Qo’qon xonligining boshqaruv tizimi va uni o’qitishning talim texnologiyasi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	361.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	20 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

Qo’qon xonligining boshqaruv tizimi va uni o’qitishning talim texnologiyasi

Sotib olish

1О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti
T arix kafedrasi
“5120300 Tarix(mamlakatlar va mintaqalar bo‘yicha)” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha
bakalavr darajasini olish uchun
“Qo’qon xonligining boshqaruv tizimi va uni o’qitishning talim
texnologiyasi” mavzusida yozgan
Qarshi

M U N D A R I J A
I-Bob.Qo’qon xonligining siyosiy tarixi va markaziy davlat boshqaruv
I.1. Qo’qon xonligi boshqaruv tizimi jarayonlarining tarixshunoslik
masalalari….............................................................................................................
I.2. Markaziy boshqaruv tizimi- dargoh va devon faoliyati……………………….
I.3. Markaziy boshqaruv tizimida unvon va mansablar faoliyati………………….
II-bob. Qo`qon xonligining ma’muriy boshqaruv tizimi. Xonlikning
ma’muriy bo1linishi va viloyatlar boshqaruvi.
II.1. Ma’muriy boshqaruv tizimida unvon va mansablar faoliyati………………..
II.2. Xonlik boshqaruv tizimining Buxoro va Xiva xonligiga nisbatan farqli
jihatlari……………………………………………………………………………..
III-bob. Qo`qon xonligi boshqaruv tizimi mavzusini umum o`rta ta’lim
maktablarida o`qitilishi .
Xulosa……………………………………………………………………………...
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati…………………………………………………
Ilovalar …………………………………………………………………………….

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Mustaqilikka erishganimizdan boshlab
mamlakatimiz hayotida tub o'zgarishlar yuz berdi. O'z mustaqilligini qo'lga
kiritgan O'zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir
qatorda xalqaro maydonda ham o'zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk
va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma'naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan
dovrug' tarata boshladi. Garchi mustabid sho'rolar hukmronligi davrida
O'zbekiston tarixi fani to'laqonli tadqiqotini amalga oshira olmagan bo'lsada,
o'zining boy tarixiy merosini ko'z qorachig'idek asrab keldi. Bu tarix sahifalari
xalqimizning boy o'tmishini bizgacha yetkazib bera olgan qo'lyozma asarlarimiz
va xalqimizning xotirasi edi. Ma'naviy hayotning ajralmas qismi bo'lgan tarixga
yangicha ko'z bilan, xolisona, ilmiy jihatdan hech bir mafkuraviy aqidasiz
yondashish imkoniyati bo'ldi. Avvalo, tarixiy xotirasini tiklash, haqqoniy tarixini
yaratish vazifasi qo'yildi. “ Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o'lkaning, davlatimiz
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o'zlikni anglash, ta'bir joiz
bo'lsa, milliy iftixorni tiklash va o'stirish jarayonida goyat muhim o'rin tutadi”, -
deb ta'kidlaydi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. 1
Mazkur jarayonda o’zbek davlatchiligini tarixi o’rganish, uni xolisona tahlil
etish muhim omillaridan biri hisoblanadi. “... o’zbek tarixchilarining bugungi
kundagi asosiy vazifasi... davlatchiligimizni ilmiy nuqta’i nazardan asoslangan
tarixini yaratishdir”, - deb ta’kidlaydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A.Karimov
Albatta yuqorida ta'kidlanganimizdek mustaqillik biz uchun, tariximiz
uchun qorong'u sahifalarni yanada oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib beradi.
O'tgan yaqin yillar oralig'ida ajdodlarimizning yuzlab qo'lyozma asarlari dunyo
yuzini ko'rdi. Respublikamizda va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham
tariximizning boy o'tmishiga va merosiga ko'rsatilgan ehtirom va e'tirofdir.
O'zbek davlatchiliginining uzviy bo'lagi bo'lgan Qo'qon xonligi va uning
ma'muriy boshqaruv tizimini ushbu tarixiy qo'lyozma va manbalar asosida aniq
1
Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-
T.: O'zbekiston,1997.-b.140.

dalillarga tayangan holda ochib berish,tahlil qilish tarix fani uchun dolzarb
ahamiyatga egadir.
Ishning maqsad va vazifalari : Bitiruv malakaviy ishida Qo'qon xonligi
siyosiy tarixi va davlat boshqaruv tizimi tahlilini amalga oshirish asosiy maqsad
sifatida qo'yilgan va bunda nafaqat Qo'qon xonligi tarixi, davlat boshqaruv tizimi,
Buxoro va Xiva xonliklaridagi o'xshash va farqli jihatlarni yoritib berish ko'zda
tutilgan. Ishni bajarishda esa quyidagi jihatlarini amalga oshirish asosiy vazifalar
sifatida belgilangan:
 “Qo'qon xonligi boshqaruv tizimining tarixshunoslik jarayonlari” haqida
ma'lumotlarni yoritish;
 Markaziy boshqaruv tizimida - dargoh va devon faoliyatini tahlil etish;
 “markaziy boshqaruv tizimida unvon va mansablar tavsifini keltirish;
 Xonlik ma'muriy boshqaruvi va viloyatlar boshqaruvining asosiy jihatlarini
yoritib berish;
 Ma'muriy boshqaruv tizimida mansab va unvonlar faoliyatini o'rganish;
 Xonlik boshqaruvining Buxoro va Xiva xonligiga nisbatan farqli jihatlari;
 Mavzu yuzasidan dars ishlanmasini ishlab chiqish;
 Tadqiqot yuzasidan umumiy xulosalarni yoritib berish.
Qo'qon xonligi boshqaruv tizimi” ning to'laqonli tahlilini amalga oshirish
yuqorida ko'rsatib o'tilgan vazifalarni amalga oshirish asosiy vazifa sifatida
bajarilishi ko'zda tutilgan.
BMIning ilmiy yangiligi va ahamiyati : Qo'qon xonligi davlat boshqaruv
tizimini mavjud manba va adabiyotlar yordamida bitiruv malakaviy ish darajasida
tahlil qilish.
Bitiruv malakaviy ishing natijalaridan O'zbekiston tarixi, O'zbek
davlatchiligi tarixi, Manbashunoslik darslarida ma'ruzalar tayyorlashda, seminar
mashg'ulotlarini tashkil o'tkazishda, mustaqil ta'limga tayyorgalik ishlarida
foydalanish mumkin.
Ishni apprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti Tarix
va ijtimoiy fanlar fakulteti “Tarix” kafedrasi qoshidagi “Yosh arxeolog”

5to’garagidagi yig’ilishda ma’ruza qilingan.
Ishning tuzilishi : Bitiruv malakaviy ishi kirish, asosiy bobni tashkil qiluvchi
uchta bob va sakkizta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va manbalar
ro'yhati,tadqiqot jarayonida qo'llanilgan izohli so'zlar lug'ati hamda ilovalardan
tarkib topgan. Ishning umumiy hajmi ___ sahifani tashkil etadi.

I-BOB. QO’QON XONLIGINING MARKAZIY DAVLAT BOSHQARUV
TIZIMI.
1.1. Qo’qon xonligi boshqaruv tizimi jarayonlarining tarixshunoslik
masalalari.
Qo'qon xonligi 1709 yil Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Farg’ona
vodiysining Buxoro xonligidan ajralib chiqishi natijasida vujudga kelgan va 1876
yil Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar mavjud bo’lgan.
Xonlikdagi davlatchilik tamoyillari, boshqaruv tizimi, soliqlar qanday undirilgan
va va aholining ijtimoiy himoyasi qay tarzda amalga oshirilganligi to’g’risidagi
ma’lumotlarni o’sha davr haqidagi mahalliy tarixchilari asarlarida, sovet davri
adabiyotlarida, mustaqillik davri ilmiy adabiyotlarida xorijlik tadqiqotchlarning
asarlaridan o’rganishimiz mumkin.
Qo'qon xonligi tarixini o'rganish XIX asrning o'rtalaridan boshlab bugungi
kungacha tarixchilar e'tiborini o'ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kungacha xonlik
tarixi bo'yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy
tadqiqotlarning salohiyati juda katta. O'tgan bir yarim asr mobaynida xonlik
tarixini o'rganishda turlicha yondashish va munosabatlar, ayrim vaqtlarda (XX
asrning 50-80 yillarida) tarixiy jarayonlar va tarixiy voqelikni ob'ektiv
baholamaslik holatlariga yo'l qo'yildi. Xonlik tarixini yoritishdagi bunday
munosabat ushbu holni tarixshunoslik nuqta-nazaridan chuqur tahlil qilishni talab
qiladi.
XIX asrdagi xonlikdagi siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayot,davlat ma’muriy
boshqaruv tizimining ayrim masalalari, xususan, xon huzuridagi Oliy Kengash
hamda ba’zi mansablar va mansabdorlar faoliyatiga oid ma’lumotlarni Nazarov,
H.I.Potanin, V.V.Velyaminov-Zernov 2
larning asarlaridan bilishimiz mumkin.
2
Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях средней части Азии/ Текст подготовил
В.А.Ромодин.- М:Наука. 1968. Потанин Н.И. Запиский о Коканском ханстве хорунжего Потанина//
Военниый журнал.1831.-№ 3-4.- С.1-35. 1830;Вельяминов-Зернов В.В. Сведения о Кокандском// ЗИРГО.
1856. Уша муаллиф. Исторические известия о Кокандском ханстве от Мухаммед- Али до Худаyaрхани.-
СПВ.1856 Qаранг. Махмудов. Ш. Q о‘ q он хонлигининг маъмурий-бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих
фан. Ном. Дисс.- Т. 2007.- 23-24- 67 б

7Lekin bu asarlar tavsifiy harakterga ega bo’lib, ularda keltirilgan ma’lumotlar
tomonidan umuman tahlil qilinmagan.
Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha muhim ahamiyatga ega bo’lgan asarlar
yozgan V.Grigoriyev, A.Kun, A.Xoroshxin, A.Geyns, N.Pantusov,
S.Abdug’afforov, A.Zimin, N.Ostroumov, Z. Validov 3
va boshqalar asarlarida
XIX asrda xonlikdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot, davlatdagi ma’muriy -
boshqaruv tizimining ayrim masalalari, xususan, ba’zi mansablar va mansabdorlar
faoliyatiga oid ma’lumotlar o’z aksini topgan
Toshkent boshqaruv tizimiga oid ayrim fikrlarni keltirgan A.Geynsning
asari Qo’qon xonligining mahalliy boshqaruv tizimi haqida muayyan tasavvur
hosil qilishga xizmat qiladi. Biroq muallif o’z asarida asosan Toshkent boshqaruv
tizimiga to’xtalib, Qo’qon xonligidagi boshqaruv tizimining umumiy holatini
tahlil qilmagan.
XIX asrning ikkinchi yarmida Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha tadqiqotlar
olib borgan rus sharqshunoslaridanV.Nalivkinning asarlari muhim ahamiyatga
ega. V.Nalivkin mahalliy tarixnavislarning asarlari asosida” Kratkaya istoriya
Kokandskogo xanstva” nomli asar yozgan. U o’rganilayotgan masalaning ba’zi
jihatlari to’g’risida muhim fikrlarni bayon etgan. Xususan, u xonlikning ma’muriy
bo’linishi to’g’risida” ... viloyatlarga, viloyatlar beklarga, bekliklar esa oz
navbatida aminlik yoki oqsoqolliklarga bo’lib idora etilgan”,-deb boshqa
mualliflardan farqli o’laroq, ancha aniq ma’lumotlar beradi.
XIX asr oxirlarida yashagan Sattorxon Abdulg’afforovning Qo’qon
xonligoning rus istilosi arafasidagi ichki holatiga bag’ishlangan maqolasida
xonlikning aynan ma’muriy boshqaruv tizimi yoritilgan. Ushbu maqolada viloyat
3
Григорьев. В. Современние монети Кокандского ханства// Труди Восточного отдедения императорского
археологического обшества. Вып. 2 Ч. 2- СПб. 1856, Кун.А. Некоторые сведения о Ферганской долине
Военный сборник- СПб. 1876-№ 4- С 41-448. Хорошхин А.П. Очерки Кокандского ханства // Туркестанский
сборник Т. 116-СПб. 1876- С 39-51 Гейнс А. Управление Ташкентом при Кокандском владичестве//
Собрание литературных трудов. Т. II - СПб. 1898.- С. 431-491. Пантусов Н. Податше сбори в Коканде //
Туркестанский сборник 1876.- № 13. Зимин
А.Первые шаги Алим- хана на государстенном пропорще // Протоколi заседаний и сообшения членов
Туркестанского кружка любителей археологии. Т. ПТКЛА. Год 17 й. 1913.- С 101-108. Валидов З.
Некоторые данные по истории Фергани XVIII- го столетия// ПТКЛА год 20-й вып.2.- Т. 1916.- С 68-113.
Каранг Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг маъмурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. Ном.
Дисс.- Т. 2007.- 6-б

hokimining ish yuritishi hamda mahalliy boshqaruvning turli sohalardagi ish
yuritish uslublarini tilga olgan.
Qo’qon xonligi boshqaruv tizimini o’rganishda N.Ostroumovning asarlari
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotchi Xudoyorxonning hayoti va
faoliyatini o’rganib, ushbu hukmdor davrida xonlikda mavjud boshqaruv tizimiga
oid ba’zi ma’lumotlarni qayd etgan. 4
N.Ostroumov Qo’qonning so’nggi hukmdori
Nasriddinxon( 1876 y) tomonidan mehtar mansabiga tayinlanish to’g’risida
berilgan yorliqlarning tarjimasi bilan ham shug’ullanib,ularni ilmiy jamoatchilikka
ma’lum qilishga harakat qilgan. 5
Z.Validov o’z maqolasida Qo’qonning dastlabki hukmdorlari tomonidan
berilgan 60 dan ziyod yorliqlar haqida ma’lumotlar beradi. 6
XIX asrdagi siyosiy -ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etgan bu mualliflarning
asarlarida Qo’qon xonligi davlat boshqaruvi to’g’risida muhim ma’lumotlarni o’z
ichiga olgan. Lekin bu mualliflar asarlarida xonlikdagi murakkab boshqaruv
tizimining nozik jihatlarini angay olmagan, ular masalaning tub mohiyatini
anglamaganlari tufayli Qo’qon xonligidagi boshqaruv tizimining muhim jihatlarini
ko’ra olmaganliklari sababli ,ayrim xato xulosalar chiqarishiga olib kelgan.
Xususan, ular xonlikning ma’muriy -hududiy birliklari bo’lgan” viloyat”ning ”
beklik” bilan farqli tomonlarini anglamaganlar.
XX asrning 60-80 yillarida A.Xasanov, A.Juvonmardiyev,
L.Troiskaya, N.Nabiyev, F.G’afforov, V.M.Ploskix, T.Q.Beysimbiyev,
H.N.Bobobekov kabi olimlar yozma manba ma’lumotlari asosida Qo’qon xonligi
tarixining turli masalalariga oid tadqiqotlar olib bordilar. Mazkur olimlarning
tadqiqotlarida xonlikning ma’muriy boshqaruviga oid ayrim ma’lumotlar ham
keltirilib o’tilgan.
Bu davrda Qo’qon xonligi tarixi masalalari bilan atroflicha shug’ullangan
tadqiqotchilardan biri A.L.Troiskayadir. Qo’qon xonlari arxivining katalogini
4
Эстроумов Н.П. Перевод ярлика Кокандского хана//ПТКЛА 21—йТ.,1917.-С.24-26
5
йстроумов Перевод ярлика Сеид Муха ммед Насриддин Бахадур хана о назначении МуллиАбдуд-
Каюма сина Ишана Агаева на должност Мехтера //ПТКЛА 20-йT.:.2.T.: 1916.-с.157- 158.
6
Валидов З. Некоторие данные по истории Фергани XVIII -го столетия //ПТКЛА 20-й.2Т.:1916,-
С.68-118.

9tuzgan va mazkur katalogga kirgan xujjatlar asosida maqola va asarlar yaratgan bu
olimaning tadqiqotlarida xonlikning moliya tizimi, ma’muriy boshqaruvda muhim
o’rinlarni egallagan sarkor va mirzaboshilarning faoliyatiga doir ma’lumotlarn
qayd etgan.
XIX asrning 50-70 yillarda Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda
R.N.Nabiyevning asarlari katta rol o’ynaydi. Bu asarda muallif Qo’qonning
so’nggi hukmdori Hudoyorxonning olib borgan siyosatini yozma manbalar asosida
tahlil qilgan. Asarda nafaqat Hudoyorxon, balkiSheralixon(1842-
1845),Mallaxon(1858-1862), Sulton Saidxon(1863-1865) lar hukmronligi davrida
kechgan siyosiy jarayonlar hamda XIXasrning 50-70 yillarida xonlik ma’muriy
boshqaruv tizimining muhim tomonlaridan biri bo’lgan sarkorlik mohiyatini keng
ochib bergan. 7
Xonlikning mahalliy boshqaruv tizimi undagi ish yuritish tartiblarining ba’zi
jihatlari to’g’risida T.Q.Beysimbiyevning asar va maqolalari muhim ahamiyatga
ega. Uning ” Tarixi Shaxruxi”-kak istoricheskiy istochnik” asarida Qo’qon
tarixchisi Mulla Niyoz Muhammadning ’’Tarixi Shoxruxiy’’ asarini
manbashunoslik yuzasidan keng tahlil qilgan. Asarda Qo’qon xonligi ma’muriy
boshqaruv tizimi haqida ayrim mulohazalar qayd etilgan.
Qo’qon xonligining tarixini o’rganishda A. Xasanov va V.Ploskixlar ham
katta hissa qo’shdilar. Ular o’z asarlarida xonlikning qirg’izlar yashaydigan
hududlarning ma’muriy-hududiy bo’linishi hamda mazkur hududlarning
boshqarishda mahalliy aholining udumlari hisobga olinganligi ko’rsatib berganlar.
Qo’qon xonligi viloyatlaridan biri bo’lgan O’ratepaning ma’muriy bo’linishi
va idora etilishining ba’zi jihatlari hamda bu yerda bo’lib o’tgan jarayonlarning
o’ziga ayrim xususiyatlari A.Muxtorovning tadqiqotlarida o’z ifodasini topgan.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining turli davrlari, xususan,xonliklar
davri tarixi ham yangi yondashuvlar asosida o’rganila boshladi. Bu davrga oid
O’zR FA Tarix instituti tomonidan ” O’zbekiston tarixi” (3-jild) nashr etidi.
7
Набиев Р. Из истории Кокардского ханства. С. 230. каранг. Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг
маъмурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. Ном. Дисс.- Т. 2007.11 б.

Kitobning birinchi jildida Qo'qon xonligi tarixi batafsil yoritib berilgan.
O’zbekiston hududida qadim zamonlardan beri shakllanib va rivojlanib kelgan
milliy davlatchillikning uzviy davomchisi bo’lgan Qo’qon xonligida kechgan
jarayonlar haqidaH.N.Bobobekov,Sh.H.Vohidov, H.Z.Ziyoyev, G.A.Agzamova,
Sangirova, V.T.Ishquvvatov, Z.A.Ilhomov, Muhammad Yahyoxon kabi
tadqiqotchilar asar va maqolalar yozdilar. Ularda xonlik tarixining turli
masalalari,xususan, Turkiston xalqlari Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurashi, Qo’qon xonligida xalq harakatlari va ularning ijtimoiy-siyosiy asoslari,
turli tarixiy shaxslar,jumladan,Aliquli Amirlashkarning mamlakat siyosy
hayotidagi o’rni,xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ba’zi masalalari,
ma’muriy boshqaruv tizimining ayrim muammolari, Qo’qon xonligi
manbashunosligi masalalarini va o’zlarining ilmiy mulohazalarini berganlar.
Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha yirik mutaxassis H.N.Bobobekovning bu davrda
chop etilgan ” Qo’qon tarixi” asarida xonlik tarixining ko’p muammolarini tahlil
qilish bilan birga xonlikdagi ayrim mansablar va soliq tizimiga oid ma’lumotlar
keltirilgan. 8
Qo’qon tarixnavislik maktabi vakillari tomonidan yaratilgan xonlik
tarixiga oid asarlar ustida manbashunoslik tadqiqotlarini olib borgan
Sh.H.Vohidov ham o’z tadqiqotlarida Qo’qon xonligi davrida o’zbek
davlatchiligining holatini ilmiy tahlil etishga imkon yaratuvchi tarixiy faktlarni
berdi. Ayniqsa, uning R.Xoliqova bilan” Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi
tarixidan”, deb nomlangan risolasi mavzusini o’rganishda muhim ahamiyatga ega
Z.Ziyoyev Qo’qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiga
bag’ishlangan asarida bu jarayonning muhim jihatlarini ko’rsatib berish bilan birga
xonlik boshqaruv tizimining ayrim tomonlariga ham e’tibor qaratdi.
Shuningdek, G.A.Agzamovaning O’rta Osiyo xonliklari, xususan,Qo’qon
xonligi tarixiga oid tadqiqotlarda shaharlar hayoti, ularda mavjud ma’muriy -
boshqaruv tizimi va bu tizimning turli bo’g’inlarini egallagan mansabdorlar,
xususan, rais ( muxtasib)lar hayoti, faoliyati haqida muayyan fikrlar bayon
8
Бобобеков Х.Н.Кукон тарихи.- Т. Фан. 1996. Вохидов Ш.Сочинение Фазли Фергани
«Умарнома»//Адабий мерос 1995. -№3.- Б 13.

11etilgan. 9
Bu davrda Qirg’izistonlik,Qozog’istonlik va Rossiyalik olimlar
T.K.Beysimbiyev, Yu.F.Lunyov,V. Ploskiy lar ham xonlik tarixiga oid tadqiqotlar
olib bordilar. T.K.Beysimbiyev Muhammad Yunus Toib qalamiga mansub ”
Tarixi Alimquli Amirlashkar” asari va boshqa manbarlarda keltirilgan
ma’lumotlarga asoslanib,xonlikda mavjud mansablarni izohlagan. U Qo’qon
xonligi davrida janubiy Qozog’istonning yo’qori ma’muriyati ga bag’ishlangan
maqolasida 1809 1865 yillarda Toshkent viloyati va uning shimoliy hududlarining
idora etilishi,mazkur viloyatga tayinlangan hokimlar hamda mahalliy boshqaruv
tizimida asosiy vazifalar zimmasiga yuklangan botirboshi va sarkor mansablarini
tahlil qilgan. Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda xorijiy tadqiqotchilar ham o'z
hissasini qo’shganlar. Qo’qon tarixi bo’yicha M.Xoldsvort va B.Mans tomonidan
ingliz tilida chop etilgan asarlarda xonlikning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti
ma’muriy boshqaruv tizimi yuzasidan mulohazalarini keltirgan. Biroq, ularning
ushbu mavzuga oid mulohazalarida ba’zi kamchiliklarga yo l qo yganlar.
Xususan,M.Xoldsvort xonlikning davriy chegarasini 1798 yildan 1876 yilga qadar
ming sulolasi qo’lida bo’lganligi, xonlik tarkibiga Marg’ilon, Qo’qon va Q
Namangan viloyatlari kirgan deb noto’g’ri mulohaza yuritgan. B.Mans ham
shunday mulohazani ilgari surdi. Ayrim ingliz tadqiqotchilari,
jumladan,Yu.Bregel, E.Ollvort va S.Livay esa bu masalaga jiddiy e’tibor
qaratib,tarixiy jarayonlarni tog’ri keltirishga harakat qildi. Xususan, Yu.Bregel va
Ollvortlar M.Xoldsvort hamda B.Mansdan farqli ravishda xonlikning tashkil
topishi 1710 yilda sodir bo’lganligini nisbatan to’g’ri ko’rsatishdi. S.Livay esa
xonlikni 1709 yilda tashkil topganligini to’g’ri ko’rsatgan.
Biroq bu asarlarda Qo’qon xonligining ma’muriy-boshqaruv tizimi alohida
tadqiqot ob’yekti sifatida o’rganilmagan.
9
Агзамов Г. А. Раиснинг шахарлар хаётидаги урни// Хаёт ва конун. 1999-№ 11 -12-б 81-83

1.2 Markaziy boshqaruv tizimi - dargoh va devon faoliyati .
O’rta Osiyo xonliklari markaziy boshqaruv tizimi dargoh va devondan iborat
bo’lgan. Dargoh - Hukmdorning eng oliy davlat idorasi, devonlar esa ma’lum bir
doiradagi vazifalarni boshqaruvchi vazirliklar hisoblangan. Buxoro xonligida
Ashtarxoniylar davriga kelib, bunday boshqaruv tizimi butunlay o’zgardi. A’zamat
Ziyoning fikricha, bu davrda “ ... mazkur tizim ( dargoh va devonlar) tugatilgan va
ijroiya vazifalari to’g’ridan- to’g’ri saroydagi u yoki bu lavozimda yoki biron bir
arbob faoliyatida biriktirilgan” edi. Demak, turli amaldorlar faoliyat yuritgan
maxsus vazirliklar zimmasidagi vazifalarni birgina shaxsga yuklatish bilan
devonlar faoliyatiga chek qo’yilgan.
Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining zaiflashuvi
oqibatida vujudga kelgan Qo’qon xonligi davlat boshqaruvida ham aynan shu
tizim asosida shakllangan.Barchamizga ma'lumki, hamma zamonlarda davlat
boshqaruvida markaziy idoralar asosiy rolni bajargan. Shu ma'noda Qo'qon
xonligining markaziy boshqaruv tizimi o'ziga xos jihatlari bilan ham ajralib turadi.
Qo’qon xonligida hukumat qarorgohi xon o’rdasida joylashgan bo’lib,mamlakat
hayotidagi muhim barcha masalalar ushbu saroyda hal qilingan. Markaziy
boshqaruv tizimi ham butunlay o’rdada mujassamlashgan. Unda faoliyat
yurituvchi barcha amaldorlar xon huzuridagi Oliy Kengash tarkibiga kiritilgan.
Markaziy boshqaruv oliy hukmdor, keyin maslahat organi bo’lgan kengash, undan
so’ng ijroiya vazifalardagi ma’sul amaldorlardan iborat bo’lgan.Davlat o’zining
ichki va tashqi siyosati, jamiyat bilan olib boriladigan aloqalar asrlar davomida
shakllangan, murakkab boshqaruv organi Kengashga tayanib amalga oshirilgan.
Bu Kengash — maslahat”, “ xos majlis”, ” mashravat”, “majlisi Sultoniy”
yuritilgan.Qo’qon hukmdorlari huzuridagi kengash haqida XIXasrda xonlikda
bo’lgan rus zobitlari, elchi, va sayyohlari, kengashda ko’rilgan masalalari haqida
esa mahalliy mualliflar tomonidan muhim ma’lumotlar yozib qoldirgan. 1813-
1814 yillarda Qo’qonda bo’lgan Sibir korpusi tarjimoni F.Nazarov o’zining
esdaliklarida kengash haqida qiziqarli ma’lumot keltirilgan. Uning yozishicha, “

13hukmdorning yuqori kengashini tashkil etuvchi bir qator vazirlar va davlat
amaldorlari taxti-ravon yoniga solingan gilamlar ustida darajalariga ko’ra o’tirar
edilar”. F.Nazarovning kengash haqidagi bergan ushbu ma’lumoti nafaqat Qo’qon
xonligiga,balki Markaziy Osiyoda o’sha davrda mavjud barcha davlatlarga xosdir.
Qo’qon xonligidagi Oliy Kengash tarkibiga markaziy davlat boshqaruvidagi
barcha mansabdorlar kirgan. Qo’qon xonligining bosh vaziri bo’lgan mingboshi
hamda oliy diniy mansabdor shayxulislom kengashning doimiy a’zosi bo’lgan.
Shuningdek, xonlikning bosh qozisi, ya’ni qozikalon va harbiy ishlar bo’yicha ikki
sudya-qozi askar ham kengashda ishtirok etgan.
XIX asrning 30-yillariga kelib, markaziy davlat boshqaruvida muhim
vazifalar qatoriga dasturxonchi va risolachi ham kengashi a’zosi bo’lganligini
V.V.Velyaminov-Zernov asarida qayd etilgan.
Markazlashgan davlat tuzishda bir qator islohatlarni amalga oshirgan
Umarxon( 1810-1822) bir necha ulamolarga ham kengashda ishtirok etish uchun
joy bergan. Bu haqda “ Tarixi Shohruxiy” asarida “ ...hukmi shar’iyni joriy
aylab,har vaqt amirning majlisida ulamoyi muhaqqiqlar ( haqiqat izlovchilar)
bo’lib”,-deya qayd etilgan va bir qator yuqori mavqeiga ega bo’lgan din
peshvolari va davlat arboblari keltirib o’tilgan.
XIX asr tadqiqotchisi V.Grigoryevning ma’lumotiga ko’ra,
Xudoyorxonning birinchi hukmdorligida kengash to’rtta qipchoqdan iborat
bo’lgan. 10
Musulmonqul yosh Xudoyorxonni taxtga o’tqazgandan so’ng otaliq
unvoniga ega bo’lib,davlat boshqaruvini to’laligicha qo’lga kiritadi. U markaziy
davlat boshqaruvidagi muhim vazifalar parvonachi, dasturxonchi, risolachi kabi
mansablarga qipchoqlardan tayinlandi. Xudoyorxon hukmronligining dastlabki
yillarida Musulmonquli ushbu mansabdorlar bilan kengash olib borgan. XIX
asrning 60- yillariga kelib, kengash kengaytirilib, markaziy davlat boshqaruvidagi
12 kishidan iborat mansabdorlar bilan kengash tarkibiga kiritiladi. Ushbu
ma’lumotlar Qo’qon xonligining har bir hukmdori davrida kengash a’zolari,
10
Григоров В. Современние монети Кокандского ханства// Труди Восточного отделения императорского
археологического обшества. 1856.2. 2-СПб.-С.116

ularning tarkibi o’zgarib turganligidan dalolat beradi. Bunda vaziyat turli
sabablarga ko’ra yuzaga kelardi. Ba’zi paytlarda xonlik markaziy boshqaruvidagi
muhim mansablarni egallagan qo' shbegi yoki parvonachi kabi mansabdorlar biror
viloyatga hokim etib tayinlanganda oliy hukmdor huzuridagi Oliy Kengashda
ularning o’rni vaqtinchalik bo’sh turgan. Bunday hollarda ularning vazifasini bir
amaldor bajargan, ya’ni uning zimmasiga ikki turdagi vazifani bajarish
yuklatilgan.
“Ansob us- salotin va tavorix ul-xavoqin” asarida Abdukarimbiy huzurida
kengash mavjud bo’lganligi tasdiqlanib, bu kengashda — umaro va fuzolalar
pinxoniy maslaxat” 11
qilishlari va muayyan masalalar yuzasidan qaror chiqarilgani
bayon etilgan.
Shularga asoslanib, xonlikda Umarxon davrida emas, balki dastlabki
hukmdorlari huzurida ham davlatning ichki va tashqi masalalarini hal qilishda
maxsus kengash bo’lgan deyish mumkin. Hukmdorlar davlat boshqaruvida ijobiy
islohatlar olib borishga intilganlar. Ijtimoiy-iqtisodiy,siyosiy,madaniy- ma’rifiy
hayot va davlatning tashqi aloqalari masalalarida salohiyatli mansabdorlarning
maslahatlari hukmdorlar uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Qo’qon
hukmdorlarining kengash bilan ayrim masalalari yuzasidan maslahat qilgani
haqidagi Avaz Muhammad Attorning - Tarixi Jahonnamoyi” asaridan topish
mumkin. Uning yozishicha, Buxoro amirligi viloyati bo’lgan Shaxrisabz Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olingandan so’ng uning hokimi Bobobek Qo’qonga
qarab yo’l oladi. Bu xabarni eshitgan Xudoyorxon tang ahvolda qoladi va
Bobobekni Qo’qonda qoldirish yoki Qoshg’arga o’tkazib yuborish masalasida
markaziy boshqaruv tizimidagi mansabdorlar bilan maslahat qiladi.
Qo’qon xonligi hukmdorlari uchun kengash faoliyati va qarori muhim
ahamiyat kasb etgan.Qo’qon xonligida hokimiyat tepasida oliy hukmdor - xon
turgan va Oliy Kengashning markaziy figurasi hisoblangan. Yangi hukmdor,
hukmron doira vakillari tayinlanishida kengashning roli katta bo'lgan. Qo’qon
xonligida davlat boshqaruv tizimiga turli shaxslarni mansabga tayinlash, ularni
11
Мирзо Олим Мушриф .Aнсобус –салото. B -76.

15mansabga tayinlash vaqtida o’tkaziladigan marosim va udumlar ham o’zbek
davlatchiligi qadimiy an’analari bilan bog’liq bo’lgan. Davlat boshqaruvida
muhim o’rin tutgan udumlardan biri oliy hukmdorni tayinlash,ya’ni “xon
ko’tarish” marosimi bo’lib, bu marosim o’ziga xos hususiyatlarga ega bo’lgan.
“Xon ko’tarish”marosimi aniq bir tartiblar asosida va doirasida amalga oshirilgan.
O’rta Osiyo xonliklarida oliy hukmdorni oq kigizga o’tkazib, xon ko’tarish tadbiri
uzoq vaqtdan qo’llanib kelingan.Ushbu marosim haqida “ Tarixi Turkiston”
asarida ma’lumotlar keltirilgan. Asar muallifining yozishicha Umarxonning (1810-
1822) taxtga o’tqazish marosimi quyidagicha kechgan: “ Umarxonni o’zbek
xonlari rasmicha oq namadga solib,qorilar “Anna fattahna” surasini o’qib,
ko’tarib,Farg’ona taxtiga o’tqazib, tamomi jam bo’lgan xaloyiqlar tahniyat va
muborakbod ovozasini arshu a’loga yetkurubdurlar ”. “Xon ko’tarish” marosimida
oq kigizning to’rt uchini jamiyatning turli vakillari ushlab turganlar.
Xonlik boshqaruv tizimida ham mansabga tayinlanish turli tartiblarda
amalga oshirilganligini ko’rish mumkin. Aksariyat hollarda yangi tayinlangan
mansabdorga kimxob to’n kiydirilib, oliy hukmdorning muhri bosilgan yorliq
berilgan. Qo’qon xonligida boshqa xonliklardan farqli o’laroq faqat Xudaychi
mansabiga tayinlanish o’zgacha usulda bo’lgan. Xudaychi mansabiga
tayinlanayotgan kishiga kimxob to’n va yorliqdan tashqari oltin xassa ham
berilgan. Buni “ Tarixi Shoxruxiy” asaridagi “ Muhammad Norxo’ja tojikni
boamali xudaychiga sarafroz qilib, qo’lig’a oltin aso berdilar”, - degan
ma’lumotlardan bilish mumkin. 12
Shunday qilib,Qo’qon hukmdorlari o’z ichki va tashqi siyosatini o’ziga xos
organi - Oliy Kengash asosida amalga oshirgan. Bu organ xonlik tashkil topgan
davrlardan buyon shakllanib,rivojlanib kelganligi, ayrim tarixiy davrlar va
sharoitlarda uning faoliyati yanada yo’qori bosqichga ko’tarildi yoki
hukmronlikning avtoritar usullarni kuchli qo’llagan hukmdorlar davrida esa
imkoniyat doirasi yanada toraydi. Kengash tarkibida muayyan o’zgarishlar sodir
bo’ldi. Xonlik boshqaruv tizimidagi maslahat organi - Oliy Kengashning
12
Ш. Атажанов, В. Ишкувватов. З. А.Илхомов. Узбек хонликлари тарихшунослиги. Т . 2011 Б .29

mavjudligi Qo’qon hukmdorlarining xonlikni tarixiy vorisiylik va o’zbek
davlatchiligi an’analari asosida boshqarishiga olib keldi.

1.3 Markaziy boshqaruvi tizimida unvon va mansablar faoliyati
Qo’qon xonligining markaziy boshqaruv tizimi Buxoro va Xiva xonliklari
boshqaruv tizimiga nisbatan kam o’rganilgan. Qo’qon tarixining u yoki bu
masalalariga doir tadqiqotlarda xonlik boshqaruvining umumiy holatda o'rganib
kelingan. Biroq ularda xonlik boshqaruv tizimi to'liq aks ettirilmagan.Xonlikning
boshqaruv tizimi va unda faoliyat yuritgan mansablar va mansabdorlar to’g’risida
o’sha davrda yaratilgan manbalarda keltirilgan. Bu ma’lumotlarni qiyosiy
o’rganish, tahlil etish va umumlashtirish orqali mazkur masalaga oydinlik kiritish
mumkin.
Qo’qon xonligida davlatning ma’muriy boshqaruv tizimida muhim
mansablarni egallagan amaldorlarni ikki toifaga bo’lish mumkin. Bular dunyoviy
hamda diniy amallar egalari bo’lib, dunyoviy ishlarga ma’sul amaldorlar ”umaro”,
diniy vazifadagilar ”ulamo” deb yuritilgan. Shuning uchun ham manbalarda
davlatning ma’muriy boshqaruv tizimida ”umaro” va ”ulamo” atamalari ko’p
uchraydi.
Muhammad Hakimxon to’ra “ Muntaxab ut- tavorix” asarida xonlik
markaziy boshqaruvida beshta vazir bo’lganligini, bu vazirlar XIX asrning
o’ninchi yillariga qadar xonlikning boshqaruv tizimida faoliyat ko’rsatib,
davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotida islohatlarni amalga oshirishga
ma’sul bo’lganligini, vazirlardan biri devonbegi ed deb qayd etadi. 13
Bunday
ma'lumot boshqa manbalarda uchramaydi. Mazkur ma’lumotdan davlatning
markaziy boshqaruv tizimida beshta asosiy vazir bo’lganligi va ulardan biri
devonbegi mansabini egallaganligi ma’lum bo’ladi. Xonlik markaziy boshqaruv
tizimidagi besh vazirdan yana biri qushbegi bo’lib, bu xususida ham «Muntaxab
ut-tavorix ” asarida ma’lumot beriladi . Fikrimizcha, uchinchi vazir inoq unvoniga
ega bo’lgan mansabdorlar bo’lsa kerak. 14
Olimxon 1806 yilning may oyida
O’ratepaga qilgan harbiy yurishida g’alabaga erishib, mazkur viloyatga Qadam
inoqni hokim etib tayinlaydi. Hukmdorlar markaziy boshqaruvga yuqori
13
Devonbegi- xon devonining sardori qarang:Vohidov SH,XoliqovaR. Markaziy Osiyodagi boshqaruvi tarixidan
( XIX-XX asr boshlari)-T:Yangi asr avlodi,2006-b.15
14
Mahmudov Sh.Y. “Qo'qon xonligining ma'muriy boshqaruv tizimi”(1709-1876) Diss.t.f.n-T:2007

19mavqeidagi va o’ziga yaqin mansabdorlarni viloyatlarga hokim etib tayinlangan.
XIX asrning boshlaridagi Qo’qon xonligiga oid asarlarda shu davrgacha
bo’lgan tarixiy jarayonlar, taxtga o’tirgan hukmdorlar va ularning davlat
boshqaruvida olib borgan faoliyatlari yoritilgan. Biroq ularda mansab va
mansabdorlar nomi XIX asrning o’ninchi yillaridan keyingi davrlarda
yoritilganligidan nisbatan kam uchraydi. Shuning uchun ham xonlik markaziy
boshqaruv tizimini, xususan,Muhammad Hakimxon To’ra e’tirof etgan besh
vazirdan ayrimlarining qanday mansab va unvonga ega bo’lganligini hamda ularga
qanday vazifalar yuklatilganligini aniqlash qiyin.
XIX asrning boshlariga kelib, Qo’qon xonligini idora etishda bir qator
islohatlar amalga oshirildi. Olimxonning ( 1798-1810) mamlakat hududini
kengaytirish borasida olib borgan harbiy harakatlarini Umarxon ( 1810-1822)
davom ettirib, markazlashgan davlatni kuchaytirishga harakat qildi. Umarxon
taxtga o’tirgan yilidan boshlab savdo diplomatik aloqalarni yo’lga
qo’yib,markaziy hokimiyatda bir qator yangi vazifa va mansablarni joriy qildi. “
Muntaxab ut- tavorix” asarida Qo’qon xonlari Olimxon, Umarxon va Muhammad
Alixon hukmronlik qilgan davrni kengroq yoritilgan va xonlik markaziy
boshqaruviga oid bir qancha ma’lumotlar keltirilgan.Bu ma’lumotlarga ko’ra,
davlat boshqaruvidagi turli mansab va amallarga oliy hukmdorni buyrug’i bilan
turli amaldorlar tayinlangan. Buni asar muallifi 1815 yilda Umarxon bir necha
shaxslarni sadr,devonbegi , mirzaboshi, qushbegi, parvonachi”, - etib
tayinlaganligini keltirib o'tgan.
Bular haqida Qo’qon xonligining markaziy boshqaruv tizimidagi
mansabdorlarning faoliyatini o’rganish orqali oydinlik kiritish mumkin.
Davlat boshqaruvida oliy hukmdordan keying o’rinda bosh vazir turgan, u
mingboshi nomi bilan atalgan. Qo’qon xonligi bosh vaziri bo’lgan mingboshi va
uning faoliyati xususida V.Nalivkin, “ ... ushbu amaldor davlatning barcha ichki
ishlarini boshqarib,... shu bilan birga tashqi siyosiy ishlarda ham xonning bosh
maslahatchisi bo’lgan.”, 15
- deb yozadi.
15
Наливкин В. Краткая история Кокандского ханство С.112

Shu o’rinda xonlik tarixiga oid manbalarda Umarxon davrigacha mingboshi
nomi uchramaydi. Bu mansab Umarxon tomonidan ta’sis etilib,1810 yilda unga
Shohi Marg’iloniy ismli shaxs tayinlanganligi bir necha manbalardan ma’lum. 16
Lekin bu bilan Qo’qon xonligida, Umarxon hukmronligiga qadar bosh vazir
vazifasini vazifasini bajaradigan mansabdor bo’lmagan degan xulosaga kelmaslik
kerak. ”Muntaxab ut -tavorix” asarida keltirilgan Norbo’tabiy hukmronligi davrida
bosh vazir to’g’risidagi ma’lumot bu masalaga oydinlik kiritadi. Mazkur asarda
Xo’jand viloyati xokimi Abdurahmon Bahodirning qo’shbegi mansabida faoliyat
yuritgan ukasi Norbo’tabiyning bosh vaziri bo’lganligiga ishora qilinadi.
Muarrix tomonidan Abdurahmon Bahodirning ukasining asl ismi tilga olinmagan.
Uning qo’shbegi deb atalishi qo’shbegi mansabida bo’lganidan dalolat beradi.
Ushbu tarixiy ma’lumotlar Umarxonga qadar davlatda bosh vazir vazifasini
qo’shbegi bajargan deyishga asos bo’ladi. Umarxon davridan qo’shbegi lavozimi
mingboshi nomi bilan almashtirilganligiga sabab, ma’lumki, Buxoro amirligida
ham bosh vazir lavozimini qo’shegi amalga oshirgan. Buxoro xonligidan
tarkibidan ajralib, mustaqil davlat sifatida shakllangan Qo’qon xonligida
boshqaruv tizimi ham dastlab Buxorodan andoza olib tashkil qilgan. Keyinchalik
xonlik ma’muriy boshqaruv tizimida islohatlar o’tkazilib, mansablar va
mansabdorlar faoliyati o’zgarib borgan. Mingboshi lavozimining ta’sis etilishi shu
islohatlar natijasidir. Qo’qonda mingboshi mansabining mavqeyi keyingi
hukmdorlar davrida yanada oshdi. Jumladan, Sheralixon (1842-1845)
hukmronligidan boshlab, mingboshi mansabining mavqeyi davlat boshqaruvida
oshgan bo’lsa, Xudoyorxon ( I -davri 1845-1858) va Sulton Sayidxon (1863-1865)
davrida ushbu mansab egasi davlat boshqaruvida to’liq hukmronlikni qo’lga olgan.
Qo’qon xonligi davlat boshqaruvning 40-50 yillarida mingboshi
mansabining bunday eng yuqori pog’onaga ko’tarilishining bir necha siyosiy
sabablari bor edi, albatta.
Birinchidan,hukmdorlar Xudoyorxon va Sulton Sayyidxon taxtga yosh
16
Mulla Olim Mahdum Hoji Tarixi Turkiston.-b.37. Mahmud Hakim Yayfoniy. “ Xullas ut - tavorix’’.b.26
каранг . Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг ма’мурий- бошкарув тизими (1709 1876 йй.). Тарих фан. Ном.
Дисс.- Т. 2007 77 б.

21o’tqazilgan. Ushbu hukmdorlarning taxtga o’tirishida va davlatni boshqarishida,
aynan, ularning bosh vaziri, ya’ni Xudoyorxon uchun Musulmonquli, Sulton
Sayyidxon uchun Aliquli amirlashkar muhim o’rin tutgan.
Ikkinchidan,taxtga da’vogarlikda guruxbozlik kuchaygan. Bu esa, o’z
navbatida, davlat boshqaruvining ishonchli va kuchli qo’llarda bo’lishini talab
qilgan.
Yuqoridagilardan ko’rinadiki,Qo’qon xonligida mingboshi juda katta huquq
va imkoniyatlar berilgan va shu bilan birga davlat boshqaruvida unga juda katta
ma’suliyatlar yuklatilgan.
Markaziy boshqaruv tizimida mingboshidan keyingi pog’onadagi mansab
qo’shbegi mansabi bo’lib,hukumat olib borgan siyosatini amalga oshirishda bu
mansabdor muhim vazifalarga ma’sul bo’lgan. Uning faoliyati xususida Mulla
Olim Mahdum Hoji muhim ma’lumotlarni keltiradi. Uning yozishicha, ” Ikkinchi,
qo’shbegilik mansabidagi odamlar doimo xon huzurida maslaxatchi qatorida turub
va yoki biror katta shahar hokimi bil - istiqlol nasib qiladur”. 17
Qo'qon xonligida
qo'shbegi mansablar qatoriga emas balki unvonlar qatoriga qo'shsa to'g'ri bo'ladi.
Bu unvon egalari harbiylar qatoridan ham o'rin egallagan bo'lib, davlatning harbiy
kuchlar boshqaruvida faol ishtirok etishgan. Qo'shbegi unvonidagi kishi harbiy
harakatlar vaqtida qo'shin boshlig'i vazifasini bajargan. 18
Qo'shbegi mansabidan keyingi o'rinda parvonachi turgan. Uning egasi oliy
hukmdor tomonidan berilgan yorliq va inoyatnomalarni o'z egalariga yetkazuvchi
mansabdor edi. Ayrim hollarda parvonachi qo'shbegi lavozimini egallashi ham
mumkin edi.Shuningdek, parvonachi mansabidagi kishilar ham viloyat hokimi
vazifasiga tayinlangan. Buni muarrix Mulla Olim Mahdum Hojining ushbu
ma'lumoti ham tasdiqlaydi. “ Bu mansabdagi zot ham qo'shbegi lavozimotini ado
qiladurlar” 19
Mazkur mansab o'z xizmat doirasiga ko'ra oliy hukmdorga yaqin bo'lgan va
uning ishonchini qozongan edi.Sh.Vohidovning yozishicha, “ Uning egasi o'zini
17
Mullo Olim Mahdum Hoji . Tarixi Turkiston . b .104-105 каранг. Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг
ма’мурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. Ном. Дисс.- Т. 2007 780 б.
18
Vohid Sh . Qo ' qon xonligida unvon va mansablar // Sharq Yulduzi .1995.- N -3-4- b .217.
19
Mulla Olim Mahdum Hoji Tarixi Turkiston. -b.105

xonga yaqinligidan foydalanib, xat va arizalarni saroyga olib kirib, u yerdan
ketma-ket javobini olib chiqarardi” 20
Davlatning rivojlanishi va yuksalishida tashqi dunyo aloqada bo'lishi muhim
o'rin tutadi. Boshqaruvda xonlikka chet mamlakatlardan siyosiy,iqtisodiy,
diplomatik munosobatlarini o'rnatish maqsadida kelgan elchilarni kutib
olish,ularni joylashtirish va xonlikda faoliyatiga javobgar mansabdor egasi
“shig'ovul” edi. 1830 yilda Qo'qon xonligida bo'lgan Potanin esdaliklarda
shig'ovul haqida “.ular chet mamlakatlardan Qo'qonga kelgan elchilarni xonlik
hududidagi faoliyati va esan -omon o'z vatanlariga qaytishlari uchun xon oldida
javobgardir ” 21
, -deb yozgan .
Qo'qon xonligi markaziy boshqaruvda iqtisodiy masalalar bo'yicha ma'sul
amaldor devonbegi ham muhim o'rin tutgan.Devonbegi xon devoning boshlig'i
bo'lib, uning qo'l ostida bir necha mirzolar faoliyat yuritgan. Mamlakat hazinasiga
tushadigan mablag'lar va bu mablag'larni sarflash harajati devonbegi nazoratida
bo'lgan. B u sarf harajatlar uchun maxsus kirim-chiqim daftarida qayt etib borgan.
Xonlik devonxonasida vaqf yerlari , masjid va madrasalarga tegishli kirim -
chiqim yozuvlari,xonga hadya qilingan sovg'alar hisoboti hamda muhim statistik
ma'lumotlar qayd etilgan daftarlar saqlangan. 22
Qo'qon xonligida XIX asrning 50-yillariga kelib markaziy boshqaruv
tizimida ayrim mansab va amallarning o'zgarishlarga yuz bergan.
Xonlikda yuzaga kelgan siyosiy boshbodoqlik, oliy hukmdorlarning yosh
bo'lganligi sababli davlatni turli shaxslar orqali boshqarilganligi markaziy
boshqaruv tizimida ma'lum o'zgarishlarga sabab bo'ldi. Ayrim mansab va amallar
egalarining vakolatlari kengaytirildi yoki cheklandi.
Xonlik tarixiga oid asarlarda XIX asrning 50-60-yillardagi devonbegi
mansabi va ulrni egallagan shaxslar haqida hech qanday ma'lumotlar
keltirilmagan.Bu davrga kelib Qo'qon xonligi mansabi vakolatlari boshqa ya'ni
20
Vohid.SH Qo'qon xonligida unvon va mansablar//Sharq Yulduzi.1995.-N-3-4.-B.220.; Vohidov Sh,Xoliqova
R.Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi va tarixidan( XIX-XX asr boshlari) -b.16
21
Потанин.Р.И. Записки о Коканском ханстве.-С.279 каранг. Махмудов. Ш. Кукон хонлигининг маъмурий-
бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. Ном. Дисс.- Т. 2007 82 б.
22
Хроицкая А.Л. ^талог aрхива Kok ^^^ ханов XIX века- M Наука.1967.-С.3. каранг. Махмудов. Ш. Куканд
хонлигининг ма’мурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. Ном. Дисс.- Т. 2007 82 б.

23mirzaboshi mansabida biriktilgan. Shuningdek, mirzaboshining hizmat doirasiga
devonbegining vazifalardan tashqari yana bir vazifa yuklatilgan. Qo'qon xonlari
hokimlarni almashtirish vaqtida ular boshqaragan viloyatlar byujet mablag'larining
sarf -harajati ustidan taftish nazoratini olib borgan va bu ish aynan mirza boshi
tomonidan amalga oshirilgan. Mallaxon ( 1858-62) hukmronligi davrida markaziy
boshqaruv tizimida aynan ushbu vazifani Muhammad Yunus bajargan.Buni uning
asari “ Tarixi Aliquli Amirlashkar”dan bilishimiz mumkin. Xususan, u Mallaxin
tomonidan Toshkent viloyatini tekshirish uchun yuborilganligini bayon etar ekan,”
faqirni, Muhammad Muso farmonachi (parvonachi) moliya mulkiyalarin sarishta
qilmoq uchun . Toshkent viloyatiga sikritor , ya'ni mirzaboshi qilib yuboradilar”, -
deb yozadi.
Qo'qon xonligi markaziy boshqaruv tizimida iqtisodiy hayotni tartibga
soladigan va boshqarish bilan bog'liq mansab “ mehtar” lavozimidir. Bu lavozim
markaziy boshqaruv tizimidagi vazirlardan biri ekanligini uchratishimiz mumkin.
Mamlakatga olib kirilayotgan va chiqilayotgan savdo mollaridan
Sh.Mahmudovning fikricha, mehtarning vazifasi moliya vaziriga emas.bojxona va
zakot ishlari boshlig'i vazifasiga to'g'ri keladi. 23
Xonlik markaziy boshqaruv tizimida ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyaga ega
mansablardan dasturxonchidir. Dasturxonchi saroyda oliy martabali mehmonlar
uchun uyushtiriladigan va turli bayramlar o'tkaziladigan marosim,kechalarni
tashkillashtirib, boshqarib borish bilan bilan bir qatorda davlatning bosh
xazinaboni ham hisoblangan. Qo'qon xonligida dasturxonchi markaziy boshqaruv
mansabiiga kiritilgan. V.V.Velyaminov -Zernov uni bosh g'aznachi,deb izohlaydi
va markaziy hokimiyatning asosiy mansablaridan biri deb ko'rsatadi. 24
Dasturxonchi davlat xazinasini idora etish bilan birga mamlakatning siyosiy
hayotida ham faol ishtirok etgan. Jumladan,1831 yilda imzolangan Qo'qon xonligi
foydasiga Qashqardan boj yig 'ish bo'yicha Pekin shartnomasini tayyorlash va
imzolashda Qo'qon davlati nomidan Mahmud dasturxonchi ishtirok etgan. 25
Abu
23
Mahmudov Sh . Y . “ Qo ' qon xonligining ma ' muriy boshqaruv tizimi ”(1709-1876) Diss . t . f . n - T :2007 B .85
24
Зернов В.В. Сведения о Кокандсом ханстве //.-СПб : -С .114
25
Muhammad Yahyoxon // Vatan .1995.- N -16.

Ubaydulloh ham “ Xulosat ul-ahvol” asarida Mahmud dasturxonchini Muhammad
Alixonning vazirlaridan biri ekanligi ta'kidlanadi.
Markaziy boshqaruv tizimida yuqori mavqeyiga ega bo'lgan unvonlar ham
bo'lgan. Shulardan biri “otaliq”dir. Otaliq unvoniga ega bo'lgan kishi davlat
boshqaruvida , mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida hukmdorning bosh
maslahatchisi bo'lgan.
Markaziy boshqaruvda “risolachi” tomonidan oliy hukmdor bilan viloyat
hokimlari, biror xizmat bilan poytaxtdan uzoqda bo lgan mansabdorlar,
mamlakatlarning turli hududlarida o'rnashgan muntazam qo'shin boshliqlari, urush
holatida qo'mondonlar o'rtasida yozishmalarni olib borish, hukmdorning hohish-
irodasini turli shaxslarga bildirish, har xil masalalar bo'yicha yo'l- yo'riq va
dasturulamallarni yetkazish kabi vazifarni amalga oshirgan. Qo'qon xonligi
markaziy boshqaruv tizimida risolachi o'rta darajadagi nufuzli mansabdor
hisoblangan bo'lsada, XIX asrning 50 yillariga kelib,ushbu mansab egasining
davlat boshqaruvida mavqeyi ortgan. Xuddi shu davrda Qo'qon xonligida ushbu
vazifada Qulbobo risolachi xizmat qilgan,u mamlakatningsiyosiy hayotida muhim
o'zgarishlar tepasida turgan kishilardan biri bo'lgan.
U Xudoyorxonning mustaqil hukmronlikni o'z qo'liga olishida,ya'ni uning
Musulmonquli vasiyligidan qutulishida katta yordam bergan kishilarning biri
bo'lgan.
Qo'qon xonligining markaziy boshqaruv tizimida “ inoq” unvoniga ega
bo'lgan shaxs oliy hukmdorning mulozimlari ichida eng yuqori martabalisi bo'lib,
bu unvonga bir kishi sazovor bo'lar edi.Sh. Vohidovning ko'rsatishicha, xonning
xos va sirdosh mulozimi bo'lgan. 26
Olimxon (1798-1810) 1806 yilda O'ratepa viloyatini Qo'qon tasarrufiga
kiritganidan keyin viloyatga Qadam inoqni hokim qilib tayinlaydi.Ma'lumki,
O'ratepa viloyati Qo'qon va Buxoro o'rtasida ko'p tortishuvlarga sabab bo'lgan
hudud hisoblangan. Olimxon bu viloyatni qo'ldan bermaslik maqsadida o'ziga
26
Vohidov Sh . Qo ' qon xonligida unvon va mansablar // Sharq yulduzi .1995.- N -3-4.- B .220.; Vohidov Sh ., Xoliqova
R Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruv tarixidan ( XIX - XX asr boshlari ).- b .16

25yaqin bo'lgan mulozimini hokim etib tayinlashga qaror qilgan.
Qo'qon xonligining markaziy davlat boshqaruvida siyosiy-iqtisodiy ishlarni
bajaradigan mansabdorlar bilan bir qatorda diniy-huquqiy sohani boshqaradigan
oliy martabali mansabdorlar ham faoliyat yuritgan. Xonlikning huquqiy tizimi
shariat asosida olib borilganligi sababli aholining ijtimoiy- ma'naviy hayotida
diniy-huquqiy vazifalardagi mansabdorlar muhim o'rin tutgan.Davlatning
markaziy boshqaruvida eng oliy diniy mansab shayxulislom bo'lib, bu mansabni
Sh.Vohidov,Umarxon tomonidan 1818 yilda ta'sis etilgan, deb ko'rsatadi. 27
Shu
davrga qadar shayxulislom mansabi bo'lganligi to'g'risida ma'lumotlar deyarli
uchramaydi.Shayxulislom mansabi davlat boshqaruvida xonlikda nufuzli mansab
bo'lib, uning vakolatiga jamiyat a'zolari orasida kelib chiqadigan nizoli masalalarni
hal etish, aholining arz - dodiga quloq tutish va yaxshi ishlarga undash,yomon
xatti-harakatlardan qaytarish,yetimlar va yo'qolgan kimsalar mol- mulkiga hukm
chiqarish shayxulislom zimmasiga yuklatilgan.Qo'qon xonligi markaziy boshqaruv
tizimida mamlakat sud ishlarini amalga oshiradigan qozilarning turli mojaroli
masalalar bo'yicha chiqargan hukmlari va qozilarning faoliyati ustidan nazoratni
amalga oshiruvchi lavozim shayxulislom muhim o'rin tutadi. Shayxulislom
markaziy va mahalliy boshqaruvi tizimida muhim o'rin tutgan qozikalon
mansabiga nomzodlar ko'rsatish huquqiga ham ega bo'lgan. “Toshket viloyatining
1863-1865 yillardagi qozikaloni Xakimxo'ja eshon bu lavozimga shaxulislom
Sulaymonxoja tomonidan oliy hukmdorga tavsiya qilingan.” 28
Bu mansabdagi
kishliar boshqa vazifaga o'tkazilmagan yoki vazifasidan bo' shatilmagan.
Xojikalon unvoniga bo'lgan diniy mansabdorlar xonlik markaziy
boshqaruvda shaxulislomdan keyingi o'rinda turgan. Sh. Vohidov xojikalon
unvonidagi kishiga fiqx olimi, deb ta'rif bergan. Xonlikning markaziy
boshqaruvida ikki xojikalon tayinlanganligi bejis emas. Bu ikki fiqx olimi davlat
ishlari,hukmdorning farmon va qarorlari shariat qonunlari asosida bo'lishi yoki
shariatga mos kelishiga ma'sul shaxslar bo'lgan.Davlat idoralari ishlarida sha'riy
27
Vohid . Sh . Qo ' qon xonligida unvon va mansablar // Sharq yulduzi .1995.- N -3-4.- B .222.; Vohidov Sh ., Xoliqova . R .
Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan ( XIX - XX asr boshlari ).- b .19
28
Toshkand shahrini ulug ' hurmatlik qozi kaloni Sayid Muhammad Xakimxo ' ja eshon Norxo ' ja eshon o ' g ' li
ahvollari xususida // Turkiston viloyati gazeti .1890.- N -46.

qonunlarning buzilmasligi qattiq nazorat ostiga olingan. Bunda oliy hukmdor
xojikalonlarga tayyanib,ish yuritgan. Ushbu holatni viloyatlar markazida ham
mazkur mansab egasi faoliyat yuritganligi,ular oliy hukmdor tomonidan
tayinlanganligi haqidagi mavjud yorliqlar ham tasdiqlaydi. 29
Markaziy boshqaruv tizimida “qozikalon” adliya va huquq tartibot ishlariga
ma'sul lavozim bo'lib,bu mansabdagi bir kishi faoliyat yuritgan.
Shuningdek,viloyat markazlarida mavjud mahalliy boshqaruv tizimida ham
qozikalon mansabi bo'lgan. Qozikalon “ ...poytaxt va viloyat markazlaridagi
qozilarning va qozixona ishlarining ustidan nazorat qilardi”,-deyilgan. 30
Qozikalonlar faqat qozilar va qozixona ishlari ustidan nazoratni amalga oshirmay,
fuqarolarning turli huquqiy masalalari bo'yicha hukmlar chiqargani va bu haqda
oliy hukmdor yoki viloyat hokimiga yozma bayonotlar tayyorlaganlar.
Qo'qon harbiy ishlar qozisi vazifasida “qozi askar” faoliyat yuritgan.Qozi
askar, o'z navbatida, markaziy davlat boshqaruvidagi sudlov masalalari bo'yicha
bosh mansabdor qozikalonga bo'ysingan.
Umarxon hukmronligi davrida xonlikning boshqaruv tizimida “o'roq” va
”sudur” kabi diniy unvon egalari faoliyat yuritgan. Bu unvon egalari vazifasiga
vaqf mulklarini nazorat qilish kirgan. Sh.Vohidovning ta'kidlashicha, “O'roq” vaqf
yerlarining xiroj va soliqlariga, “Sudur” esa vaqf mulklarining daromadlari va
hisob- kitobiga javobgar shaxs bo'lgan. 31
Shunday qilib, Qo'qon xonligi markaziy boshqaruv tizimiga oid
ma'lumotlardan shunday fikrlarga kelish mumkin. Xonlikning markaziy boshqaruv
tizimi o'z taraqqiyotida uch bosqichdan o'tgan. Birinchi bosqich xonlikda markaziy
davlat boshqaruv tizimining shakllanishidir.1709 yildan 1800 yillar davomida bu
davrda yangi tuzilgan hamda siyosiy jihatdan rivojlanib borayotgan davlat, katta
hududni qamragan davlatni boshqarish uchun boshqaruv tizimini O rta Osiyoda
mavjud bo'lgan davlatchilik asoslari negizida rivojlanganligidir. Xonlik markaziy
29
Материали по истории Ура-Тюбе.сборник актов XVII - XIX вв.Составление перевод и предисловие
А.Мухтаров.-М:1963.-с.58 Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг ма’мурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.).
Тарих фан. Ном. Дисс.- Т. 2007б92
30
Vohid Sh. Qo'qon xonligidagi unvon va mansablar// Sharq Yulduzi,1995.-N3-4.-b.222.
31
Vohid Sh. Qo'qon xonligidagi unvon va mansablar// Sharq Yulduzi,1995.-N3-4.-b.222

27boshqaruv tizimining ikkinchi bosqichi 1800 yidan 1842 yillarni o'z ichiga oladi.
Bu davrda mamlakatda kechgan siyosiy jarayonlar,iqtisodiy va madaniy hayot
borasida rivojlanish,bu davrda hukmronlik qilgan hukmdorlarning o'z ichki va
tashqi siyosatlarini,jamiyat bilan aloqalarini muayyan boshqaruv tizimiga tayanib
yuritgani,bu tizimni takomillashtirish borasida bir qator tadbirlarning amalga
oshirilgani,markaziy boshqaruv tizimida xonlikda mavjud bo'lmagan
mansablarning joriy etilishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda xonlikda bir qator
islohatlarning amalga oshirlishi natijasida o'z davrining murakkab boshqaruv
tizimi yuzaga keldi. Uchinchi bosqich esa 1842-1876 yillarni o'z ichiga olgan. Bu
davrda mamlakatning hukmdor emas,ularning vasiylari tomonidan
boshqarilganligi,ularning hokimiyatni uzoq vaqt qo'lda ushlab turish maqsadida
boshqaruvning avtoritar uslubidan foydalangan. Markaziy boshqaruv tizimidagi
ko'pgina mansab va amallarni vakolati qisqarganligi yoki yo'qotilgani,natijada bu
davrda markaziy boshqaruv tizimining soddalashgani,shuningdek, ayrim
mansablarning vazifasi boshqa mansabdorning zimmasiga yuklatilishi oqibatida
o'z-o'zidan bu mansabning nomi ham tugatilganligini ko'rish mumkin.
II-BOB. QO'QON XONLIGINING MA'MURIY BOSHQARUV TIZIMI.
2.1. Xonlikning ma'muriy bo'linishi va viloyatlar boshqaruvi.
Qo'qon xonligi tarixi masalalari bo'yicha turli davrlarda tadqiqot olib borgan
tarixchi olimlar o'z tadqiqotlarida ushbu davlatning chegarasi va uning ma'muriy-
hududiy bo'linishi xususida ham qisman to'xtalib o'tganlar. 32
Qariyib ikki asr hayot surgan Qo'qon xonligi murakkab va ziddiyatli siyosiy
jarayonlarni boshdan kechirdi. Qo'qon xonligining dastlabki tashkil topgan
32
Bu haqida qarang. Qayumov A. Adabiy muhiti,-T:Fan,1961;Yusupov.Sh.Ocherki istorii Kulyabskogo bekstva
v konse XIX i nachalo XX veka,-Dushanbe:1964;Ploskix V.Kirgizi i Kokandskoye xanstvo.-
Frunze:Ilim,1977;Xasanov.A. Narodniye dvijeniya v Kirgizii v period kokandskogo xanstva.-
M.:Nayka,1977;Beysembiyev.T.Tarixi Shaxruxi-kak istoricheskiy istochnik.- Alma-Ata.1987;Bobekov
X.Narodniye dvijeniya v Kokandskom xanstve i ix sotsialno- ekonomicheskiye i politicheskiye predposilki (XVIII-
XIX)-T.:Fan,1990; o'sha muallif .Qo'qon tarixi.- T:Fan,1996; QosimovY. Qo'qon xonligi tarixi ocherklari.-
Namangan/;1994;Vohidov.Sh.XIX-XX asr boshlarida Qo'qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi.Tarixfanlari
doktori.dis.- T:1998.;Ziyayev.X. Turkistonda Rossiya tajovuzi hukmronligiga qarshi kurash.-T: Sharq,1998.;
Turkiston chor mustamlakasi davrida O'zbekistonning eng yangi tarixi . birinchi kitob.-T.:
Sharq,1998.;Sagdullayev.A.Aminov.B,Mavlonov.O,Norqulov N.O'zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti.-
T:Akademiya,2000.;Ziyo.A. O'zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq,2001.;O'zbek davlatchiligi ocherklari.O'zR FA
SHI ilmiy to'plami,-T.:Fan,

davridagi hududi hokimyatni boshqargan turli salohiyatli uzoqni ko'zlagan
hukmdorlarning harakatlari natijasida kengayib bordi. Zero,davlat hududi va unda
yashagan aholi uning mavjudliginiko'rsatuvchi belgilardan hisoblanadi. 33
Davlat
tashkil topgan dastlabki davrlaridanoq moddiy, tabiiy homashyo manbayi bo'lgan
hududini kengaytirish va boshqarishni tashkil etishga katta e'tibor qaratiladi.
Qo'qon xonligida davlatchiligida ham bunga katta e'tibor berildi.
Farg'ona vodiysining markaziy qismida tashkil topgan yangi davlat
hududiga uning birinchi hukmdori Shohruhbiy (1709-1721) tomonidan
Namangan,Marg'ilon va Andijon to'liq qo'lga kiritilgan edi. Shohruhbiy vafotidan
so'ng taxtga o'tirgan Abduraximbiy (1721-1733) Xo'jand viloyatini to'liq xonlik
tarkibiga kiritdi 34
Vaqtincha bo'lsa-da,Buxoro xonligining viloyatlari bo'lgan
Jizzax, Samarqand va Kattaqo'rg'on ham Qo'qon hukmdori tomonidan egallandi. 35
Biroq Abduraximbiy Qo'qonga qaytgandan so'ng Buxoro bu viloyatlarini yana o'z
tarkibiga qaytarib olishga erishdi.
1753 yil taxtga o'tigan Erdonabiy davlatning sharqiy qismidagi O'sh va
O'zganni o'z davlati tarkibigaq kiritdi. 36
Norbo'tabiy hukmronligi davriga kelib esa
Farg'ona vodiysining deyarli barcha qismi Qo'qon xonligi hududi hisoblangan.
XIX asr boshlariga qadar xonlik hududi tarkibiga Marg'ilon, Andijon,
Namangan, Xo'jand kabi yirik viloyatlar bilan bir qatorda Chust, Isfara,
Konibodom singari hududiy jihatdan kichik viloyatlar ham bo'lgan va ularni ham
viloyatlar kabi hokimlar boshqargan.
Norbo'tabiyning o'g'li Olimxon ( 1798-1810) tomonidan mustaqil Toshkent
bekligini bosib olinishi xonlik hududining yanada kengashiga, tashqi savdo
aloqalarining rivojlanib,davlatning siyosiy mavqeyi ko'tarilishiga keng
imkoniyatlar berdi. Bu imkoniyatlardan Olimxondan so'ng taxtga o'tirgan
Umarxon (1810-1822) to'liq foydalanishga erishdi. U Rossiya bilan savdo
aloqalarini yo'lga qo'yib,Turkiya davlati bilan ham diplomatik munosabatlar olib
33
Politologiya ./Pod redaksiey d.e.n.prof.G.B.Poluninoy.-M.:1998.-S.119
34
Mullo Olim Mahdum Hoji. Tarixi Turkiston. -b.13
35
Mirzo Olim Mushrif. Ansob us-salotin.-b.15.
36
Ziyo A.O'zbek davlatchilik tarixi.-: T.Sharq,2001.-b.291.

29bordi. 37
Amir Olimxon olib borgan shiddatli janglari natijasida,Qurama viloyati va
Toshkent to'liq qo'lga kiritilgan bo'lsa , Umarxon hukmronligi davrida xonlik
hududiga Toshkent shimolidagi Dashti Qipchoq yerlarining bir qismini
Muhammad Alixon (1822-1842) ham amakisi Olimxon va otasi Umarxon singari
faoliyat yuritib,qisqa muddat bo'lsa-da, Qorategin,Ko'lob, Darvozni Qo'qonga
bo'ysindirishga muvaffaq bo'ldi. XIX asrning 50-yillariga qadar Qo'qon xonligi
shimolda Rossiyaning Sibir okrugi, sharqda sharqiy Turkiston, g'arbda Buxoro
amirligi va Xiva xonligi, janubda esa Qorategin, Darvoz, Ko'lob viloyatlari bilan
chegaradosh edi.
Qo'qon xonligi tarixini yoritishga xizmat qiluvchi manbalarda davlatning
ma'muriy bo'linishi haqida ko'plab ma'lumotlar uchraydi. Ularda xonlik ma'muriy
jihatdan viloyatlarga ajratilib,idora etilganligi haqidagi ma'lumotlar uchraydi.
Biroq , ma'lumotlarning ko'pligiga qaramasdan,XX asr ikkinchi yarmida olib
borilgan tadqiqotlarda xonlik bekliklarga ajratilgan va boshqarilgan, deb
ko'rsatilgan. Jumladan,A.Xasanov Qo'qon xonligi davrida Qirg'izistondagi xalq
harakatlariga bag'ishlangan asarida Qo'qon xonligini ma'muriy jihatdan
bekliklarga bo'lingan edi,-deb qayd etgan. Bu keltirilgan ma'lumot Qo'qon
xonligining barcha davrlari uchun to'g'ri kelmaydi. Qo'qon xonligi XIX asrning
40-yillariga qadar xonlik hududi ma'muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar esa
sarkorlik, oqsoqollik va aminliklarga bo'lingan. Bu davrda Qo'qon xonligi
tarkibida Marg'ilon,Andijon, Shahrixon, Namangan, Xo'jand, Chust, Isfara,
O'ratepa, Qurama, Toshkent va Turkiston viloyatlariga bo'lgan.
XIX asrning II yarmida chop etilgan asarlarda 38
ham xonlikning ma'muriy
bo'linishi va uni tashkil etgan ma'muriy birlik turli viloyatlar haqida ma'lumotlar
keltirgan.
Bu asarlarda keltirgan ma'lumotlarga ko'ra,xonlikning yirik viloyati
Farg'ona 39
bo'lib, u hududiy jihatdan Sirdaryoning chap qirg'og'i bilan Qorategin
37
Boltaboyev.X. Amir Umarxonning maktubi//O'zbekiston adabiyoti va san'ati.1997.27 oktabr.
38
Potanin.N.I. Zapiski o Kokanskom xanstve...-s.268-278;Obozreniye Kokanskogo xanstva.-s.176- 177.
39
Bunda Marg'ilon viloyati nazarda tutilgan.

o'rtasida joylashgan yerlarni qamrab olgan edi.
Sirdaryoning o'ng qirg'og'ida joylashgan Namangan va boshqa shaharlar
hududini qamrab olgan yerlar xonlikning yana bir yirik viloyatini tashkil
qilgan.Shuningdek, ba'zi ma'lumotlar bu davrda xonlik tarkibida Xo'jand va
O'ratepa alohida-alohida viloyat bo'lganligini tasdiqlaydi.
Bu davrda xonlikning yirik ma'muriy birligi Toshkent viloyati bo'lib, bu
viloyat ham rus manbalarida ham keltirilgan.
Bedbaq dala cho'lida joylashgan Turkiston xonlikning shimoliy viloyati
hisoblangan.
Qo'qon xonligining eng katta hududini Toshkent viloyatini qamrab olgan
bo'lib, mazkur viloyat tarkibiga bir nechta yirik shaharlar, qal'alar, ma'muriy
birliklar biriktirilgan. Toshkent viloyatiga tegishli bo'lgan ma'muriy
birliklarga,asosan, xonlik shimoliy hududidagi qal'alar Avliyo Ota, Soliqo'rg'on,
Marki, Itkechuv, Oqsuv, Pishpak va To'qmoq hamda Issiqko'lning atrofidagi
hududlarni o'z ichiga olgan.
Xonlikning hududiy jihatdan katta viloyatlari Andijon va Namangan bo'lib,
qirg'izlar yashaydigan katta hududlar bo'ysungan.
V.Ploskix va A. Xasanovning tadqiqotlardan ma'lum bo'ladiki,Farg'ona
vodiysi ichida joylashgan viloyatlarga vodiyning tashqarisida joylashgan ma'muriy
hududlarni ham idora etish huquqi berilgan edi. Xonlik hududining bu tarzda
ma'muriy hududiy birliklarga bo'linishi boshqaruv tizimida bir qator
qiyinchiliklarga olib kelgan. Keltirib o'tilgan hududlar viloyat markazidan ancha
olisda bo'lgan. Shu bois viloyat boshqaruvchilarning bu hududlardagi siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy holatni nazorat etishlarini qiyinlashtirgan. Bundan
tashqari,Qo'qon xonlarining ma'muriy hududiy bo'linishni shunday tarzda tashkil
etishlari mamlakatda boshqa etnik guruh vakillarining markaziy hokimiyatga
tobeligini saqlab turishni ko'zlagan. Xonlikda turli viloyatlarni ma'muriy
boshqarish markazlaridan turib amalga oshirilgan.
XIX asrning 40-yillaridan keyin xonlik markaziy hokimiyatida vujudga
kelgan guruhbozliklar,hokimiyat uchun to'xtovsiz davom etgan kurashlar

31natijasida ma'muriy bo'linishda ma'lum o'zgarishlar yuz bergan. Jumladan, bu
davrda viloyatlar tarkibida alohida kichik hokimliklar tashkil etildi. Xonlik
ma'muriy boshqaruv tizimida katta birlik bo'lgan viloyatning mayda birliklarga
bo'linishi bu davrda mamlakatda yuza kelgan siyosiy vaziyatning
murakkablashgani, markaziy davlat salohiyatining susayganligi,turli kuchlar va
amaldorning hokimiyat bilan ta'minlash maqsadida amalga oshirilgan . Xonlikning
chekka hududlarini boshqarishda harbiy qal'alar ham markaz vazifasini
bajargan.1830-yillarga qadar xonlik hududida qurilgan bu harbiy istehkomlardan
ma'muriy markaz sifatida foydalanilganligi tarixiy manbalarda qayd etilgan.
Qirg'izistonlik olim V.Ploskix harbiy istehkomlarning ahamiyati va katta-
kichikligi qarab uch guruhga bo'ladi va mazkur qal'alarda harbiy maqsadlardan
tashqari mahalliy boshqaruv bilan mashg'ul bo'lgan ma'muriy tizim ham
joylashganligini ta'kidlaydi. Bu tadqiqotchining fikrlarini tarixiy manbalarda
keltirilgan ma'lumotlar ham tasdiqlaydi. Jumladan, “ Tarixi Aliquli Amirlashkar”
asarida shunday ma'lumot keltirilgan: “ Mallabek Toshkand borib, Abduvali degan
odamni Oqmasjidga hokim qilib yubordi ”. Ma'lumki,Oqmasjid Qo'qon
xonligining shimoliy nuqtasida qurilgan harbiy istehkom bo'lgan. Bundan
ko'rinadiki,xonlikda qurilgan qal'alardan faqat harbiy masalalarda
foydalanilmagan,bu istehkomlardan ular atrofida joylashgan hududni ma'muriy
boshqarishga ma'sul bo'lgan boshqaruv tizimi ham mavjud bo'lgan. Bu boshqaruv
tizimi boshida hokim turgan.
XIX asrning 60 - yillariga kelib, Rossiya imperiyasining xonlik hududiga
bostirib kirishi natijasida mamlakat hududining katta qismini bosib oldi. Ayniqsa,
1865 yilda mamlakatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim o'rin tutgan
Toshkent viloyatining to'liq bosib olinishi nafaqat xonlikning hududi va ma'muriy
birliklariga,siyosiy mustaqilligigata'sir o'tkazdi. Hokimiyat tepasiga uchinchi bor
kelga Xudoyorxon (1865-1875) o'z erkinligini mustamlakachilar qo'liga osongina
topshirib qo'yganligini o'zi anglamadi. Bu davrda davlatning ko'pgina ma'muriy
birliklari qo'ldan ketdi. Bu paytga kelib, xonlikning hududi faqatgina Farg'ona
vodiysi bilan chegaralanib qoldi. Bu esa 1870 yilga kelib Xudoyorxon kichrayib

qolgan xonlikning ma'muriy -hududiy bo'linishini qaytadan ko'rib chiqishiga sabab
bo'ldi. Sharqshunos A.Kun yuzaga kelgan bunday sharoitda Xudoyorxon
tomonidan xonlik hududini 15 ta beklikka bo'lganligini ko'rsatib o'tgan. Bular -
Qo'qon, Marg'ilon, Andijon, Namangan, So'x, Maxram, Buloqboshi, Aravon,
Baliqchi, Chortoq, Novqat, Koson, Chust va Bobodarxon bekliklariedi.
Tadqiqotchining keltirgan ma'lumotlarga ko'ra, mazkur ma'muriy birliklar bu
davrda xonlikning Farg'ona vodiysida joylashgan yirik viloyatlari. Qo'qon,
Marg'ilon, Andijon va Namanganning bir necha bo'laklarga bo'lib yuborish
natijasida vujudga kelgan. So'nggi Qo'qon hukmdorining xonlikning ma'muriy
bo'linishi bo'yicha amalga oshirgan. Tadqiqotchi V. Nalivkin xonlikning ma'muriy
bo'linishini viloyatlarga, viloyatlar bekliklarga, bekliklar esa o'z navbatida, aminlik
va oqsoqolliklarga bo'lingan”, - deb ko'rsatgani, aynan, shu davrni ko'zda tutgan.
Qolaversa, tadqiqotchi A.Kun tomonidan keltirilgan Marg'ilon bekligidan ajratib
olingan Aravon Sulton Murodbekning o'g'li tomonidan boshqarilganligi haqidagi
ma'lumoti V.Nalivkin keltirgan ma'lumotga to'g'ri keladi. Lekin V.Nalivkin
ko'rsatgan ma'lumotlar mahalliy mualliflardan biri bo'lgan Ishoqxon Ibratning
“Tarixi Farg'ona ” asarida keltirilgan ma'lumotlarga mos kelmaydi. Bu asarda
yozilishicha, “Namangan hokimiga qarashli to'rt qasabo bo'lib, To'raqo'rg'on,
Chust, Chahortog', Koson degan yerlar,har biri birbeklik yeri edi”. Ishoqxon
Ibratning bu fikrlaridan ko'rinadiki Namangan viloyatiga qarashli to'rt qasaba
bo'lgan. Mazkur qasabalar har biri “bir beklik yeri” ekanligi alohida
ta'kidlanganligi xonlikning ma'muriy jihatdan “beklik”ka bo'linmaganligini
ko'rsatadi. Bundan ko'rinadiki ,rus tadqiqotchilar qasabani beklik deb tushungan.
Oqibatda buni beklik deb atashgan. Bu rus tadqiqotchilarining xonlikning
ma'muriy bo'linishini “beklik”(bekstvo) deyishganini ingliz olimi M.Xoldsvort
ham tadqiqotlarida ta'kidlagan.
Mahalliy tarixchilarning asarlari hamda hukmdorlarning bergan yorliq va
inoyatnomalarini o'rganish natijasida ularda beklik nomi umuman uchramasligiga
imkon beradi. Shunga alohida ta'kidlash kerakki, viloyat tarkibidagi ma'muriy
birliklar hukmdorining mavqeyi darajasi viloyat hokimlariningki bilan teng

33bo'lgan. Ushbu ma'muriy birliklar hukmdori ham oliy hukmdor tomonidan
tayinlangan. Xonlik ma'muriy hududiy bo'linishining eng quyi bo'g'ini
oqsoqollikdan iborat bo'lgan. Oqsoqollik tarkibiga katta bir qishloq yoki bir necha
kichik qishloqlar kirgan. Mazkur ma'muriy birlikni aminlar vaoqsoqollar,
ba'zilarini sarkorlar nazorat qilgan. Qo'qon xonligi ma'muriy hududiy bo'linishi
masalasini o'rganish muhim masalalardan biridir.Shunday qilib, Qo'qon
xonligining ma'muriy hududiy chegarasi taxtga kelgan hukmdorlarning mamlakat
ichki va tashqi siyosatida olib borgan islohotlari natijasida XIX asrning 40-
yillariga qadar kengayib bordi. Bu davrlar ichida xonlik hududi
viloyatlarga,viloyatlar esa sarkorlik va oqsoqolliklarga bo'linib boshqarildi.
Ammo,XIX asrning 40- yillaridan keyin xonlikning ma'muriy bo'linishida ba'zi
o'zgarishlar sodir bo'ldi. Endilikda viloyatlar qasabalarga,sarkorlik va
oqsoqolliklarga bo'linib idora etila boshladi.Mamlakat ma'muriy-hududiy
bo'linishidagi bu o'zgarishlarni Qo'qon xonlarining o'ziga yaqin amaldorlarga
hokimiyat berish uchun amalga oshirgan.
Xonlikning turli ma'muriy birliklari oliy hukmdorning o'ziga yaqin kishilari
tomonidan boshqarilgan. Bu an'ana ham O rta Osiyo xonlarining barchasiga xos
edi. Biroq, Qo'qon xonligida, Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda,muhim
siyosiy va ijtimoiy- iqtisodiy muhim ahamiyat kasb etgan markazlarga hukmron
sulolaning vakillari emas,balki, katta siyosiy, harbiy tajribaga ega bo'lgan
amaldorlar va sarkardalar tayinlangan
Juda katta sarhadlarni o'z ichiga birlashtirgan Qo'qon xonligining ma'muriy-
hududiy bo'linishi va ma'muriy boshqaruvida, boshqa xonliklaridan farqli o'laroq,
XIX asrning birinchi choragida qurilgan harbiy istehkom vazifasini o'tagan qal'alar
muhim ahamiyat kasb etgan. Bu harbiy qal'alar xonlikning chegara hududlarini,
xonlik hududidagi dasht aholisini itoatda tutish va markaziy hokimiyat siyosatini
joylarda amalga oshirishda muhim rol o'ynagan.

2.2 Ma'muriy boshqaruvda unvon va mansablar faoliyati .
O`zbek davlatchiligi tarixi Orta Osiyo hududida turli davrlarda mavjud
bo'lgan davlatlar o'zining ichki va tashqi siyosatini murakkab boshqaruv tizimiga
asoslanib idora etgan. Bu jarayonlarda markaziy boshqaruv tizimi bilan qatorda
mahalliy boshqaruv tizimi ham muhim o'rin tutgan. Bu boshqaruvni amalga
oshirishda bu tizimda faoliyat yuritgan unvon va mansablarni aniqlab olishimiz
kerak.
Birinchi navbatda,Qo'qon xonligi mahalliy boshqaruv tizimida birinchi
mansabdor shaxs xususida xonlik tarixiga oid tadqiqotlarda turlicha fikrlar ilgari
surilgan. Jumladan , T.Beysimbiyev xonlikdagi viloyatlarni hokimlar yoki voliylar
boshqargan degan fikrni bildirib,” ayrim hollarda markaziy boshqaruv
tizimidamuhim o'rin tutgan amaldorlar - otaliq, qo'shbegi, devonbegi, parvonachi,
xazinachi va dodgoh mansabidagilar ham xonlikdagi ma'muriy- hududiy birlik
bo'lgan viloyatlarni boshqarishi mumkin edi” ,-deb yozadi. Ba'zi tadqiqotchilar
viloyat hukmdorlarini hokimlar deb atashgan. Jumladan, A.P.Qayumov o'z
tadqiqot ishida xonlikda “ viloyatlarni hokimlar boshqarar edi”-deb yozgan.

35Xonlikdagi mahalliy boshqaruv tizimi tepasida turgan viloyat boshliqlarining
“hokim” deb atalishi xususida mahalliy muarrixlarning XIX asrda yozilgan Qo'qon
xonligiga oid asarlarida juda ko'p ma'lumotlar keltirilgan. “Ansob us-salotin.” asar
muallifi Mirzo Olim Mushrif Qo'qon xoni Sheralixonning hukmron doira vakillari
bilan kengashib,Marg'ilon viloyatiga yangi hukmdor tayinlashi haqida yozar ekan,
quyidagilarni qayd etadi: “ Arkoni davlat bilittifoq maslahat qilib,. Yusuf
mingboshini Marg'ilonga hokim qildilar”. 40
Shu o'rinda viloyat hokimlarining qo'shbegi,devonbegi, parvonachi
mansabidagilari va o'z amallari doirasida davlatning ichki va tashqi siyosatida
muhim rol o'ynagan va muayyan e' tibor qozonganlar. Ularning ayrimlariga ba'zi
siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko'ra viloyatlar boshqaruvi ishonib
topshirilgan. Ko'p hollarda ular biror viloyatga hokim etib tayinlanganidan keyin
ham mamlakat markaziy boshqaruv tizimida ilgari egallab turgan mansabining
nomi bilan atalgan.
Viloyat boshliqlarining “bek” deb atalishi xususida Sattorxon
Abdug'afforovning ma'lumotlari e'tiborga loyiq. U viloyatlarni beklar va hokimlar
boshqargan deb e'tirof etar ekan, ularning farqiga to'xtalib, “. ikkalasining
mavqeyi teng , farqi -bek xon urug'idan, hokim esa oddiy fuqarolardan” bo'lgan,-
deb yozadi. 41
Bundan ko'rinadiki, ayrim viloyat hokimlari xonning yaqin
qarindoshlaridan bo'lganligi uchun “bek” deb atalgan.
Xonlikda kechgan siyosiy va ijtimoiy jarayonlar mahalliy boshqaruvda ham
bir qator o'zgarishlar bo'lishiga sabab bo'ldi. Xususan, poytaxtdan ancha uzoqda
joylashgan va XIX asrning dastlabki o'n yilligida xonlik tarkibiga qo'shib olingan
Toshkent va Janubiy Qozog'iston hududlarini boshqarish tizimiga ayrim
o'zgartirishlar kiritishni talab etdi. Shunga ko'ra,1831 yilda Muhammad Alixon
tomonidan yangi unvon joriy qilindi. Bu beklarbegi” unvoni bo'lib, u faqat
Toshkent viloyati hokimiga berilgan. Ushbu mansabdor bir qator imtiyozlarga ega
bo'lgan jumladan, unga xonlikning shimoliy hududlaridagi ma'muriy birliklar
40
Mirzo Olim Mushrif.Ansob us-salotin. -s.b.33
41
Sattarxan Abdul- Gafarov .Kratkiy ocherk vnutrennogo sostoyaniya Kokandskogo xanstva pered
zavoyevaniyem ego russkimi//Turkestanskiye vedomosti,1892.-N-26
39

ustidan nazorat qilish vazifasi topshirilgan.Viloyat hokimlariga ma'muriy hududni
to'la boshqarish bilan bir qatorda, viloyatdagi qo'shinni boshqarish ham
yuklatilgan edi. Xonlikning asosiy harbiy kuchlari, asosan,viloyatlarda to'plangan
bo'lib, V.Nalivkin va A.Kun o'z asarlarida bu qo'shinlarni boshqargan viloyat
hokimlarini “sarkarda” deb ham qayd etadilar. Viloyat hokimligiga va mahalliy
boshqaruv tizimining nufuzli vazifalariga mansabdorlar xon tomonidan maxsus
davlat xujjati bo'lgan yorliqlar asosida tayinlangan. Mahalliy boshqaruv kengashi
ham viloyat hokimi huzuridagi mansabdorlardan tuzilgan.
Ayniqsa,viloyatlardagi fuqarolik ishlari va soliqlar yig'ishga mutasaddi
bo'lgan sarkorlar hokimlarning asosiy yordamchisi bo'lgan. Bu haqida tadqiqotchi
R.Nabiyev sarkorlik ma'muriy boshqaruv tizimida muhim rol o'ynaganini
ta'kidlab, ular bir vaqtning o'zida ham agrar masalalarni, ham savdo - sotiq
munosobatlarini, ham hunarmandchilik sohalarini nazorat qilganligi va oliy
hukmdorning hamda viloyat hokimlarining xo'jaligidagi barcha masalalarda ham
muhim o'rin tutganligini ko'rsatadi. 42
Ba'zi vaqtlarda bu vazifani sarkorlarning o'rniga mirzaboshilar bajarganligi
to'g'risida tarixiy manbalarda berilgan. Mahalliy boshqaruv tizimida moliya ishlari
bilan ham sarkor(yoki mirzaboshi) shug'ullangan. Sarkorlarning markaziy
boshqaruv tizimidagi kabi mahalliy boshqaruv tizimida ham faoliyat doirasi
o'zgarganligi, xonlikdagi murakkab boshqaruv tizimi XIX asrning 50-70 yillariga
kelib soddalashganligi bir amaldorning vakolatiga bir necha mansab egalarining
vazifalari yuklatilganligini ko'rsatadi.
Xonlikning mahalliy tizimida markaziy boshqaruv tizimidagi kabi turli diniy
mansab amallar mavjud bo'lgan. Qo'qon xonlari tomonidan berilgan yorliqlardan
ko'rinadiki,viloyatlarda ham markaziy boshqaruvdagi kabi qozikalon,
xojikalon,sadr kabi bir qator mansabdorlar faoliyat yiritishgan. Bu vazifalarga
ularni oliy hukmdorning o'zi tayinlagan.1825 yil da Muhammad Alixon tomonidan
O'ratepa viloyatiga Muhammad Solixojaning xojikalonlik mansabiga
tayinlangani, 43
Sulton Sayyidxon tomonidan esa 1864 yil Toshkent viloyati
42
Nabiyev.R. Iz istorii Kokandskogo xanstva.-s.228-231.
43
Materiali po istorii Ura -Tyube. Sbornik aktov XVIII-XIX vv.-M/:1963.-S.35.

37qozikalonlik mansabiga Hakimxo'ja eshon tayinlangani haqidagi xujjatlar keltirib
o'tgan fikrlarimizni tasdiqlaydi. Bu mahalliy boshqaruvdagi yuqori mansablarga
turli amaldorlar faqat xon tomonidan tayinlanganligining yaqqol misolidir.
Mahalliy boshqaruv tizimida “Sadr” lavozimi bo'lib, odatda, “vaqf mulklarining
daromadlariga hisob- kitobiga javobgar kishi” hisoblangan. Sadrlar faoliyati bu
bilan chegaralanib qolmagan.Ular vaqf mulklarini boshqarishdan tashqari barcha
sayyidlar, ulamolar, mudarrislar, qozilar, shayxulislomlar, muazzinlar va qorilarni
o'z rahnamoligiga olgan. Bu mansab egasiga oliy hukmdor ham, viloyat hokimlari
ham alohida ehtirom ko'rsatganlar. Viloyat markazlarida ma'naviy hayotni bir
maromda ketishini ta'minlash va hokimlarning o'zboshimchaligining oldini olish
uchun “Sadr” lavozimi joriy etilgan deyish mumkin.
Qo'qon xonligi mahalliy boshqaruv tizimida va boshqa xonliklardgi kabi
qozilar muhim rol o'ynagan. Qozilarning zimmasiga fuqarolarning arz va
shikoyatlarini, talablari asosida shariat qonunlariga asoslangan holda sudlov
ishlarini tashkil etish yuklatilgan. Qo'qon xonlida viloyat va shahar qozilari,
Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda “xon yorlig'iga binoan” shahar
hokimlari tomonidan tayinlanar edi. 44
Ko'p hollarda qozilarni tayin etishda
ularning qozilar avlodidan ekanligiga ham e'tibor berilgan.Qozilar, odatda,
xazinadan maosh olmaganlar. Ular asosan, turli qozilik hukmlari xususan, nikoh
o'qishi, har xil xujjatlarni rasmiylashtirilishi va boshqalardan kelib tushadigan
daromadlar hisobiga yashaganlar. Ularning maosh bilan ta'minlanmaganligi ba'zi
hollarda qozilar orasida salbiy holatlar, jumladan , poraxo'rlikning kelib chiqishiga
sabab bo'lgan.Mahalliy boshqaruv tizimida faoliyat yuritgan qozilar bu boshqaruv
tizimining tepasida turgan hokimlar, beklar oldida javobgar edi. Qozilarning
hukmlarida norozi fuqarolar oliy hukmdor xonga va hokimga murojaat qilish
huquqiga ega bo'lganlar.
Xonliklarda davlatni boshqarishda shariat qonun qoidalari asosida
boshqarilgan.Bu yerda “Muftiy”ning o'rni ahamiyatli bo'lgan. Ular shariat asoslari
va musulmon huquqshunosligi bo'yicha mukammal bilmga ega bo'lishi va turli
44
Kun.A. Nekotoriye svedeniye o Ferganskoy doline.-s.438.

munozarali masalalar bo'yicha Qur'oni karim vaxadislar asosida “fatvo”lar
chiqargan o'z muhrini bosgan. Qozilar o'z hukmini chiqarishda ularni inobatga
olgan. 45
xonlik muftiylari viloyat hokimlari tomonidan ilmiy munozaralarda
o'zining diniy va dunyoviy bilimlarini ko'rsatishga muvaffaq bo'lgan mudarrislar
va shariat asoslarini bilgan o'qimishli kishilar ichida tayinlangan. 46
.
Keltirib o'tilgan ma'lumotlarga ko'ra viloyat hokimlariga o'z hududlarini
boshqarishda juda katta huquq va imtiyozlar berilganligi, ular mahalliy
boshqaruvdagi nafaqat dunyoviy, balki diniy mansabdorlarni tayinlash huquqiga
ham ega bo'lganliklarini ko'rsatadi. Shu bilan birga viloyat hokimlari mahalliy
boshqaruv tizimiga ma'sul shaxs sifatida uni tashkil etishi, ba'zi kichik
markazlarga amaldorlarni tayinlashi mumkin edi. Viloyatlar tarkibida ma'muriy
birliklarni boshqaruvida asosan xonlikning Toshkent viloyati va qisman
Namangan hamda Andijon viloyati tarkibidagi qirg'izlar va qozoqlar yashaydigan
hududlarda tashkil etilganligini aytib o'tish kerak. Mazkur ma'muriy birliklarni
boshqaruv qarorgohi harbiy qo'rg'on qal'alarda joylashgan bo'lib,ularni oliy
hukmdor tomonidan tayinlangan “dodhoh” unvonidagi mansabdorlar
boshqargan.Dodgohlar qirg'izlar yashaydigan hududlarda qirg'iz manaplari,
qozoqlar yashaydigan hududlarda esa qozoq biylari ishtirok etgan boshqaruv
tizimini tashkil etishgan. Chuy vodiysidagi qirg'iz manaplari turli bahsli
masalalarda Pishpakda har yili yig'in o'tkazibturishgan. Bunday yig'in Qurtqada
ham bo'lib, unda qirg'izlar uchun turli qaror va qonunlar tasdiqlangan yoki bekor
qilingan.
Xonlikning o'troq aholi yashaydigan hududlarida mahalliy boshqaruvning
eng quyi tizimi aminlik va oqsoqolliklardan iborat bo'lgan. Bunday ma'muriy
birliklar aminlar va oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Ayrim qishloqlarni
miroblar yoki imom xatiblar ham boshqargan. 47
Qo'qon xonligida aminlik va
45
Semenov.A.A. Ocherk ustroystva sentralnogo adminstrativnogo upravleniya Buxarskogo xanstva
pozdneyshego vremeni. -s.41.
46
Sattarxan Abdul -Gafarov. Kratkiy ocherk vnutrennogo sostoyani Kokandskogo xanstva pered
zavoevaniyem ego russkimi //Turkestanskiye vedomosti.1892.-N-26.
42
47
Soodanbekov.S.S. Obshestvenniy i gosudarstvenniy story Kokandskogo xanstva.-Bishkek.2000.-
s.102.

39oqsoqollik ma'muriy hududiga ko'ra katta qishloq yoki bir necha kichik
qishloqlardan tashkil topgan. 48
Amin va oqsoqollar hukumat tomonidan
emas,fuqarolar tomonidan saylangan. Bu Qo'qon mahalliy boshqaruv tizimining
yana bir o'ziga xos xususiyati edi.Amin va oqsoqollar o'zlari boshqarayotgan
hudud fuqarolarining ijtimoiy-iqtisodiy masalalari bilan bir qatorda maishiy
turmushga oid masala va muammolarni hal etish bilan shug'ullangan.
Xonlikdagi markaziy boshqaruvda bo'lgani kabi mahalliy boshqaruv
tizimida ham muhim amaldorlardan biri “muhtasib” bo'lgan. Orta Osiyo
xonliklardagi kabi, Qo'qon xonligida muhtasibni-rais,ba'zi hollarda qozi rais deb
ataganlar. 49
Mazkur lavozimga xulq-atvori yaxshi, diniy bilim va shariatning
chuqur bilimdoni, hamda aholi o'rtasida katta hurmat va e'tiborga ega bo'lgan
kishilar tayinlangan. Ayrim hollarda bu vazifaga qozilar ham tayinlangan bo'lib,
ular qozilikni raislik vazifasi bilan birga olib borgan. Shuning uchun ularni ba'zi
hollarda qozi rais ham deb ataganlar.Qozi rais mansabi egasining faoliyati
aholining turish turmushi, ijtimoiy -iqtisodiy hayotning ayrim jihatlarini nazorat
qilish bilan bog'liq edi.“Tarixi Jahonnamoyi” asarida XIX asrning 60-yillarida
Qo'qon xonligi davlat boshqaruvida muhim o'rin tutgan shaxs,Sulton Sayyidxon
(1863-1865) ning bosh vaziri, mingboshi mansabida bo'lgan Aliquli Amirlashkar
yoshlik chog'ida dastlabki bilimini Andijon muhtasibidan olganligi haqida xabar
beriladi. Raislar o'zlariga yuklatilgan vazifalarni nazorat qilish bilan birga, tartib
qoidalarni buzgan yoki jinoyat sodir etganlar jazolash bilan shug'ullanishgan. Bu
kabi jarayonlarda talabalar ham ishtirok etishgan. Jazolash tartibi ikki usulda
amalga oshirilgan. Jazoning birinchisi aybdorni 3 tadan 39 tagacha qamchi urush
bo'lsa, ikkinchisi sazoyi qilish bilan amalga oshirilgan.
Qo'qon xonligida mahalliy boshqaruv tizimida Orta Osiyo xonliklaridagi
kabi bo'lib, Qo'qonda bu tizimning o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo'lgan.
Mahalliy boshqaruv tizimida ham markaziy boshqaruv tizimidagi kabi XIX
asrning 50-70 yillarida murakkab boshqaruv tizimi soddalashib, turli mansab
48
Nalivkin.V. Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva.-s.208.
49
Sattarxa n Abdul -Gafarov. Kratkiy ocherk vnutrennogo sostoyani Kokandskogo xanstva pered
zavoevaniyem ego russkimi//Turkestanskiy vedomosti.1892.-N-26.

egalarining vakolatlari bitta amaldorga o'tgan.
Shuningdek, Qo'qon xonligining mahalliy boshqaruv tizimi asosan
mamlakat xazinasiga mablag' to'plash, ya'ni soliq tizimi bilan band bo'lganligini
ko'rish mumkin. Mahalliy hukmdorlar hisoblangan hokimlar ko'p hollarda o'zi
boshqarayotgan hududning iqtisodiyotini rivojlantirishga, aholining farovon hayot
kechirish borasida biror tadbirni amalga oshirishni o'ylab ham ko'rmaganlar.
Izchillik bilan davom etgan xonlik boshqaruv tizimidagi bunday holat natijasida
aholining noroziligi kuchaytirgan. Oqibatda Rossiya imperiyasining Qo'qon
xonligining shimoliy hududlari bo'lgan janubiy qozoq yerlarini jadal bosib olishiga
imkon tug'ilgan.
2.3 Xonlik boshqaruvida Buxoro va Xiva xonligi nisbatan farqli jihatlari .
Qo'qon xonligi markaziy boshqaruv tizimi boshqa O`rta Osiyo xonliklar
singari o'rnatilgan. Biroq markaziy va ma'muriy boshqaruvi tizimida o'ziga xos
farqli jihatlari ham bo'lgan.
Qo'qon xonligida davlat boshqaruv tizimida turli amaldorlar faoliyat
yuritgan maxsus vazirliklar zimmasidagi vazifalarni bir shaxsga yuklatilgan.
Bunday tizim boshqa xonliklarda ham mavjud bo'lgan. Xiva xonligi boshqaruv
tizimi ham shu usulda amalga oshirilgan. 50
Qo'qon xonligi markaziy boshqaruv tizimida Oliy Kengash faoliyat
yuritgan. Qo'qon xonligida davlatni boshqaruv tizimida turli shaxslarni mansabga
tayinlash, ularni bu mansabga tayinlanish vaqtida o'tkaziladigan marosim va
udumlar bo'lib, bu udumlar Buxoro amirligi va Xiva xonligida boshqaruv
tizimidagi an'analarda ham ko'rish mumkin. Shulardan biri oliy hukmdorni
tayinlash, ya'ni “xon ko'tarish” marosimidir.
Qo'qon xonligida boshqa O rta Osiyo xonliklari kabi hukmron doiradagi
mansabdorlar ushbu marosimda yangi hukmdorga o'z itoatkorligini bildirib, bay'at
(qasamyod) qilishgan, so'ngra uni oq kigizga o'tqazib ko'tarishgan. Marosimdan
50
Ziyo.A. O' zbek davlatchilik tarixi .b.295.

41so'ng yangi xon xalqqa e'lon qilingan. 51
Bundan ko'rinadiki, Buxoro amirligi va
Xiva xonligida ham bu marosim shunday amalga oshirilgan.
Xonlik markaziy boshqaruv tizimida ham mansabga tayinlash turli
tartiblarda amalga oshirilganligini ko'rishimiz mumkin. Ayrim hollarda yangi
tayinlangan mansabdorga kimxob to'n kiydirilib,oliy hukmdorning muhri bosilgan
yorliq berilgan. Qo'qon xonligida boshqa xonliklardan farqli ravishda faqat
“Xudaychi” mansabiga tayinlanish o'zgacha usulda bo'lgan. Xudaychi mansabiga
tayinlanayotgan kishiga kimxob to'n va yorliqlardan tashqari oltin xassa ham
berilgan.
Qo'qon xonligida Umarxon xon bo'lishiga qadar xonlik makaziy
boshqaruvida bosh vazir lavozimini “Qo'shbegi” amalga oshirgan bo'lsa, uning
davriga kelib o'rnini “Mingboshi” egallagan. Chunki , Umarxon taxtga o'tirgach
bir qator ma'muriy boshqaruvga o'zgartirish kiritib,mansab va mansabdorlar
faoliyatini o'zgartirgan. Bosh vazirning qo'shbegidan mingboshiga o'tishi shu kabi
islohatlar natijasidir.
Buxoro xonligida mingboshi mansabi harbiy mansab sifatida mashhur edi.
Xiva xonligida esa mingboshi mahalliy boshqaruv tizimida quyi mansablar
qatoridan o'rin olgan. 52
Qo'qon xonligi markaziy boshqaruv tizimida mingboshidan keyingi
pog'onada qo'shbegi turgan. Xonlikda bosh vazir Mingboshi bo'lsa, Buxoro
amirligida farqli ravishda Qo'shbegi mansabi bosh vazir hisoblanib, poytaxt uning
nazorati ostida bo'lgan. Ayniqsa, .mang'itlar hukmronligi davrida bu mansabning
mavqeyi yo'qori bo'lganligini sharqshunos A.A.Semenov qayd etadi. 53
Xivada
xonligida ham qo'shbegi Qo'qon xonligidagi singari bosh vazirdan keying o'rinda
turgan asosiy amaldorlardan hisoblangan. 54
bo'lsada ikkala xonlikda bu
mansabdagi vazirlarning faoliyati bir-biridan keskin farq qilganligini ko'rish
mumkin. M.Yo'ldoshevning ko'rsaticha, Xivadagi qo'shbegi moliya-soliq ishlariga
51
A.Ziyo O'zbek davlatchilk tarixi..-b.83
52
Yo'ldoshev.M. Xiva xonligidagi feudal yer egaligi va davlat tuzilishi.b.262.
53
Semenov.A.A. Buxarskiy traktat o chinax i zvaniyax i ob obyazannostyax nositeley ix v
srednevekovoy Buxare.-s.139.
54
Sobolev.L.M. Obzor dostupov k Xivinskomu xanstvu i kratkiye svedeniya o nem.(Voyenno-
staticheskiy ocherk)//Voyenniy sbornik.-SPB.: -1873.-n-5.-S.158.

mutasaddi rahbarlardan sanalgan. 55
Qo'qon xonligida qo'shbegi mansabidan keyingi o'rinda parvonachi mansabi
bo'lgan. Bu mansabni egallagan shaxs oliy hukmdor tomonidan yorliq va
inoyatlarni o'z egalariga yetkazgan.
Ushbu mansab Buxoro va Xiva xonligida ham mavjud bo'lib, bu mansab
egasi vazifasida deyarli farq bo'lmagan.
Qo'qon xonligi markaziy boshqaruvida xonlikkka chet mamlakatlardan .
elchilarni kutib olish bilan “Shig'ovul” shug'ullangan. Buxoro Amirligi 56
va Xiva
xonligida 57
ham shig'ovul mansabi bo'lganligini tarixy manbalar tasdiqlaydi.
Qo'qon xonligida iqtisodiy masalalar bo'yicha ma'sul amaldor devonbegi
bo'lgan. Bu mansab egasi mamlakat xazinasi nazoratini amalga oshirgan.Buxoro
va Xiva xonliklarida ham Qo'qon xonligidagi singari, devonbegi
lavozimidagilarga bir xil vazifani bajarganlar. Biroq, ayrim farqli jihatlari bo'lgan.
Xususan, Buxoro Amirligida devonxonaga tegishli xujjatlarning barchasi
devonbegi ixtiyorida bo'lmay, balki qo'shbegi ixtiyorida saqlangan.
XIX asrning 50-60 yillariga kelib,xonlik markaziy boshqaruv tizimida
devonbegi vakolatlari boshqa, ya'ni mirzaboshi mansabida kishiga berilgan.
Buxoro Amirligida bu mansab egasi aksincha bosh vaziri bo'lgan qo'shbegining
devonxonasi boshlig'i Qo'qon xonligidan farqli o'laroq, mirzaboshi deb
yuritilgan. 58
Xonliknini markaziy boshqaruvidagi iqtisodiy hayotni tartibga solish
“Mehtar” lavozimi vakolatida bo'lgan. Mehtarga mamlakatga olib kirilayotgan va
olib chiqilayotgan savdo mollaridan olingan zakot va bojni aynan
mehtarlavozimidagi kishlar nazorat qilgan.
Mehtar mavqeyi Qo'qon xonligiga nisbatan boshqa O'rta Osiyo xonliklarida
ancha yo'qori bo'lgan. Xiva xonligida 1819-1821 yillarda mehtar bosh vazir
hisoblangan. lekin, rus sayyohi Muravyov o'z esdaliklarida ta'kidlanishicha
55
Yo'ldoshev.M. Xiva xonligida feudal yer xo'jaligi va davlat tuzilishi .-b.262
56
Mirza Badi Devon. Majma' al-arqam.-M-:1981.-s.99
57
Yo'ldoshev M.Xiva xonligida feudal yer egaligi va davlat tuzilishi.b.270
58
Semenov.A.A. Ocherk ustroystva sentralnogo adminstrativnogo upravleniya Buxarskogo xanstva
pozdneyshego vremeni.-Stalinabad: 1954.-s.60

43Qo'qon xonligidagi kabi bu mansab vakolatiga boj va soliq ishlarini nazorat qilish
bilan chegaralangan. 59
Shuningdek, XIX asr II yarmiga oid tarixiy manbalarga ko
ra, Xivada mehtar xazina mablag'larining sarf-xarajati ustidan ham nazorat
qilgan. 60
Xonlik markaziy boshqaruv tizimidagi yuqori mavqeiga ega bo'lgan
mansablardan biri bu “Otaliq” bo'lgan. Buxoro Amirligida ham otaliq unvoni
bo'lgan. Bu unvon ikki kishiga berilgan. Ayrim hollarda, A.A.Semenovning
ko'rsatishicha, asosan, Buxoro amirligining so'nggi hukmdorlari davrida bu unvon
hech kimga berilmagan. Xiva xonligida esa Buxoro va Qo'qon xonligidan farqli
ravishda, otaliq unvoniga to'rt kishi ega bo'lib, bu unvon urug' boshliqlariga
berilgan. Xonlik markaziy boshqaruv tizimida “Inoq” unvoniga
ega bo'lgan shaxs oliy hukmdorning mulozimlari ichida eng yuqori martabalisi
bo'lib,bu unvonga bir kishi sazovor bo'lgan. Sh. Vohidovning ko'rsatishicha,
xonning xos va sirdosh mulozimi bo'lgan. Buxoro xonligida hukm surgan
Ashtarxoniylar sulolasi davrida “Inoq”unvoniga ega bo'lgan shaxs mavqeyi yuqori
bo'lib, oliy hukmdorning muhri uning qo'lida saqlangan. Xiva xonligida inoq
unvoniga xonga itoat etgan urug' oqsoqollariga berilib, bungato'rt kishi sazovor
bo'lgan. Xivada yangi xonni taxtga o'tqazishda bu unvon egalari muhim rol
o'ynagan.Davlatning markaziy boshqaruv tizimida eng oliy diniy mansab
“Shayxulislom” bo'lib, bu mansab Sh.Vohidov, Umarxon tomonidan 1818 yilda
ta'sis etilganligini ko'rsatadi . Buxoro va Xiva xonligida ham shayxulislom eng
oliy diniy huquqiy mansab bo'lgan. “Xojikalon” unvoni diniy
mansabdorlar markaziy boshqaruvda shayxulislomdan keyin turgan. Sh.Vohidov
bu unvondagi shaxsga fiqx olmi deb ta'rif beradi. Xonlikda bu mansabga ikki kishi
tayinlangan. Bu ikki fiqx olimi davlat ishlari, hukmdor farmon va qarorlari
shariyat qonunlari asosida bo'lishi yoki shariatga mos kelishiga ma'sul shaxslar
bo'lgan. Xonlikdan farqli ravishda , xojikalon mansabi Buxoro so'nggi davrida
mavjud bo'lmagan. A.A.Semenov Buxoro xonligida bu mansab, faqat XVII asrga
oid “Tarixi Muqimxoniy” asarida tilga olinishini qayd etadi.
Qozikalon markaziy boshqaruv tizimidagi adliya
59
Muravyov N.N. Puteshestviye v Turkmeniyu i Xivu .chast II.-1822.-s.41 -42.
60
Yo'ldoshev M. Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi.-b.229

huquq tartibot ishlariga ma'sul lavozimi bo'lib,bu mansabda bir kishi faoliyat
yuritgan. Buxoro va Xiva xonligida ham Qo'qon xonligidagi kabi qozikalon
mansabidagi amaldor bir xil vazifalarga ma'sul bo'lsalar -da,ayrim farqlar ham
kuzatiladi. Masalan, Xiva xonligi markaziy boshqaruvida bu lavozimda ikki
mansabdor faoliyat yuritgan. Qo'qonda harbiy ishlar qozi vazifasida “qozi askar”
mansabidagi kishi faoliyat yuritib, bu amaldorning mavqeyi va xizmat doyirasi
Buxoro va Xiva xonligidagiga o'xshash bo'lgan.Xonlikning mahalliy boshqaruv
tizimi tepasida turgan viloyat boshliqlari “hokim” deb atalgan. Bu mansabga
markaziy davlat boshqaruvidagi mansabdorlardan ham tayinlangan. Markaziy
hokimiyatda biror bir mansabni egallagan amaldorni rahbar etib yuborish tajribasi
boshqa

O'rta Osiyo xonliklarida ham qo'llanilgan. Jumladan, Buxoro amirligida,
Muhammad Baljuvoniyning “Tarixi nafeiy” asarida, agarda biror shahar yoki
viloyatga hokim tayinlamoqchi bo'lsalar,avvalo,to'qsobalardan tayyinlaganlar. 61
Xonlik mahalliy boshqaruv tizimida markaziy davlat boshqaruv tizimi kabi
turli diniy mansab va amallar mavjud bo'lgan.
Qo'qon mahalliy boshqaruv tizimida ham O'rta Osiyo xonliklari kabi
“qozilar”muhim o'rin tutgan. Ularning vakolatiga fuqarolarning arz va
shikoyatlari , talablari asosida shariyat qonunlariga asoslangan holda sudlov
ishlarini amalga oshirish yuklatilgan . Qo ' qon xonligida viloyat va shahar qozilari ,
Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda “ xon yorlig ' iga binoan ” shahar
hokimlari tomonidan tayinlanar edi .
Davlat shariat qonun-qoidalari asosida boshqarishda xonlikda
“muftiylar”o'rni o'zgacha bo'lgan.Bu unvonga tayinlash borasida xonlikda bu holat
qozilarni tayinlash kabi Qo'qon mahalliy boshqaruv tizimining o'ziga xos
xususiyatlaridan edi. Buxuro amirligida A.A.Semenovning ko'rsatishicha, XVIII-
XIX asrda amirlik viloyatlariga muftiylarni poytaxt shahar Buxoro qozikaloni
tayinlagan.
Shunday qilib,Qo'qon xonligi boshqaruv tizimida boshqa xonliklar singari
mansab va lavozimlar bo'lganligi tadqiqotchilar tomonidan qayd etilgan. Biroq
xonlikning o'ziga xos ma'muriy boshqaruv tizimi ham bo'lganki bunda boshqa
xonliklarnikidan farqli o'laroq mansab va lavozimlar joriy etilib ularning
vakolatiga o'xshash vakolat boshqa xonliklarda yo'q edi. Bu Qo'qon xonligini turli
millat va elat vakillari , ijtimoiy qatlamlarni turli xilligi bilan ham izohlanadi.
III-BOB. ’’QO’QON XONLIGI BOSHQARUV TIZIMI” MAVZUSINI
UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARIDA O’QITILISHI.
3.1. Mavzuning darsliklarda yoritilishi va o'qitishning uslubiy tavsiyalar .
61
Baljuvoniy Muhammad Ali. Tarixi Nafeiy.-T: Akademiya,2001.-b.23.
127
Vohidov Sh.Qo'qon xonligi va Buxoro amirligida mansab va unvonlar.-b.19.
128
Semenov A.A. Buxarskiy traktat o chinax i zvaniyax i ob obyazannostyax nositeley ix v
srednevekovoy Buxare.-s.144
129
Kun. A.Nekotoriye svedeniye o Ferganskoy doline.-s.438.

“Qo'qon xonligining tashkil topishi va boshqaruv tizimi” mavzusi o'rta
ta'lim maktablari uchun 2010 yil nashr etilgan darslikning 32 paragrafida ” Qo'qon
xonligining tashkil topishi, davlat tuzumi va boshqaruvi ” yoritilgan. Mazkur
mavzuga o'rta ta'lim maktablari uchun 1 soat ajratilgan.
Darslikda Qo'qon xonligining tashkil topishiga oid ma'lumotlar o'quvchilar
uchun tushunarli, aniq ma'lumotlarga asoslangan holda yoritilgan.
”Qo'qon xonligidagi davlat tuzumi va boshqaruvi” qismida xonlikdagi
davlat tuzumi va boshqaruvi taxlil etilib, xonlikda yuz bergan siyosiy voqealarning
davlat tuzumi va boshqaruvigaga ta'siri ko'rsatib berilgan.
Darslikda Qo'qon xonligining tashkil topishi qismida XVIII asr boshlarida
Buxoro xonligi zaiflashganidan foydalanib, 33 paragrafda «XVIII asr II yarmi
XIX asrlarning boshlarida Toshkent» mavzusida Toshkent hokimligining qay
tariqa tashkil topganligi,hokimlikdagi siyosiy ahvol,hokimlikning Rossiya bilan
munosobatlari haqida ma'lumot berilgan.
Mavzu o'quvchilarga tushunarli bo'lishi uchun bo'limlarga ajratilgan. Har
bo'limga mavzular qo'yilgan. Darslikda Qo'qon xonligi uchun 7 paragraf
ajratilganbo'lib,har bir paragrafda Qo'qon xonligining ma'lum bir jihati yoritib
berilgan. Mavzu yoritilishi davomida o'quvchilar uchun tushunarsiz bo'lgan
atamalarga izohlar berib o'tilgan,shuningdek mavzu yuzasidan olingan bilimlarni
mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar darslikda joy olgan. Umumiy o'rta
ta'lim maktablarida yuqorida keltirilgan mavzularni yoritish jarayonida yangi
pedagogik texnologiyalardan foydalanish yaxshi samara berishi kuzatuvlar va
tajribalar jarayonida isbotlandi. Misol tariqasida 8 sinflarda tarix darsligida 3
chorakda ”Qo'qon xonligining tashkil topishi va boshqaruv tizimi” mavzusini
tushuntirish jarayonida BBB, klaster texnologiyasidan foydalanish maqsadga
muvofiq bo'ladi. BBB texnologiyasi asosida o'quvchilarning mavzuga doir bilim
ko'nikmalari aniqlanadi, klaster asosida bilimlardagi bo'shliqlarni to'ldirish
imkoniyati yaratiladi. Ya'ni o'quvchilar induksiya va deduksiya usulidan
foydalangan holda bilimlarini boyitib boradilar. Shu o'rinda mavzuga doir
tushunchalar va atamalarni o'quvchilar xotirasida yaxshi saqlab qolishlari uchun

tushunchalar tahlili va tezkor fikr texnologiyalaridan foydalanish samarali natija
beradi. Dastlab o'quvchilarga mavzuga oid atamalar berilib,ular hamkorlikda ya'ni
o'qituvchi boshchiligida mavzuni tushuntirib borish jarayonida tahlil qilib boriladi,
keyingi darsda uyga vazifani so'rash va mustahkamlash jarayonida mazkur
atamalarni o'zlari jadval yoki kartochkalar asosida o'quvchilarga topshiriq sifatida
tarqatiladi. O'quvchilar belgilangan vaqt ichida mazkur atamalar ta'rifini yozib
berishlari kerak bo'ladi. O'quvchilarga mavzuni tushuntirib berish jarayonida
mustaqil ishlashlari uchun vaziyat yaratish kerak bo'ladi. Mavzuning muammoli
tomonlari o'quvchilar diqqatiga havola etilib,yechimini topish bo'yicha yo'l-
yo'riqlar ko'rsatish o'quvchilarning fikrlarini tinglash, kamchiliklarini to'ldirish va
qo'shimcha manbalardan foydalanish ko'nikmasini shakllantirish maqsadga
muvofiq bo'ladi.
O’rta Osiyo xonliklari markaziy boshqaruv tizimi dargoh va devondan iborat
bo’lgan. Dargoh - Hukmdorning eng oliy davlat idorasi, devonlar esa ma’lum bir
doiradagi vazifalarni boshqaruvchi vazirliklar hisoblangan. Buxoro xonligida
Ashtarxoniylar davriga kelib, bunday boshqaruv tizimi to’laligicha o’zgardi.
A’zamat Ziyoning aytishicha, bu davrda “ ... mazkur tizim ( dargoh va devonlar)
yo’qqa chiqqan va ijroiya vazifalari to’g’ridan- to’g’ri saroydagi u yoki bu
lavozimda yoki biron bir arbob faoliyatida mujas samlashgan” edi. 1
Demak, turli
amaldorlar faoliyat yuritgan maxsus vazirliklar zimmasidagi vazifalarni birgina
shaxsga yuklatish bilan devonlar faoliyatiga chek qo’yilgan.Buxoro xonligida
Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining zaiflashuvi oqibatida vujudga kelgan
Qo’qon xonligi davlat boshqaruvida ham aynan shu tizim shakllangan.
Barchamizga ma'lumki, hamma zamonlarda davlat boshqaruvida markaziy
idoralar asosiy rolni bajargan. Shu ma'noda Qo'qon xonligining markaziy
boshqaruv tizimi o'ziga xos jihatlari bilan ham airalib turadi.
Markaziy boshqaruv tizimida yuqori mavqeyiga ega bo'lgan unvonlar ham
bo'lgan. Shulardan biri “ otaliq ”dir. Bu haqida Isoqxon Ibratning “Tarixi Farg'ona
” asarida aniq ma'lumot berilgan. U asarida “ . yoshi xondan katta bo'lib, xizmat
birla vazirlikga etsa atolik amali berilur ekan.Yorliqda muhri xonni muhri birla

barobar ekan,bilofarq noyibdek”,-deb qayd etadi. 1
Ushbu unvonga ayrim hollarda oliy hukmdorning qaynotasi erishgan.
Jumladan, “Muntaxab ut-tavorix” asarida 1815 yilda Andijon hokimi bo'lgan
Umarxonning qaynotasi Rahmonqulibiyga otaliq unvoni berilgan edi. 1
Musulmonquli kuyovi Xudoyorxonni 1845 yilda taxtga o'tkazgach, o'zi yosh
hukmdorning otalig'i bo'lgan.
Otaliq unvoniga ega bo'lgan kishi davlat boshqaruvida , mamlakat ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy hayotida hukmdorning bosh maslahatchisi bo'lgan.
Markaziy boshqaruvda “risolachi” tomonidan oliy hukmdor bilan viloyat
hokimlari, biror xizmat bilan poytaxtdan uzoqroq yurgan mansabdorlar,
mamlakatlarning turli hududlarida o'rnashgan muntazam qo'shin boshliqlari,
Xojikalon unvoniga bo'lgan diniy mansabdorlar xonlik markaziy boshqaruvda
shaxulislomdan keyingi o'rinda turgan. Sh. Vohidov xojikalon unvonidagi kishiga
fiqx olimi, debt ta'rif bergan. Xonlikning markaziyboshqaruvida ikki xojikalon
tayinlanganligi bejis emas. Bu ikki fiqx olimi davlat ishlari,hukmdorning farmon
va qarorlari shariat qonunlari asosida bo'lishi yoki shariatga mos kelishiga ma'sul
shaxslar bo'lgan.
Davlat idoralari ishlarida sha'riy qonunlarning buzilmasligi qattiq nazorat
ostiga olingan. Bunda oliy hukmdor xojikalonlarga tayyanib , ish yuritgan . Ushbu
holatni viloyatlar markazida ham mazkur mansab egasi faoliyat yuritganligi , ular
oliy hukmdor tomonidan tayyinlanganligi haqidagi mavjud yorliqlar ham
tasdiqlaydi .
Markaziy boshqaruv tizimida “qozikalon” adliya va huquq tartibot ishlariga
ma'sul lavozim bo'lib,bu mansabdagi bir kishi faoliyat yuritgan.
Shuningdek , viloyat markazlarida mavjud mahalliy boshqaruv tizimida ham
qozikalon mansabi bo ' lgan . Qozikalon “ poytaxt va viloyat markazlaridagi
qozilarning va qozixona ishlarining ustidan nazorat qilardi ”,- deyilgan . 1
Qozikalonlar faqat qozilar va qozixona ishlari ustidan nazoratni amalga
oshirmay , fuqarolarning turli huquqiy masalalari bo ' yicha hukmlar chiqargani va bu
haqda oliy hukmdor yoki viloyat hokimiga yozma bayonotlar tayyorlaganlar .

Xulosa
O’zbekiston mustaqillik yillarida yosh avlod tarbiyasiga chuqur e’tibor
qaratmoqda. Ularning har tomonlama yetuk shaxs bo’lib shakllanshiga katta
imkoniyat va sharoitlar yaratib bermoqda. Bugungi kunda ta’lim sohasida olib
borilayotgan tub islohotlar bundan darak beradi. Shundan kelib chiqqan holda

o’qituvchilarga ham ma’sulyat yuklatilgan bo’lib,ular yoshlarni kelajagimiz
poydevori,buyuk ishlar izdoshlari qilib tarbiyalashda muhim o’rin tutishlari lozim.
Bugungi kunda o’rta ta'lim tizimi,kasb hunar kollejlari,akademik litseylarda ta’lim
jarayoniga pedagogik texnalogiyalar keng joriy etilmoqda. Pedagogik
texnalogiyalar keng joriy etilmoqda. Pedagogik texnalogiyalar asosida o'tilgan
o'quv mashg'ulotlari o'quvchilarni va talabalarni teran va mustaqil fikrlash,
dunyoqarashini kengaytirish, asosiysi jamiyatda o’z o’rnini topishga yordam
beradi.
Qo'qon xonligi 1709 yil Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Farg’ona
vodiysining Buxoro xonligidan ajralib chiqishi natijasida vujudga kelgan va 1876
yil Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar mavjud bo’lgan
xonlikdagi davlatchilik tamoyillari, boshqaruv tizimi haqidagi mahalliy tarixchilar
asarlarida, xorijlik tadqiqotchilarining tadqiqotlaridan bilishimiz mumkin. Qo'qon
xonligi tarixini o'rganish XIX asrning o'rtalaridan boshlab bugungi kungacha
tarixchilar e'tiborini o'ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kungacha xonlik tarixi
bo'yicha amalga oshirilgan va yaratilgan ilmiy asarlar hamda ilmiy tadqiqotlarning
salohiyati juda katta. Xonlik boshqaruv tizimidagi maslahat organi - Oliy
Kengashning mavjudligi Qo’qon hukmdorlari xonlikni tarixiy vorisiylik, o’zbek
davlatchiligi an’analari asosida olib borganligini ko’ramiz. Davlatchiligimiz
tarixida muhim o'rin tutgan Qo'qon xonligi o'zining ma'muriy va siyosiy boshqaruv
tizimining o'ziga xos tomonlari bilan qo'shni xonliklardan farq qilgan. Buni
shundan ham bilish mumkinki Qo'qon xonligida ma'muriy boshqaruv tizimidagi
mansablar turli xonlar davrida o'zgarib turgan yoki yangi mansab bilan
almashtirilgan. Chunonchi Qo'qon xonligi tarixshunosligida keltirilgan
ma'lumotlarga asoslanib shuni aytish mumkinki ,,mingboshi’’ lavozimi Umarxon
davridan boshlab bosh vazir vazifasini bajargan. Undan oldin bu
lavozimda ,,Qo'shbegi’’ mansabidagi shaxs faoliyat yuritgan. Xonlik hududining
turli davrlarda kengayib yoki qisqarib turishi ham xonlikning ma'muriy hududiy
boshqaruv tizimiga ta'sir etmay qolmagan.
Qo'qon xonligining ma'muriy hududiy chegarasi taxtga kelgan

hukmdorlarning mamlakat ichki va tashqi siyosatida olib borgan islohotlari
natijasida XIX asrning 40- yillariga qadar kengayib borgan. Bu davrlar ichida
xonlik hududi viloyatlarga,viloyatlar esa sarkorlik va oqsoqolliklarga bo'linib
boshqarilgan. Ammo, XIX asrning 40- yillaridan keyin xonlikning ma'muriy
bo'linishida ba'zi o'zgarishlar sodir bo'ldi. Endilikda viloyatlar
qasabalarga,sarkorlik va oqsoqolliklarga bo'linib idora etila boshladi. Mamlakat
ma'muriy-hududiy bo'linishidagi bu o'zgarishlarni Qo'qon xonlarining o'ziga yaqin
amaldorlarga hokimiyat berish uchun amalga oshirgan deyish mumkin.
Xonlikning markaziy boshqaruv tizimi o'z taraqqiyotida uch bosqichdan
o'tgan. Birinchi bosqich xonlikda markaziy davlat boshqaruv tizimining
shakllanishi, ikkinchi bosqichda mamlakatda kechgan siyosiy jarayonlar,iqtisodiy
va madaniy hayot borasida rivojlanish, bu davrda hukmronlik qilgan
hukmdorlarning o'z ichki va tashqi siyosatlarida markaziy boshqaruv tizimida
xonlikda mavjud bo'lmagan mansablarning joriy etilishi bilan tavsiflanadi.
Xonlikda bir qator islohotlarning amalga oshirilishi natijasida o'z davrining
murakkab boshqaruv tizimi yuzaga kelgan. Uchinchi bosqichda mamlakatning
hukmdorlari emas, ularning vasiylari tomonidan boshqarilgan,ular hokimiyatni
uzoqroq vaqt qo'lda ushlab turish maqsadida boshqaruvning avtoritar uslubdan
foydalangan. Markaziy boshqaruv tizimidagi ko'pgina mansab va amallarni
vakolati qisqarganligi yoki tugatilganligi markaziy boshqaruv tizimining
soddalashtirilganligi, ayrim mansablarning vazifasi boshqa mansabdorlarga
yuklatilishi oqibatida o'z-o'zidan bu mansabning nomi ham tugatilgan.
Xonlikning mahalliy boshqaruv tizimi boshqa xonliklaridagiga o'xshash bo'lib,
xonlikda bu tizimning o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud bo'lgan. Mahalliy
boshqaruv tizimida ham markaziy boshqaruv tizimidagi kabi XIX asrning 50-70
yillarida murakkab boshqaruv tizimi soddalashib, turli mansab egalarining
vakolatlari bitta amaldorga o'tgan. Shuningdek, Qo'qon xonligining mahalliy
boshqaruv tizimi asosan mamlakat xazinasiga mablag' to'plash, ya'ni soliq tizimi
bilan band bo'lganligini ko'rishimiz mumkin.
Mahalliy hukmdorlar hisoblangan hokimlar ko'p hollarda o'zi

boshqarayotgan hududning iqtisodiyotiga, aholining farovon hayot kechirish uchun
amaliy tadbirlarni amalga oshirish haqida o'ylamaganlar. Xonlik boshqaruv
tizimidagi bunday holat aholining noroziligini kuchaytirgan. Oqibatda Rossiya
imperiyasining Qo'qon xonligining shimoliy hududlari bo'lgan janubiy qozoq
yerlarini jadal bosib olishiga imkon tug'ilgan.
Umuman olganda juda katta sarxadlarni birlashtirgan xonlikning ma'muriy-
hududiy bo'linishi va boshqaruvida, boshqa 'Orta Osiyo xonliklaridan farqli va
o'xshash jihatlar mavjud bo'lgan.Farqli jihatlaridan biri,
XIX asr birinchi choragida qurilgan harbiy qal'alar muhim rol o'ynaydi. Ular
davlatning chegara hududlari, xonlikning dasht aholisini itoatda tutish va markaziy
hokimiyat siyosatini joylarda amalga oshirishda muhim o'rin tutgan. Ushbu
mavzuni o'rta ta'lim tizimida o'qitilishini samarali tashkil etish maqsadida yangi
pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o'quvchilarga
yetkazib berish maqsadga muvofiqdir. Bu vazifani amalga oshirish davomida turli
zamonaviy pedtexnalogiyalarni qo'llashga harakat qildik va quyidagi asosiy
xulosalarga kelindi.
 “Qo'qon xonligi boshqaruv tizimining tarixshunoslik jarayonlari” haqida
ma'lumotlar yoritildi.
 Markaziy boshqaruv tizimida - dargoh va devon faoliyati tahlil etildi.
 Markaziy boshqaruv tizimida unvon va mansablar tavsifi keltirildi.
 Xonlik ma'muriy boshqaruvi va viloyatlar boshqaruvining asosiy jihatlari
yoritib berildi.
 Ma'muriy boshqaruv tizimida mansab va unvonlar faoliyati o'rganildi
 Xonlik boshqaruvining Buxoro va Xiva xonligiga nisbatan farqli jihatlari
yoritildi.
Foydalanilgan manba vaadabiyotlar ro'yxati
1. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O'zbekiston,1997.- b.140.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T: Sharq. 1998.
3. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.Маънавият. 2008.

4. Каримов И.А. Узбекистан мустакилликка эришиш остонасида.
Т.Узбекистон. 2011.
5. AAllworth. Uzbek Literary politics-New York 1964;
6. Allworth .E. The modern Uzbeks. Form the fourteeth to the present. -
Stanford.1990.-p. 14
7. Avaz Muhammad Attor Xo'qandiy, Tarixi Jahonnamoyi//Sharq Yulduzi.1991.-
N-8-b.127.
8. Baljuvoniy Muhammad Ali. Tarixi Nafeiy.-T: Akademiya,2001.-b.23.
9. Barghorn L.Soviet Russian Nationalism.-New York,1956
10.Bobobekov H.N.Rossiya tomonidan bosib olinganmi?// Fan va Turmush 1989,-
8-son,O'rta Osiyoga qo'shib olinganmi? //Fan va Turmush,- 1989,-10-son
11.Boltaboyev.X. Amir Umarxonning maktubi//O'zbekiston adabiyoti va
san'ati.1997.27 oktabr.
12.Bregel Y.Central Asia.VII.In the12 th-13 th/18 -19 th //Encyclopedia iranica.-
VY fas2.P..1995.
13.Central Asia in historical perspective.Edited by Beatrice Mans.-Oxford:West
viw press, 1994
14.E.Bacon. Central Asiens under Russians Rule.-New York,1966;
15.Holdswort M Turkestan in the nineteenth century.A. Brief History of the
khanates of Bukhara,Kokand and Khiva.-Oxford:1959.-P.5
16.Ilhomov.Z.A. Aliquli Amirlashkar//O'zbekiston tarixi .1999yil,3-son
17.Ishquvvatov. V.T.Qo'qon-Rossiya o'rtasidagi diplomatik munosobatlar tarixi
arxiv xujjatlarida.//Pedagogik ta'lim,2000,3-son
18.Kuropatkin.A.N. KashgariY.Istoriko-geograficheskiy ocherk strain.-
SPB.:1879.-s.94.
19.L.Tillet. The Great Friendship.Historians on the Non- Russian Nationalities.-
North Carolina,1969
20.Muravyov N.N. Puteshestviye v Turkmeniyu i Xivu .chast II.-1822.
21.Nalivkin.V.Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva...-s.208
22.Остроумов Н.П. Перевод ярлика Кокандского хана//ПТКЛА 21—

й.Т.,1917.-С.24-26
23.Остроумов Перевод ярлика Сеид Муха ммед Насриддин Бахадур хана о
назначении Мулли Абдуд- Каюма сина Ишана Агаева на должност
Мехтера //ПТКЛА 20-йТ.:.2.Т.:1916.
24. Politologiya ./ Pod redaksiey d . e . n . prof . G . B . Poluninoy .- M .:1998.
25. Qayumov A . Adabiy muhiti ,- T : Fan ,1961;
26. QosimovY . Qo ' qon xonligi tarixi ocherklari .- Namangan /;1994;
27. Sagdullayev . A . Aminov . B , Mavlonov . O . Norqulov N . O ' zbekiston tarixi : davlat
va jamiyat taraqqiyoti .- T : Akademiya ,2000.
28. Turkiston chor mustamlakasi davrida O'zbekistonning eng yangi tarixi . birinchi
kitob.-T.: Sharq,1998.;
29. Usmonov Q , U . Jo ' rayev , N . Norqulov O ' zbekiston tarixi ( XVI - XIX asrning
birinchi yarmi ): O ' zbekiston Respublikasi Xalq ta ' limi vazirligi 8- sinf o ' quvchilari
uchun darlik - T .2010
30. Vohid Sh . Qo ' qon xonligidagi unvon va mansablar // Sharq Yulduzi , 1995. - N 3
-4
31. Agzamova G.A.Raisning shaxarlar xayotidagi urni// Xayot va konun. 1999-№
11-12.
32..Z.A. Ilxomov. Kukon xonligi tarixshunosligi ayrim masalalari. T. 2007
33.Ziyoyev X. Turkistonda Rossiya tojovuzi va xukmronligiga karshi kurash. -T.
1998.
34. SH. Atajanov, V. Ishkuvvatov. Z. A.Ilxomov. Uzbek xonliklari tarixshunosligi.
T. 2011
35. SH.Voxidov. «Kukon xonligida tarixnavislik.» «Akadem nashr»

Qo’qon xonligining boshqaruv tizimi va uni o’qitishning talim texnologiyasi

Sotib olish