Qojarlar sulolasi davrida Eron ijtimoiy-iqtisodiy vaziyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	34500UZS
Hajmi	53.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Qojarlar sulolasi davrida Eron ijtimoiy-iqtisodiy vaziyati

Sotib olish

Mundarija
Kirish........................................................................................................... 3
I BOB.QOJARLAR SULOLASI VA ULARNING ERON TARIXIDAGI
AHAMIYATI.
1.1. Qojarlar sulolasi va ularning hokimyatga kelishi.............................. 6
1.2. Qojarlar sulolasi davrida Eronning ijtimoiy siyosiy ahvoli.............. 14
II BOB.QOJARLAR SULOLASI DAVRIDA ERONNING TASHQI
SIYOSIY VA IJTIMOIY AHVOLI.
2.1 Qojar sulolasi davrida Eronning chet davlat bilan aloqalari.................. 20
2.2.1905-1911-yillardagi inqilobning mamlakat rivojiga ta siri hamda Eronningʼ
Birinchi jahon urushi va undan keyingi davrlardagi holati......................... 26
III. Xulosa...................................................................................................35
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati....................................................37
ʻ
Kojarlar sulolasi davrida Eronning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Ushbu kurs ishida Eronning XIX va XX asr
boshidagi rivojlanish tendensiyalarining asosiy yo‘nalishlari va iqtisodiy,
siyosiy, ijtimoiy o‘zgarishlaridagi muhim jarayonlar tahlil qilinadi. Shu bilan
birga Eron rivojlanishining XIX asrdagi tendensiyalarini o‘rganish nafaqat
mamlakatning o‘zi uchun, balki umumiy ravishda Yaqin Sharq mintaqasidagi
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlaridagi o‘rni va ta’sirini tushunish uchun
muhimdir. XIX asrning ikkinchi yarmidagi ichki siyosiy holat va tashqi
siyosatda imperiyalar orasidagi geosiyosiy kurashlar Eronda o‘ziga xos
rivojlanish yo‘lini yaratgan. Shu bois, Eron rivojlanishining asosiy
tendensiyalarini tahlil qilish nafaqat tarixiy, balki iqtisodiy va siyosiy
nazariyalar uchun ham dolzarb hisoblanadi. Kurs ishining ilmiy asoslanishi:
Ushbu kurs ishi, zamonaviy tarixshunoslik va iqtisodiy nazariyalar bo‘yicha
ilmiy tadqiqotlarga asoslangan bo‘lib, ko‘plab tarixchilar va siyosatchilar
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida tayyorlangan. Eronning XIX
asrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va siyosiy o‘zgarishlari turli ilmiy
manbalar, statistik ma’lumotlar, shuningdek, xalqaro tahlillar orqali o‘rganilgan.
Kurs ishida, ayniqsa, ichki siyosati va davlatlararo aloqalar kabi faktorlar
o‘rganildi.
Kurs ishining obyekti: Mazkur kurs ishining obyekti XIX asrda Erondagi
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish jarayonlari, rivojlanishning asosiy
tendensiyalari borasidagi ma’lumotlar va ularning tahlili hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: Ushbu kurs ishining predmeti Eronning XIX asrdagi
rivojlanishining asosiy yo nalishlari, ularning mamlakat iqtisodiyoti, siyosiyʻ
tizimi va xalqaro aloqalariga ta’siri, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, xalqaro
aloqalari, tashqi siyosati borasida ma’lumot beruvchi adabiyotlar, manbalar,

avtoreferat va dissertatsiyalar, ilmiy jurnal materiallari, ijtimoiy tarmoq
materiallari tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi: Mazkur kurs ishining maqsadi Eronning XIX asrdagi
rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish va ularning mamlakatning iqtisodiy,
siyosiy va ijtimoiy holatiga ta’sirini tahlil qilish borasidagi ma’lumotlarni
xolislik va tarixiy tahlil va aniq ma’lumotlar asosida yoritishni o`z oldiga
maqsad qilib qo`ygan.
Kurs ishining vazifalari: Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib tadqiq
etilayotgan ish quyidagi vazifalarni bajarishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan.
• XVIII asrning oxiri va XIX asrning ikkinchi yarmida Eronning siyosiy ahvoli
va ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishini o`rganish;
• Qojarlar sulolasining mamlakatdagi ichki va tashqi siyosati tahlil qilish;
• Mamlakatning rivojlanishi va tashqi aloqalari o’rganish;
• Eronning xalqaro aloqalardagi ahamiyati va tashqi siyosatininjng asosiy
yo nalishlarini tahlil qilish;ʻ
• Eronning birinchi jahon urushi arafasidagi holatini tahlil qilish;
Shu kabi bir qancha vazifalarni bajarishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yishi bilan
uning qimmatli ekanligi ma’lum bo`ladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Ushbu kurs ishi Eronning ichki va tashqi
siyosatining rivojlanishini tahlil qilish orqali, tarixiy voqealarning joriy
jamiyatga qanday ta’sir ko‘rsatishini anglash imkonini beradi. Shuningdek,
tarixiy tajribadan foydalangan holda, kelajakdagi iqtisodiy va siyosiy
strategiyalarni shakllantirishda qo‘llanilishi mumkin.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: XVIII asr oxiri va XIX asrda Eron
rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish orqali tarixiy va iqtisodiy nazariyalar

uchun muhim ilmiy yondashuvlarni taqdim etadi. Bu, nafaqat Eronning
o‘zidagi o‘zgarishlarni, balki uning global ijtimoiy va siyosiy tizimdagi o‘rnini
ham tahlil qilish imkoniyatini yaratadi qolaversa amaliy ahamiyatini ham
oshiradi.
Kurs ishi mavzusi bo`yicha adabiyotlar tahlili: Kurs ishi Erondagi qojarlar
sulolasi va ular hukmronlik qilgan davrda mamlakatning XVIII hamda XIX
asrdagi rivojlanishining asosiy tendensiyalarini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Asosiy e’tibor, mamlakatning iqtisodiy va siyosiy tizimidagi o‘zgarishlarga
qaratilgan. Ushbu ish boyicha manbalar juda ham turlicha va bir qancha
tadqiqotchilar tomonidan asarlar yzoilgan. Xususan Aliyev.A, Agayev.C,
Tursunov.N, Ahmedov.B, va boshqa mualliflarning asarlari bordir. Masalan
Алиев А. А. “Иран vs Ирак: история и современность” nomli asarida Eron
va Iroq munosabatlarining tarixiy ildizlarini va zamonaviy dolzarb masalalarini
yoritiladi. Muallif ikki mamlakat o‘rtasidagi nizolar, urushlar, siyosiy, iqtisodiy
va madaniy aloqalarni chuqur tahlil qilgan shu bilan birga asarda ko‘plab arxiv
materiallari, xronikalar va ekspert baholar keltirilgan. Yana bir muhim
asarlardan biri bu Tursunovning “ Sharqning yangi tarixi “ . Muallif Sharqning
yangi tarixini Markaziy Osiyo nuqtai nazaridan yoritgani uchun o zbekʻ
o quvchilariga qimmatli. Qojarlar sulolasining mintaqaviy ahamiyati birinchi
ʻ
marta o zbekcha manbada qisqacha, ammo tizimli tarzda bayon etilgan. Shu
ʻ
bilan birga asarda Erondagi inqilobiy yillar haqida ham ma lumotlar keltirilgan.
ʼ
Mazkur kurs ishi ikki kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro yxatidan iborat. Ushbu kurs ishining hajmi 36 betdan iborat
ʻ

I BOB. QOJARLAR SULOLASI VA ULARNING ERON TARIXIDAGI
AHAMIYATI
1.1 Qojarlar sulolasi va ularning hokimyatga kelishi.
Qojar sulolasi Eronning shimoli-sharqidagi O rta Osiyodan Eronga kelganʻ
Qojar deb nomlangan o g uz turkiy urug lariga tegishli edi. Ular birinchi bo lib
ʻ ʻ ʻ ʻ
Armanistonning chekka hududlariga joylashdilar, o shanda Buyuk Shoh Abbos
ʻ
ularning bir guruhini Astrabadga (zamonaviy Gorgan) joylashtirdi va Astrabad
qojarlaridan Qojar hukumati tuzildi. Qojar qabilasi Safaviylar qo shini
ʻ
hisoblangan qizilbosh turk qabilalaridan biri bo lgan
ʻ 1
. Mo g ullarning Eron va ʻ ʻ
Mesopotamiyaga hujumidan so ng, Qojar boshqa turkman va tatar urug lari
ʻ ʻ
bilan birga Levant va Anadoluga ko chib o tdi. Temur Gurkoniy bu hududga
ʻ ʻ
bostirib kirgach, ko plab turkiy qabilalarni, jumladan, qojarlar va boshqa
ʻ
ko chmanchilarni qamab olib, ularni O rta Osiyoga qaytarish niyatida edi;
ʻ ʻ
Ammo ular Safaviylar monastirining so fisi Xoja Ali Sishpushning iltimosiga
ʻ
binoan ozod qilindi, bu esa ularni shia bo lishiga va Safaviylar oilasiga bo lgan
ʻ ʻ
sadoqatiga sabab bo ldi. Shundan so ng qojarlar G azalboshlar qo shinining
ʻ ʻ ʻ ʻ
asoschilaridan biriga aylanadilar. Qojar urug i dastlab Aras daryosining
ʻ
shimolida yashab, o sha davrda Safaviylar saroyiga ko rsatgan katta yordami
ʻ ʻ
tufayli kuchayib boradi, so ngra Shoh Abbos I ularning bir guruhini Astrabad
ʻ
g arbiga va Go rg onga ko chiradi. Karim Xon Zand vafotidan keyin
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlangan shiddatli va uzoq davom yetgan o’zaro urushlar natijasida Eron
o’zini yarim ko’chmanchi Qajar qabilasining zodagonlari hukmronligi ostida
1
Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. B.39-45

topdi. Qajarlar Safaviylar davlatining shakllanishida muhim rol o’ynagan turkiy
qabilalar qatonga mansub edi. Ular asosan Ganja, Qorabog va Yenvan
xonliklari, Ozarbayjon, Mazenderan va Yangi davlatning asoschisi
Mazendarandan kelgan Qajarlaming rahbarlandan biri og’a Muhammad Xon
edi. U o’z hokimiyatini dastlab Markaziy va Shimoliy Eron, Ozarbayjon va
Sharqiy Kavkazda, so’ngra kırman, G’arbiy Balujiston, Seiston, shuningdek
Mashhadda o’matishga muvaffaq bo’ldi. Bunday sharoitda XVIII asr oxiri-XIX
asr boshlari Qajarlaming qoloq feodal davlati Yevropaning mustamlaka kuchlari
siyosati orbitasiga kirgan davr bo’lib chiqdi. XVIII asr oxiridan boshlab. Yaqin
Sharq xalqaro siyosatda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu mintaqa
davlatlari Yevropa kuchlarining diplomatik va harbiy kurashida mumkin
bo’lgan ittifoqchilar va raqiblar sifatida ko’rila boshladilar Yeronning Hindiston,
Markaziy Osiyo va Kavkazga bo’lgan yondashuvlari bo’yicha foydali geografik
pozitsiyası uning Yevropa davlatlari va Rossiya o’rtasidagi ushbu mintaqada
ta’sir va hukmronlik uchun keskin siyosiy kurashdagi o’mini belgilab berdi. Bu
XVIII asr oxirida Angliya va Fransiyaning mustamlakachilik istilolarining
kuchayishiga sabab bo’ldi va ulaming Eron ishlariga aralashuvi, uni yaqin va
O’rta Sharqda kengayish uchun tramplinga aylantinsh uchun 1796 yilda Misr
kampaniyasi muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan so’ng, Napoleon Eron
hududidan shu maqsadda foydalanishga umid qilib, Hindistonga quruqlikdagi
kampaniya rejalarini ishlab chiqa boshladi 1796 yılda fransuz vakillari shohni
Rossiya bilan urushga undash, shuningdek, Angliyaga qarshi ketma-ket
hujumlarga to siq bo lishi aniq edi. Turkman va o zbek qabilalari harakatʻ ʻ ʻ
qilishlari kerak. Qojar qabilasi Estrabodda ikki tarmoqqa bo lingan. Go rgan
ʻ ʻ
daryosining yuqori tarmog i Yoxaribosh (yuqorida), quyi tarmog i esa
ʻ ʻ
Ashag ibosh (quyida) nomi bilan atala boshlandi. Qajar hukumati Ashagi
ʻ
urug idan tuzilgan
ʻ 2
. Kurashda Erondan foydalanishga urinish maqsadida
Tehronga kelishdi Ammo og’a Muhammad Shoh o’ldinlgandan so’ng, Eronning
2
Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. B.39-45

birinchi vaziri Hoji Ibrohim Erondan fransuz vakillarini yubordi. Britaniya ham
Eronni tajovuzkor mustamlakachilik siyosatining vositasiga aylantirishga
intildi. Fransiyaning Eron hududi orqali Hindistonga hujum qilish rejalariga
qarshi turish, shuningdek, ingliz tovarları uchun Eronga bepul kirishini
ta’minlash uchun Britaniya hukumati 1800 yilda Hindistondan o’z vakili
kapitan Malkomni yubordi, unga shohni Angliya tomoniga o’tishga ishontirish
topshirildi. Don Malkolmning Erondagi faoliyatini o’rgangan N. Tumanovich
o’z tadqiqotida siyosiy maqsadlardan tashqari, uning missiyasiga strategik
razvedka vazifasi qo’yilganligini ta’kidlaydi: “Erondagi umumiy vaziyatni
o’rganish, Eronni Britaniya siyosatiga moslashtirish imkoniyatlarini topish,
Eron hukmron doiralarini itoat yetishga majbur qilish inglizlar Eronni Kaspiy
dengizi mintaqası va Markaziy Osiyoda kengaytirish uchun tramplinga
aylantirishni buyurdilar” Malkolm raqobatchilardan oldinda bo’lish va,
avvalambor, Xark oroliga zarba berish uchun mustamlakachilik xurujlarini
darhol boshlashni taklif qildi. Oldini olish uchun inglizlarga qarshi qarshilik,
Malkolm targ’ib qilishni tavsiya qildi fuqarolik nizolari va unga hamroh bo’lgan
Malkomning rejasida inglizlar fors ko’rfazi mintaqası ustidan nazoratlashda
ko’zlagan maqsadlaridan biri bu Eronni o’z tovarlari bozoriga aylantirish,
Angliyaning yaqin Sharqdagi siyosiy markazi, har qanday raqobatchilarga
qarshi tura oladigan harbiy baza bunday miqyosda, ular Hindistonda bo’lgani
kabi, bu yerda ham ishlashga ruxsat berilishi kerak. Ushbu maqsadlarga erishish
vositalari ham aniq sanab o’tilgan binnchi qadam Xark orolini egallab olish va
uni qal’aga aylantirish edi, ikkinchi qadam qo’shni davlatlarning ichki ishlariga
aralashish, ularni to’liq anarxiya va fuqarolik nizolari holatiga keltirish, anti-
anarxiyaning oldini olish edi inglizlar kurash olib boradi va bu mamlakatlarni
bo’ysundirishga yordam beradi, uchinchi qadam Eron, Turkiya, Arabistondagi
ochiq diktatura, umuman Fors ko‘rfazi mintaqasini mustamlaka mulkiga
aylantirish va yanada kengaytirish uchun tramplin bo’ldi. Turli muzokaralar
yordamida yordamida Malkolm 1801- yil 4 yanvarda Angliya-Eron siyosiy va

tijorat shartnomasini tuzishga muvaffaq bo’ldi, unga ko’ra Shoh afg’on
hukmdori tomonidan hujum qilingan taqdirda Afg’onistonga qo’shin yuborishga
va’da berdi u o’z hududiga da’volaridan voz kechguncha u bilan Shoh,
shuningdek, fransuzlar bilan muzokaralarni to’xtatishga, o’z vakillarini
mamlakatdan chiqarib yuborishga va kelajakda Eronga kirishiga yo’l
qo’ymaslikka va’da berdi 3
. Britaniya shohga Fransiya yoki Afg’oniston hujum
qilsa, unga harbiy texnika va materiallar yetkazib berishni o’z zimmasiga oldi.
Savdo sohasida ingliz va Hind savdogarlari ushbu shartnomaga binoan
Eronning barcha portlarida erkin joylashish, mato, temir va po’latdan yasalgan
buyumlarini olib kirish va bojxona to‘lovlarni to’lamasdan Eronga olib kirish
huquqini oldilar. Angliya-Eron ittifoqi e’lon qilinishi Britaniya uchun ham
foydali bo ldi. Ushbu Angliya-Eron shartnomasi ham Rossiyaga qarshiʻ
qaratilgan edi, chunki Eron barqaror Shimoliy chegaraga yeriga yemas edi.
Zakavkaziya uchun kurash Rossiya uchun ham, Eron uchun ham ustuvor vazifa
bo’lib qaldi 1801 yilda Gruziya ixtiyoriy ravishda Rossiya imperiyasiga
qo’shildi 1804 yilda boshlangan Rossiya-Eron urushi Eron va Buyuk Britaniya
o’rtasidagi munosabatlarni yomonlashtirdi, chunki Britaniya Eronga qurol va
qo’shinlar yetkazib berishda yordam bera olmadi, chunki Britaniya ham Rossiya
singan Napoleonga qarshi koalitsiyaning bir qismi edi. Bu Fransiyaning
Erondagi mavqeini mustahkamlashga olib keldi. 1807 yil 4 - mayda
Napoleonning Finkenshteyn yaqinidagi shtab-kvartirasida mudofaa va
hujumkor Eron-Fransiya shartnomasi imzoland i 4
. Ushbu shartnomaga ko’ra,
Shoh Britaniya bilan siyosiy va tijorat aloqalarini uzashni, unga qarshi urush
e’lon qilmishni, afg’onlamı ham bunga ko’ndinshni, fransuz qo’shinlarining
Eron orqali Hindistonga o’tishiga ruxsat berishni, ularni oziq-ovqat bilan
ta’minlashni va Eron portlarini ochishni o’z zimmasiga oldi Ikkala tomon ham
ulardan biri va Rossiya o’rtasida urush bo’lgan taqdirda birgalikda harakat
3
Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi // Toshkent- 2015.
4
Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi // Toshkent- 2015.

qilishga va’da berishdi. Napoleon Eron hududining daxlsizligini kafolatladı,
Rossiyani Gruziyani Eronga berishga undashga va’da berdi, Eron armiyasini
qurol-yarog‘ va texnika bilan ta’minlashga va fransuz harbiy instruktorlarini
yuborishga va’da berdi. Shunday qilib, Britaniya Eronda o’z mavqeini
yo’qotishni boshladi va shu bilan Eronda fransuz manfaatlarini amalga
oshirishga hissa qo’shdi. 90 pozitsiyasi uning Yevropa kuchilarning ushbu
mintaqada ta’sir va hukmronlik uchun kurashi kuchaydi. Shunday qilib, XVIII
asr oxiri-XIX asr boshlarida Eron hududlari G’arb davlatlarining xalqaro
siyosatıda alohida ahamiyat kasb etdi Eronning Hindiston, Markaziy Osiyo va
Kavkazga bo’lgan yondashuvları bo’yicha foydali geografik uchun keskin
siyosiy kurashidagi o’rmini belgilab berdi. Aynan shu davrda Angliya va
Fransiya Eronning siyosatiga faol aralasha boshladilar, uni yaqin Sharqda
kengayish uchun tramplinga aylantirish maqsadida. XVIII-XIX asrlarda G’arbiy
Yevropa kuchlarining Eron hududi uchun kurashi natijasi Angliyaning ushbu
hududlarda siyosiy va tijorat manfaatlarini amalga oshirgan 1801 yildagi
Angliya-Eron shartnomasi, shuningdek, Angliyaning Rossiyaga qarshi urushda
Eronni qo’llab-quvvatlashdan bosh tortishi natijasida yuzaga kelgan 1807
yildagi Eron-Fransiya mudofaa va hujum shartnomasi, bu Angliyaning keskin
yo’qolishiga hissa qo’shdi. Bu hududlardagi mavqei va Fransiyaning Erondagi
manfaatlarini amalga oshirishga intildi biroq Tilsit shartnomasi tuzilgandan
so’ng, Napaleon Eronga Rossiyaga qarshi urushda yordam berishdan bosh tortdi
va shu bilan yana Angliyaning ushbu hududlardagi ta’siriga ustuvor ahamiyat
berdi. Kavkaz har doim strategik muhim mintaqa bo’lib kelgan, u yerda jahon
kuchlari harbiy, siyosiy va iqtisodiy mavjud bo’lishga intilgan 19-asming
bininchi uchdan bir qismi nafaqat diplomatik darajada olib borilgan, balki
shiddatli harbiy qarama-qarshilikka olib kelgan bu kurashning muhim
bosqichlardan biri edi. XIX asr boshlarida Rossiyaning Kavkazdagi siyosati
asosan harbiy-strategik xarakterga ega bo’lib, Zakavkaziyada, Qora va Kaspiy
dengizlari hududlarida faoliyatini mustahkamladi va boshqa mamlakatlarda

uning iqtisodiy va siyosiy ta’sirini yanada kengaytirishga yordam berdi.
Rossiyaning asosiy maqsadlarıdan biri Gruziya, Armaniston va Ozarbayjon
hududlari hisobiga Janubiy chegarani kengaytirish edi 5
. 1800 yilda Kartli-
Kazetiya podshosi rus podshosidan o’z shohligini Rossiyaga qo’shishni so’radi
1801 yil 12 sentabrda Aleksandr II Sharqiy Gruziyaning Rossiyaga qo’shilishi
to’g’risidagi manifestnı imzoladi Gruziyaning Rossiyaga qo’shilishu progressiv
ahamiyatga ega edi, chunki bu uning halokatda xalos bo’lishni anglatardi.
Gruziyaning parchalanishi bartaraf etildi va shu bilan ishlab chiqaruvchi kuchlar
va madaniyatni rivojlantirish imkoniyatiga ega bo’ldi Shu bilan birga,
Gruziyaning Rossiyaga qo’shilishi u yerda mustamlakachilik rejimini
o’rnatishni anglatardi chorizm, bu Gruziya xalqining yelkasiga og’ir yuk qo’ydi.
Eron shohları va turk sultonları va pashalarining hukmronligidan Gruziya
Rossiyaga qo’shilgandan so’ng, aholining bir qismi va Zakavkaziya
xonliklarining hukmron doiralari orasida Rossiyaga jalb qilish kuchaydı. 1803
yil oxirida Gruziyanı boshqargan Knyaz Sitsianov xonga Rossiya fuqaroligiga
o’tishni taklif qildi, ammo shoh rad etilganligi haqida gapirdi. Shunga
qaramay, 1804 yil yanvar oyida rus qo’shinlari xon qarorgohi Ganju qal’asiga
bostirib kirishdi 1804 yil May oyida Eron shohi rus qo’shinlarini Gruziya, Ganja
va boshqa xonliklardan zudlik bilan olib chiqishi talab qildi. Bu 1813 yilgacha
davom etgan birinchi Rossiya-Eron urushining sababi edi. 1804 yıl iyul
o‘rtalarda Echmiadzin jangida Sitsianov qo’mondonligıdagı rus qo’shinlari
shohning merosxo’ri, Ozarbayjon hukmdori Abbas Mirza boshchiligidagı Eron
armiyasini mag’lub etishdi 6
.1805 yılda Shekla, Shirvan va Qorabog xonliklan
Rossiyaga yo’l olishdi va rus qo’shinlari ularning hududlarni egallab
olishdi.inglizlar Eron sayosahu keraldi yo’nalishiga yo’naltira boshladilar. Eron
ittifoqchilar niqobi ostida inglizlar fors ko rfazi mintaqasini bosib olishgaʻ
tayyorgarlikni boshladilar. Tehron sudi, Malkomning barcha sa’y-harakatlariga
5
Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. B.39-45
6
Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва. Университета, 2002. 767 с.

qaramay, orollarda Bintaniya bazasini yaratishga rozi bo’lmagani uchun,
inglizlar Eronga yordam berish niqobi ostida Xarg orolida o’zlarini
hukmronligini o’rnatish uchun hiyla-nayrangga borishdi ular tayyor
ekanliklarini bildirishdi. Qo’shma kuchlar uchun” Birlashgan kuchlar” ni
ajratish u yerda fransuzlar paydo bo’lgan taqdirda Fors ko’rfazidagi Eron bilan
harakatlar haqida kelishuv aslida bir bohona edi haqiqatda esa, bu vaqt ichida
Ko’rfaz hududiga inglizlaming o’zlaridan tashqari hech kim tahdid qilmagan.
Ushbu shartnomanı tahlil qilib, u asosiy maqsad Eron bozorim
monopollashtirishga egallashga intilgan degan xulosaga kelish mumkin
Inglizlarga fors ko’rfazining barcha muqtalarida joylashishga, soliq to’lamasdan
savdo qilishga, bojsiz sanoat tovarlari-mato, temir buyumlar va boshqalarni
import qilishga ruxsat berildi. Inglizlar faqat Eronga o’z shartlarini yuklamoqchi
bo’lgan navbatdagi shartnoma 1809 yilgi Eron bilan tuzilgan shartnoma bo’lib,
u Eronning boshqa Yevropa davlatlari bilan ilgan tuzgan barcha shartnomalar va
shartnomalarni bekor qildi va bunday xulosa bundan buyon inglizlar nazorati
ostiga olindi bundan tashqari, Hindistonda afg’on kompaniyasi bo’lgan
taqdirda, Shoh ularga orqa tomondan hujum qilishni o’z zimmasiga oldi (shu
bilan birga, inglizlar o‘zlarini Eron va afg’onlar o’rtasidagi urushda
qatnashishga majbur qilmadilar, faqat ushbu tomonlar o’rtasida tinchlik
bo’yicha muzokaralar paytida o’zlarini hakam sifatida ko’rsatdilar bundan
tashqari, Shoh o’z hududi orqali biron bir Yevropa qo’shiniga ruxsat
bermaslikka va’da berdi.Fors ko’rfazada Britaniya qo’shinlarining mavjudligi
haqidagi maqolalar 1801 yilgi shartnomaning tegishli moddalaridan keskin farq
qildi Agar ilgari ingliz qo’shinlarining bu yerga kelishi fransuzlaming paydo
bo’lishi bilan bog’liq bo’lsa, yendi inglizlarga ko’rfazga har qanday
ekspeditsiyalarni jihozlash erkinligi berildi va Malkolm kabi harbiy
ekspeditsiyalar ikkiyuzlamachilik bilan shartnomada shoh uchun ne’mat sifatida
berildi, bunday ekspeditsiyaning soni, maqsadlari va davomiylıgı inglizlarga o’z
xohishiga ko’ra qoldirıldı. Shoh 1808-yil May oyidan boshlab Xarqni qo’lga

kiritishga qaratilga ingliz dengiz otryadining “ixtiyorida” edi. Shuning uchun
Eronning zafligidan foydalanib, inglızlar ko’rfazning hududiy suvlarıga bo’lgan
suveren huquqlarını e’tiborsiz qoldirdilar va keyinchalik ular yanada
kengaytirish uchun qal’alar yaratgan joylarga bir oyoq bilan qadam qo’yishdi.
Angliya-Eron hamkorligining navbatdagi bosqichi 1812 yilgi Angliya-Eron
kelishuvi bo’lib, u Rossiyaga qarshi qaratilgan edi. Bu shartnoma mart oyida,
Napaleon Rossiyaga bostirib kirishidan atigi uch oy oldin imzolanga 7
. Bu
Britaniya mustamlakachilik manfaatlarining yangi yo’nalishini Kaspiy dengizi
havzasida aks ettirdi. Keyinchalik uning ba’zi moddalari 1814 yilgi yakuniy
shartnomaga asos bo’ldi. Agar 1800 va 1809 yillardagi shartnomalarga ko’ra,
ingliziar Eronni afg’onlar hujum qilgan taqdirda Hindistonda Britaniya
hukmronligini saqlab qolish va mustahkamlash uchun kurashishga majbur
qilgan bo’lsa, shuningdek, chet el qo’shinlarini o’z hududi orqali o’tkazmaslikka
majbur qilgan bo’lsa, unda 1812 yilgi shartnoma majburiyat yuklangan Agar
kimdir “Xuroson, Tatariston, Buxoro, Samarqand yoki boshqa yo’llar orqali
o’tishga harakat qilsa, Eron barcha holatlarda Britaniya manfaatlari uchun
urushga kirish uchun Shoh britaniyalıklar uchun nomaqbul bo’lgan yagona
Yevropalikning o’z hududiga kirishiga yo’l qo’ymaslikka va da berdi. 1812
yilgi shartnomaga ko’ra, inglizlar Eronning dengiz floti borligiga alohida e’tibor
berishdi Kaspiy Dengizi. Ingliz qiroli Eronni “ofitserlar, dengizchilar,
kemasozlar, duradgorlar va boshqalar bilan ta’minlashga tayyorligini bildirdi”
shunday qilib, Angliya Eronni nafaqat Rossiya bilan urushga undadi, balki
ekspansionistik maqsadlarini ham amalga oshirdi Shartnomaning IX moddasida
Britaniya hukumati Eronga “yordam berish” uchun fors ko’rfaziga harbiy
kuchlarni yuborishga tayyor ekanligi va Eron u bilan bog’liq xarajatlari to‘lash
shartligi aytilgan.
7
Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45

1.2. Qojarlar sulolasi davrida Eronning ijtimoiy siyosiy ahvoli.
Eron yangi davr boshlarida ham qashshoqroq edi va Usmonli imperiyasi kabi
Yevropa ta’siridan ko’proq ajratilgan edi. Ikkinchi jahon urushi boshlanganda
Britaniya va Rossiya Rizo Shoh nemislarga yordam berishidan qo’rqishdi. Ular
Eronni bosib oldilar va uni o’g’li Muhammad Rizoshoh foydasiga taxtdan voz
kechishga majbur qildilar. Muhammad Rizo Shoh kuchli hukmdor emas edi.
1953 yilda u mashhur va millatchi bosh vazir Muhammad Mosadig tomonidan
deyarli ag’darildi, ammo u Britaniya va Amerika yordami bilan taxtini saqlab
qoldi. Shundan so’ng u yanada baquvvat va mohir hukmdorga aylandi va
Qo’shma Shtatlar Eron bilan yaqin munosabatlarni rivojlantirdi va uni Sovet
Ittifoqiga qarshi strategik ittifoqchi sifatida ko’rdi. AQSh jadal modernizatsiyani
rag’batlantirdi va Birinchi jahon urushidan oldin boshlangan, ammo 1973 yildan
keyin keskin oshgan neft daromadlari ajoyib o’zgarishlarni amalga oshirishga
imkon berdi 8
. Eronda sanoat bazasi, murakkab infratuzilma va yirik xalq ta’limi
tizimi rivojlangan. Mamlakatni modernizatsiya qilishda shoh barcha
muxolifatga qo’pollik bilan yugurdi. Eron mutlaq monarxiyaga aylandi.
8
Агаев С. Л. Иран: рождение республики // -Москва.: Политиздат, 1984. B-336

Aksariyat raqiblar kuchsiz edilar yoki mamlakatning o’sib borayotgan boyligi
tufayli jiddiy qarshilik ko’rsatish uchun juda asir edilar, garchi inqilobiy er osti
o’z tarafdorlarini orttirgan bo’lsa-da. Biroq, ayrim din peshvolarining shoh
islohotlariga qarshi chiqishi xavfliroq bo’ldi. Eronda, islom olamining ko’pgina
boshqa qismlaridan farqli o’laroq, diniy yetakchilar mustaqil institutlar
tarmog’ining markazida bo’lib, ulardan katta xalq ta’siriga ega bo’lib,
moliyaviy manbalar olishgan. Shialik 19-asrda teologik va falsafiy
munozaralarning qizg’in davrini boshidan kechirdi va diniy yetakchilar siyosiy
ishlarda faol ishtirok etdilar”, 1978 yilda inqilob sodir bo’lib, shoh keyingi
yilning boshida mamlakatni tark etishga majbur bo’ldi. Inqilob rahbari diniy
rahnamo Oyatulloh Ruhulloh Humayniy bo’lib, uning rahbarligida Islom
Respublikasi tashkil etilgan .Inqilobdan keyin ko’plab davlatlar Eron keyingi
zo’ravon inqilob uchun namuna bo’lib qolishidan qo’rqishdi. 1980 yilda bu
qo’rquv Qo’shma Shtatlarning elchixonasini tortib olish va asirlarni garovga
olish orqali xo’rlanishi bilan kuchaydi. 1981 yilda Iroq Islom Respublikasini
ag’darish maqsadida Eronga bostirib kirdi. Urush sakkiz yillik qonli davom etdi
va Eronning ko’p resurslari va kapitalini kamaytirdi, ammo 20-asrning oxirida
Islom Respublikasi o’rnatildi va Eronda monarxiyaning uzoq tarixi tugadi.
Eronning ba zibir mashhur hukmdorlari bo’lgan va ular davrida mamlakat ichkiʼ
va tashqi siyosati bir qadar rivojlanadi. Og’a Muhammad Shoh harbiy yurish
paytida zaharlanib vafot etgach taxtga jiyani Fath Ali Shoh o’tiradi. Fath Ali
Shoh davrida Eron tashqi siyosatda bir qator muvaffaqiyatsizliklarga uchraydi.
Rossiya bilan bo’lib o’tgan ikki urushdagi mag’lubiyatdan so’ng 1828-yili
Turkmanchoy shartnomasi tuziladi. Shartnomaga ko’ra, qojarlar Rossiya
foydasiga Shimoliy Ozarbayjon(bugungi Ozarbayjon davlati), Gruziya va
Armanistondan voz kechadi. Fath Ali Shoh va uning vorisi Muhammad Shoh
Qojar davrida mamlakatda G’arb ta’siri kuchayib boradi. Muhammad Shohdan
so’ng taxtga o’tirgan Nasriddin Shoh qojarlar sulolasining eng dono va

iste’dodli hukmdori edi 9
. Uning hukmronlik yillarida mamlakatga G’arb ilm-
fani, texnologiya va ta’lim usullari kiritiladi hamda mamlakatni modernizatsiya
qilish boshlanadi. Nasriddin Shoh Qojar Eron mustaqilligini saqlab qolishda
Rossiya-Buyuk Britaniya qarshiligidan unumli foydalanadi. Nasriddin Shoh uch
ming yillik Eron tarixida eng uzoq hukmronlik qilgan uchinchi hukmdor ham
hisoblanadi.Nasriddin Shoh Qojar mutaassiblar tomonidan o’ldirilgach, taxtga
o’tirgan Muzaffariddin Shoh davrida Fors mamlakati ancha zaiflashadi. G’arb
davlatlaridan katta qarz olinadi va shohning o’zi bir necha bor ulkan
xarajatlarga olib kelgan Yevropa sayohatlarini uyushtiradi. Muzaffariddin Shoh
Qojardan so’ng taxtga o’tirgan Muhammad Ali Shoh qojar sulolasining
inqirozini boshlab beradi. Ikki yilgina hukmronlik qilgan shoh parlamentni
tarqatib yuborgach bundan norozi bo’lgan kuchlar tomonidan uning o ziʻ
mamlakatdan haydab yuboriladi. Aynan shu voqeadan so’ng qojarlar sulolasi
real hokimiyatni qo’ldan chiqaradi. Taxtga Muhammad Ali Shoning o’n bir
yoshli o’g’li Sulton Ahmad Shoh o’tqaziladi. Amalda esa hokimiyat baxtiyorlar
qabilasi yetakchilari qisman boshqarib turgan bo’ladi. Eron shimolidagi rus
qo’shinlari mamlakatni tark etadi. Biroq forslarning mustaqilligi uzoq davom
etmaydi. Mamlakat rus, ingliz, nemis va usmonli qo’shinlari o’rtasidagi jang
maydoniga aylanadi. Rossiyada hokimiyat bolsheviklar qo’liga o’tgach sovet
hukumati Erondagi imtiyozlaridan voz kechadi. Natijada Buyuk Britaniya
Forsdagi yagona katta kuch bo’lib qoladi. Biroq Eron parlamenti inglizlarning
noteng shartnomasini qabul qilishdan bosh tortadi. Shundan so’ng ichki
noroziliklar va xalqaro bosim sabab ingliz qo’shinlari ham Forsdan chiqib
ketadi. Lekin ketishdan oldin inglizlar, fors kazak qo’shini sarkardasi Rizo
Xonga yordam beradi. General inglizlar yordamida Eron shimolida alohida
davlat tuzishga intilgan G’ilon hukmdori kuchayib ketadi.1921-yili Rizo Xon va
siyosiy arbob Ziyovuddin Tabatayi birgalikda davlat to’ntarishi uyushtiradi
hamda bosh vazir Fathullaxon Akbar hukumati ag’dariladi. Keyingi ikki yil
9
Ahmad Kasravi. Qojarlar sulolasi tarixi // , Toshkent -2010.

mamlakatda Rizo Xonning kuchayib borish davri bo’ladi. Yana bir mashhur
tarixiy eron hukmdori Nosiriddinshoh bo’lib, 1831- yilda Tehronda tug ilganʻ 10
.
Eron shohi sifatida mamlakatni bir necha yil boshqargan bo’lib asli Qojarlar
sulolasidan bo’lib, Muhammadshoh Qojar va Malikjahon xonimning o g li.
ʻ ʻ
Uning davrida Bobiylar qo zg olonlari shafqatsizlik bilan bostirilgan.
ʻ ʻ
Nosiriddinshoh davrida Yevropa mamlakatlarining Erondagi siyosiy tazyiqi
kuchaygan. Nosiriddinshoh chet el (ingliz va rus) sarmoyadorlariga telegraf,
bank, yo l va boshqa konsessiyalarini bergan. 1892-yilda Angliyadan davlatni
ʻ
asoratga soladigan katta qarz olgan. Chet el tamaki konsessiyasiga qarshi
ko tarilgan harakatni jazolagani uchun maxfiy terroristik tashkilot vakili Mirzo
ʻ
Rizo Kirmoniy tomonidan o ldirilgan. Yana bir mashhur Eronlik hukmdor bor
ʻ
va u XVIII asrda Eronni boshqargan. U Nodirshohdir va u 1688-yil oktyabr
oyida tug ilgan.Yoshligida uni Nodirquli deb chaqirishgan. Otasi
ʻ
turkmanlarning afshor urug’iga mansub edi. Afshorlar sulolasi XVIII asr
o rtalarida Eronda hukmronlik qilgan sulola. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar
ʻ
sulolasining so nggi vakilini taxtdan ag darib, o zini Ozarbayjon va Eron shohi
ʻ ʻ ʻ
deb e lon qilgan harbiy sarkarda Nodirshoh asos solgan. Nodirquli 18 yoshida
ʼ
Xorazm o’zbeklari tomonidan onasi bilan birga qul qilib haydab ketilgandi.
Oradan ko p o’tmay qullikdan qochib Xurosonga qaytib keldi va o’sha yerlarda
ʻ
mahalliy hokimlar qo’shinida xizmat qila boshladi. Nodirquli ikki marta
qaroqchilar to’dasiga sardorlik qilgan. Nodirqulining nomi tez orada mahalliy
hukmdorlarga ma’lum bo’lib, uning xizmatidan foydalanishni ko’zlashdi.
Bobulbek huzurida xizmatda bo lgan Nodirquli uning qizini o’g’irlab uylanadi.
ʻ
Bu nikohdan Rizoquli tug’ildi. 1722-yili Isfahonni g’ilzoylar egallashgach,
Erondagi afg’onlar hukmronligi boshlandi. Nodirning harakatlaridan xabardor
bo lgan Kelatda yashovchi amakisi uni shaharda qaroqchilik bilan
ʻ
shug’ullanyotgan afg’onlarni quvishga chaqirdi. Nodirquli qisqa muddat ichida
shaharda tartib o’rnatdi. Keyin Mashhadga yurish qilib uni seyistonliklardan
10
Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва. Университета, 2002. 767 с.

tortib oldi. Nodirning nomi butun mamlakatga tarqaldi. Shundan so’ng amakisi
Nodirga qaroqchilikni tashlab bosqinchilarni mamlakatdan quvish kerakligini
tushuntirdi. U shunday degan: “Faqat shu yo’l bilangina qilmishlaringni shoh
oldida oqlashing mumkin, aks holda, ertami-kechmi seni sharmandali o’lim
kutadi”. Nodir 1726-yili 3 ming qo’shin bilan afg’onlarga qarshi kuch
to‘playotgan yosh shoh Tahmasp II ga qo’shilish uchun Mozandaronga bordi.
Nodirquli Eronning ba’zi hududlarini nazorat qilayotgan safaviy shohi
Tahmaspdan qilmishlari uchun kechirim so’radi va yengilmas deb tasavvur
qilingan afg’onlarni Erondan quvib chiqarishda yordam berishini aytdi. Shoh
uning uzrini qilib xizmatga oldi. Nodir Tahmaspni buyrug’i bilan Astrobodga
yurish qildi. Nodir qo’shini Farnobodda turkmanlarni yengib Astrobodni ishg’ol
qildi va ular to’plagan barcha xazinani qo’lga kiritdi 11
. Bunga minnatdorlik
ramzi sifatida Tahmasp II Nodirga sulton unvonini berdi. 1729-yili Nodirquli
qo’shini Damg’on yaqinida afg’onlarni tor-mor keltirdi va Afg’onistonga surib
tashladi. U o’z amakisi Kelat noibini o’ldirib afg’onlarning 7 yillik
hukmronligiga barham berdi. Tahmasp Nodirni kuchayib ketishidan xavfsirab
harbiy harakatlarni to’xtarishini buyurdi, biroq Nodir shoh saroyiga kelib
davlatda yuqori lavozimni talab qildi. Tahmasp II unga Xuroson, Mozandaron,
Seyiston va Kermon viloyatlarini topshirdi. Shuningdek, Xurosonda o’z
nomidan tanga zarb qilishiga ham ruxsat etdi. Nodirquli birozdan so’ng
qo’shinini Ozarbayjon va Iroqi Arabni egallab turgan turklarga qarshi boshladi.
Nodir Armonistonga g’olibona yurdi, lekin Tahmasp harbiy harakatlarga
aralashdi va Nodir egallagan barcha yerlarni boy berish bilan birga Eronni bir
qismini turklarga topshirishga majbur bo’ldi. Nodir ommada turklar bilan
tuzilgan sulhga nafrat uyg’ota oldi. Nodirquli 1732-yili Tahmaspni taxdan
ag’darib, o’rniga balog’atga yetmagan o’g’li Abbos III ni taxtga o’tkazdi va
o’zini shoh otalig’i deb e’lon qildi.Usmoniylarga qarshi kurash olib borayotgan
Nodir dastlab muvaffaqiyat qozonmadi, lekin 1733-yili yangi kuch to’plab
11
Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва. Университета, 2002. 767 с.

Kavkazda harakat boshladi. 1735-yilgi tinchlik sulhiga ko’ra Gruziya va
Armaniston o’tdi. 1736-yili Sigovushon (hozirgi Sobirobod) shahridagi
qurultoyda Nodir shohlikka saylandi, 1740-yili Abbos III ni otasi oldiga jo’natdi
va oradan ko p o’tmay Tahmasp bilan birga o’ldirtirib yubordi. Taxtga chiqqanʻ
Nodir sunniylikning hukmdor aqidaligini rasman e’lon qildi. Bu qo’shni sunniy
davlatlarni egallashda yordam berishiga ishonardi. Nodir 1737-yili
Afg’onistonga bostirib kirdi 12
. Bir yil davomida Qandahor va boshqa hududlarni
bo’ysundirdi, bir qancha afg’on qabilalari Nodirshoh qo’shinini asosini tashkil
etadigan bo’ldi. Qobulni qo’lga kiritgach Nodir Dehlidagi Boburiy hukmdor
Muhammadshohdan afg’on qochoqlarini qabul qilmaslikni so’radi. Taklif
inobatga olinmadi ga 1738-yili Nodir Hindistonga yurish boshladi. U yo’lida
uchragan barcha yerlarni istilo qilib, Dehli yaqinida Karnala nomli joyda
Boburiylarni asosiy qo’shinini yengdi. 1739-yili 8-mart kuni Nodirshoh Dehliga
kirdi, uch kundan so’ng shaharda qo’zg’olon ko’tarildi. Nodirshoh askarlariga
barcha aholini qirib tashlashni, shaharga esa o’t qo’yishni buyurdi. Qirg’in
tongda boshlanib kun yarmigacha davom etdi. Bir necha kundan so’ng
Nodirshohning o’g’li Muhammadshohning qizi o’rtasidagi nikoh dabdabali
o’tkazildi. 1739-yil may oyida Nodirshoh katta xazinani qo’lga kiritib Eronga
qaytdi. Hindistondagi g’alabadan so’ng Nodirshoh Eron aholisini 3 yillik
soliqlardan ozod qilgandi. 1740-yili Sind viloyatidagi isyonni tinchitib O’rta
Osiyoga yurish qildi. Buxoro xoni Abulfayzxon Amudaryogacha bo lgan
ʻ
hududni Nodirga topshirib, uning jiyaniga qizini berdi. Qattiq qarshilik
ko’rsatishiga qaramay, Xiva xoni Elbarsxon Nodirdan yengildi. 1740-yilning
qishida Nodir Dog’istonga yurish boshladi. U yerda qonli janglar boshlandi. Tez
orada Darband olindi, biroq Janubiy Dog’istonda Eron qo’shini kutilmagan
halokatli mag’lubiyatga uchradi. Qo’shin boshlig’i Ibrohim bilan birga o’n ikki
nafar zodagon, shuningdek, 32 ming kishilik lashkardan faqat 8 ming kishi tirik
12
Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003.

qoldi , 30 to’pning barchasi yo’qotildi 13
. 1741-yil yozida Nodir 100 ming
kishilik qo’shinni olib Dog’istonga yurish boshladi. Uning qo’shini yo’lida
uchragan barcha yerlarni g’orat qilardi. Dog’istonning Tabasaron mintaqasida
o’g’ir janglar kechdi. Tog’liklar taslim bo’lishni xayoliga ham keltirmasdi.
Sentabrda Aymakin darasida Lutf Ali boshliq Eron qo’shini tor-mir keltirildi.
Turchidagda 5 kun davom etgan jangda Nodir qo’shini qaqshatqich
mag’lubiyatga uchradi. Nodir orqaga chekina boshladi, Gundrival nomli joyda
eroniylar yana yengildi. 1741-yil kuzida Nodir Andalalda mag’lub bo’ldi, 20
mingga yaqin askari o’ldi. 1741-1743- yillardagi Janubiy Dog’istonga yurish
Eronga katta zarar keltirdi. 1745-yili Darband yaqinida Eron qo’shini tor-mor
etildi. Birozdan so’ng Darband xonligi Eron shohligidan mustaqil bo’lib oldi.
Nodir Dog’istonga qarshi yangi yurishga tayyorlana boshladi. 1743-yili Nodir
katta o’g’li Rizoqulidan shubhalanib uni ko’r qildi, 50 nafarga yaqin zodagonni
ham qatl ettirdi. Shundan so’ng to’xtovsiz qatag’onlar davri boshlandi va Nodir
tuzgan davlatning uzoqqa bormasligi oydinlashib qoldi. Usmoniylarga qarshi
urush Nodir uchun muvaffaqiyatli kechsa-da, mamlakat ichkarisida norozilik
kuchayib borardi. Shoh aholidan kechib yuborilgan 3 yillik soliqni undira
boshladi, shuningdek, ashaddiy shialarni ta’qib qilib qatl ettirishga kirishdi.
Nodir qo’shinidagi barcha forslarni qirib tashlashga qaror qildi, lekin o’ziga
suiqasd uyishtirilib, sarkardalaridan biri Solihbey tomonidan 1747-yili 9-may
kuni o’ldirildi. Yangi saylangan Shoh Ali Nodirni uning buyrug’i bilan
o’ldirilganini ma’lum qildi. Nodirshoh vafot etgach, u tuzgan imperiya
sarkardalari o’rtasida bo’lib olinadi. Eronda XVIII-XIX asrlarda barqaror
rivojlanish davrini boshdan kechiradi. Ayni shu davrga kelib, Eron tarixida
muhim o’zgarishlar bo’lib o’tadi.
13
Березин И. Н. Путешествие по Дагестану и Закавказью (Путешествие по Востоку) / И. Н.
Березин. Казань: Унив. Тип., 1849. 340 с. .

II BOB. QOJARLAR SULOLASI DAVRIDA ERONNING TASHQI
SIYOSIY VA IJTIMOIY AHVOLI.
2.1 Qojar sulolasi davrida Eronning chet davlat bilan aloqalari.
Eron geosiyosiy joylashuvi jihatdan juda ham muhim mintaqadadir shu sababli
ham bir qancha davlatlar o rtasida turli manfaatlar jihatdan talash nuqtagaʻ
aylangan yana bir narsani inobatga olish kerakki Eron o’z rivojlanishi
davomida bu ustunlikni saqlab qoldi. Eron keyingi davrlarda o’z taraqqiyoti
davomida bir qancha muhim islohotlarni amalga oshirgan holda o’zi davlatining
siyosiy pozitsiyasining yanada mustahkamlab oldi ayniqsa bu davrda juda ham
ko’plar davlatlar ayniqsa Angliya Fransiya va Rossiyaning bu hududga bo’lgan
o’sha siyosiy va iqtisodiy ta’siri juda ham kuchayotgan edi. Eronning ayniqsa

Buyuk Britaniya bilan aloqalari juda ham bir yaxshi rivojlangan edi chunki
Eron juda ham bir muhim mintaqada joylashgan bo’lib savdo-iqtisodiy jihatdan
boshqa buyuk imperialistik davlatlar uchun muhim rol o’ynagan. Uch yil
davomida shohga o’z shogirdidek munosabatda bo’lib, o’z irodasini unga
yuklagan Amir Kabir iste’foga chiqqaniga qariyb 20 yil o’tdi, qirq yoshida shoh
yana o’zi muhokama qilgan islohotlar g’oyalariga qaytadi. Otabek bilan.
Erondagi mashhur shohlardan biri bu Husayn Xon edi. U bolalik davridan
zehnli bo'lib, Eron siyosatida muhim o'rin egallagan. Husayn Xon an’anaviy
uyda ta’lim oldi: u Qur’on, fors adabiyoti, grammatika, arifmetika, xattotlikni
o’rgangan va 1848 yildan 1851 - yilgacha Fransiyada o’qigan. 1851 - yilda
Husayn Xon otasi T og'ax on tomonidan Bombeydagi Eron konsulligi boshlig’i
etib tayinlandi. 1852 - yilda Hindistondan qaytgach, u Tiflisda bosh konsul
bo’lib, bu yerda uning siyosiy qarashlarining shakllanishiga katta ta’sir
ko’rsatgan hamda taniqli siyosatchilar M.F.Oxundov va Mirzo Yusufxon bilan
tanishadi 14
. Togi Xon singari u ham Istanbulda Eron elchisi sifatida 10 yil
ishlagan holda Tanzimat islohotlari bilan shaxsan tanishish imkoniga ega bo’ldi.
Eron armiyasi rivoji uchun katta ishlarni amalga oshirgan Husayn Xon Moshir
od-D avla sadr-a’zam sifatida o’zining asosiy vazifasini ma’muriy islohotni
amalga oshirish da Darbar A’zamni yaratish, ya’ni Yevropa modelidagi vazirlar
mahkamasi bo’lib, uning faoliyati to’liq sadr-a zam tomonidan boshqarilgan va
nazorat qilingan. Shunga o’xshash tuzilmalar viloyat darajasida yaratilishi kerak
edi, bu Sadr A’zamning so’zlariga ko’ra, eng keskin muammolardan biri
nazoratning to’liq etishmasligi, ko’pincha mahalliy hokimiyatlarning
mustaqilligiga olib kelishi mumkin edi. Huquqiy tizimni isloh qilish, fuqarolik
qonunlari kodeksini yaratish, shariat sudlari ustidan nazoratni amalga oshirish
bularning barchasi Husayn Xonning islohot faoliyatining asosiy jihatlaridir.
Mirzo Malkomxon Qojarlar davrining atoqli Sadr A’zamlari Amir Kabir va
Husayn Xon kabi ta’sirchan va ahamiyatli shaxs edi. T og’ixon Amir Kabir
14
Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi // Toshkent- 2015.

davrasidan bo’lgan islom dinini qabul qilgan boy arman sudxo’rning o’g’li
Mal ikx on 10 yoshida Fransiyaga o’qishga yuboriladi. Parijda arman maktabini
tamomlagan, so’ngra uning taraqqiyotiga ergashgan Mirzo Ta g'ix onning
maslahati bilan huquq, falsafa, Yevropa siyosati asoslari va din ilmlarini
o’rganib, ta’limni tamomlagan. 1850 yil oxirida Eronga qaytib kelgan Mal ik xon
birinchi davlat tarjimonlaridan biri bo’ldi va Dar-ol-Fonun kashf etilgandan
so’ng Malikxon unda dars berdi va bir vaqtning o’zida Yevropadan kelgan
o’qituvchilar uchun tarjimon bo’lib xizmat qildi 15
. Shu bilan birga u ,
Angliyaning Erondagi vakili yordamida martaba orttirishga, yuqori davlat
lavozimiga erishishga harakat qiladi. Malik xon Xon, xuddi Amiri Kabir singari,
Fransiya va fransuz tilini mukammal biluvchisi sifatida tanilgan, Yevropa va
Amerikaning ko’p qismini kezgan. Sayohat davomida Malikxon Yevropa
siyosatining Sharq mamlakatlaridagi barcha yashirin buloqlari bilan bevosita
tanishadi. U saroyda katta mavqega ega bo’lib, nafaqat Nosir od-Dinshohning
shaxsiy tarjimoni, balki uning yaqin sheriklaridan biriga ham aylanadi. Tabriz
qo’zg’oloni tarqoq bo’lsa-da, shohga qarshi harakat to’xtamadi. 1909 yilda
Tehronda Muhammad Alishah taxtdan tushirildi. Buning o’rniga uning kichik
o’g’li Ahmad shoh deb e’lon qilindi . Konstitutsiya tiklandi. Mamlakat
iqtisodiyotini yaxshilash uchun hukumat xorijiy davlatlardan qarz olishga
majbur bo’ldi. Masalan, Angliyadan 1 million 250 ming funt sterling miqdorida
kredit olindi. Rossiya va Angliya yordami bilan ichki aksilinqilobiy kuchlar
inqilobiy Majlisga qarshi hujumga o’tdi. 1911 yilda rus qo’shinlari
aksilinqilobiy davlat to’ntarishida qatnashdilar. Shunday qilib, Eron inqilobi
bostirildi. 20-asrning boshida Eron ikki tomonlama kurashga kirishdi. Bir
tomondan eronliklar mustamlakachilik tazyiqlari kuchayib borayotgan bir
sharoitda o’z milliy mustaqilligini saqlab qolish uchun kurash olib bordilar.
Eronning geosiyosiy ahamiyati uni Rossiya va Buyuk Britaniya o’rtasidagi
mustamlakachi “Buyuk o’yin” ning markaziy markaziga aylantirdi. Oxir-oqibat,
15
Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45

1907 yil avgustida ikki buyuk davlat Eronni ta’sir doiralariga ajratishga qaror
qilishdi; bitim Eronning shimolida Rossiya va janubda Britaniya ustunligini
muhrlab qo’ydi. Ayni paytda Eron chegaralarida kurash olib borildi, chunki
mamlakatda Konstitutsiyaviy inqilob (1905-11) sodir bo’ldi. Shakar narxlari
bo’yicha bahs nihoyat o’sha inqilobning birinchi ommaviy noroziliklarini
keltirib chiqardi. 1905 yilda Tehron gubernatori ba’zi shakar savdogarlarini
narxlarni pasaytirishdan bosh tortgani uchun jazolashni buyurdi. Bir guruh
savdogarlar, savdogarlar va mullalar 1906 yil yanvariga kelib Muzaffariddin
Shoh ularning talablariga rozi bo’ldi, jumladan “adalatxona” (adolat uyi)
tashkil et ildi 16
. O’zining va’dalariga qaramay, shoh o’z va’dalarini bajarmadi, bu
esa norozilik va tartibsizliklarga olib keldi. Nihoyat, bir guruh ulamolar va
ularning shogirdlari o’rtasida to’qnashuv yuz berdi, unda bir talaba halok bo’ldi.
Bu shiddatli to’qnashuv yana bir bastga olib keldi. Bu safar 12 dan 14 000
gacha namoyishchilar Britaniya legatsiyasiga yig’ilib, majlis yoki parlament
tuzishni talab qilishdi. Shoh nihoyat tavba qildi va 1906 yil avgustda Eronda
milliy majlis tuzish to’g’risida farmon chiqardi. Birinchi majlis 1906 yil
oktabrda chaqirilib, konstitutsiya yozish vazifasini qo’ydi. Bemor
Muzaffariddin Shoh o’limidan bir necha kun oldin, 1906 yil dekabr oyida ular
ishlab chiqqan hujjatni qonunga kiritdi. 1907 yil oktyabr oyida yangi qirol
Qo’shimcha asosiy qonunni imzoladi. Ikki hujjat birgalikda Eron
Konstitutsiyasining asosini tashkil etdi. Konstitutsiyaviy inqilobning borishi bir
necha yillar davomida tosh bo’lib qolaveradi. Inqilobchilar o’rtasidagi ichki
kelishmovchiliklar, Qojar shohlarining hokimiyatni milliy majlisga topshirishni
istamasligi va boshqaruvning asosiy jihatlari ustidan nazoratni saqlab qolishdagi
mustamlaka manfaatlari Eronning demokratlashtirishning birinchi tajribasiga
jiddiy to’sqinlik qildi. 1911 yil kuziga kelib, ishlar boshiga yetdi va Rossiya
Angliyaning ko’magi bilan majlisga Eron mustaqilligini amalda bekor qiladigan
ultimatum qo’ydi. Majlis rad etdi va rus qo’shinlari Shimoliy Eronga kirdi; ular
16
Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45

yetakchi konstitutsiyachilarning bir qismini shafqatsizlarcha o’ldirishdi. Boshqa
ziyolilar va faollar Erondan qochib ketishdi. Rus askarlari majlisga bostirib
kirdilar. Eronni xorijdan bosib olish tahdidi ostida ikkinchi majlis tarqatib
yuborildi. 1 Eron 20-asrdagi birinchi inqilobdan chiqqanida parlament va
konstitutsiya saqlanib qolgan bo’lsa-da, konstitutsiyaviylik ruhiga jiddiy zarba
berildi. Eronda 1905-1911 yillardagi inqilob katta ijtimoiy voqea, feodal-
monarxiya tuzumidan konstitutsiyaviy monarxiyaga o’tish bosqichiga aylandi.
Birinchi jahon urushi arafasida Eronning boshqa davlatlarga qaramligi
kuchaydi. 1912 yilda Eron Rossiya va Angliyaning ta’sir zonalari to’g’risidagi
1907 yilgi konventsiyani tan olishga majbur bo’ldi. Rossiyadan 14 million rubl
kredit olindi. Eron iqtisodiy va siyosiy sohalarda yirik davlatlarga qaram bo’lib
qoldi. 1906 yildagi asosan tinch Konstitutsiyaviy inqilob Eron shohini Eronni
qonun chiqaruvchi vakolatlar parlament yoki parlamentga berilgan
konstitutsiyaviy monarxiya deb e’lon qilishga majbur qildi. Biroq, shohlar
konstitutsiyaviy va’dalarini bajarmadilar va rus va ingliz bosqinlari tobora
xavfli bo’lib qoldi. 1924 yilda Rizoxon ismli harbiy qo’mondon mamlakat
ustidan nazoratni qo’lga kiritdi va qojarlarni taxtdan ag’dardi. U Rizoshohga
aylandi va Pahlaviy familiyasini oldi. Rizo Shoh Turkiyada Otaturk dasturi
asosida tubdan modernizatsiya dasturini amalga oshirdi 17
. Ammo u sekinroq
taraqqiyotga erishdi, chunki Eron qashshoqroq edi va Usmonli imperiyasi kabi
Yevropa ta’siridan ko’proq ajratilgan edi. Ikkinchi jahon urushi boshlanganda
Britaniya va Rossiya Rizo Shoh nemislarga yordam berishidan qo’rqishdi. Ular
Eronni bosib oldilar va uni o’g’li Muhammad Rizoshoh foydasiga taxtdan voz
kechishga majbur qildilar. Muhammad Rizo Shoh kuchli hukmdor emas edi.
1953 yilda u mashhur va millatchi bosh vazir Muhammad Mosadig tomonidan
deyarli ag’darildi, ammo u Britaniya va Amerika yordami bilan taxtini saqlab
qoldi. Shundan so’ng u yanada baquvvat va mohir hukmdorga aylandi va
17
Иран: экономика, история, историография, литература / Сборник статей. Москва.: Наука,
1976.

Qo’shma Shtatlar Eron bilan yaqin munosabatlarni rivojlantirdi va uni Sovet
Ittifoqiga qarshi strategik ittifoqchi sifatida ko’rdi. AQSh jadal modernizatsiyani
rag’batlantirdi va Birinchi jahon urushidan oldin. Boshlangan, ammo 1973
yildan keyin keskin oshgan neft daromadlari ajoyib o’zgarishlarni amalga
oshirishga imkon berdi. Eronda sanoat bazasi, murakkab infratuzilma va yirik
xalq ta’limi tizimi rivojlangan. Mamlakatni modernizatsiya qilishda shoh barcha
muxolifatga qo’pollik bilan yugurdi. Eron mutlaq monarxiyaga aylandi.
Aksariyat raqiblar kuchsiz edilar yoki mamlakatning o’sib borayotgan boyligi
tufayli jiddiy qarshilik ko’rsatish uchun juda asir edilar, garchi inqilobiy er osti
o’z tarafdorlarini orttirgan bo’lsa-da. Biroq, ayrim din peshvolarining shoh
islohotlariga qarshi chiqishi xavfliroq bo’ldi. Eronda, islom olamining ko’pgina
boshqa qismlaridan farqli o’laroq, diniy yetakchilar mustaqil institutlar
tarmog’ining markazida bo’lib, ulardan katta xalq ta’siriga ega edilar. Yana
shuni ham aytib o’tish kerakki yuqorida sanab o’tilgan ichki omillar Eronnning
boshqa davlatlar bilan aloqalariga katta ta’sir qildi.
2.2. 1905-1911-yillardagi inqilobning mamlakat rivojiga ta siri hamdaʼ
Eronning Birinchi jahon urushi va undan keyingi davrlardagi holati.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Eron dunyo sarmoyador davlatlarining
yarimmustamlakasiga aylandi. Shoh tuzumi va mustamlakachilik zulmi xalq
ahvolini yanada og‘irlashtirdi. Mamlakatda noroziliklar kuchaydi. Erondagi

mustabid hokimiyat yirik yer egalari, viloyat hokimlari hamda urug‘larning
xonlariga tayanar edi. Eronda sanoatning burjualashuvi sust kechdi. Yer
dehqonlarni ekspluatatsiya qilib kelayotgan mulkdorlar qo‘lida edi. Shaharlarda
yashovchi hunarmandlar va mayda savdogarlar kabi dehqonlar ham sudxo‘rlar
tomonidan qarzga botirilgandi. Eron yirik yer egalari, savdogarlari va
sudxo‘rlari shoh hokimiyatini cheklab qo‘yishni, o‘z mulklarining daxlsiz
bo‘lishini, gubernatorlar va xonlar o‘zboshimchaligiga barham berishni, Eronlik
sarmoyadorlarning huquqlarini chet ellik kapital egalari bilan teng qilib
qo‘yilishini talab qildilar. Eronga kapital chiqarish bo‘yicha Buyuk Britaniya
birinchi o‘rinda edi. Uning mamlakatdagi ta’siri ayniqsa juda yuqori edi. 1872-
yilga kelib esa Eron neft konlaridan foydalanish, tosh va temiryo‘l qurish
konsessiyalari olindi. Muhim ba’zibir manbalarda ko rsatilishicha, 1889-yiliʻ
ingliz monopolisti Reyter Eronda „Shahanshohbank“ ochishga erishdi.
Shartnomaga ko‘ra, bank qog‘oz pullar chiqarish va mamlakat yerosti
boyliklaridan erkin foydalanish huquqini oldi 18
. Birinchi jahon urushi arafasida
rushi arafasida Eron Buyuk Britaniyadan 9,6 million funt sterling qarz bo‘lib
qoldi. Eronni qaram qilishda Rossiya ham ishtirok etdi. Birinchi jahon urushi
arafasida Eronning Rossiyadan qarzi 164 million rublni tashkil etdi. Eronning
iqtisodiy qaramligi siyosiy qaramlikni ham kuchaytirdi. Ayniqsa, ruslarning
shoh saroyiga ta’siri kuchli edi. Inglizlar esa boshqa yo‘ldan bordilar. Ular Fors
viloyatidagi Baxtiyorlar qabilalarini, Huziston xonlarini markazga, shoh
hukmronligiga qarshi gijgijlab turdilar.Ichki ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy
va siyosiy siquvlar Eronda 1905-yili inqilobiy harakat boshlanishiga sabab
bo‘ldi. Shu bilan birga yana bir qancha sabablar bor edi. Xususan iqtisodiy
inqiroz Qojar sulolasi zaifligi, korrupsiya va chet el (ayniqsa Rossiya va
Britaniya) ta sirining kuchayishi. Siyosiy bosim ya’ni mutlaq monarxiya, o sha
ʼ ʻ
paytdagi shoh Mozaffariddin va elita tomonidan xalq huquqlarini buzishi ham
bunga sabab boladi. Jamiyatning noroziligi, ruhoniylar, ziyolilar, savdogarlar va
18
Агаев С. Л. Иран: рождение республики // -Москва.: Политиздат, 1984.

oddiy xalq hokimiyat o zgarishlarini talab qilishi. Tashqi ta sir ham ma lumʻ ʼ ʼ
manoda ta’sir etadi. Xususan, Rossiyadagi 1905-yil inqilobi va Usmonlida
“Yosh turklar” harakatining g oyalari Eron ziyolilariga ta sir ko rsatdi. Shu
ʻ ʼ ʻ
bilan birga aholi butun mamlakat sanoat tarmoqlariga xo‘jayinlik qiluvchi Rus-
ingliz sarmoyadorlarini mamlakat hududidan chiqarib yuborishni talab qildi.
Mamlakatda umumiy ish tashlash yuz berdi. Shoh hukumati ish
tashlovchilardan shafqatsiz o‘ch olishga kirishdi. Bunga javoban xalq harakati
boshlanib ketdi. Shu bilan 1905—1907-yillardagi Eron inqilobining birinchi
bosqichi tugadi. 1907—1911-yillar Eron inqilobining ikkinchi davri deyiladi 19
.
Harakat endi, asosan, mustamlakachilarga qarshi qaratildi. Shahar kambag‘al
qatlamlari ham o‘z talablari bilan chiqishdi. Ayniqsa, mujohidlar tashkiloti katta
ta’sirga ega bo‘ldi. Ular yashirin saylov huquqi, jamiyatlar tuzish, shaxs
erkinligi, shoh yerlarini musodara qilish, ish vaqtini 8 soat qilib cheklash, bepul
va majburiy ta’lim joriy qilish kabi talablar bilan chiqdilar. Demokratik harakat
ta’siri ostida shoh zamindor zodagonlarning nafaqasini qisqartirdi. Feodal
zamonga xos bo‘lgan unvonlarni bekor qildi. Poraxo‘rlik tamagirlikka qarshi
kurash to‘g‘risida qonun e’lon qildi. Shoh Eron konstitutsiyasining eng muhim
demokratik mazmundagi moddalarini tasdiqlab imzo chekishga rozi bo‘ldi.
Qonun oldida hamma teng, shaxs va mulk daxlsizligi, jamiyatlar tuzish,
majlislar o‘tkazish, dunyoviy sud (shariat Sudi bilan bir qatorda), qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi davlat organlarini ajratish kabi moddalar muhim
ahamiyatga ega edi. Ayni paytda, shohga katta huquqlar ham berildi.
Chunonchi, Shoh javobgarlikdan ozod shaxs, Bosh qo‘mondon sifatida urush
e’lon qilish, sulh tuzish, vazirlarni tayinlash va bo‘shatish kabi huquqlarga ega
edi. Shohning konstitutsiya va qonunlarga sodiqlik haqida qasamyod qilishi
qoida qilib qo‘yildi. Qabul qilinayotgan qonunlarning shariatga muvofiqligi
ustidan nazorat qilish uchun besh ulug‘ ulamo tayinlanadigan bo‘ldi. 1909-yilda
Tehronda Muhammad Alishoh taxtdan tushirildi. O‘rniga o‘g‘li Ahmad shoh
19
Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003.

deb e’lon qilindi. Konstitutsiya tiklandi. Hukumat mamlakat iqtisodini o‘nglash
maqsadida chet eldan, chunonchi, Buyuk Britaniyadan 1 million 250 ming Funt
sterling qarz oldi. Ichki aksilinqilobchi kuchlar Rossiya va Buyuk Britaniya
yordamida inqilobchilarga qarshi hujumga tayyorgarlik ko‘rdilar. Nihoyat,
Rossiya qo‘shini 1911-yilda aksilinqilobiy davlat to‘ntarishi o‘tkazilishida
qatnashdi. Shu tariqa Eron inqilobi bostirildi. Erondagi 1905—1911-yillar
inqilobi katta ijtimoiy hodisaga sabab bo ldi ya’ni konstitutsiyaviyʻ
monarxiyaga o‘tish bosqichi bo‘ldi. Birinchi jahon urushi arafasida Eronning
xorijga tobeligi yanada kuchaydi. 1912-yilda 1907-yilgi Rossiya-Buyuk
Britaniyaning ta’sir doiralari haqidagi bitimini tan olishga majbur etildi.
Rossiyadan 14 million rubl qarz olindi va Eron iqtisodiy, siyosiy jihatdan buyuk
davlatlarga qaram bo‘lib qoldi. Birinchi jahon urushlari davrida Rossiya Eron
hududida faol pozitsiyalariga ega boldi. Rossiya Eronning shimoliy
provinsiyalariga qo’shin kiritgandi. Shu bilan birga bu davrga kelib Yaqin
Sharqda Germaniyaning ham harakatlari kuchayib boradi. U Bag’dod
temiryo lini quradi, Turk armiyasini qayta tashkil qilib o’ziga bo’ysundiradi.
ʻ
Shu bilan birga Germaniya Eronda o’z agentlari orqali liberallarni va yoshlarni
o’z tomoniga og’dirishga harakat qiladi. Birinchi jahon urushida Eron o‘z
neytralitetini e’lon qilib, Birinchi jahon urushi janglarida bevosita qatnashmadi.
Ammo uning hududi ikkala koalitsiya kuchlari tomonidan o‘zaro siyosiy kurash
maydoniga aylantirildi. Germaniya tarafdori bo‘lgan bir qism majlis
deputatlari Qum shahriga borib, u yerda Qum qo‘mitasi deb ataluvchi
tashkilotni tuzdilar 20
. Bu hukumat keyin german-turk qo‘shinlari tomonidan
egallab olingan Kirmonshoh shahriga ko‘chib o‘tdi. Bunday sharoitda rus va
ingliz qo‘shinlari Eron Ozarbayjonida, Xuziston, Fors, Kirmonshoh va
Hamadonda german-turk qo‘shinlariga qarshi janglar olib borishi lozim edi.
1915 yili turk qo‘shinlari Eronning Turkiya bilan chegaradosh bir qator
20
Martin, Vanessa. The Qajar Pact: Bargaining, Protest and the State in Nineteenth-Century
Persia// Tauris, 2005).

viloyatlarini egalladi, ammo bu frontda kuchlarning umumiy nisbati ruslar va
inglizlar foydasiga hal bo‘ldi. Rossiya urushdan chiqqanidan so‘ng va
Germaniya hamda Usmoniylar imperiyasining tor-mor qilinishi bilan Eron
hududi to‘liq ingliz qo‘shinlari tomonidan okkupatsiya qilindi. Urush
boshlanishida Eron hududidan turk qo‘shinlariga qarshi platsdarm sifatida
foydalangan Buyuk Britaniya 1918 yil boshidan Sovet Rossiyasiga qarshi
harbiy intervensiyada foydalanish va ko‘tarilib kelayotgan aksilmustamlaka
harakatini bostirish maqsadida Eron hududini bosib oldi. Urush oxirida
mamlakat vayron qilingan, iqtisodiyoti izdan chiqqan edi. Majlis tarqatib
yuborilib, hukumat tez-tez almashib turardi. 1918 yil avgustda tuzilgan
inglizparast hukumat boshlig‘i Vog‘us-ud-Davla konstitutsiyani buzib,
majlisning ruxsatisiz 1919 yil 9 avgustda «Forsni taraqqiy ettirishga yordam
ko‘rsatish uchun Britaniya yordami to‘g‘risida kelishuv» deb nomlangan
hujjatni imzoladi 21
. Bu kelishuv Eron armiyasini, moliya, yo‘l qurilishi, tashqi
savdo va mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining boshqa sohalarini ingliz
maslahatchilari va instruktorlari qo‘liga berdi. Amalda bu Eronning Angliyaning
ta’siri kuchayib borayotganidan dalolat beradi. Angliya okkupatsiyasi va
imzolangan kelishuv ommaiviy norozilikni keltirib chiqardi. 1920 yil 7 aprelda
Tabrizda reaksion shoh hukumat va inglizlar ta’siriga qarshi ko‘zg‘olon
boshlandi. Ko‘zg‘olonda Ozarbayjon demokratlari yetakchisi shayx Muhammad
Xiyoboniy boshchilik qildi. Ko‘zg‘olonchilar 1919 yilgi ingliz-eron kelishuvini
bekor qilishni, demokratik islohot o‘tkazishni va Ozarbayjonga avtonomiya
berishni talab qildi. Ko‘zg‘olon 1920 yil avgustgacha davom etib, shoh va ingliz
qo‘shinlari tomonidan bostirildi. 1920 yil Eronning boshqa bir shimoliy viloyati
– Gilonda milliy-ozodlik harakati boshlandi. Ko‘zg‘olonchilar 1920 yil 5 iyunda
Gilon respublikasini e’lon qildi va Eron kommunistik partiyasi tuzilib, uning
a’zolari Gilon muvakkqt inqilobiy hukumat tarkibiga kirdi. Kompartiyada so‘l
kayfiyatdagilar ko‘pchilik bo‘lib, ular Gilon Sovet respublikasi tuzilganligini
21
Kazemzadeh, Firuz. Russia and Britain in Persia 1864–1914 // Yale University Press, 1968.

e’lon qildi va Rossiyadagi oktabr voqealariini Sharq zaminiga ko‘chirmoqchi
bo‘ldi. Boy dehqonlar yerlarini konfiskatsiya qilish, dinga qarshi tashviqot,
bozorlarning yopilishi faqat savdogarlarni va liberal yer egalarini emas, keng
xalq ommasini ham kommunistlarga qarshi qo‘ydi. Bu inqilobiy voqealar
davomida Buyuk Britaniya o‘z pozitsiyasini o‘zgartirdi va Eronni parchalamoq,
uning shimoliy viloyatlarini Britaniya mustamlakasiga aylantirishni boshladi.
Bu maqsadga erishish uchun inglizlar markaziy hukumatga qarshi har qanday
ayirmachilik harakatlarini, jumladan, Eron shimolidagi inqilobni ham qo‘llab-
quvvatladi. Natijada, “Gilon voqealar”i fojiali yakunlandi. 1922 yil boshida
Eron hukumat qo‘shinlari Xuroson, G‘ilon, Tabriz va boshqa viloyatlardagi
inqilobiy chiqishlarni tor-mor qildi. Mag‘lubiyatning asosiy sababi
viloyatlardagi inqilobiy harakatlar o‘rtasida aloqa va yagona markazning
yo‘qligida bo‘ldi.1921 yil 21 fevraldagi davlat to‘ntarishi. Inqilobiy va milliy-
ozodlik harakatining bostirilishiga qaramasdan, mamlakatda ayirmachilikka
qarshi samarali kurasha olmagan va inglizlardan davlat mustaqilligini ta’minlay
olmagan Qojarlar sulolasining obro‘si tushib ketti. 1921 yil 21 fevralda (davlat
to‘ntarishi musulmon taqvimi bo‘yicha 1299 yil xut oyining 3 kunida yuz
bergani uchun 3 kun to‘ntarishi nomini oldi) Tehronda davlat to‘ntarishi yuz
berdi. Fitna inglizlar bilan aloqada bo‘lgan Sayid Ziyoiddin Tabataboiy
tomonidan tashkil qilindi va Rizoqon boshchiligidagi qozoklar brigadasi
tomonidan amalga oshirildi 22
. Poytaxt amalda jangsiz egallandi, hukumat
ag‘darildi, nomaqbul kishilar qamoqqa olindi, Ziyo-iddin boshchiligida yangi
hukumat tashkil qilinib, Rizoqon harbiy vazir lavozimini egalladi. Yangi
hukumat “zodagonlarga qarshi kurash” deklaratsiyasini e’lon qildi.
Deklaratsiyada ishchilarning ahvolini yaxshilashga intilish, mustaqil tashqi
siyosat yuritish aytildi va 1919 yilgi ingliz Eron shartnomasi bekor qilindi.
Ziyo-iddin hukumat esa keyin 1921 yil mayda uning o‘rniga kelgan Ahmad
Qavom (Qavom-us-Saltana) hukumati inglizlar hukmronligiga qarshi qaratilgan
22
Kazemzadeh, Firuz. Russia and Britain in Persia 1864–1914 // Yale University Press,

bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Inglizlar tomonidan tashkil qilingan janubiy
fors qo‘shinlari korpusi tarqatildi, ingliz harbiy instruktorlari va moliyaviy
maslahatchilari mamlakatdan chiqarib yuborildi, 1921 yil bahorida ingliz
okkupatsion qo‘shinlari ham Erondan olib chiqib ketildi. Shu tariqa Angliya
Birinchi jahon urushidan keyin Eronda erishgan mavqeanidan qo‘lidan boy
berdi. Bu davrga kelib Angliya o‘zining Erondagi siyosatini o‘zgartirdi.
Rossiyaga qarshi intervensiya muvaffaqiyatsiz yakunlandi, endi Hindistonni
Rossiya ta’siridan asrash uchun Eronni bufer zonaga aylantirish muhim
edi.Yaqin va O rta Sharqqa ta sir o tkazish usullarini endi o zlashtiryotganʻ ʼ ʻ ʻ
AQSH vujudga kelgan holatdan zudlik bilan foydalanib qoldi. 1922 yili A.
Milspo boshchiligida amerikalik moliya maslahatchilari Eron hukumatining
taklifiga binoan Tehronga keldi. A. Milspo davlatning moliyasi, daromadlari,
soliqlar yig ish, davlat byudjetini shakllantirish, g aznachilik ustidan to liq
ʻ ʻ ʻ
nazoratni o z quliga oldi. Sovet Rossiyasi Sharq mamlakatlariga nisbatan
ʻ
o zgacha siyosat olib bordi. 1917 yildayoq “Rossiya va Sharq mehnatkash
ʻ
musulmonlariga” murojaat qilgan sovet davlati chor va muvaqqat hukumatining
Eronga nisbatan siyosatini tanqid qildi, 1907 yilgi ingliz-rus shartnomasini
bekor qildi va bu shartnoma tufayli olingan barcha imtiyozlardan voz kechdi.
Shundan so ng Eron hukumati RSFSR bilan diplomatik munosabatlarni tiklab,
ʻ
yangi shartnomalar imzoladi. Shunday shartnoma 1921 yil 26 fevralda
Moskvada imzolandi 23
. Sovet hukumati Erondagi hududiy yaxlitlik va
daxlsizligiga rahna soluvchi har qanday harakatdan o zini tiyish majburiyatini
ʻ
oldi. Chor Rossiyasining Eron hududidagi barcha boyliklarini beminnat eron
xalqiga berdi va Erondagi barcha qarzlaridan voz kechdi. Shartnomaning 6-
bandiga binoan agar Eron hududi “Sovet Rossiyasiga qarshi harbiy harakatlar
uchun bazaga aylansa” va agar Eron hukumatining “o zi havfni bartaraf qilish
ʻ
imkoniyatiga ega bo lmasa”, Rossiya hukumati zudlik bilan Eron hududiga o z
ʻ ʻ
23
Абрамов А. Е. Русские концессии в Прикаспийском Иране в конце XIX века: к проблеме
путей и методов проникновения российского капитала в Иран // Сборник научных трудов.
Владимир: ВГПУ, 2002. С. 164-170.

qo shinlarini kiritish majburiyatini oldi. Uch tomonlama tuzatish tarixchilarʻ
tomonidan bir xil baholanmagan. Uni ko pchilik yangi sharoitda o z ta sirini
ʻ ʻ ʼ
saqlab qolishga intilayotgan inglizlar tomonidan tayyorlangan tuzatish deb
hisoblaydi. Ammo bir narsa aniq – tuzatish mamlakatda kuchli hokimiyatning
o rnatilishiga, xalqaro miqyosda Eron o z milliy manfaatlarini muntazam
ʻ ʻ
himoya qilishiga olib keldi. Harbiy vazir bo lib turgan Rizoxon 1923 yil bosh
ʻ
vazir lavozimini egalladi. 1925 yil 31 oktabrda Eron Majlisi Qojarlar sulolasini
taxtdan mahrum qildi va hokimiyatni vaqtincha Rizoxonga topshirdi. Rizoxon
tomonidan chaqirilgan Muassisa Majlisi 1925 yil 12 dekabr kuni uni yangi,
Pahlaviylar sulolasining shohi deb e lon qildi. Shoh Rizo Pahlaviy markaziy
ʼ
hokimiyatni mustahkamlab, turli ko rinishdagi ayirmachilar, millatchilar va
ʻ
feodal avtoritetlarni, qabila boshliqlarini qat iy jazoladi, kuchmanchilarni
ʼ
majburan o troqlashtirdi. 1936 yildan Eronda yangi ma muriy-hududiy bo linish
ʻ ʼ ʻ
joriy qilindi – mamlakat 10 viloyatga bo linib, gubernatorlar mahalliy obro li
ʻ ʻ
kishilardan tayinlanadigan bo ldi
ʻ 24
. Rizoshoh mahalliy sharoitdan kelib chiqib,
faqat kuchga tayanishing lozimligini yaxshi tushunardi. 1926 yili mamlakatda
umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi. Qo shinlar soni 150 ming kishigacha
ʻ
oshirildi, qo shinning yangi turlari: aviatsiya va tank qismlari paydo bo ldi.
ʻ ʻ
Zobitlikka ijtimoiy kelib chiqishiga qarab emas, qobiliyati va xizmatlariga qarab
olinadigan bo ldi. Rizoshoh davrida davlat byudjetining 1/3 qismi armiyaga
ʻ
sarflanadi. Mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy ahvol ham o’zgarib boradi. Astа-sekin
ruhoniylarga nisbatan ham munosabat ham o zgaradi, shariat sudlarining
ʻ
huquqlari qisqartirildi, Yevropa namunasida fuqarolik, jinoyat va tijorat
kodekslari qabul qilindi. M. Kamoldan o rnak olib shoh Eronda 1928 yildan
ʻ
Yevropa libosi joriy qilindi, feodal unvon va murojaat shakllari bekor qilindi,
nasab joriy qilindi. 1935 yildan mamlakatining nomi o zgartirildi: ilgari “Fors”
ʻ
o rniga “Eron” deb ataladigan bo ldi. Xotin-qizlarining huquqlari to g risida
ʻ ʻ ʻ ʻ
24
Martin, Vanessa. The Qajar Pact: Bargaining, Protest and the State in Nineteenth-Century
Persia// Tauris, 2005).

qonun qabul qilindi, ular maktablarda, oliy o quv yurtlarida o qish, davlatʻ ʻ
tashkilotlarida ishlash huquqiga ega bo ldi. 1935 yili chodra o rab yurishni
ʻ ʻ
bekor qilish to g risida qonun qabul qilindi. Ta lim sohasida katta o zgarishlar
ʻ ʻ ʼ ʻ
yuz berdi. 1927–1934 yillarda islohotlar davrida bepul majburiy boshlang ich
ʻ
ta lim hamda pullik o rta va oliy ta lim to g risida qonunlar qabul qilindi.
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
Barcha o quv yurtlari, davlatga qarashli yoki xususiy bo lishidan qat iy nazar,
ʻ ʻ ʼ
diniy nazoratdan chiqarilib, davlat tasarrufiga o tkazildi. Yangi maktablar
ʻ
qurilib, o quvchilar soni bir necha barobar oshdi. Oliy o quv yurtlarining butun
ʻ ʻ
boshli tizimi yaratildi, jumladan, 1934 yili Tehron universiteti ochildi. Yuzlab
eronlik yoshlar har yili chet ellarga, dunyoning eng yaxshi universitetlariga
o qishga jo natildi. Rizoshoh vatanparvarlik g oyasiga katta e tibor qaratdi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Islohotlar shu g oya doirasida amalga oshirildi. Jumladan, fors tili isloh qilinib,
ʻ
undagi turk va arab tillaridan kirib kelgan so zlar muomaladan chiqarildi. Milliy
ʻ
siyosat ham shu ruhda olib borildi (Eronda turli xalqlar yashab, forslar shu davr
aholisining faqat 50% ni tashkil qilgan). Mamlakatda eronlashtirish siyosati olib
borilib, eron millatining birligi qattiq targ ib qilindi. Iqtisodiy siyosat. Agrar
ʻ
siyosatda Rizoshoh keskin o zgarishlar kiritdi. Qabila boshliqlari va boshqa yer
ʻ
egalaridan yer-mulklari, jumladan, vaqf yerlar tortib olinib, mulozimlar va
zobitlarga bo lib berildi. Umuman 2,5 mln. ga yer qayta taqsimlandi. Ammo
ʻ
dehqonlar uchun sharoit o zgarmadi, ular avvalgidek juda yuqori (hosilining 1/2
ʻ
qismidan 3/4 qismigacha) ijara haqi to layverdi. 1929 yili yerga xususiy
ʻ
mulkchilik to g risidagi qonun qabul qilingandan so ng davlat yerlarining sotish
ʻ ʻ ʻ
jarayoni boshlandi 25
. 1930 yili xususiy yerlarning daxlsizligi to g risida qonun
ʻ ʻ
qabul qilindi. Yerlardan unumli foydalanishni ta minlash maqsadida qishloq
ʼ
xo jalik banki ochilib, dehqonlarga kredit berish boshlandi. Iqtisodiy
ʻ
islohotlarning maqsadi milliy suverenitetni mustahkamlash edi. 1928 yili Eron
Milliy banki tashkil qilindi. Ilgari moliyani nazorat qilgan ingliz bankining
vakolatlari asta-sekin Milliy bankka o tkazildi. 1930 yildan pul emissiya qilish
ʻ
25
Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi // Toshkent- 2015.

huquqi faqat Eron Milliy bankiga berildi. Hukumat sanoat sektorining
rivojlanishini ham rag batlantirdi. Mamlakatda mashina va uskunalarniʻ
litsenziya asosida olib kelishga ruxsat berildi, boj solig ida imtiyozlar berildi.
ʻ
Yangi tuzilgan korxonalar 5 yilga har qanday soliqlardan ozod qilindi 26
.
Rizoshoh ham M. Kamol singari davlat sektorini rivojlantirishga katta e tibor
ʼ
qaratdi. Kimyo, sement, shakar sanoati sohalarida yirik davlat korxonalari
qurildi. Tog -kon va to qimachilik sanoati rivojlantirildi, harbiy texnika ishlab
ʻ ʻ
chiqarish yo lga qo yildi. Davlat sanoati rivojlanishiga byudjetning 1/4 qismi
ʻ ʻ
sarflandi.
26

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki, Qojarlar sulolasi (1789-1925) Eron tarixida
muhim o rin tutgan bo lib, mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiyʻ ʻ
tizimlarida chuqur iz qoldirdi. Bu davrda Eron yangi zamonaviy dunyo bilan
yaqin aloqalar o rnatdi, ammo bir vaqtning o zida ichki ziddiyatlar va tashqi
ʻ ʻ
bosqinlar bilan ham yuzlandi. Siyosiy jihatdan Qojarlar sulolasi markaziy
hokimiyatni mustahkamlashga harakat qildi, ammo mahalliy hokimlar va
qabilalar kuchiga qarshi kurashda qirollik sust edi. 19-asr oxirida
konstitutsiyaviy harakatlar (Mashruta inqilobi, 1906-1911) natijasida Eronda
birinchi parlament (Majlis) tashkil etildi va monarxiya hokimiyati cheklanishga
majbur bo ldi. Ijtimoiy taraqqiyot Eronda nisbatan sekin kechdi. Ta lim va
ʻ ʼ
sog liqni saqlash tizimlari zaif edi, ayollar va kambag allar huquqlari
ʻ ʻ
cheklangan edi. Biroq, 19-asr oxirida ziyolilar va islohotchilar harakatlari yangi
g oyalarni olib keldi, bu keyinchalik Eron modernizatsiyasiga asos bo ldi.
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda, Qojarlar davri Eron uchun o tish davri bo lib, an anaviy
ʻ ʻ ʼ
jamiyatdan zamonaviylikka qadam qo yishga urinishlar bilan ajralib turadi.
ʻ
Iqtisodiy jihatdan davr chet el davlatlarining tobora ortib borayotgan ta’siri bilan
ajralib turdi. 1890 yildagi tamaki monopoliya shartnomasi kabi noadil
kelishuvlar xalq noroziligini keltirib chiqardi (masalan, 1891-1892 yillardagi
tamaki noroziliklari). 20-asr boshlarida neft konlarining kashf etilishi Eronni
xalqaro siyosat markaziga qo‘ydi, biroq boyliklar asosan chet elliklar qo‘liga
o‘tdi. Umuman olganda Eronda qojarlar sulolasi har qaysi davrda ham nisbiy
barqarorlikni saqlab qola oldi. Sulola hokimiyatdan ketgunga qadar bo’lgan

davrda Eron tarixida muhim o’zgarishlar yasay oldi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati.ʻ
1.Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)//
Toshkent.: 2003. b.39-45
2.Абрамов А. Е. Русские концессии в Прикаспийском Иране в конце XIX
века: к проблеме путей и методов проникновения российского капитала в
Иран // Сборник научных трудов. Владимир: ВГПУ, 2002. С. 164-170.
3.Агаев С. Л. Иран: рождение республики // -Москва.: Политиздат, 1984. B-
336
4.Algar Hamid. Religion and State in Iran 1785–1906: The Role of the Ulama
in the Qajar Period // University of California Press, 1969
5. Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва.
Университета, 2002. 767 с.
6.Ahmad Kasravi. Qojarlar sulolasi tarixi // , Toshkent -2010.
7.Бартольд В. В. Работы по исторической географии и истории Ирана //
Москва. Восточной литературы, 1971. 665 с.
8.Березин И. Н. Путешествие по Дагестану и Закавказью (Путешествие по
Востоку) / И. Н. Березин. Казань: Унив. Тип., 1849. 340 с.
9.Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi // Toshkent- 2015.
10..И. В. Пигулевская, А. Ю. Якубовский, И. П. Петрушевский, Л. В.
Сторожева. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века //

Mосква.:1960
11. Иран: экономика, история, историография, литература / Сборник
статей. Москва.: Наука, 1976. 264 с.
12.Kazemzadeh, Firuz. Russia and Britain in Persia 1864–1914 // Yale
University Press, 1968.
1 3. Martin, Vanessa. The Qajar Pact: Bargaining, Protest and the State in
Nineteenth-Century Persia// Tauris, 2005).
1 4. .Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45

Qojarlar sulolasi davrining ijtimoiy hayoti haqida

Sotib olish