni hududlarni bosib oladi. U 1799-
yilda Toshkentni ham bosib olishga harakat qildi, ammo, uning
yuborgan qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi.
Norbo’tabiydan so‘ng uning o‘g‘li Olimxon (1801-1810) taxtga
o‘tirib, Qo‘qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash, mamlakat
hududlarini kengaytirishga alohida e’tibor berdi. Natijada Qo‘qon
xonligining siyosiy mavqeyi oshib bordi. Olimxon davriga kelib Qo‘qon
xonligidagi davlat boshqaruvi oldingi davlatlar boshqaruv tizimidan
deyarli farq qilmas edi. Uning davrida Qo‘qon davlati kuchayib borishi
bilan davlatning siyosiy maqomi ham o‘zgaradi. Agar Qo‘qonning
dastlabki hukmdorlari “biy” va “bek” unvoni bilan mamlakatni idora
7
R.Х.Аkbаrоv , Qo qоn хоnligi tаriхiʻ – Fаrg оnа ʻ : Fаrg оnа dаvlаt univеrsitеti ʻ – 2016. B. 11.
7

qilgan bo‘lsalar, Olimxon davridan boshlab (1805-yil) hukmdorlar
rasman “xon” deb yuritila boshlandi. 8
O‘z davrida Olimxon harbiy yurishlar qilib o‘ziga yangi viloyatlarni,
jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent, Turkistonni
bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. Qisqa muddat O‘ratepani ham
egalladi, Jizzax va Zominga yurishlar qildi. Harbiy islohatlar o‘tkazib,
markazlashgan va kuchli davlat tuzish uchun harakat qilayotgan
Olimxonning siyosatidan norozi bo‘lgan ayrim zodagonlar guruhi unga
qarshi fitna tayyorlay boshladilar. Olimxon o‘z hokimiyatini
mustahkamlash maqsadida ukasi Rustambekni, bir nechta
sarkardalarni, din peshvolarini o‘ldirtirib yuboradi. Manbalarning
ma’lumot berishicha, bu voqealardan so‘ng kuchayib ketgan
fitnachilarga Olimxonning ukasi Umarbek boshchilik qilgan. Natijada,
1810-yilda Olimxon Toshkentdan Qo‘qonga qaytayotganda, Oltiqush
mavzesida o‘g‘li Shohruhbek bilan birga Qambar Mirza tomonidan otib
o‘ldiriladi.
Umarxon (1810-1822) hukmdorligi davrida yirik yer egalari,
harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqeyi yanada oshadi. U davlat
boshqaruvi ishlarida izchil tartib, qonun – qoidalar o‘rnatdi va diniy
ishlarni tartibga soldi. Natijada, 1818-yilda Umarxon ruhoniylarnng
roziligi bilan “amir al-muslimin” unvonini olib ham diniy, ham dunyoviy
hokimiyatga ega bo‘ladi.
Muhammad Hakimxon ma’lumotlariga ko‘ra, Umarxon davrida
Amir Temur va Sulton Husayn Boyqaro zamoniga taqlidan unvon va
8
S. Frederick Star , Ferghana Valley: the heart of Central Asia – New York: Business Park Drive, – 2011. P. 122.
8

lavozimlar joriy etilib, ularga hokimiyatga yaqin shaxslar tayinlanadi.
Shuningdek, Olimxon zulmidan qochib ketgan ayrim amaldorlar
Umarxon xizmatiga qaytib kelib, lavozimlarni egallaydilar.
Qo‘qon xonligining O‘rta Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar
va o‘zaro munosabatlarga faol aralashuvi ham Umarxon davridan
boshlanadi. O‘z darvida Umarxonning elchilari Xiva, Xitoy va Turkiya
davlatlariga jo‘natilganligi ma’lum. N.Petrovskiy Umarxon hukmronligi
davri haqida quyidagi ma’lumotlarni beradi: “Umarning xonligi ham
oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni, u o‘z yerlarini kengaytirdi. Bu
xon davrida Turkiston viloyati musulmonlarning Hazrat (Sulton al-orifin
Ahmad Yassaviy davf etilgan Turkiston) shahri bilan birga zabt etildi.
Umarxon xalq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo‘ldi. Qo‘qonda ikki
qator she’r tarqalgan bo‘lib, unda Umarxon haqida juda iliq va yaxshi
so‘zlar aytilar edi”.
1822-yilda Umarxon kasallanib vafot etganidan so‘ng, taxtga
uning o‘g‘li Muhammadalixon o‘tiradi. Uning hukmronligi davrida
Qo‘qon xonligining hududi yanada kengayib, qirg‘izlarning ba’zi
tumanlari xonlikka qo‘shib olinadi hamda Ko‘lob, Hisor, Badaxshon,
Darvoz, Maschoh kabi viloyatlar Muhammad Alixon hukmronligini tan
oladilar. Muhammad Alixon hukmronligining dastlabki yillari yaxshi va
odilona kechgan. U 1826-1831-yillar davomida Qashg‘arga yurishlar
qilib, bu yerdagi musulmonlarni xitoyliklar zulmidan ozod qildi hamda
70 ming uyg‘ur musulmonlarini Andijon viloyatiga ko‘chirib keltirdi.
Natijada din peshvorlari Muhammadalixonga “G‘oziy” (“din
homiysi”,“din yo‘lida kurashuvchi”) unvonini berdilar.
9

1840-yilda Muhammad Alixonning bosh maslahatchisi,
davlatni boshqaruv ishlarida katta tajribaga ega bo‘lgan Haqquli
mingboshining tuhmatga uchrab xon tomonidan qatl etilishi shusiz
ham qaltis bo‘lib turgan vaziyatni yanada keskinlashtirib yubordi.
Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo‘lib, asosiy vaqtini
haramida o‘tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida
suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag‘darish
uchun fitna tayyorlana boshladi. Lekin o‘z kuchlari bilan fitnani amalga
oshirishga ko‘zi yetmagan bir guruh Qo‘qon amaldorlari boshqa xon
saylash maqsadida Buxoro amiri Nasrulloga noma yozib, undan
yordam so‘rashdi. Qo‘qon yurishi uchun bahona topolmay turgan Amir
Nasrullo bu taklifni tezda qabul qilib, 1842-yil aprelda Qo‘qonni bosib
oldi. Qo‘qondan oilasi bilan Namangan tomonga qochgan
Muhammadalixon tutib keltirilib, oilasining bir qismi bilan qatl ettirildi.
Amir Nasrullo Qo‘qon xonligining Buxoroga qo‘shib olinganligini
e’lon qilib, Qo‘qonda o‘z noibi Ibrohim dodhoh Mang‘itni qoldiradi.
Ammo, Ibroxim dodhohning Qo‘qon xalqiga o‘tkazgan jabr-zulmi,
soliqlarning haddan tashqari oshib ketishi natijasida aholi qo‘zg‘olon
ko‘tarib, Buxoro hukmronligidan ozod qilish uchun qipchoqlarni
yordamga taklif etadilar.
Qipchoqlar Muhammadalixonning qarindoshi Sherali
boshchiligida Qo‘qonga kelib, buxoroliklarni tor-mor etdilar hamda
Sheralixon (1842-1845) taxtni egalladi. Qipchoqlar esa shu vaqtdan
boshlab uzoq vaqt xonlikda etakchi mavqega ega bo‘ldilar.
10

Umuman olganda, XIX asrning o‘rtalariga kelib Qo‘qon
xonligidagi siyosiy jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og‘irlashgan
edi.
So‘nggi tadqiqotlarga ko‘ra, buning sababi birinchidan, o‘troq
aholi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi bo‘lgan qipchoqlar
hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik hududlaridagi ba’zi viloyat
hukmdorlari Musulmonqo‘lga qarshi chiqdilar.
Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqeni egallash hamda
xonga ta’sir o‘tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o‘zaro kurashlar
borardi. Bu kurashlarda qipchoqlarning qulon urug‘idan bo‘lgan
Musulmonquli ham faol ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa,
qipchoqlarning o‘troq aholiga nisbatan yuritgan siyosati edi.
Qipchoqlar o‘troq aholiga nisbatan bepisandlik nazari bilan qarab,
boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar.
To‘rtinchidan esa, tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-
sekinlik bilan xonlik hududlariga bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning
yanada keskinlashuviga sabab bo‘lgan edi.
1.2 Qo qon xonligi maʻ ’ muriy-hududiy boshqaruvi
Xonlik ma ’ muriy-hududiy boshqaruv tizimini o rganishda tarixan ma
ʻ ’ muriy
tuzilish qanday bo lganligiga, xonlik tashkil topgandan keyin uning qay darajada
ʻ
o zgarganligiga, ma’muriy-hududiy tuzilish tarixini o rganishda mahalliy
ʻ ʻ
muarrixlar asarlaridagi ma’lumotlarga tayanish va uni xolislik tamoyiliga
asoslangan holda o rganish kerakligi, ma muriy-hududiy tuzilishni o rganishda
ʻ ʻ ʻ
uning boshqa xonliklardagi tizimga o xshash va farqli jihatlariga e’tibor berish
ʻ
kerakligi tavsiya etiladi.
XVIII asr boshi Farg ona vodiysida Chodak xojalari hukmronlik qilgan
ʻ
bo lsalar-da, ularning boshqaruv tizimiga oid hech qanday ma’lumotlar qolmagan.
ʻ
11

1709-yilda asos solingan Qo qon xonligi hukmdorlari XVIII asr mobaynida siyosiyʻ
mavqelarini kuchaytirib, boshqaruv tizimini shakllantirib bordilar.
Farg ona vodiysining markaziy qismida tashkil topgan yangi davlat
ʻ
hududiga uning birinchi hukmdori Shohruhbiy (1709-1721) tomonidan Namangan,
Marg ilon va Andijon to liq kiritilgan edi. Shohrubiy vafotidan so ng taxtga
ʻ ʻ ʻ
o tirgan Abdurahimbiy (1721-1733) Xo jand viloyatini to liq xonlik tarkibiga
ʻ ʻ ʻ
kiritishga muvaffaq bo ldi. Vaqtincha bo lsa-da, Buxoro xonligining viloyatlari
ʻ ʻ
bo lgan Jizzax, Samarqand va Kattaqo rg on ham Qo qon hukmdori tomonidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
egallandi.
1753-yil taxt tepasiga kelgan Erdonabiy davlatning sharqiy qismidagi O sh
ʻ
va O zganni o z davlati tarkibiga kiritdi. Norbo tabiy hukmronligiga kelib esa
ʻ ʻ ʻ
Andijon, Marg ilon va Farg ona vodiysining deyarli barcha qismi Qo qon xonligi
ʻ ʻ ʻ
hududi hisoblandi. 9
XIX asr boshlariga qadar xonlik tarkibida Marg ilon, Andijon, Namangan,
ʻ
Xo jand kabi yirik viloyatlar bilan bir qatorda Chust, Isfara, Konibodom singari
ʻ
hududiy jihatdan kichik viloyatlar ham bo lgan va ularni ham viloyatlar kabi
ʻ
hokimlar boshqargan. Buni Norbo tabiy hukmronligi davrida Olimxonning
ʻ
To raqo rg on hokimligini o g li Olimxonga berganligi haqidagi Hakimxon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
To raning ma’lumoti ham tasdiqlaydi.
ʻ
Norbutabiyning o g li Olimxon (1798-1810) tomonidan mustaqil Toshkent
ʻ ʻ
bekligining bosib olinishi xonlik hududining yanada kengayishiga, tashqi savdo
aloqalarining rivojlanib, davlatning siyosiy mavqei ko tarilishiga keng
ʻ
imkoniyatlar ochdi. Bu imkoniyatlardan Olimxondan so ng taxtga o tirgan
ʻ ʻ
Umarxon (1810-1822) to lik foydalanishga erishdi. U Rossiya bilan savdo
ʻ
aloqalarini yo lga qo yib, Turkiya davlati bilan ham diplomatik munosabatlar olib
ʻ ʻ
bordi. Umarxon davrida Qo qon xonligining davlat tuzumi, davlat ishlarini
ʻ
yurgizish qonun-qoidalari, diniy ishlar tartibga keltirilib, mamlakat chegaralari
aniqlab olinadi. Endi Qo qon davlatining chegarasi shimolda Turkiston va Dashti
ʻ
9
S. Frederick Star , Ferghana Valley: the heart of Central Asia – New York: Business Park Drive, – 2011. P. 66.
12

Qipchoqqacha, g arbda Samarqandgacha, janubda Ko histon hamda Ko lob, Hisorʻ ʻ ʻ
va Shahrisabzgacha, sharqda esa Sharqiy Turkistongacha yetardi.
Muhammad Alixon (1822-1842) ham amakisi Olimxon va otasi Umarxon
singari faoliyat yuritib, qisqa muddat bo lsa-da, Qorategin, Ko lob, Darvozni
ʻ ʻ
Qo qonga bo ysundirishga muvaffaq bo ldi.
ʻ ʻ ʻ 10
XIX asrning 40-yillariga kelganda xonlik tarkibiga quyidagi viloyatlar
kirgan: Marg ilon, Andijon, Shahrixon, Namangan, Xo jand, Chust, Isfara,
ʻ ʻ
O ratepa, Qurama, Toshkent va Turkiston. Muhammad Alixon davrida Qo qon
ʻ ʻ
xonligining maydoni 250 ming kv.km.ga, aholisi esa 2 million kishiga yetgan. 11
XIX asrning 50-yillariga qadar Qo qon xonligi shimolda Rossiyaning Sibir
ʻ
okrugi, sharqda Sharqiy Turkiston, g arbda Buxoro amirligi va Xiva xonligi,
ʻ
janubda esa Qorategin, Darvoz, Ko lob viloyatlari bilan chegaradosh edi.
ʻ
Xonlik tarixini yoritishga xizmat qiluvchi manba va hujjatlarda davlatning
ma muriy bo linishi haqida ko plab ma lumotlar uchraydi. Ularda xonlik ma’muriy
ʻ ʻ ʻ ʻ
jihatdan viloyatlarga ajratilib, idora etilganligini tasdiqlovchi ma’lumotlar
talaygina. Biroq bu ma lumotlarning ko pligiga qaramasdan, XX asr ikkinchi
ʻ ʻ
yarmida olib borilgan tadqiqotlarda xonlik bekliklarga ajratilgan va idora etilgan,
deb ko rsatiladi. Jumladan, A.Hasanov Qo qon xonligi davrida Qirg izistondagi
ʻ ʻ ʻ
xalq harakatlariga bag ishlangan asarida Qo qon xonligini ma muriy jihatdan
ʻ ʻ ʻ
bekliklarga bo lingan, deb qayd etadi. I.Qosimov ham o z tadqiqotida shunday
ʻ ʻ
fikrni tarafdori bo lib, xonlik: “ma’muriy jihatdan bekliklarga bo lib idora etilgan”
ʻ ʻ
- deb yozadi. Bu o rinda mazkur tadqiqotchilarning yuqoridagi fikrlarini inkor
ʻ
qilmagan holda uning Qo qon xonligining barcha davrlari uchun to g ri
ʻ ʻ ʻ
kelmasligini ta’kidlab o tish lozim. Fikrimizcha, bu tadqiqotchilar xonlikning
ʻ
bekliklarga bo lib idora qilinganligi xususidagi fikrlarini XIX asrning 70-yillarida
ʻ
Qo qonda bo lgan A.Kunning ma lumotlariga asoslangan holda ilgari surishgan.
ʻ ʻ ʻ
Shuni alohida ta kidlash kerakki, A.Kunning xonlikning ma’muriy bo linishi va
ʻ ʻ
10
R.Х.Аkbаrоv , Qo qоn хоnligi tаriхi
ʻ – Fаrg оnа ʻ : Fаrg оnа dаvlаt univеrsitеti ʻ – 2016. B. 22.
11
Yuri Brege l, An historical atlas of Central Asia – Boston: Brill Academic Publishers – 2003. P. 163.
13

uning bekliklarga bo lib boshqarilishi to g risidagi ma’lumotlari davlatning 1872-ʻ ʻ ʻ
1875-yillardagi holatiga to g ri keladi.
ʻ ʻ
XIX asrning 40-yillariga oid manbalarni o rganish natijasida xonlikning
ʻ
asosiy ma’muriy-hududiy bo linishi viloyatlar bo lganligini tasdiqlaydi. Viloyatlar
ʻ ʻ
sarkorliklar, oqsoqolliklar va aminliklarga bo lingan.
ʻ
XIX asrning ikkinchi yarmida chop etilgan asarlarda ham xonlikning
ma muriy bo linishi va uni tashkil etgan ma’muriy birlik - turli viloyatlar haqida
ʻ ʻ
ma lumotlar qayd etilgan. Xususan, ularda yuqorida ko rsatilgan viloyatlarning
ʻ ʻ
faqat yorliqlari va ularning joylashgan o rni haqida muhim ma’lumotlar beriladi.
ʻ
Qo‘qon xonligi monarxik davlat edi, ya’ni davlat boshida xon turar edi. Xonning
roli eng yuqori darajadagi siyosiy va harbiy hokimiyatni o‘zida mujassamlashtirish
edi. Xonlar avloddan-avlodga o‘tgan hukmronlik huquqiga ega bo‘lib,
hukumatning asosiy vakillari va boshqaruv tuzilmasining rahbari sanalgan. Qo‘qon
xonligida xon o‘z hokimiyatini kuchaytirish uchun qabila boshliqlari, zodagonlar
va diniy rahbarlar bilan ittifoq tuzgan.Qo‘qon xonligidagi boshqaruv tizimi qat’iy
markazlashgan iyerarxik tuzilishga ega edi. Davlat boshqaruvining asosiy
lavozimlari quyidagilar edi:
 Devonbegi — davlat ma’muriyatining eng yuqori mansabdori bo‘lib, davlat
ishlari, soliq yig‘ish va boshqa moliyaviy masalalarni nazorat qilgan.
Devonbegi xonga bevosita hisobot berardi.
 Qushbegi — xonlikdagi harbiy ishlarga mas’ul bo‘lgan eng muhim shaxs
edi. Qushbegi xonning harbiy kuchlarini boshqargan va janglar vaqtida
xonning o‘ng qo‘li bo‘lib xizmat qilgan. Harbiy tashkilot xonlikning muhim
qismi bo‘lib, qo‘shinning qudrati davlat barqarorligini ta’minlashda asosiy
omil edi.
 Dodhoh — sud ishlari bilan shug‘ullangan mas’ul lavozim egasi bo‘lib,
adolat va qonun tartibini ta’minlash uchun javobgar edi. Dodhoh shariat
asosida sud hukmlarini chiqarish va jazo berish vakolatiga ega edi.
 Amaldorlar va Qo‘rg‘onbegilar — viloyat va shaharlarni boshqarish
uchun xon tomonidan tayinlangan mahalliy hokimlar edi. Bu amaldorlar o‘z
14

hududida soliqlar yig‘ish, ichki tartibni saqlash, va boshqa ma’muriy
vazifalarni bajarish uchun javobgar bo‘lgan.
Qo‘qon xonligi ma’muriy jihatdan bir qancha viloyatlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir
viloyatning boshqaruvini xon tomonidan tayinlangan hokimlar boshqargan. Bu
viloyatlar beklik deb atalgan va ularning boshlig‘i bek yoki hoqon deb yuritilgan.
Beklar o‘z hududidagi soliq yig‘ish, adolatni ta’minlash va harbiy boshqaruvni
amalga oshirish uchun javobgar bo‘lganlar.Qo‘qon xonligida soliq yig‘ish tizimi
muhim ahamiyatga ega edi. Soliqlar davlat moliyasining asosiy manbai bo‘lgan.
Asosiy soliqlar quyidagilar edi:
 Zakot — musulmonlardan yig‘iladigan diniy soliq bo‘lib, odatda mol-
mulkning ma’lum bir qismidan olinardi.
 Xiroj — dehqonlardan yer soliqlari sifatida yig‘ilgan soliq bo‘lib, u yer
unumdorligiga qarab belgilangan.
 Bojlar va bojxonalar — Qo‘qon xonligi savdo yo‘llari kesishgan joyda
joylashgani sababli bojlar muhim iqtisodiy manba bo‘lib, karvonlardan va
savdogarlardan yig‘iladigan boj to‘lovlari davlat byudjetiga katta hissa
qo‘shgan.
5. Diniy boshqaruv
Qo‘qon xonligida diniy rahbarlarning roli juda katta bo‘lgan. Qozilar va muftilar
shariat qonunlarini qo‘llashda va diniy masalalarni hal qilishda muhim vazifalarni
bajargan. Shayxulislom diniy rahbarlarning boshlig‘i bo‘lib, shariatga asoslangan
qonunlar va tartiblarning amal qilinishini nazorat qilgan.Qo‘qon xonligi harbiy
jihatdan kuchli davlat edi va uning asosiy qo‘shini ko‘chmanchi va dehqonlardan
tashkil topgan edi. Harbiy xizmat asosan qabila va urug‘ a’zolari tomonidan
bajarilgan, xon esa ularni muayyan huquq va imtiyozlar bilan ta’minlagan.
Xonlikning qo‘shinlari mudofaa va hududiy kengaytirish uchun xizmat qilgan.
Qo‘qon xonligi o‘zining mavjud davrida atrofdagi qo‘shni davlatlar bilan
murakkab diplomatik aloqalarni olib borgan. Buxoro va Xiva xonliklari bilan
munosabatlar raqobat va harbiy to‘qnashuvlar bilan kechgan. Shuningdek, Qo‘qon
15

xonligi bilan Xitoyning Shinjon (Sintszyan) viloyati, Qoshg‘ar va boshqa Sharqiy
Turkiston hududlari o‘rtasida savdo va siyosiy aloqalar mavjud bo‘lgan.
Qo‘qon xonlari madaniy hayotga ham katta e’tibor qaratgan. Qo‘qon xonligida bir
qancha madrasalar, masjidlar va madaniy inshootlar qurilgan. Xonlikda ilm-fan va
adabiyot rivojlanishiga katta ahamiyat berilgan, bu esa Qo‘qonning ilmiy va
madaniy markaz sifatida tanilishiga sabab bo‘lgan. Qo‘qon xonligida ijodkorlar va
olimlar faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, bu davrda ko‘plab yozma asarlar va ilmiy
ishlanmalar yaratilgan.
Sirdaryoning o ng qirg og ida joylashgan Namangan va boshqa shaharlarʻ ʻ ʻ
hududini qamrab olgan yerlar xonlikning yana bir yirik viloyatini tashkil qilgan.
Shuningdek, ayrim ma’lumotlar bu davrda xonlik tarkibida Xo jand va
ʻ
O ratepa alohida-alohida viloyat bo lganligini tasdiqlaydi. Sirdaryoning o ng
ʻ ʻ ʻ
qirg og idagi Xo jand va Toshkent o rtasida joylashgan yerlar, alohida Qurama
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyati hududini tashkil etganligi ko rsatib o tiladi. Bu davrda xonlikning yirik
ʻ ʻ
ma’muriy birligi Toshkent viloyati bo lib, bu viloyat ham rus manbalarida qayd
ʻ
etib o tiladi. Bedbaq dala cho lida joylashgan Turkiston xonlikning shimoliy
ʻ ʻ
viloyati hisoblangan.
Billur tog ining sharqiy etaklarida yashovchi qozoqlar, Billur tog ining
ʻ ʻ
g arbiy etaklarida joylashgan Qorategin, Hisor, Badaxshon, Darvoz, Ko lob va
ʻ ʻ
Sho g non ham 1833-1834-yillarda vaqtincha xonlik tarkibiga kiritilgan.
ʻ ʻ
Qo qon xonligining eng katta hududini Toshkent viloyati qamrab olgan
ʻ
bo lib, mazkur viloyat tarkibiga bir nechta yirik shaharlar, qal’alar, ma’muriy
ʻ
birliklar biriktirilgan edi. Ushbu viloyatga tegishli bo lgan ma’muriy birliklar
ʻ
jumlasiga asosan xonlikning shimoliy hududida joylashgan qal’alar - Avliyo Ota,
Soliqo rg on, Marki, Itkechuv, Oqsuv, Pishpak va To qmoq hamda Issiqko lning
ʻ ʻ ʻ ʻ
atrofidagi hududlarni kiritish mumkin. 12
Xonlikning hududiy jihatdan katta viloyatlari Andijon va Namangan bo lib,
ʻ
qirg izlar yashagan juda katta yerlar ularga bo ysungan. Jumladan, A.Hasanovning
ʻ ʻ
ko rsatishicha, Norin daryosining o rta oqimidagi Kurtka va o rta oqimining
ʻ ʻ ʻ
12
I. U. Kuzikulov Qo qon xonligi tarixi (o quv-uslubiy qo llanma).
ʻ ʻ ʻ – Namangan: “Namangan” – 2014. B. 36.
16

shimoliy qismida joylashgan asosan qirg izlar yashaydigan Jumg ol, To g uz To raʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hududlari Andijon viloyatining tarkibida bo lgan. Qirg izlarning janubiy o lkalari
ʻ ʻ ʻ
bo lgan Bo stonterak va Toshqo rg on Marg ilon viloyati tarkibiga kirgan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ketmontepa va Talas hududi Namangan viloyatiga tegishli bo lgan. V.Ploskix va
ʻ
A.Hasanovning tadqiqotlaridan ma’lum bo ladiki, Farg ona vodiysi ichida
ʻ ʻ
joylashgan viloyatlarga vodiyning tashqarisida joylashgan ma’muriy hududlarni
ham idora etish huquqi berilgan edi. Xonlik hududining bu tarzda ma’muriy
birliklarga bo linishi boshqaruv tizimida bir qator qiyinchiliklarni tug dirishi tabiiy
ʻ ʻ
edi. Chunki yuqorida ko rsatilgan hududlar viloyatlar markazidan ancha olisda
ʻ
bo lganligi bois viloyat boshqaruvchilarining bu hududlardagi siyosiy, ijtimoiy-
ʻ
iqtisodiy holatni nazorat etishlarini qiyinlashtirgan. Bundan tashqari, Qo qon
ʻ
xonlarining ma muriy hududiy bo linishni shunday tarzda tashkil etish,
ʻ ʻ
mamlakatdagi boshqa etnik guruh vakillarining markaziy hokimiyat tobeligini
saqlab turishni ko zlagan, deyish mumkin.
ʻ Qo‘qon xonligi ma'muriyati xalqaro
savdo yo‘llarida o‘z mavqeini mustahkamlash uchun bojxona tizimi va soliq
yig‘ish jarayonlarini rivojlantirdi, bu esa davlat byudjetining barqaror bo‘lishini
ta’minladi. Shuningdek, diniy boshqaruvning ham davlat hayotida muhim
ahamiyati bo‘lib, shariat asosida adolatni ta’minlash va diniy birdamlikni saqlash
orqali davlat barqarorligini kuchaytirishda katta hissasi bo‘lgan. Harbiy boshqaruv
va qo‘shinlarning yaxshi tashkil etilganligi xonlikning hududiy kengayishi va
qo‘shni davlatlar bilan muvaffaqiyatli harbiy aloqalarni o‘rnatishiga xizmat qilgan.
II BOB. QO QON XONLIGINING DAVLAT BOSHQARUVI VA
ʻ
MANSABLAR
2.1. Qo qon xonligida ma’muriy va saroy mansablari
ʻ
Qo qon xonligi XVIII asrning boshlarida bo linib ketgan ashtarxoniylar saltanatiga
ʻ ʻ
qarashli bir hududa tashkil topib, 1876-yilning fevral oyigacha mavjud edi. Bu
davlat XVIII-XIX asrlarda Turkistonning tarixiy-siyosiy, xo jalik va madaniy
ʻ
hayotida katta o rin tutgan. Qo qon xonligining asoschisi ming qabilasining
ʻ ʻ
boshlig i Shohrubiy hisoblanadi. Xonlikda Buxoro amirligiga o xshab Amir Temur
ʻ ʻ
17

davrida shakllangan davlat bopsharuv tartibi va tuzumi mavjud edi. Qo qonʻ
xonligida joriy q ilingan har xil unvon va mansablar, vazifa amallarni o rganish
ʻ
davlatchilik tarixini o rga nishda katta ahamiyat kasb etadi. Ma lumki, Turkiston
ʻ ʻ
davlat bolsharuv tartibining tarixi qadimiy zamonlarga borib taqaladi. Sharq
davlatchilik tuzumi Ahmoniylar davridan boshlab to soxibqiron Amir Temur
davrigacha muayyan bir tartibda bo lib keldi. Amir Temur davrida davlat
ʻ
boshqaruvi anshu bir nizom asosida o rnatilgan edi. Keyinchalik bu nizom davr va
ʻ
zamona taqozosiga ko ra ba’zi o zgarishlarga uchrab, XX asr boshlarigacha
ʻ ʻ
yashadi. Turkiston davlatida joriy bo lgan vazifa, unvonlar va, mansablar, ular
ʻ
sohiblarining vazifalari haqidagi ba zi ma lumotlar olimlardan A.Kun,
ʻ ʻ
Ch.Valixonov, V.V.Bartold, A.Semyonov, B.Axmedov, B. A.Vildanova,
A.J.Troisskaya, R.Nabiev asarlarida uchraydi.
Markaziy Osiyo davlatlarining “ tarixini o rganish tarixchi va xu
ʻ q u q shunos
olimlar oldida turgan muhim va aslo kechiktirib bo lmaydigan vazifadir, chunki
ʻ
bunday ilmiy izlanishlarning ilmiy va nazariy ahamiyati benixoya kattadir ” , deb
yozadi Bo riboy Ahmedov.
ʻ Shu kabi mulohazalarga tayanib va o nlab mahalliy ʻ
tarixchilarning XIX asrda yozib koldirilgan tarixiy asarlarining ma ’ lumotlari
asosida bizni qiziqtirayotgan masalalarni yoritish yo li bugungi kunga kelib yuzaga
ʻ
keldi. Ayni paytda Qo qon tarixiga oid adabiyotlar soni ellikdan oshdi, ammo
ʻ
ulardagi muhim ma’lumotlar ilmiy izlanishlar doirasiga to liq jalb etilmagan. Bu
ʻ
ma’lumotlar tarqoq holda bo lishiga qaramay muayyan bir tadqiqotni talab qiladi.
ʻ
Qo qon xonligidagi unvon, mansab va amallar haqida mahalliy mualliflardan
ʻ
“Turkiston viloyatining gazeti” muharriri Mullo Olim Mahdum Hoji “Tarixi
Turkiston” nomli asarida to xtalib o tgan. U xonlikdagi amaldorlarni 24 darajaga
ʻ ʻ
bo lib, bu haqda quyidagilarni yozadi:
ʻ “Xo qand xonliklari asrida joriy bo lib ʻ ʻ
turgan har xil mansablar, chunonchi: Mingboshi va Amirilashkarlik mansabi. Bu
mansab harbiy vazirlik qatorida bo lib, ondin boshqa hukumatning hamma ishiga
ʻ
mudoxalasi, chunonchi, xorijiya ishlariga tamom daxli bo ladur.”
ʻ
Davlat boshqaruvi. Mansablar va unvonlar. O‘zbeklarning ming qabilasi
(urug‘i) boshliqlaridan biri Shohruhbiy asos solgan Qo‘qon xonligidagi davlat
18

boshqaruv tizimi o‘rta asrlarda Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari
boshqaruv tizimidan farq qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida bo‘lgani kabi
Amir Temur davrida shakllangan hamda Shayboniylar davrida qisman islohot
qilgan davlat boshqaruvi va tizimi mavjud bo‘lgan. Xonlikda eng oliy va markaziy
unvon xon unvoni bo‘lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish va uning
bajarilishini nazorat etish salohiyatlari xonning qo‘lida bo‘lgan.
Xonlikning ming qabilasidan bo‘lgan hokimlar turli yillarda Shahrisabz, Urgut,
Mog‘iyon, Urmitan viloyatlari va bekliklarida ham hukm surganlar. Olimxon
davrigacha (1798y.) ming urug‘i boshliqlari XIX asrning boshlarida biy unvoni
bilan hokimiyatni boshqarganlar. Olimxon 1805 yilda o‘zini rasman xon deb e’lon
qildi. Xon unvoni bilan hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-1822yy.) 1818
yilda o‘zini “ amir ul-muslimin ” deb e’lon qildi. 1822 yilda Muhammad Alixon
ham hon unvoni bilan taxga o‘tirgan.
Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to‘ra deb atalganlar.
Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo‘lib, xonning o‘zi
cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lsa-da, ma’lum tarixiy davrlarda uning
salohiyati va hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo‘shin
boshliqlarining xonga ta’siri kuchli bo‘lgan. Bunga Musulmonqulining mingboshi
va otaliq bo‘lgan davrini (Xudoyorxon davrida, 1844-1852yy.) yoki Aliqulining
amirlashkarlik va vazirlik davrini (Sulton Sayidxon, 1863-1865 yy.) misol qilib
keltirish mumkin. Bu holat xonning siyosiy kuch qudrati ma’lum iqtisodiy
asoslarga hamda ma’lum ijtimoiy guruhlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan deyishga
asos bo‘ladi.
Mamlakatda xon eng katta va yirik mulkdor bo‘lib, xonlik hududidagi barcha
boyliklarga, yer, suv, qo‘riq yerlar, ko‘lu anhorlarga egalik qilgan. Ulardan
keladigan zakot, xiroj, tanobona va boshqa soliqlar shaklidagi daromadlar xon
xazinasini muntazam ravishda to‘ldirib turgan. Xon va uning qarindoshlari, saroy
ahli va ma’muriyat, qo‘shinlar va qo‘shin boshliqlari asosan soliqlar hisobidan
rag‘batlantirilgan.
19

Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, xon saroyida mingboshi boshchilik
qiladigan Kengash tuzilgan bo‘lib, bu kengash saroydagi davlat ahamiyatiga molik
muhim ishlarni ko‘rib chiqqan. Dasturxonchi, risolachi va boshqa muhim
amaldorlar a’zo bo‘lgan ushbu kengash davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga
ega edi.
Qo‘qon xonligida asosan Olimxon, Umarxon va Muhammad Alixonlar davrida
(1798-1842 yy.) davlat boshqaruvi va davlatchilik ichki va tashqi siyosat ancha
barqaror hamda nisbatan tinch rivojlangan. Ammo XIX asrning o‘rtalariga kelib
Qo‘qon xonligi inqirozga uchray boshlaydi. Tadqiqotchilar ushbu inqirozning
asosiy sabablari sifatida o‘troq xalq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi qarama-
qarshiliklarni, o‘zaro nizo va urushlarni, xon taxti uchun olib borilgan kurashlarni,
Buxoro amiri bilan bo‘lgan nizolar va dushmanliklar, saroy amaldorlarining
xoinliklari kabilarni ko‘rsatadilar. Bularning natijasida iqtisodiy hayotda taraqqiyot
pasayib, ijtimoiy tarqoqlik kuchayib bordi va davlat inqirozga yuz tutdi.
Qo‘qon xonligida unvonlar va mansablar ular ijrochilarining vazifalari hamda
martabalariga qarab harbiy, harbiy-ma’muriy, saroy unvon va mansablari
hamda ma’muriy vazifalari, diniy mansab va unvonlar hamda diniy
qozixona amallariga bo‘linar edi (unvonlar va mansablar haqidagi ma’lumotlar
quyidagi risoladan olindi: Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat
boshqaruvi tarixidan. Toshkent. Yangi asr avlodi. 2006. 6-21 bb.) . Xon saroyida
quyidagi harbiy mansab va unvonlar joriy etilgan:
 Amir ul-umaro – amirlar amiri. Xon tomonidan keng vakolatlar berilgan
(davlatdagi muhim ishlar, amaldorlarni amalga qo‘yish va olish, davlatdagi ichki
tartibni saqlash, saroydagi tartib – intizom kabilar) shaxs bo‘lib, xondan keyingi
eng yuqori mansab hisoblangan;
 Amirlashkar – amir ul-umarodan keyingi mansab. Qo‘qon xonligida mingboshi
harbiy unvonining vazifalari, darajasi amirlashkarlikka teng bo‘lgan;
 Mingboshi – ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan mulkning hokimi.
Bu unvondagi shaxs harbiy yurishlar vaqtida qo‘shinni boshqarib, lashkarboshi
20

unvonini olgan. Bu unvonning egasi vazirlikka ham da’vogar bo‘lgan. Bu unvon
Sheralixon davrida (1842-1844 yy.) yuqori darajadagi vazifaga aylanib ketgan;
 Botirboshi – botir bahodirlar boshlig‘i. Besh yuz kishidan ko‘p lashkarga
boshchilik qilgan. Viloyatlarda botirboshi harbiy va qo‘shin ishlariga mas’ul edi.
Botirboshi ba’zan qurilish hamda sug‘orish ishlariga ham boshchilik qilgan.
(Ulug‘ nahr arig‘i, Otabek botirboshi).
 Qo‘shbegi – harbiy qo‘shinning boshlig‘i. Bu mansab yurish va jang vaqtlarida
berilib, uning egasi mingboshi unvonini olishga da’vogarlik qilgan hamda
alohida viloyatga ham hokim bo‘lishi mumkin edi.
 Voli yoki voliy (noib, muovin) – tobe etilgan viloyat va tumanlarda xonning
o‘rinbosari. Viloyatlarda lashkar unga itoat etgan hamda u viloyatning harbiy
ma’muriy ishlariga boshchilik qilgan.
 Qal’abon yoki kutvol – Qo‘qon xonligining chegeralarida joylashgan qal’a va
istehkomlarining hokimi bo‘lib, shu hududlarning harbiy-ma’muriy, xiroj va boj
olish ishlariga javobgar bo‘lgan. Harbiy maqsadga ko‘ra, qal’abon vazifasiga
dodxohdan qushbegigacha bo‘lgan shaxslar tayinlangan.
 Qo‘rboshi – qo‘rxona ya’ni aslahaxona boshlig‘i. Bu mansab egasi xon va
mingboshiga itoat etgan. Qo‘rboshi qo‘rxona, miltiqxona, to‘pxonalarga
boshchilik qilib,xomashyo topib kelishdan tortib to tayyor mahsulot ishlab
chiqarish va ularni xon qaroriga binoan tarqatib berish jarayoniga javobgar
bo‘lgan.
 Yofar – soqchilar boshlig‘i. Bu mansab egasining guruhi yuz nafar askardan
iborat bo‘lgan. Yofar o‘z guruhining hisob-kitobi, yillik xarajatini askarlari
uchun xazinadan olib bergan. Manbalarda yofarlar g‘allagir (g‘alla oluvchi),
javgir (bug‘doy oluvchi) va sarpo oluvchi sifatida ham qayd etilgan.
 To‘pchiboshi – to‘pchilar, zambarakchilar guruhi boshlig‘i.
 To‘qsabo – o‘zlarining tug‘iga ega bo‘lgan harbiy guruhning boshlig‘i.
 Ponsadboshi – besh yuz nafar askardan iborat guruh rahbari.
 Yuzboshi – yuz kishilik harbiy dasta boshlig‘i.
 Panjohboshi – ellikboshi, ellik nafarli harbiy guruh boshlig‘i.
21

 Dahboshi – o‘n kishilik harbiy guruh boshlig‘i.
 Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig‘i.
Harbiylar qatoriga askar, sarboz, nukar, sipohi, mergan, mahram, botur, to‘pchi,
zanbarchi, qo‘rchi, qorovul kabilar ham kirib, qo‘shin safida, nog‘orachi,
surnaychi, to‘g‘chi (bayroqdor) kabilar ham xizmat qilganlar. Bu harbiy unvonlar
orasida mingboshidan ponsadboshigacha bo‘lganlari oliy unvonlar, qo‘rboshidan
qorovulboshigacha bo‘lganlar o‘rta unvonli mansablar, qolganlari esa past
unvonlar hisoblangan. Elikboshidan mingboshigacha bo‘lgan harbiy lavozimdagi
amaldorlar o‘z xizmatlariga mulozimlar olganlar. Ponsadboshidan yuqori
mansabdagi harbiylarga yana mirzolar va munshiylar ham hizmat qilgan.
Manbalarda harbiylarga saroydan yiliga turli hajmdagi maosh berilganligi qayd
etilgan.
Qo‘qon xoligidagi saroy unvon va mansablari quyidagilar edi:
 Otaliq – xon yoki xonzodaning murabbiysi, ularning homiylari. Ular
tarbiyalagan xonzoda taxtga o‘tirganidan so‘ng, otaliqlar ham yuqori mansab va
unvonlarni egallaganlar.
 Beklarbegi – beklarning begi. Bu unvon xonning vorisiga yoki ba’zi
viloyatlarning hokimiga berilgan.
 Biy – turkiy qabilalarning boshliqlari.
 Devonbegi – xon devonining boshlig‘i, Qo‘qon xonligi viloyatlaridan Toshkent
va Dashti qipchoq mulkida ham devonbegi mansabi bo‘lgan.
 Xazinachi – davlat xazinasining hisob-kitobiga javobgar shaxs. Xazinachilar
viloyat markazlarida ham faoliyat yuritgan.
 Inoq – xonning xos va sirdosh mulozimi.
 Eshikog‘asi yoki chehraog‘asi – eshik oldidagi soqchi, posbon. Xon
mahramlari va soqchi-mulozimlarining boshlig‘i. Notanish kishilarni xon
huzuriga ijozatsiz qo‘ymaslikka javobgar shaxs.
 Parvonachi – bu unvon egasi xon nomiga kelgan xat va arizalarni saroyga olib
kirib, javobini olib chiqqan. Bu unvon boshqa unvon sohiblariga ham berilgan.
22

 Dodxoh – xon oldiga fuqarolarning xohish-istak hamda maqsadlarini bayon etish
huquqiga ega mansab, saroy unvoni.
 Dasturxonchi – xon dasturxoniga, umuman, oshxonasiga javobgar saroy
mansabi.
 Saroy qorovulbegisi – xon o‘rdasining soqchilariga boshliq bo‘lgan saroy
amaldori.
 Tunqator – tun bo‘yi uyg‘oq bo‘ladigan soqchi. Xonning dam olishi va
yurishlari vaqtida qo‘riqchilik qilib, xonning yaqin kishilaridan tayinlanadigan
amaldor.
 Oftobachi – xonning xos mulozimlaridan bo‘lib, uning yuvinishi va tahorati
vaqtida xizmat qiladigan amaldor.
 Sharbatdor – eng oliy va faxriy unionlardan bo‘lib, xonning xos majlislari va
safarlarida hizmatda bo‘lgan.
 Hidoyatchi – xon saroyiga yuborilgan tortiq va sovg‘alarni qabul qilib olib, xon
nazaridan o‘tkazuvchi amaldor.
 Shig‘ovul – saroyga tashrif buyurgan elchilar va choparlarni xon huzuriga
boshlab kiruvchi amaldor. Manbalarga ko‘ra, bu mansabdagi amaldorning
vazifalari keng bo‘lgan.
 Sarkor – saroydagi xon amaldorlarining boshlig‘i. Bu mansabdagi shaxs xonga
tegishli shifoxonalar, korxonalar hamda qurilish ishlariga ham boshchilik qilgan.
 Qushbegi (mirishkor) – ov paytida xonga hamrohlik qiladigan mansab egasi.
Qushbegining ovchi itlari, lochin va burgutlari bo‘lib, ov paytidagi xonning dam
olish jarayonlariga ham bu shaxs javobgar bo‘lgan.
 Salomog‘asi – xon nomidan xalqqa salom beruvchi.
 Kitobdor – saroy kitobxonasi uchun javob beradigan amaldor.
 Risolachi – elchilar va ularning xat-xabarlariga javob berish uchun mas’ul
bo‘lgan saroy amaldori.
 Jam’og‘a – xonning suhbati, qabuli hamda bazmlariga ishtirok etuvchilarga
xabar berib, chaqirib keladigan saroy amaldori.
23

 Jarchi – xalq yig‘iladigan ommaviy joylarda xonning farmon va buyruqlarini jar
solib (baland ovoz bilan) e’lon qiladigan shaxs.
 Chopquchi – pichoq yasovchi, xon saroyidagilar uchun qurollar (pichoq, xanjar
qilich) yasab, qo‘rchi vazifasini ham bajargan.
 Shotir – xon rikobi oldida yuradigan hizmatchi, odamlarni xon kelishidan
xabardor etib, ularni ta’zimga chorlab turgan.
 Udaychi – xon rikobi oldida yurib, uning sha’niga baland ovoz bilan maqtovli
so‘zlar va hamdu sanolar aytib boruvchi hizmatchi.
YUqoridagi amal va mansab egalari o‘z hizmatlari evaziga yillik maosh (pul, ot,
qo‘y, g‘alla ko‘rinishida) olganlar. Bundan tashqari, ularga tegishli yer-mulklar
ham berilgan.
Butun o‘rta asrlar musulmon davlatlarida bo‘lgani kabi Qo‘qon xonligidagi
musulmon ruhoniylari ham alohida imtiyozlarga ega bo‘lgan ijtimoiy tabaqa
hisoblangan. Xonlikdagi davlat boshqaruvida, ta’lim – tarbiyada, sud ishlarida
hamda jamiyat hayotining turli sohalarida ularning fikri katta ahamiyat kasb etgan.
Qo‘qon xonligida qo‘yidagi diniy va qozixona mansab, unvon hamda amallari
mavjud bo‘lgan:
 Shayx ul-islom – dindorlarning eng oliy unvoni bo‘lib, 1818 yilda Umarxon
tomonidan joriy etilgan.
 Xoja kalon – fikh olimi (huquqshunos) ning faxriy unvoni.
 Xalifa – o‘rinbosar. Qo‘qondagi naqshbandiya, qalandariya, yassaviya
taraqqiyotlarining rahbarlari.
 A’lam – faqih, olim hamda shariat qonun – qoidalarning bilimdoni.
 Oxund – bilimli va madrasada o‘qiydigan kishi.
 Sudur – vaqf mulklarining daromadlari hamda hisob – kitobiga javobgar
mansabdor.
 O‘roq – vaqf yerlarining xiroj va soliqlariga mas’ul shaxs, O‘roq shaklidagi
nishonni sallasiga taqib yurgan.
 Mudarris – madrasada ta’lim beruvchi ustoz.
24

 Imom va imom xatib – masjid imomi hamda juma nomozlarida xutba o‘qib
xizmat qiladigan imom.
 Muazzin – musulmonlarni namozga chaqiruvchi, azon aytuvchi.
 Qozi ul – qo‘zzot – qozilar qozisi (adliya vaziri).
 Qozi kalon – xonlik poytaxti hamda viloyatlar markazlaridagi qozilar va
qozixonalar ustida nazorat qiluvchi amaldor.
 Qozii askar – qo‘shin qozisi.
 Tarakachi – meros qolgan mol-mulklarni merosxo‘rlarga taqsimlab (taraka)
beruvchi shaxs.
Xonlikdagi diniy va qozilik lavozimida bo‘lganlar davlat tomonidan belgilangan
maosh hamda turli ehsonlar hisobidan kun ko‘rganlar. Madrasa, masjid, mozorlar
o‘zlarining vaqf mulklariga ega bo‘lib, shu mulk daromadidan o‘z xizmatchilariga
maosh berganlar. Vaqf mulklariga muttavali mutasaddi – boshliq edi.
Yer egaligi munosabatlari va soliqlar. Qo‘qon xonligi xo‘jalik hayotining asosini
tashkil qiladigan soha dehqonchilik edi. Chunki xonlikning asosini tashkil etgan
Farg‘ona vodiysida suv manbalarining yetarli darajada bo‘lganligi dehqonchilik
xo‘jaligida mo‘l hosil bo‘lishni ta’minlagan. Xonlikda XVIII asrga qadar yerlarni
sug‘orish uchun soylar va jilg‘alarning suvlaridan ham unumli foydalanilgan.
Xonlikdagi taxt uchun o‘zaro kurashlar hamda siyosiy tarqoqlik davom etayotgan
bo‘lishiga qaramay XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim tumanlarning
sug‘orish tarmoqlari ta’mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki, xonlikda ip va
gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, bu mahsulotlarni Rossiya va u
orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlarida ko‘plab sotila boshlashi, ularga
bo‘lgan talabning tobora kuchayib borishi sug‘orma dehqonchilik yerlarini
kengaytirish hamda yangi yerlarni o‘zlashtirishni taqozo qilar edi.
Shuning uchun ham XIX asr Qo‘qon xonligida, xususan, Farg‘ona vodiysining
sug‘orilishi tarixida yangi davrni boshlab berdiki, aynan shu davrdan boshlab,
vodiyda yirik sug‘orish inshootlari, ariqlar, kanallar, to‘g‘onlar qurila boshlangan.
Masalan, Sirdaryoning asosiy irmoqlaridan bo‘lgan Norin va Qoradaryolardan suv
25

oladigan Shahrixonsoy kanali, Namangan Yangi arig‘i, Chinobod arig‘i,
Ulug‘nahr, Andijonsoy kanali, Oltiariq, Mutagan arig‘i va boshqa sug‘orish
tarmoqlarining ko‘payishi, sug‘oriladigan dalalarning sezilarli darajada kengayishi
hamda dehqonchilik va bog‘dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan.Qo‘qon
xonligida sug‘orish inshootlarini barpo etishning ma’lum tartib – qoidalari mavjud
bo‘lgan. Chunonchi, sug‘orish tarmoqlari va ularni barpo etish ishlari ikki guruhga
ajratilgan. Birinchi guruhga hajm jihatdan kichik sug‘orish inshootlaridan
foydalanuvchi qishloq aholisi ishtirok etgan. Ularga mahalliy mutasaddi kishilar,
mirobboshilar boshchilik qilgan. Ikkinchi guruh sug‘orish inshootlariga hajm
jihatdan katta va yirik kanallar kiritilib, ularni bunyod qilish ishlariga xonlikning
turli viloyatlaridan qazuvchi – hasharchilar jalb etilgan. Bunday inshootlar
qurilishiga bevosita xon yoki joylardan uning vakili boshchilik qilgan.Xonlikda
dehqonchilik ekinlarining aksariyati O‘rta Osiyo xonliklariga xos bo‘lib,
g‘allachilik, bog‘dorchilik, sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtirish hamda
ipakchilik yaxshi rivojlangan. Donli ekinlardan makkajo‘xori yetishtirish keng
tarqalgan bo‘lib, u shahar va qishloqlarda kambag‘allarning asosiy iste’mol
mahsuloti hisoblangan. Shuningdek, XIX asrga kelib xonlikda paxtachilik sohasiga
katta e’tibor berila boshlangan.Xonlik g‘arbiy qismining tabiiy sharoitida
bog‘dorchilik va uzumchilikni rivojlantirish uchun juda qo‘lay bo‘lgan. Janubi-
g‘arbiy Xo‘jand, Konibodom, Isfara, So‘x, Chimyon, Rishton hududlari asosan
o‘rik yetishtirishga to‘la ixtisoslashgan. Bu davrda butun Farg‘ona vodiysida tut
daraxti keng tarqalib, u tog‘ oldi va qadimgi dehqonchilik vohalaridan hisoblangan
So‘x, Isfara, Namangan, Ashtda ipakchilik uchun qadimdan o‘stirib kelinan.
Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik qilishning
to‘rtta turi mavjud bo‘lib ular quyidagilar edi:
1. Xiroj yerlar – yer egalarining xususiy yerlari.
2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar – o‘rmonlar, to‘qaylar,
yo‘lu-ko‘priklar.
3. Xususiy yerlar – xonning maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan
26

yerlar (suyurg‘ol).
4. Vaqf yerlari – diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli
yerlar.
Manbalarga ko‘ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo‘lib, u “zamini xos”, deb atalgan.
Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan.
Yerni olgan kishi unga o‘z hisobidan ishlov berib, sug‘organ. Olgan hosilidan esa
xonga soliq to‘lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj – hosilning 1G’5 dan 1G’8
qismigacha tashkil etgan) dan ko‘proq bo‘lgan.
Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg‘u, tanho shakllaridan ham foydalanilgan.
Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bo‘lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, ijara – muayyan shartlar asosida beriladigan barcha
ko‘chmas va ko‘chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov av boshqalarni
o‘z ichiga olgan mulk shakli bo‘lsa, urg‘u – musodara qilish yo‘li bilan xon
mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo‘lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga
berilgan yer va mol-mulkdir.
Tanho – hukmdor tomonidan alohida xizmat ko‘rsatgan kishilarga amloq yerlardan
ba’zilari in’om etilishi tufayli paydo bo‘lgan mulk shakli bo‘lib, bunday yerlarda
soliq yig‘ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga berilgan. U o‘ziga berilgan yer,
bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini hadya
sifatida olgan. Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo‘lgan va o‘g‘li xon
marhamatiga sazovor bo‘lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga
tanho yoki xiroj taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan.
Bu davrda xonlikning daromadi mahsulot va puldan iborat bo‘lib, ular asosan
soliqlar undirish yo‘li bilan hosil qilingan. Soliq va majburiyatlar xonlikning
barcha shahar va qishloqlarida deyarli bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan.
Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko‘ra, to‘rt turga: shariat qonun-
qoidalariga binoan belgilangan asosiy soliqlar; rasmiy soliqlar; an’anaviy soliqlar;
favqulodda joriy etilgan soliqlar.Manbalarga ko‘ra, shariat qonun-qoidalari asosida
joriy etilgan asosiy soliqlar. – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda
27

donli ekinlar ekiladigan yerlardan olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq
hosilning beshdan bir qismini tashkil etib, 5 qop g‘allaning bir qop miqdorida
undirilgan. Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to‘langan.Ushr
yerlari – “zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi
miqdorida ushr solig‘i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot – mahsulotdan
olinadigan savdo solig‘i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan soliq bo‘lib,
daromadning qirqdan bir qismini tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik
sarmoyalari aniq bo‘lmaganligi sababli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan.
Shuningdek, chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush hisobida zakot olingan.
Arxiv hujjatlarida an’anaviy zakotdan tashqari – bo‘roqi zakoti, elatiya zakoti,
sarkarda zakoti kabilar haqida ma’lumotlar bor.
Xonlikda joriy etilgan tanobona, xonsoliq, karvonlardan chegara yoki
maxsus belgilangan shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj to‘lovlari, tuz
boji, bozorlarda savdogarlardan, xon mablag‘iga qurilgan barcha inshootlardan
olinadigan soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog‘dorchilik, sabzavotchilik,
polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob solig‘i olingan.
Soliq yig‘uvchi amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq oluvchi), eakot
solig‘ini yig‘uvchi amaldorlar zakotchi deb atalgan.
An’anaviy soliqlarga to‘y marosimlaridan, meros bo‘linishidan, tarozidan,
daryodan o‘tish uchun sollardan, qirg‘iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan
va shunga o‘xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil
favqo‘lodda soliqlar mavjud bo‘lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli,
nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir.Soliqlar qat’iy belgilangan
miqdorda hamda o‘z vaqtida yig‘ilishi shart bo‘lsa-da, xon va amaldorlarning
ihtiyori bilan bu holat o‘zgarib turgan. Harbiy harakatlar paytida, ayniqsa,
soliqlarning turi va miqdori oshirilgan.
Xon xazinasiga kelib tushgan soliqlar – xossachi , bek xazinasiga tushgan soliqlar
– beklik deb atalgan. Manbalarga ko‘ra, xon ihtiyoridagi yerlar “zamini xos”deb
atalib, undan keladigan barcha daromad xonning ihtiyorida bo‘lgan. Xon
28

xazinasiga tushadigan soliqlarning deyarli barchasi Qo‘qon shahri va uning
atrofidagi qishloqlardan yig‘ilgan. Chetdan xon ihtiyoriga mahsulot va chorvadan
yig‘iladigan zakot, Sirdaryo kechuvdan olinadigan boj , tuzdan, xossachi
joylardan , xon mablag‘iga qurilgan barcha inshootlardan olinadigan soliq, to‘y
marosimlaridan va meros bo‘lishdan yig‘iladigan soliqlar tushgan.Qo‘qon xoligida
soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud bo‘lib, ularning
egalari bo‘lgan sayyid, xo‘jalar, shayxlar va eshonlar xonning maxsus
inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Shuningdek, xonzoda
va to‘ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so‘filar ham tanob solig‘idan ozod
qilingan.Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga – kanallar
qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari, turli qurilishlarga, ayniqsa,
hukmron tabaqalarning xizmatlariga jalb etilgan. Soliq, to‘lov va majburiyatlarning
yildan yilga oshib borishi natijasida Qo‘qon xonligida xalqning noroziligi ortib
borib, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi davlatning siyosiy
inqirozini ta’minlab bergan edi. Ikkinchi Qo ʻ shbegilik mansabi. Bu mansabdagi
odamlar doimo xon huzurida maslahatchi qatorida turib va yoki biror katta
shaharga hokimi bilistiqlol nasib qiladur. Uchinchi Parvonachi. Bu mansabdagi zot
ham qo shbegi lavozimini ado ʻ q iladur. To rtinchi Shig ovul. Bu odam vaziri ʻ ʻ
ilmiyadek bo lub,
ʻ q ozi, mudarris, a lam, shayx ul-mashoyixlar oning ko rsatgani ʻ ʻ
bo yicha tayin qilinib, bularning taftishlari ham anga oiddir.
ʻ Beshinchi
Hudaychi (udaychi, hidoyachi). Bu zot xonga adyutant hukmida bo lub, xonga
ʻ
maxsus beriladurgon arizaga va bo lak ishlarga vosita bo ladur.
ʻ ʻ
Oltinchi Tun q ator. Bu mansabdagi odam xonning maxsus yotadurgon joyiga
posbondek, kechasi doimo uxlamay, xonning amriga muntazir bo lub turadur.
ʻ
Ye ttinchi Noib. Tamomi sarbozlar aning ixtiyorida bo ladur.
ʻ
Sakkizinchi Otaliq.
To qqizinchi Dodxoh.
ʻ
O ninchi Mehtarboshi.
ʻ
O n birinchi Sharbatdor.
ʻ
29

O n ikkinchi Dasturxonchi.ʻ
O n uchinchi Xazinachi.
ʻ
O n to rtinchi Maxramboshi.
ʻ ʻ
O n beshinchi Eshikog
ʻ ʻ aboshi.
O n oltinchi Ponsadboshi.
ʻ
O n ettinchi To
ʻ q ʻ sabo.
O n sakkizinchi Devonbegi.
ʻ
O n to qqizinchi Mirzaboshi.
ʻ ʻ
Yigirmanchi Sarkor.
Yigirma birinchi Miroxurboshi.
Yigirma ikkinchi yuzboshi.
Yigirma uchinchi Bekovulboshi.
Yigirma to rtinchi Dahboshi.
ʻ
Ushbu mansabdorlarning hech qayularida mu q arrar vazifa bo lmay,
ʻ
q o
ʻ shbegilarga biror katta shahar va andin kichiklarga qishloq va yo biror arig ʻ
berib, boshqa mansabdorlarga podshohlikdin ot, libos, aslaha, bir yilda ikki-uch
marotaba g alla, sarupo berar edilar. Mundin boshka bir necha mayda mansablar
ʻ
ham bo lur edi, ilmiya va huquq mansablaridan
ʻ q ozi ul- q uzot, qoziyi kalon, qoziyi
askar, qoziyi maxsus, a ʻ lam, muftiy, mudarris.
Bularning har kayularining o zlariga maxsus lavozimlari bo ladur. Yana
ʻ ʻ
shayx ul-islom, shayx ul-mashoyix mansablari ham bor edi ” . 13
Mullo Olimning bu qaydlarida ma ’ lum ziddiyatlar uchrashidan qat ’ i nazar,
bu masalaga bag ishlangan birinchi izlanishlardan bo ldi. U mavjud
ʻ ʻ mansab va
unvonlarini tasnif qilib, ularni darajabandlik qilib, tartibga tushirgan. Qo qon
ʻ
xonligida unvon va mansablar ularning ijrochilarining vazifalari va martabalariga
qarab harbiy, xarbiy-ma ’ muriy, saroyning unvon va mansablari, ma ’ muriy vazi-
falariga hamda diniy va diniy q ozixona amallariga bo linar edi.
ʻ
Xonlikda eng oliy va markaziy unvon “ Xon ” unvoni bo lib, uning hukumati
ʻ
cheklanmagan. Farmon berish va uning bajarilishini nazorat etish salohiyatlari
13
Мирзо Олим Махмуд ҳожи «Тарихи Туркистон»/ Зоир ЧОРИЕВ, Ш. ВОҲИДОВ ва Р. ХОЛИҚОВА –
Тошкент: «Янги аср авлоди», 2009. Б. 23.
30

uning qo lida edi. Ming ʻ q abilasidan bo lmish hokimlar Shaxrisabz, Urgut, ʻ
Mog iyon, Urmetan viloyatlari va bekliklarida ham hukm surganlar.
ʻ 14
Olimxon
davrigacha Ming q abilasidan rahbarlarining unvoni “ biy ” edi. Olimxon 1805-yili
birinchi bo lib o zini rasman
ʻ ʻ “ xon ” deb e ’ lon qildi. Umarxon o zini 1818-yili ʻ
“ amir al-mu ’ minin ” Muhammad Alixon esa 1822-yil yana “ xon ” unvonida taxtga
ko tarildi. Xon avlodlarini xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, tura deb
ʻ
aytardilar. Xonlikdagi davlat nizomi mutlaq yakka-hokimlik bo lib, faqat ma’lum
ʻ
tarixiy davrlarda uning saloxiyati va qudrati cheklab qo yilgan edi. Bunday xol
ʻ
Musulmon q ulining mingboshi va otaliq bo lgan davrida, Aliqulining
ʻ
amirlashkarlik va vazirlik davrida, r o
ʻ y bergan. Xonning kuchi va qudrati ma ’ lum
iqtisodiy asoslarga va ijtimoiy guruhlarga tayanardi. Xon eng katta mulkdor
sifatida xonlikdagi xamma y er, suv, qo riq
ʻ y erlar egalik qilib, ulardan zakot, xiroj,
tanobona va boshqa soliqlar shaklida daromad olib, xazinasini to ldirardi. Shuning
ʻ
xisobidan hamda boshqa soliqlardan u o zining saroyi, qo shini va ma’muriyat
ʻ ʻ
amaldorlarini tutardi.
Qo qon xonligi asosan Olimxon, Umarxon, va Muhammad Alixon
ʻ
davrlarida ancha barkaror va tinch rivojlangan. Lekin XIX asrning o rtalariga kelib
ʻ
bu davlat tanazzulga duch kela boshladi. Bu tanazzulning asosiy sabablari sifatida
o troq xalq va ko chmanchi axoli baroyo o rtasidagi qarama-qarshiliklarni, o zaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
nizo va urushlarni, xon taxti uchun olib borilgan janglarni, Buxoro amiri bilan
o rtadagi nizo va dushmanliklar, muhoriblarni ko rsata bo ladi. Bular natijasida
ʻ ʻ ʻ
xo jalik hayotida pasayib, ijtimoiy tarqoqlik boshlandi, davlat to la ma’noda
ʻ ʻ
inqirozga duch kelib, zaif bo ldi. Oxir oqibat
ʻ Q o ʻ q on mamlakati Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olindi.
Xon mutlaq hokim sifatida saroy-o rdasiga sohib bo lib, quyidagi unvon va
ʻ ʻ
mansablar joriy etilgan edi:
1. Amir ul-umaro, amirlar amiri. Qo qon xonligida Ali
ʻ q uli Hasanbiy o g li ʻ ʻ
Sulton Sa’idxon tomonidan rasman amir ul-umaro mansabiga ko tarib amirlashkar
ʻ
ham etib tayinlandi. Aliquli tarixda shu oxirgi harbiy unvoni bilan qolgan. Hijriy
14
Ҳайдарбек Бобабеков, Қўқон тарихи – Тошкент: «Фан». 1996. Б. 26.
31

1280-yili safar oyi, 1863-iyul-avgustida Qo qon xoni Aliquli nomiga yorliq berib,ʻ
unga “amir ul-umaro” mansabini berib, uning vakolatlarini belgilaydi. Yorliqda
jumladan shunday yozilgan: “ ... chun zohiriy va ma’naviy axvolning egasi amiri
sohib ul-fikr va tadbir Mullo Aliquli lutfu shafqat va qahru gazab ko zini do stu
ʻ ʻ
dushmanlariga ochibdur, shuning uchun uning cheksiz shohona marhamatimizga
sazovor etib “amir ul-umaro” mansabiga mansub etib sarafroz va arjumand etdik-
Tamomi ulamo, fuzalo va sayidlar, fuqaro va ra’iyatning hammalari mashoroalayx
(Aliquli) ni “ amiri nofiz-ul-hukm bilisti q lol ” (hukm chiqarishda mustaqil amir) deb
bilib, uning madhi va hurmati, e’zozlash va ehtiromida qilgacha g ʻ aflat va
g ofillikda qolmasinlar. Saltanat va kishvarsitonlikdek muhim ishlarini, ya’ni
ʻ
qo shin va askarlarni jihozlash, hokimlar va aksar amaldorlarni amalga qo yish va
ʻ ʻ
olish, ko cha ko ylarni tartibga keltirish, fasodchi va buzg unchi kishilarning qatli,
ʻ ʻ ʻ
jazosi va shunga o xshagan ishlarni sohibi amr va tafakkur bo lgan amir (Aliquli)
ʻ ʻ
ga berdik. Hech bir kishi bir qarich ham uning hukmu farmoyishidan chiqmasin,
uning har bir va har qanday farmonini bajarishi lozim va itoat etishi vojib deb
bilsinlar. Uning nomu nasabini amru farmonlarda “amir” sifatisiz zikr
qilmasinlar... ” 15
Hujjatdan ma ’ lum bo ladiki, Sulton Sa
ʻ ’ idxon o z homiysi Aliquliga ʻ
(muayyan kuchlar tazyiqi ham bu erda mustasno emas) keng vakolatlarni bergan
va amir ul-umaro xondan keyin eng yukori mansab hisoblangan.
2. Amirlashkar. Bu mansabda yuqorida ko rganimizdek Ali
ʻ q uli tayinlangan
edi. Qo qon xonligida min
ʻ gboshi harbiy unvonining vazifalari, darajasi
amirlashkarlikka teng bo lgan.
ʻ
3. Mingboshi - mug ullar istilosi davridan mavjud, ming nafar askarning
ʻ
boshlig i. Ma’mur sifatida ming nafar otliq askar beradigan mulkning hokimi.
ʻ
Harbiy yurishlar vaqtida qo shinni boshqarib, lashkarboshi unvonini olardi. Bu
ʻ
unvonning egasi vazirlikka da’vo qilardi. Qo qon xonligida mingboshi amali
ʻ
Sheralixon davrida yuqori darajadagi vazifaga aylanib ketgan. Mashhur
mingboshilar Muhammad yusuf, Shodiboy, Musulmonquli qipchoq, Muhammad
15
Худрёрхонзода, Анжум ат-таворих (Тарих юлдрлари)/ X.Бобабеков, И.Сулаймонов, Ш.Вохидов – Fan va
tcxnologiya – 2014. Б. 266.
32

Diyor, Mullo Xolbek, Mirzo Ahmad, Niyoz Muhammad, Aliquli, Abdurahmon
Musulmonquli o g li va boshqalar bo lganlar.ʻ ʻ ʻ
4. Botirboshi botir va bahodirlar boshlig i. Besh yuz nafardan ko p dasta
ʻ ʻ
yoki to pga boshchilik qilardi. Viloyatlarda botirboshi harbiy va qo shin ishlariga
ʻ ʻ
mas’ul edi. Botir-boshi ba’zan qurilish hamda sug orish (ariq qazish) ishlariga xam
ʻ
boshchilik qilgan. Xonlikdagi Ulug naxr arig i Otabek botirboshi sarkorligi ostida
ʻ ʻ
amalga oshirilgan edi. 16
5. Qo shbegi - harbiy qo shinning boshlig i yurish va jang vaqtlarida berilib,
ʻ ʻ ʻ
uning egasi mingboshilik unvonini olishga da’vo qilardi. Qo shbegi mansabiga
ʻ
ko tarilgan zot aloxida viloyatga ham hokim bo lishi mumkin bo lgan. Umarxon
ʻ ʻ ʻ
davrida Rajab qo shbegi, Muhammad Alixon zamonida Muhammad Sharif
ʻ
qo shbegi (mingboshi), Mirzo Ahmad qo shbegi (keyinchalik mingboshi
ʻ ʻ
mansabiga ko tarilgan) ma’lum o rin egallaganlar.
ʻ ʻ
6.Voli - viloyat va tumanlarda xonning o rinbosari. Viloyatlarda lashkar
ʻ
unga itoat etardi va u viloyatning harbiy va ma’muriy ishlariga boshchilik qilardi.
7. Qalabon, ba’zan qutvol - Qo qon xonligining chegaralari joylashgan qal’a
ʻ
va istehkomlarning hokimi bo lib, shu tumanlarning harbiy-ma’muriy, xiroj va boj
ʻ
olish ishlariga, chegarani muhofaza qilish ishlariga javob beradi. Harbiy maqsadga
ko ra, qal’abon vazifasiga dodxohdan qo’shbegigacha bo lgan shaxslar
ʻ ʻ
tayinlanardi. Lekin mahalliy manbalar ma’lumotiga qaraganda, ba’zan xon
nomaqbul kishini o zidan chetlatish uchun ham uzoqdagi qal’alarga ularni hokim
ʻ
qilib yuborardi. Qanoat otaliq Mallaxon davrida Turkiston o lkasida shunday
ʻ
surgunda bo lib qaytgan edi.
ʻ
8. Qo ʻ rboshi - qo rxona, ya’ni, qurol-aslaha, yaroq, to p yasash
ʻ ʻ
ishxonalarining boshlig i. Xon va mingboshiga itoat qilardi. Xudoyorxon so nggi
ʻ ʻ
xonlik davrida (1866-1875) qo rboshi qo rxona, miltiqxona, to pxona (ishxonai
ʻ ʻ ʻ
to pxona) larga boshchilik qilib, xomashyo topib kelishdan tortib, to tayyor
ʻ
mahsulot ishlab chiqarish va ularni xon qaroriga binoan tarqatib berish
16
Тарихи Азизий: (Фарғона чор мустамлакаси даврида)//Сўзбоши ва дбоҳлар муаллифлари: Ш. Воҳидов, Д.
Сангирова, Масъул муҳаррир: А. Қаюмов/. – Т.: «Маънавият», 1999. Б. 32.
33

jarayonigacha javobgar edi. Masalan, Baxti Muhammad qo rboshi boshchiligidaʻ
yevropacha qurollar (miltiqi farangi), to plar, jazoillar va ularning o qlari, o q
ʻ ʻ ʻ
qutilari (jildsandiqi to p va tirkash), tup aroblari va qurol aslahalarning ehtiyot
ʻ
qismlari ishlab chiqilardi.
9. Yovar - soqchilarning boshlig i. Dastasi yuz nafar askardan iborat edi.
ʻ
Yovar o z dastasi yoki tubining hisob-kitobi, yillik xarajatini askarlari uchun
ʻ
xazinadan olib berardi. Yovarlar xon devonining hujjatlarida g allagir (g alla
ʻ ʻ
oluvchi), javgir (bug doy oluvchi) va sarpo oluvchi sifatida qayd etilgan. Ba’zan
ʻ
yovar biror ariq (juy) yoki anhorga ham sohib bo lib, xizmati uchun “mirobona”
ʻ
haq olgan. 17
Ba’zi hujjatlarda yovar to pchilar dastasining boshlig i hamda qurol
ʻ ʻ
yasovchilar ustaxonasining sardori sifatida tasvirlangan.
10. To pchiboshi - to pchilar boshlig
ʻ ʻ ʻ i.
11. Tuksabo - o zlarining tug iga ega bo lgan harbiy dastasining boshlig i.
ʻ ʻ ʻ ʻ
12. Ponsadboshi - besh yuz nafar askardan iborat guruhini rahbari.
13. Yuzboshi - yuz kishilik dastasining boshlig i.
ʻ
14. Panjohboshi (ellikboshi) - ellik nafarlik harbiy tubning sardori.
15. Daxboshi (o nboshi) - o n nafarlik jangiy dastasining sardori.
ʻ ʻ
16. Qoravulbegi - soqchilar va qoravullarn boshlig ʻ i. Harbiylar qatoriga askar,
sarboz, nuqar, sipohi, mergan, maxram, (mulozim ma’nosida), botur, jazoilchi,
to pchi, zanbarchi, (to pchi va jazoilchining yordamchisi), qo rchi, qoravul
ʻ ʻ ʻ
(soqchi) kiradilar. Qo shinda yana nog orachilar, surnaychi, dafchi (katta
ʻ ʻ
nog oralarni chaluvchi), ko s va duhulchilar, tug chi (bayroqbardor) xam xizmat
ʻ ʻ ʻ
qiladilar.
Bu unvonlar o rtasida mingboshidan ponsadboshigacha oliy unvonlar
ʻ
hisoblanardi, yuzboshidan qoravulbegigacha o rta unvonli mansabli, qolganlari
ʻ
past unvonlar hisoblanardi. Harbiylar o rtasida ellikboshidan mingboshigacha
ʻ
lavozimdagi amaldorlar xizmatlariga mulozimlarni oladilar. Ponsadboshidan
yuqori lavozimdagi harbiylarga yana mirzo va munshi ham xizmat qilardi.
Ma’lumotlarga qaraganda, bu unvonlar sohiblari saroydan yiliga quyidagi
17
R.Х.Аkbаrоv , Qo qоn хоnligi tаriхi
ʻ – Fаrg оnа ʻ : Fаrg оnа dаvlаt univеrsitеti ʻ – 2016. B. 36.
34

miqdorda maosh olganlar. yuzboshi yiliga 80 pud bug doy, 240 pud jo xori (otlariʻ ʻ
uchun), kimxob chopon, salla, to shak (yoki 3 tillo), etik, pustin, tun, chakmon, 2
ʻ
qo y, cheprak, choy, (ikki kadok), ok choy va xar oyi 1 tilloyu 4 tanga pul, ya’ni,
ʻ
bir yilda jami 36 tillog a teng maosh olardi. Qurboshi 400 tanga, qoravulbegi 200
ʻ
tanga, qo shbegi 1500 tanga, to qsabo 300 tanga, kurchi 70 tanga va bahodurlar 20
ʻ ʻ
bot- mon (1 botmon-7,8 pud) bug doy bilan 50 tanga yillik maosh olardilar.
ʻ 18
Harbiylarga xizmatlari evaziga xon tomonidan muayyan mulk (yer, ariq yoki
anhor) berilardi. Bunday mulk “tanxo” bo lib, mulkdor “tanxodor” nomini olardi.
ʻ
Tanxodorlik hukuki muayan muddatga berilib, bir umrga ham berilishi ham
mumkin edi. “Tanxo” to g ridan-to g ri meros qolmasdi. Tanxodorning o gli vorisi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
otasining vazifasiga o tsagina bu mulk o g liga o tardi. Ba zan muayyan mulkning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yer, ariq, anhor, qishloq xiroji yoki tanobona soligi harbiy kishiga xizmati evaziga
berilardi. Bu mulkning shakli “tarxon” bo lib, egasi shu soliklarni olardi.
ʻ
Harbiylarda o z shaxsiy mulklari bo lsa, xizmatlari evaziga ular soliq to lashlardan
ʻ ʻ ʻ
ozod etilardi. Muayyan mulkdan xiroj olish xuquqi (muayyan muddat uchun ham)
tarxon yoki vaqf shaklida harbiylar va ruhoniylarga berilgan. Xudoyorxon davrida
mulkni “urgu” (musodara) qilish yo li ham qo llanib xazina to latib turilgan. Biror
ʻ ʻ ʻ
bir ayb bilan, hatto kuchli sarkardalar, qabilalarning ashroflari va qo shin
ʻ
amirlarining mol-mulklari ham musodara qilinib, o zlariga jazo berilardi.
ʻ
Bulardan tashqari, harbiy yurishlar natijasida qo lga kiritiladigan o lja
ʻ ʻ
harbiylarning qo shimcha daromadlari hisoblanardi. Bunday yo l bilan to plangan
ʻ ʻ ʻ
mol-mulk yurish qatnashchilari o rtasida teng taqsimlanardi.
ʻ
1842-yil Buxoro faqihlari bergan fatvo asosida Farg ona zamini talon-taroj
ʻ
bo lganini Avaz Muhammad Attor maxsus qayd qilgan edi. Agarda Buxoro
ʻ
amirlaridan faqat amir Muzaffarning Qo qonga qarshi yurishlarini xisobga olsak
ʻ
xam, bu urush natijasida egallangan “o lja” larning miqdorini aniqlash qiyin
ʻ
bo ladi.
ʻ
Olimxon davrida 1809-yili Toshkentga yurish qilindi va xon farmoni bilan
Qo qon lashkari Chimkent va Sayramga zakot olishga yuborildi. Lekin Olimxon
ʻ
18
I. U. Kuzikulov Qo qon xonligi tarixi (o quv-uslubiy qo llanma).
ʻ ʻ ʻ – Namangan: “Namangan” – 2014. B. 47.
35

bu yurishdan kelgan boy “o lja” ga bir o zi soxiblik qilmoqchi edi, lashkar norizoʻ ʻ
bo lib, undan yuz o girdi va amir Umarxon tarafiga o tib oldi.
ʻ ʻ ʻ 19
Qo qon xonligi ʻ
bilan Buxoro o rtasida joylashgan Jizzax, O ratepa ikki tarafdan ham harbiy
ʻ ʻ
yurishlarning doimiyni shoniga aylanib qolgan edilar. Birgina Amir Umarxon
davrida O ratepaga qarshi “o lja” niyati uchun 16 marta qo shin tortilgani
ʻ ʻ ʻ
manbalardan ma’lum.
Oliy darajadagi unvon va mansablar: otaliq, beklarbegi, biy, devonbegi,
xazinachi, inoq, eshikogasi, parvonachi, dodxox, dasturxonchi, sarkor, sharbatdor,
oftobachi, qoravulbegi (saroyda), tunkator, qushbegi.
O rta darajali unvonlar va amallar: kitobdor, risolachi, bakovul, mirzaboshi,
ʻ
sarmunshi, mehtari zakotxona, miroxur, shig ovul.
ʻ
Past darajadagi mansablar: salomog asi, mirzo, fayzi, munshi, surnaychi,
ʻ
karnaychi, dafchi, chovkuvchi, jarchi (boshi), shotir, zinbardor (egarchi), jilovdor.
Otaliq - xon yoki xonzodaning murabbiysi, ularning homiylari. Ular tarbiyat
bergan xonzoda taxtga sohib bo lganidan so ng o zlari ham yuqori mansab va
ʻ ʻ ʻ
amallarga soxib bo lar edilar. Buxoro amirligida ham eng oliy unvon xisoblanardi.
ʻ
Xonning riqob (o zangi) ahliga kirardi. Otaliqlardan Musulmonquli (taxminan
ʻ
1792-yili tug ilgan bo lib, 1852-yili noyabr oyida qatl etilgan), Aliquli (1830-31-
ʻ ʻ
1865 yillari), Qanoatshox otaliq (1862-yili amir Muzaffar tomonidan qatl etilgan)
Qo qon xonligi tarixida katta o rin egallaganlar. Ayniqsa, Musulmonquli va
ʻ ʻ
Aliquli otaliqlar davrida xon nomidan oliy hukumat sohibi bo lib qolib, davlat
ʻ
boshqaruv ishlari to liq shu zotlarning qo llarida edi.
ʻ ʻ
Beklarbegi – ya’ni, beklarning begi. Bu unvon xonning vorisiga yoki ba zi
ʻ
viloyatning hokimiga berilgan. Beklarbegilardan Isfara va Chorkux hokimi
Sotiboldi va Toshkand xokimi Lashkar beklarbegilar mashhur bo lgan. Bulardan
ʻ
Lashkar (qo shbegi) beklarbegi Toshkent va Dashti qipchoq mulkida 1810-yildan
ʻ
1842-yilgacha hokim bo lib, juda oqil va odil sanalgan.
ʻ 20
Mirzoligini uning davrida
19
Мунтахаб ат-таворих: (Х қанд ва Бухоро тарихи, саёҳат ва хотиралар) / Муҳаммадхакимхон т ра; форс-
ӯ ӯ
тожик тилидан тарж., муқаддима, изоҳлар ва к рсаткичлар муаллифи Ш.Воҳидов. - Т.: Янги аср авлоди,
ӯ
2010. 716-6. -Тит. в. орқасида муаллиф: Муҳаммадҳакимхон т ра. Б. 239.
ӯ
20
Худрёрхонзода, Анжум ат-таворих (Тарих юлдрлари)/ X.Бобабеков, И.Сулаймонов, Ш.Вохидов – Fan va
tcxnologiya – 2014. Б. 299.
36

boshlagan “Xulosot ul- axvol” asarining muallifi Abu Ubaylullo Muhammad bini
Sultonxo ja (Eshonxo ja Qori Toshkandiy) Lashkar beklarbegini samimiyat bilanʻ ʻ
eslaydi.
Biy - turkiy qabilalarning peshvolari.
Devonbegi - xon devonining sardori. Qo qon xonligi viloyatlaridan
ʻ
Toshkent va Dashti qipchoq mulkida xam devonbegi amali bo lgan. Lashkar
ʻ
beklarbegi davrida bu o lkada xatto ikki nafar Hakim devonbegi va Xudoyberdi
ʻ
devonbegilar bu vazifani bajarganlar. Ular xiroj va zakot ishlari, viloyatining
xisob-kitob ishla- rini olib borganlar. Hakim devonbegi Toshkent, Turkiston,
Chimkent va Sayram erlarida, Xudoyberdi esa Pishpekkacha bo lgan hududlarda
ʻ
devonbegi edi.
Xazinachi - davlat xazinasining hisob-kitobiga javobgar shaxs. Viloyat
markazida ham xazinachi bo lgan.
ʻ
Inoq - xonning xos va sirdosh mulozimi.
Eshikogasi - eshik oldidagi sokchi, posbon. Xon mahramlarining va soqchi-
mulozimlarining sardori. Notanish kishilarni xon huzuriga ijozatsiz qo ymaslikka
ʻ
javob beradi.
Parvonachi - bu unvon boshqa unvonlarning egalariga xam berilardi. Uning
egasi o zining xonga yaqinligidan foydalanib, xat va arizalarni saroyga olib kirib, u
ʻ
yerdan ketma-ket parvonadek javobini olib chiqardi.
Dodxoh - saroy unvonlaridan. Xon oldiga boshqalarning istak va
maqsadlarini bayon etish huquqiga ega mansab.
Dasturxonchi - xon dasturxoniga, umuman, oshxonasiga javobgar mansab.
Saroy qorovulbegisi - xon o rdasining sokchilariga boshliq.
ʻ
Tunqator – ya’ni, tungacha uyg oq soqchi. Xonning istirohati va yurishlari
ʻ
vaqtida muhofazat qilardi. Xonga yaqin kishilardan tayinlanardi.
Oftobachi - xonning xos mulozimlaridan uning yuvinishi va tahorati vaqtida
xizmat qilardi. Qo qon xonligida Abdurahmon oftobachi ibni Musulmonquli 1873-
ʻ
37

yili Ma’mur munduz ko targan qo zg olonni bostirish uchun yuborilgan lashkargaʻ ʻ ʻ
boshchilik qilgan. 21

Sharbatdor - eng oliy va faxriy unvonlardan. Xonga xos majlislarda va
safarlarida xizmat kilardi.
Hidoyatchi - tortiq va sovg alarni qabul qilib, xon nazaridan o tkazardi.
ʻ ʻ
Shig ovul - elchilar va choparlarni xon huzuriga boshlab kirardi. Manbalar
ʻ
ma lumotiga qaraganda, shig ovul mansabida bo lgan zotning vazifalari juda keng
ʻ ʻ ʻ
ekan. Muhammad yunus mirzaboshi shig ovullik mansabini Aliquli amirlashkar
ʻ
tomonidan olishi vokeasini qo yidagicha bayon kiladi: “Bir kuni salomga yig ilgan
ʻ ʻ
vaqtida Badavlat qo lida bir kimxob to nni kiydurub, tosh o qqog an tillo asoni
ʻ ʻ ʻ ʻ
“siz shig ovul” deb qo limga topshurdi. Mirza Ahmad qo shbegi to nni Ahrorxon
ʻ ʻ ʻ ʻ
turaga kiydurub, yana bir tillo asoni “siz udaychi” deb aniqo liga topshurdi”. Bu
ʻ
mansabga o tmasdan oldin Muhammad yunus dodxox unvonida bo lib, mirzaboshi
ʻ ʻ
vazifasida bo lgan.
ʻ
Mirzaboshi bo lganida unga Aliquli amirlashkar “bir katta tillo kimxob tun
ʻ
kiydurub Farg onani xirojini va tanobini va zakot pullari, askariyaning qishloq va
ʻ
galloti, qishloqlar xarojoti, sarkoru amloklar tahqiqi va hisobi, askariya yarogu
aslaha daftari” ni unga taalluq qilgan ekan.
Sarkor - xon amaldorlarining boshlig i, xonga tegishli ishxonalar, korxonalar
ʻ
hamda qurilish ishlariga boshchilik qilardi.
Qo ʻ shbegi - xonga ov vaktlarida qo shilardi. Uning ovchi itlari, lochinlari
ʻ
bo lib, ov vaqtida istiroxat ishlariga ham javobgar edi.
ʻ
Salomogasi - xon nomidan xalqqa salom beruvchi.
Kitobdor - saroy kitobxonasining mudiri.
Risolachi - devondagi vazifalardan bo lib, elchilar va ularning xat-
ʻ
xabarlariga javob berardi.
Mirzaboshi - mirzalarning boshlig i. Muhammad yunus shig ovul
ʻ ʻ
mirzaboshi etib tayinlanganida, quyidagi saloxiyatlarni ham qo lga kiritgan edi:
ʻ
21
Исҳоқхон тўра Ибрат, Тарихи Фарғона/ Тар.Улуғбек Долимов, Нурбой Жабборов – Тoшкент:
«МАЪНАВИЯТ» – 2005. Б. 172.
38

“(Aliquli) Do satga mehtarlik ya’ni, zakotchilik sarposi, Muhammad Ibrohimgaʻ
inoqlik sarposi, Tursun Muhammadga sarkorlik, ya’ni, nikohona, tarakona va kema
ijaralarini oluvchi sarposi, Mirzo G afurga sarrofona, ya’ni, zarb urg uchilar bosh-
ʻ ʻ
ligining sarposini berib, alarni mushofihat kaminaga tobe’ bo lunglar, deb amr
ʻ
qildilar”.
Bu ma’lumotlardan ma’lum bo ladiki, ba’zi amaldorlarning vazifalari
ʻ
sohibining saloxiyati, aqlu zakovati va sadoqatiga qarab o zgarar ekan.
ʻ
Sarmunshi - munshilarning sardori.
Fayzi - bu unvonning amali va vazifasini hozircha aniqlay olmadik. Qo qon
ʻ
manbalaridan “Muntaxab at-tavorix” hamda Tojirning “G aroyibi sipoh” asarida
ʻ
bu istilox uchraydi. Masalan, Muhammad Hakimxon kuyidagi ma’lumotni
keltirgan: “Jahongirxojaro va Sayid G ozixo ja ba amali fayzi sarafroz kard”
ʻ ʻ
(Jahongirxo jani va Said G ozixo jani fayzilik amali bilan sarafroz etdi)
ʻ ʻ ʻ
imtiyoziga, nazru niyoz olish huquqiga ega bo lganlar.
ʻ 22
Misol tariqasida
Marg ilonning Zalilon, Bo riliq, Oqtepa va Soykenddagi eshon Muhammad Baxri
ʻ ʻ
va uning avlodlariga Qo qon xonlari tomonidan turli davrlarda berilgan
ʻ
noyatnomalarni misol keltirish mumkin. XVIII asrning boshlaridan
Xudoyorxonning uchinchi xonligi davrigacha (1865-1876 sentyabr) inoyatnoma
orqali mazkur ruhoniy mulkdorlarni hukmdorlar “jamii taklifoti ismi va rasmi,
oligot va soligot, mardikor va aroba, zakot, pillajot, molu kafsang va moyakna min
hazal-qabil (nimaiki shunga o xshash bo lsa) ma’of va marfu ul-qalam qilduq.
ʻ ʻ ʻ
Ulardan bir diram, bir dinor, bir somon donachasiga teng narsa tama’ va talab
qilinmasin”, deb imtiyozlar bergan. Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi
tizimining tahlili shuni ko‘rsatadiki, kuchli markazlashgan boshqaruv, harbiy
qudrat va savdo-iqtisodiy rivojlanish davlatning yuksalishiga xizmat qilgan bo‘lsa-
da, o‘z ichidagi qabila nizolari va hokimiyat uchun kurash bu davlatning
zaiflashishiga va oxir-oqibatda Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan
yakun topgan. Shu sababli Qo‘qon xonligining tarixi davlat boshqaruvi
22
Мунтахаб ат-таворих: (Х қанд ва Бухоро тарихи, саёҳат ва хотиралар) / Муҳаммадхакимхон т ра; форс-
ӯ ӯ
тожик тилидан тарж., муқаддима, изоҳлар ва к рсаткичлар муаллифи Ш.Воҳидов. - Т.: Янги аср авлоди,
ӯ
2010. 716-6. -Тит. в. орқасида муаллиф: Муҳаммадҳакимхон т ра.
ӯ Б. 356
39

tizimlarining samaradorligi va ular orasidagi o‘zaro muvozanatning naqadar
muhimligini ko‘rsatadi.
Bu kurs ishida yoritilgan tahlillar orqali Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi
tizimining murakkabligi va uning tarixiy taqdiriga qanday ta'sir ko‘rsatgani haqida
kengroq tasavvur hosil qilish mumkin. Xonlikning qudratli va murakkab
boshqaruv tizimi uni uzoq yillar davomida mustaqil davlat sifatida saqlab qolgan
bo‘lsa-da, ichki ziddiyatlar va tashqi bosimlar natijasida uning qulashiga sabab
bo‘lgan. Shunday qilib, Qo‘qon xonligining tarixi va boshqaruv tizimi hozirgi
zamon davlatlari uchun muhim saboqlar beradi va davlat barqarorligini ta’minlash
uchun qanday chora-tadbirlar zarurligini ko‘rsatib turibdi.
2.2. Qo qon xonligida diniy mansablarʻ
Shayx ul-islom - dindorlarning eng oliy unvonlaridan bo lib, Umarxon
ʻ
tomonidan 1818-yili joriy etildi. Birinchi shayx ul-islom Ma’sumxon to ra,
ʻ
keyinchalik Zokirxo ja eshon, Sulaymonxo ja eshonlarning bu unvonga sohib
ʻ ʻ
bo lganliklari bizga ma’lumdir.
ʻ 23
Xoja kalon - fiqh olimining faxriy unvoni.
Xalifa - o rinbosar. Qo qonda naqshbandiya, qalandariya, Yassaviya
ʻ ʻ
tariqatlarining rahbarlari. Mashhur xalifalardan Muhammad Karim, Domullo Safo,
Xazrati Soxibzoda, Hazrati Eshonxo jani tilga olish mumkindir.
ʻ
A’lam - faqih olim va shariat qoidalarining bilimdoni.
Oxund - bilimli va madrasada o qiydigan kishi.
ʻ
Sudur - vaqf mulklarining daromadlariga va hisob-kitobiga javobgar kishi.
23
R.Х.Аkbаrоv , Qo qоn хоnligi tаriхi
ʻ – Fаrg оnа ʻ : Fаrg оnа dаvlаt univеrsitеti ʻ – 2016. B. 45.
40

Uroq - vaqf yerlarining xiroj va soliqlariga ma’sul kishi. Uroq shaklidagi
olgan nishonni sallasiga taqib yurgan.
Naqib - oqsoqol, olim faqihlarning yordamchilari.
Mudarris - madrasa ustozi. Xon tomonidan tayinlanib, yillik maosh olardi.
Ba’zan xon farmoni bilan mudarrisga “tarxon” ham berilardi.
Imom va imom-xatib - masjid imomi va jum a nomozlarda xutba o qibʻ ʻ
xizmat qiladigan imom.
Imomi jilav - safar va yurishlar paytida xon va riqob ahliga xizmat qiladigan
imom.
Muazzin - musulmonlarni besh marotaba nomozga chaqiruvchi, azon
aytuvchi.
Sufi jilav - yurish va safarlarda xizmat qiladigan shaxs.
Qozi ul-quzot - qozilar qozisi (ya’ni, adliya vaziri).
Qozi kalon - poytaxtda va viloyat markazlaridagi qozilarning va qozixona
ishlarining ustidan nazorat qilardi.
Qozi mutlaq - bosh qozi.
Qo qon xonligida mavjud bo lgan asosiy unvon va mansablarning daraja va
ʻ ʻ
martabalarini aniqlash bo yicha ishlar boshqa olimlar tomonidan xam olib
ʻ
borilayotgandir. Shuning uchun keng ma’noda ularning yangi, qo shimcha fikrlari
ʻ
va nuqtai nazarlari bizga juda muhimdir. Bu masalalarni turli davlatlardagi amal va
mansablar bilan qiyosiy o rganish ham foydadan xoli emas.
ʻ
Qozi askar - qo shin qozisi. Umarxon davrida (1810-1822 y.y) bu vazifa
ʻ
tarixchi Mirzo Qalandar Mushrif Isfaragiyga yuklangan edi. 24
Qozi rais - qo shinlarda askariya muftisi bergan fatvolarning ijro etilishi
ʻ
ustidan nazorat qilardi.
Qozi jilav - riqob qozisi bo lib, safar va yurishlarda xizmat qilardi.
ʻ
A’lam - shariat bo yicha gunohkorning jazosini aniqlab berardi.
ʻ
Bilag on olim - faqihlik unvoni.
ʻ
Muftiy – ya’ni, fatvo beruvchi.
24
Ҳайдарбек Бобабеков, Қўқон тарихи – Тошкент: «Фан». 1996. Б. 172.
41

Muftiy askar - qo shin muftisi.ʻ
Taraqachi - meros qolgan mol-mulklarni meroschilarga taraqa qilib (bo lib)
ʻ
borardi.
Mirshabxona sadri - mirshablarning sardori.
Mirshab - qozixonaning askari va tungi soqchi.
Mulozim - qozixona va mahkamaning oddiy xizmatchisi, poniya chato
Ma’lumotlarga qaraganda, masalan, qozi kalon yilda 800 botmon g alla va 1200
ʻ
tanga pul, naqib (bu mansabda 2 kishi bo lardi) yilida 500 botmon g alla va 400
ʻ ʻ
tanga, o roq esa (100 kishi) yilida 50 botmon g alla va 200 tangadan pul
ʻ ʻ
daromadlari bor edi.
Diniy va qozilik lavozimlarda bo lganlar davlat tomonidan belgilangan
ʻ
maosh va turli exsonlar hisobidan kun ko rardilar. Bunday daromadlarga nikohona,
ʻ
tarakona, meros haki va boshqa xil to lovlar kirardi.
ʻ
Madrasa, masjid, mozorlar o zlarining vaqf mulklariga sohib bo lib, shu
ʻ ʻ
vaqf daromadidan o z xizmatchilariga haq berardilar. Vaqf mulklariga muttavali
ʻ
mutasaddiy-boshlik edi. Bu mansabga vaqf qiluvchi zot o z nomzodini ko rsatish
ʻ ʻ
yoki mutavalilik qilishi mumkin bo lardi. Vaqflar oq vaqf va kora vaqflarga
ʻ
bo linardi. Oq vaqf xiroj va soliqlardan ozod qilingan bo lib, qora vaqf xazinaga
ʻ ʻ
xiroj va boshqa joriy soliqlarni to lashi kerak edi. Xonlikdagi toifalardan
ʻ
ruhoniylar mulkdorlar sifatida maxsus imtiyozlarga ega bo lganlar. Ma’lumotlarga
ʻ
qaraganda musulmon aristokratiyasi xonlar tomonidan berilgan (tasdiqlangan)
inoyatnomalar orqali soliq to lamaslik huqiqiga ega bo lgan.
ʻ ʻ Qo‘qon xonligi
Markaziy Osiyo tarixida o‘ziga xos o‘rin tutgan yirik davlatlardan biri bo‘lgan.
Xonlikning davlat boshqaruvi qat’iy markazlashgan iyerarxik tuzilishga asoslangan
bo‘lib, bu tizimning muvaffaqiyatli faoliyati davlatning barqarorligini ta’minlash
va uning qudratini mustahkamlashda muhim rol o‘ynagan. Xonlikda boshqaruv
tizimi qat’iy iyerarxiyaga asoslangan bo‘lib, bu tizim davlatning har bir sohasini,
jumladan, soliq, harbiy va ma’muriy sohalarni samarali boshqarishga imkon
yaratgan. Markaziy hokimiyatning kuchli bo‘lishi va mahalliy hokimlarning
vakolatlarini mohirona nazorat qilish davlatning ichki va tashqi siyosatdagi
42

muvaffaqiyatlarini ta’minlagan.Qo‘qon xonligi ma'muriyati xalqaro savdo
yo‘llarida o‘z mavqeini mustahkamlash uchun bojxona tizimi va soliq yig‘ish
jarayonlarini rivojlantirdi, bu esa davlat byudjetining barqaror bo‘lishini
ta’minladi. Shuningdek, diniy boshqaruvning ham davlat hayotida muhim
ahamiyati bo‘lib, shariat asosida adolatni ta’minlash va diniy birdamlikni saqlash
orqali davlat barqarorligini kuchaytirishda katta hissasi bo‘lgan. Harbiy boshqaruv
va qo‘shinlarning yaxshi tashkil etilganligi xonlikning hududiy kengayishi va
qo‘shni davlatlar bilan muvaffaqiyatli harbiy aloqalarni o‘rnatishiga xizmat qilgan.
Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi tizimining tahlili shuni ko‘rsatadiki,
kuchli markazlashgan boshqaruv, harbiy qudrat va savdo-iqtisodiy rivojlanish
davlatning yuksalishiga xizmat qilgan bo‘lsa-da, o‘z ichidagi qabila nizolari va
hokimiyat uchun kurash bu davlatning zaiflashishiga va oxir-oqibatda Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan yakun topgan. Shu sababli Qo‘qon
xonligining tarixi davlat boshqaruvi tizimlarining samaradorligi va ular orasidagi
o‘zaro muvozanatning naqadar muhimligini ko‘rsatadi.
XULOSA
Qo‘qon xonligi Markaziy Osiyo tarixida o‘ziga xos o‘rin tutgan yirik
davlatlardan biri bo‘lgan. Xonlikning davlat boshqaruvi qat’iy markazlashgan
iyerarxik tuzilishga asoslangan bo‘lib, bu tizimning muvaffaqiyatli faoliyati
davlatning barqarorligini ta’minlash va uning qudratini mustahkamlashda muhim
rol o‘ynagan. Xonlikda boshqaruv tizimi qat’iy iyerarxiyaga asoslangan bo‘lib, bu
tizim davlatning har bir sohasini, jumladan, soliq, harbiy va ma’muriy sohalarni
samarali boshqarishga imkon yaratgan. Markaziy hokimiyatning kuchli bo‘lishi va
mahalliy hokimlarning vakolatlarini mohirona nazorat qilish davlatning ichki va
tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatlarini ta’minlagan.
Qo‘qon xonligi ma'muriyati xalqaro savdo yo‘llarida o‘z mavqeini mustahkamlash
uchun bojxona tizimi va soliq yig‘ish jarayonlarini rivojlantirdi, bu esa davlat
byudjetining barqaror bo‘lishini ta’minladi. Shuningdek, diniy boshqaruvning ham
davlat hayotida muhim ahamiyati bo‘lib, shariat asosida adolatni ta’minlash va
diniy birdamlikni saqlash orqali davlat barqarorligini kuchaytirishda katta hissasi
43

bo‘lgan. Harbiy boshqaruv va qo‘shinlarning yaxshi tashkil etilganligi xonlikning
hududiy kengayishi va qo‘shni davlatlar bilan muvaffaqiyatli harbiy aloqalarni
o‘rnatishiga xizmat qilgan.
Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi tizimining tahlili shuni ko‘rsatadiki,
kuchli markazlashgan boshqaruv, harbiy qudrat va savdo-iqtisodiy rivojlanish
davlatning yuksalishiga xizmat qilgan bo‘lsa-da, o‘z ichidagi qabila nizolari va
hokimiyat uchun kurash bu davlatning zaiflashishiga va oxir-oqibatda Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan yakun topgan. Shu sababli Qo‘qon
xonligining tarixi davlat boshqaruvi tizimlarining samaradorligi va ular orasidagi
o‘zaro muvozanatning naqadar muhimligini ko‘rsatadi.
Bu kurs ishida yoritilgan tahlillar orqali Qo‘qon xonligining davlat boshqaruvi
tizimining murakkabligi va uning tarixiy taqdiriga qanday ta'sir ko‘rsatgani haqida
kengroq tasavvur hosil qilish mumkin. Xonlikning qudratli va murakkab
boshqaruv tizimi uni uzoq yillar davomida mustaqil davlat sifatida saqlab qolgan
bo‘lsa-da, ichki ziddiyatlar va tashqi bosimlar natijasida uning qulashiga sabab
bo‘lgan. Shunday qilib, Qo‘qon xonligining tarixi va boshqaruv tizimi hozirgi
zamon davlatlari uchun muhim saboqlar beradi va davlat barqarorligini ta’minlash
uchun qanday chora-tadbirlar zarurligini ko‘rsatib turibdi.
Mustaqillika erishganimizdan soʻng, barcha sohalar qatori ilm-
fanga ham alohida eʻtibor berila boshlandi. Xususan Vatanimiz tarixini
oʻrganish, tadqiq etish, ochilmagan qirralarni kashf etish asosiy
masalalardan biri sifatida koʻtarildi. Jumladan xonliklar tarixini
oʻrganish ham dolzarb masalalardan boʻlib qolgan edi. Yangi davrga
kelib Yevropa mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va siyosiy
jihatdan yuksalish jarayonini boshdan kechirdilar. Oʻrta Osiyo xonliklari
esa aksincha chuqur tanglik holatiga tushib qoldilar. XVII-XIX asrlarda
O rta Osiyo va undagi davlatlar jahon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetdaʻ
qolaverdi, ilg or davlatlardan orqada qoldi.
ʻ
44

Bu jarayonlardan Qoʻqon xonligi ham chetda qolmagan. Toʻgʻri,
xonlik dastlabki davrlarda ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jihatdan bir
muncha yuksalish jarayonini boshdan kechirdi. Bunga yuqoridagi
ma’lumorlarning ba’zilarini keltirib oʻtishimiz mumkin. Mamlakatda
savdo-sotiq, hunarmandchilik, yer egaligi munosabatlari rivojlangan
edi. Bundan tashqari qishloq xoʻjaligida ham birmuncha yuksalish bor
edi. Ammo bu yuksalishlar yuqori darajada emasdi. Buni xonlikning
koʻp jihatdan Rus imperiyasiga bogʻlanib qolganligidan bilib olishimiz
mumkin. Bu esa oxir-oqibat xonliklarning, jumladan Qoʻqon
xonligining imperiya tomonidan zabt etilishiga sabab boʻlgandi.
Bunday jarayonni faqatgina Qoʻqon xonligi emas, balki Oʻrta Osiyodagi
qolgan xonliklar ham boshdan kechirganlar. Shuning uchu ham
xonliklar davri Vatanimiz tarixida chuqur tushkinlik davri sifatida e’tirof
etiladi. Xulosa sifatida yana shuni qoʻshimcha qilish mumkinki, bu davr
xalqimizning bir muncha xatolari bilan esda qolarli desak mubolagʻa
boʻlmaydi. Buni bugungi davr ham koʻrsatib turibdi.
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO YXATIʻ
I. Rahbariy adabiyotlar
1. I.A. Karimov. O zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo lida.
ʻ ʻ –
T.: ― “O zbekiston”, 1995. 220 b.
ʻ
2. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. 553. b.
45

II. Manbalar
1. Ishoqxon to’ra Ibrat, Tarixi Farg’onaG’ Tar.Ulug’bek Dolimov, Nurboy
Jabborov – Toshkent: «MA’NAVIYaT» – 2005. 37 p.
2. Muntaxab at-tavorix: (X qand va Buxoro tarixi, sayohat va xotiralar) G’ ӯ
Muhammadxakimxon t ra; fors-tojik tilidan tarj., muqaddima, izohlar va
ӯ
k rsatkichlar muallifi Sh.Vohidov. - T.: Yangi asr avlodi, 2010. 716-6. -Tit.
ӯ
v. orqasida muallif: Muhammadhakimxon t ra.
ӯ
3. Mirzo Olim Maxmud hoji «Tarixi Turkiston»G’ Zoir ChORIEV, Sh.
VOHIDOV va R. XOLIQOVA – Toshkent: «Yangi asr avlodi», 2009. 292
b.
4. Tarixi Aziziy: (Farg’ona chor mustamlakasi davrida)G’G’So’zboshi va
dbohlar mualliflari: Sh. Vohidov, D. Sangirova, Mas’ul muharrir: A.
QayumovG’. — T.: «Ma’naviyat», 1999.— 112 b.
5. Xudryorxonzoda, Anjum at-tavorix (Tarix yuldrlari)G’ X.Bobabekov,
I.Sulaymonov, Sh.Voxidov – Fan va tcxnologiya – 2014. 4 52 b .
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Ikrom Kuzikulov Qo qon xonligi tarixi (o quv-uslubiy qo llanma).
ʻ ʻ ʻ –
Namangan: “Namangan” – 2014. 87 b.
2. R avshan Akbarov , Qo qon xonligi tarixi
ʻ – Farg ona ʻ : Farg ona davlat ʻ
universiteti – 2016. 300 b.
3. Haydarbek Bobabekov, Qo’qon tarixi – Toshkent: «Fan». 1996. 240 b.
4. S. Frederick Star , Ferghana Valley: the heart of Central Asia – New York:
Business Park Drive, – 2011. 465 p.
5. Scott C. Levi, The rise andfall of Khoqand 1709–1876 – Pittsburgh:
University of Pittsburgh Press – 2017. 2 89 p.
6. Scott C. Levi, The Bukharan Crisis – Pittsburgh: University of Pittsburgh
Press – 2020. 225 p.
7. Yuri Brege l, An historical atlas of Central Asia – Boston: Brill Academic
Publishers – 2003. 465 p.
46

QOʻQON XONLIGIDA DAVLAT BOSHQARUVI

Sotib olish