Qoraxonilar tarixiga oid forsiy tili manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	83.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Qoraxonilar tarixiga oid forsiy tili manbalar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................. 2-3
IBOB. FORS MANBALARIDA QORAXONIYLAR DAVLATINING
TASHKIL TOPISHI VA MAHALLIY HOKIMIYAT BOSHQARUVINI
O‘RGANILISHI
1.1 Fors tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishiga oid tadqiqotlar …………...…………………………………………… 4-11
1.2 Fors tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi
…………………………………………………………………………………. 12-18
II BOB. QORAXONIYLAR SULOLASINING TARIXIY FAOLIYATI
BILAN BOG‘LIQ AYRIM QARASHLAR
2.1 Qoraxoniylar sulolasining nomi masalasiga oid qarashlar ........................... 19-26
2.2 Qoraxoniy hukmdorlar tarixiy faoliyati haqida ............................................ 27-30
XULOSA ........................................................................................................... 31-32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ......................................................... 33-34
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti
Shavkat Miromonovich Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek: “Tashqi siyosatimizning
asosini tinchlikparvarlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, yuzaga
keladigan ziddiyat va qarama-qarshiliklarni faqat tinch, siyosiy yo‘l bilan hal etish,
barcha xorijiy davlatlar va jahon hamjamiyati bilan amaliy hamkorlik tashkil etadi.
Mamalaktimiz hech qanday harbiy-siyosiy bloklarga qo‘shilmaydi, boshqa
davlatlarning harbiy baza va obyektlari O‘zbekiston hududida joylashishiga,
shuningdek, harbiy xizmatchilarimizning mamlaktimiz hududidan tashqarida
bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Biz tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar,
birinchi navbatda, qo‘shni mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va o‘zaro
manfaatli hamkorlikni yanada mustahkamlashni o‘zimizning birinchi darajali
vazifamiz deb bilamiz. Aynan shunday siyosatni davom ettirishni bugungi kunda
dunyoda vujudga kelayotgan murakkab vaziyatning o‘zi taqozo etmoqda”. 1
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Kurs ishining maqsadi yurtimiz
davlatchiligida Qoraxoniylar sulolasini o‘rganish hisoblanadi.
Tadqiqot ob’ y ekti . Ushbu kurs ishi Qoraxoniylar davlati haqida ma’lumot
beradi yani IX asrda turklarning O‘rta Osiyo mintaqasiga ko chishi natijasidaʻ
vujudga kelgan. Davlat Oltoy tog‘larining shimoli-g‘arbiy mintaqasidan bo lgan
ʻ
qoraxoniylar nomi bilan mashhur turk urug i asos solgan. Asli butparastlik diniga
ʻ
e’tiqod qiluvchi qoraxoniylar X asrda islomni qabul qilganlar, bu ularning davlatini
mustahkamlanishi va kengayishida muhim rol o‘ynagan.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. O‘zbekiston tarixining salmoqli bir
qismini, ya’ni 372 yilga yaqin davrini Qoraxoniylar xoqonligi (840-1212) tarixi
tashkil etadi. Binobarin, ushbu davlat davrida Markaziy Osiyo, jumladan
O‘zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta ijobiy o‘zgarishlar
yuz bergan. Mintaqaning yaxlit bir siyosiy, iqtisodiy va madaniy hududga aylanishi,
ichki va xalqaro savdo yo‘llarining xavfsizlanishi hamda rivojlanishi bu
1
Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo’limizni Qat’iyat Bilan Davom Ettirib, Yangi Bosqichga Ko’taramiz. T.
“O’zbekiston” - 2017. 91-92 B.
2

yuksalishning asosiy omillaridir.
Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo lib, tadqiqotʻ
umumiy 34 betni tashkil etadi.
3

I BOB. FORS MANBALARIDA QORAXONIYLAR DAVLATINING
TASHKIL TOPISHI VA MAHALLIY HOKIMIYAT BOSHQARUVINI
O‘RGANILISHI
1.1 Fors tarixshunosligida Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil
topishiga oid tadqiqotlar
Qoraxoniylar davlati (10-12 asrlar) Movarounnahr va Turkiston hududida
muhim o‘rinni egallagan va islom tarixi hamda madaniyatida katta ahamiyatga ega
bo‘lgan davlatchilik hisoblanadi. Qoraxoniylar davri bilan bog‘liq fors tilidagi
manbalar mazkur davr tarixini o‘rganishda juda muhim ahamiyatga ega. Quyida
Qoraxoniylar tarixiga oid fors tilidagi manbalar ro‘yxati, shu mavzuga doir olimlar
va ularning ilmiy ishlari bilan tanishtiraman.
Qoraxoniylar Tarixiga Oid Fors Tilidagi Asosiy Manbalar
1. «Tarixi Bayhaqiy» (Abul Fazl Bayhaqiy) Abul Fazl Bayhaqiy 11-asrda
Qoraxoniylar va boshqa mamlakatlar tarixi haqida muhim ma’lumotlar qoldirgan.
Bayhaqiy Xuroson va Movarounnahr hududlaridagi voqealar haqida batafsil
ma’lumot beradi.
2. «Tarixi Tabari» (Muhammad ibn Jarir Tabari) Tabariyning «Tarixi Tabari»
asari Movarounnahr va atrofidagi hududlarning dastlabki tarixini, shuningdek,
Qoraxoniylar bilan bog‘liq ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. U fors tilida yozilgan va
islomiy tarixda katta ahamiyatga ega.
3. «Zayn al-Akhbar» (Gardiziy) Gardiziyning «Zayn al-Akhbar» nomli asari
Qoraxoniylar davlati va boshqa turkiy davlatlarning tarixiga oid muhim
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
4. «Tarixi Yaminiy» (Abul Nasr Uthiy) Abul Nasr Utbiy fors tilidagi «Tarixi
Yaminiy» asarida Qoraxoniylar va G‘aznaviylar o‘rtasidagi munosabatlar haqida
ma’lumot beradi.
5. «Jomi’ ut-Tavorix» (Rashiduddin Fazlulloh) Rashiduddin Fazlullohning
ushbu asari fors tilida yozilgan bo‘lib, Qoraxoniylar davri haqida ham qimmatli
4

ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu asar tarixiy voqealar ketma-ketligini,
shuningdek, turkiy xalqlar hayotini ham aks ettiradi.
Qoraxoniylar tarixini tadqiq qilgan olimlar va ularning asarlari
1. Bartold V.V. «Turkiston Mo‘g‘ullar davrigacha» V.V. Bartold
Qoraxoniylar davlati tarixi, ularning siyosati va ijtimoiy hayoti haqida muhim
tadqiqotlar olib borgan. Bartoldning asarlari ko‘plab olimlar tomonidan manba
sifatida foydalanilgan.
2. Mu’iniddin Natanziy «Muntaxab at-Tavorix» Natanziyning bu asari
fors tilida yozilgan bo‘lib, unda Qoraxoniylar tarixi va ularning boshqa mamlakatlar
bilan aloqalari haqida batafsil ma’lumot berilgan.
3. Mirzo Muhammad Haydar Dug‘lat «Tarixi Rashidiy» Dug‘lat
Qoraxoniylar va ularning Movarounnahrdagi faoliyati haqida Movarounnahrd
batafsil yozgan. Uning asari turkiy va forsiy xalqlar tarixini tadqiq qilishda muhim
manba hisoblanadi.
4. Nasrulloh ibn Mansur Samoniy «Kitob al-Mulk va as-Salotin»
Samoniy fors tilida yozgan bu asarida Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va
ularning boshqa davlatlar bilan munosabatlarini tahlil qiladi.
5. Zahiriddin Bobur «Boburnoma» Boburning asarida Qoraxoniylar
davlati haqida ham muhim tarixiy ma’lumotlar keltirilgan. Bu asar fors va turkiy
tillarda yozilgan bo‘lib, Movarounnahr va atrofidagi davlatlar tarixi haqida qimmatli
ma’lumot beradi 2
.
Qoraxoniylar tarixi haqida tadqiqotlar
1. A.A. Karimov - «Qoraxoniylar Davlati Tarixi» Ushbu ilmiy ishda A.A.
Karimov Qoraxoniylar davlati siyosati, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi va madaniy
hayotini tadqiq qiladi. Unda fors tilidagi manbalardan ham keng foydalanilgan.
2. M. Ashrafiy - «Movarounnahrda Islom Tarixi» Ashrafiy Qoraxoniylar va
ularning islom dinini tarqatishdagi o‘rni haqida yozgan. Ushbu asarda fors tilidagi
tarixiy manbalardan foydalanib, Qoraxoniylar davrining diniy va ijtimoiy ahvoli
2
https://ziyonet.uz
5

tahlil qilingan.
3. M. S. Fedorov - «Qoraxoniylar va G‘aznaviylar O‘rtasidagi Aloqalar»
Ushbu tadqiqotda Fedorov Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatlari o‘rtasidagi
diplomatik va harbiy aloqalarni o‘rganadi. Asarda fors tilidagi manbalar, xususan,
«Tarixi Yaminiy» va «Zayn al-Akhbar» asarlaridan foydalanilgan.
X asrning ikkinchi yarmiga kelib ichki ziddiyatlarning ko‘payishi va
keskinlashuvi natijasida Somoniylar davlati kuchsizlana boshladi. Somoniylarga
tobe bo‘lgan viloyatlarda, ayniqsa, Xurosonda ular hokimiyatiga qarshi ko‘tarilgan
isyonlar, toju-taxt uchun uzluksiz olib borilgan kurashlar Somoniylar davlati
inqirozini yaqinlashtirgan edi 3
.
Bunday vaziyatdan Yettisuv va Qoshg‘arda yashovchi turkiy qabilalar unumli
foydalandilar. Chunki, X asrning ikkinchi yarmiga kelib bu hududlardagi turkiy
qabilalar-qarluqlar, chigillar, yag‘molar va boshqalar o‘zlarining kuchli feodal
davlatlarini tuzishga muvaffaq bo‘lgan edilar. Qoraxoniylar turkiy qavmlar ekanligi
aniq bo‘lsada, ularning kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ammo, ular o‘z
sulolalarini “Afrosiyob avlodi” deb ataganlari hamda Qoraxoniylar chigillar yoki
qarluqlar qavmiga mansubligi haqidagi nuqtai nazar o‘rta asrlar davri tarixining
ko‘pchilik tadqiqotchilari tomonidan e’tirof etiladi.
Qoraxoniylar islom dinini Horun Bug‘roxon davrida qabul qilgan. Ayrim
yozma manbalarda u Bug‘roxon at-Turkiy deb nomlanadi. Misol uchun, Ibn al-Asir
o‘zining “Kitob al-kamin fi-tarix” asarida ma’lumot berishicha Qoshg‘ar,
Bolasog‘undan to Chan (Xitoy) chegarasigacha bo‘lgan yerlar Bug‘roxon at-turkiy
hukmronligida bo‘lgan. Butun Tyanshan va Yettisuvni egallab bo‘lganidan so‘ng
Qoraxoniylar somoniylar davlati tarkibida bo‘lgan Movounnahrga ham harbiy
yurishlar uyushtira boshladilar va tez orada Farg‘ona va Isfijob (Sayram)ni bosib
olishga erishadilar. 990-992 yillarda Qoraxoniy Horun (Hasan) Bug‘roxon
Somoniylarga tegishli bo‘lgan O‘rta Osiyodagi mulklarning kattagina qismini bosib
oldi. Qoraxoniylar Buxoroga bir necha bor yurishlar olib bordilar. Mazkur maqsad
3
Эшов Б . Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи . -T.: 2012. - Б .171.
6

yo‘lidagi birinchi urinish 992 yili ro‘y beradi.
Bug‘roxon Buxoroni egallaydi. Shu yilning o‘zida Bug‘roxon dardga chalinib
vafot etadi, uning qo‘shinlari esa Buxoroni tashlab ketadi 4
. Manbalarning ma’lumot
berishicha, Somoniylar davlatida katta ta’sirga ega bo‘lgan turk lashkarboshisi,
Xuroson hokimi Abu Ali Sinjuriy va yana bir lashkarboshi Balx hokimi ochiqdan
ochiq Qoraxoniylarga yon bosadilar. Ya’ni, Sinjuriy Hasan Bug‘roxon bilan
muzokara olib borgan bo‘lsa, Foyiq Raboti Malik yaqinidagi Bug‘roxonga qarshi
jangda, har tomonlama ustunlikka ega bo‘lishiga qaramay taslim bo‘ladi. Hasan
Bug‘roxon Samarqand va Buxoroni egallagach, kasalligi tufayli urushni davom
ettira olmasdan Qoshg‘arga qaytishda, yo‘lda Qo‘chqorboshi degan joyda 993 yilda
vafot etadi. Hasan Bug‘roxon vafotidan so‘ng ulug‘ xon (Qoraxon) lavozimini,
uning jiyani Ali ibn Muso egallaydi. Ammo u uzoq vaqt taxtga o‘tira olmadi. Taxtni
Qoraxoniy Nasr Eloqxon egalladi.
Somoniylar davlatidagi ichki nizolarni, somoniy hukmdorlari va Turk
lashkarboshilari o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni diqqat bilan kuzatib turgan
Qoraxoniylar 996 yilda Nasr Eloqxon boshchiligida Buxoroga yangi yurishlar
uyushtirdilar 5
. Somoniy hukmdori Nuh II G‘azna hokimi Sabuqteginni yordamga
chaqiradi. Balxda katta qo‘shin bilan yetib kelgan Sabuqtegin Kesh va Nasaf
oralig‘ida joylashib, o‘z qo‘shinlari bilan kelib qo‘shilishini so‘rab Nuh II ga elchi
yuboradi. Lekin o‘z “vassali” ga uncha ishonmagan Buxoro hukmdori o‘z vaziri
O‘zayrining fikriga qo‘shilib bu taklifni rad etadi va Sabuqteginning o‘zini
Buxoroga chaqiradi.Bundan ranjigan Sabuqtegin o‘g‘li Mahmudni 20 minglik
qo‘shin bilan Buxoroga jo‘natadi. O‘zi esa Nasr Eloqxon bilan muzokaralar olib
borib, Qoraxoniylarga Somoniylarga tegishli bo‘lgan shimoliy hududlarni taqdim
etadi. Shunday qilib, 1005 yilga qadar Somoniylar va Qoraxoniylar o‘rtasida
ko‘plab urushlar bo‘lib o‘tdi va o‘sha yili so‘nggi Abu Ibrohim Ismoil Muntasirning
Buxoroni ozod etishdagi harakatlari muvaffaqqiyatsiz yakunlandi va Somoniylar
4
Michal Biran, Jonathan Brack and Francesca Fiaschetti. 2020. Along the Silk Roads in Mongol Eurasia: Generals,
Merchants, and Intellectuals. Oakland, California: University of California Press. ISBN: 9780520298750.
5
Асқаров A. Ўзбекистон халқлари тарихи . -T.: “ Фан ”, 1992. - Б .117.
7

siyosiy tarix sahnasidan tushib ketdilar.
Xullas, XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va o‘rta
oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Tarim daryosigacha bo‘lgan hududlarni o‘z
ichiga olgan edi. Ayrim olimlarning fikricha, shu vaqtdan boshlab Qoraxoniylar
Buxoro, Samarqand va umuman, Amudaryogacha bo‘lgan hududlarni ham boshqara
boshlaganlar. Siyosiy jihatdan olib qaraganda, XI asr boshlarida Turkiston bir
qancha siyosiy kuchlar tomonidan idora etilgan. Sharqiy Turkiston, Toshkent,
Isfijob, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Chag‘aniyon, Xuttalon viloyatlari
Qoraxoniylar, Amudaryoning chap qirg‘oq yerlari to G‘aznagacha, Xuroson,
Seyiston viloyatlari G‘aznaviylar, Xorazm esa Xorazmshohlar, Orol dengizidan
sharq va shimoldagi yerlar O‘g‘uzlar ittifoqi tomonidan boshqarilar edi.
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi 200 yil davom etadi.
Somoniylarga tegishli bo‘lgan yerlarni egallash jarayonida Qoraxoniy
boshqaruvchilari vaqtinchalik bo‘lsada birlashib turkiylarning yirik Qoraxoniy
davlatini barpo etadilar. Shijoatli va mohir sarkarda Nasr Eloqxon do‘stona
munosabatlar o‘rnatish tarafdori ekanligini bildirib qo‘shnisi Mahmud G‘aznaviy
bilan elchilik munosabatlarini o‘rnatadi. Ammo bunday munosabatlar uzoq
cho‘zilmadi. Mahmud G‘aznaviy shimoliy Hindistonda urush olib borayotganidan
foydalangan Nasr Eloqxon 1006-yida katta qo‘shin bilan Amudaryodan kechib o‘tib
Balx, Tus, Nishopur shaharlarini bosib oladi. Shunga qaramasdan, G‘aznaviylar
Qoraxoniylarni Xurosondan haydab chiqarishga muvaffaq bo‘ldilar.
1008 yilda Qoraxoniylar yana Xurosonga hujum qildilar. Mahmud
G‘aznaviyning o‘zi 500 ta jangga o‘rgatilgan fillarga ega bo‘lgan katta qo‘shin bilan
Qoraxoniylarga qarshi chiqdi va Balx atrofida bo‘lgan jangda ularning qo‘shinini
tor-mor keltirdi 6
.
XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa qoraxoniylar shu yuz yillikning 40-
yillaridan buyon kuchga kira boshlagan boshqa bir turkiy sulola-saljuqiylar bilan
keskin munosabatda bo‘la boshlaydilar. Ma’lumki, saljuqiylar XI asrning 40-yili
6
Азамат Зиеf. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -T.: “Шарқ”, 2000. -Б.105
8

g‘aznaviylarni mag‘lubiyatga uchratib, 50-yillardan esa Xurosondan Bag‘dodgacha
bo‘lgan hududni o‘zlariga bo‘ysundirishga erishgan edilar.
Mintaqada hukmronlikka intilish borasidagi bu ikki sulola o‘rtasida
kurashning amaliy ko‘rinishi sifatida 1089 yil voqealarini keltirish mumkin.
Chunonchi, o‘sha yili saljuqiy hukmdor Malikshoh Buxoro, Samarqand, O‘zgan
kabi shaharlarda o‘z siyosiy hukmini o‘rnatib, qoraxoniylarga qattiq zarba berishga
muvaffaq bo‘ladi. Sharqiy Turkistonga bostirib kirgan kidanlarni (qoraxitoylar)
1128 yilda mag‘lubiyatga uchratgan qoraxoniy Ahmad Qoshg‘ariy ham arslonxon
deb atalgan 7
.
1137 yil qoraxoniylar Xo‘jand atrofida qoraxitoylardan yengiladi. Xususan,
qoraxoniylar tarix sahnasidan ketishi 1213 yilda yuz berdi. Buni xorazmshoh Sulton
Muhammad amalga oshiradi .
Qoraxoniylar davlatining boshqaruvidagi mansab va unvonlar: Xoqon-ul-
xoqon-Qoraxon yoki Tamg‘achxon. Qoraxoniylar davlatining oliy boshlig‘i.
Xoqonlik taxti merosiy hisoblangan. Arab manbalarida mazkur unvon sulton ul
salotin, fors manbalarida shahanshohga muvofiq keladi. Eloqxon-xoqondan keyingi
pog‘onada turuvchi shaxs. U xoqon xonadoniga mansub bo‘lib, viloyatning mulk
sohibi hisoblangan. El-yurt hokimi hamdir. Ulug‘ hojib (Tayangu)-davlat va
fuqarolar ishlari bo‘yicha xonning yaqin maslahatchisi deb hisoblangan. Uning
vazifalari: qonun va odatlarga rioya etish, rasmiy tantanalarni tashkil etish,
fuqarolarning iltimos va shikoyatlarini qabul qilish va oliy hukmdorga yetkazish,
shuningdek, u elchilarni qabul qilish ishlariga ham ma’sul xodim bo‘lgan. Bosh
Vazir-u barcha ma’muriy, siyosiy va xo‘jalik muassasalarni nazorat qilgan.
Sohibbarid-xoqonlikdagi barcha elchilik munosabatlari va viloyat hokimlari
ustidan maxfiy nazorat ishlarini boshqargan. Mustavfiy (Agichi)-barcha
xoqonlikdagi moliyaviy ishlarni boshqargan. Bundan tashqari, xazinaga rahbarlik
qilgan.
Mirza-qoraxoniylar davlatida fuqarolarning iltimos va shikoyatlarini eshitish
7
Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриеfти”, 2018 -Б.268.
9

va bu haqida hukmdorga axborot berish, elchilarni qabul qilish va kuzatib qo‘yish
ustidan nazorat qilishi kerak edi.
Munshiy-davlatdagi barcha kirim-chiqimlar hisob-kitobi bilan
shug‘ullanuvchi lavozim egasi hisoblanadi.
Jantdor-sultonning chiqargan jazolarini ijrochsi bilan shug„ullangan yoki
sultonning jallodi.
Takin-viloyat noibi hisoblanadi.
Bek-qabila boshliqlari.
Rais-xoqonlikda shaharlarni boshqaruvchi shaxslar rais deb yuritilgan.
Muxtasib-bozorlarda tarozi va narx-navoni, aholi tomonidan shariat qonun-
qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qiladigan shaxsdir.
Shayxulislom-xoqonlikdagi barcha diniy masalalar rahnamosi hisoblangan.
Qo‘shchi-xoqon ovining tashkilotchisi hisoblanadi.
Imom-juma namozida oldinda turuvchi, musulmon jamoasi boshlig‘i.
Said- payg‘ambarimiz avlodlari hisoblanib shahar yoki qabilalar ittifoqining
rahbari bo‘lgan.
Mufti-diniy masalalar bo‘yicha fatvo chiqaruvchi shaxs.
Oshchi(Bovarchi)-xoqon oshxonasi boshlig‘i hisoblanadi.
Og‘ichi-xoqonning shoyi kiyimlar xazinachisi.
Birin-mehmonlarni qabul qilish bo‘yicha mutasaddi shaxsdir. Bundan
tashqari, saroy ishlarini boshqargan 8
.
Yalavoch(yalafar)-xoqonlikdagi elchilar shunday deb atalgan.
Qozi ul-quzzot –xoqonlikdagi sud-tartibot ishlarini boshqarish qo‘lida
bo‘lgan.
Qozi –joylarda sud ishlari bilan shug„ullangan. Qoraxoniylar davlatida
gvardiya boshlig‘i devoni muhim rol o‘ynagan. Yusuf Bolasog‘uniy “hukmdor o‘z
mavqeini mustahkamlash uchun jangchilarni rag‘batlantirib turishi lozim” deb bejiz
ta’kidlab o‘tmagan. Asosiy harbiy lavozimlarni hukmdor xonadon vakillari,
8
https://ziyonet.uz
10

mahalliy hokimlarning vakillari va xizmat muddatini o‘tab bo‘lgan turk qullari
egallashgan. Yusuf Bolasog‘uniy qoraxoniylar qo‘shinining bunday qismlarini
cherik, yuz, ming deb atagan. Yusuf Bolasog‘uniy qo‘shinini “qo‘shun” deb, otliq
qo‘shin va lashkarni - su, erekt va cherik deb atagan, jang maydonida bevosita
jangchilar rahbarlik qiladigan kichik zobitnichobush, otliqlar rahbarini-xaylboshi
deb nomlagan. Qurollar va harbiy aslaha-anjomlardan qilich, baldu-oybolta, oq
yariq-sovut, qamchilig‘- qamchin va temirqalqon nomlari uchraydi. Yusuf
Bolasog‘uniy hukmdorga qo‘shinga nisbatan hushyor bo‘lishni, xususan, har bir
qismda jangchilar miqdorini 4 mingdan oshirmaslikni, xalqlarni zabt etmoqlik
uchun o‘ng qo‘lda boylik, so‘l qo‘lda-diplomatlar va qilich tutmoq zarurligini
nasihat qilgan.
Qoraxoniylar bilan qo‘shni davlatlar o‘rtasida o‘zaro ayg‘oqchilik tizimi
mavjud bo‘lgan. “Qobusnoma” da buvayhiylar vaziri Sohib Ismoil ibn Abbod
tilidan aytilgan aniq faktni bir eslab ko‘raylik: “Mening xabarchimning Qoshg‘ardan
yozishicha, xoqon falonchi sipohsolor bilan maslahatlashgan, men esa uni unga
nima deganini bila olmadim… Bugun boshqa xat keldi, u yerdagi ahvol haqida.
Mana shuning uchun men mamnunman”. Sulton Mahmudning ham O‘zganda Nasr
ibn Ali davrida shunday xabarchisi bo‘lgan. Qoraxoniylar davrida muntazam armiya
tarkibi xoqonni, qal’ani himoya qiladigan, soqchilik qiluvchi, dushmanni kuzatuvchi
kabi guruhlardan iborat bo‘lgan. Qo‘shindagi eng kichik birlik o‘nlik tuzilma
hisoblangan. Harbiy yurish davrida o‘ng qo‘l , chap qo‘l , o‘rta saf, orqa safga
bo‘lingan hamda 9 xil tug‘ ishlatilgan.O‘q-yoy, bolta, xanjar, qilich turli
shakllardagi sovutlardan foydalanilgan. Harbiy taktikaga, mudofaa inshootlarini
barpo etishga va jangchilarni jangovar ruhda tarbiyalashga katta ahamiyat berilgan 9
.
9
Michal Biran, "China, Nomads and Islam: The Qara Khitai Dynasty (1124-1218)" under the supervision of Profs.
Michael Zand (HU) and Elizabeth Endicott (Middlebury College, VT, USA). Awarded November 2000, with
distinction.
11

1.2 Fors tadqiqotlarida Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi
X asr o‘rtalarida Issiqko‘lning janubi va Koshg‘arda yashagan yag‘mo
qabilasi kuchayib, avval o‘zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan
yagona ittifoqqa birlashadi. So‘ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
bo‘ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
«Qoraxoniylar» atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so‘ng
paydo bo‘lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga
qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg‘ur xoqonligi deb atashgan.
Turkiyalik professor Ekrem Kalanning “Karahanli devleti’nin teşkilat tarihi”
nomli dissertatsiyasida “940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog‘un
shahrini bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo‘g‘raxon Abdulkarim
Islom dinini qabul qiladi va Doslan Qoraxon nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik
butun sulola uning nomidan “Qoraxoniylar” deb atala boshlanadi” 10
.
999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ
podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan
ʻ ʻ
Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ
qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan.
ʻ ʻ ʻ ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan
elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni
ʻ ʻ
zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va
suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning
davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi.
Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi
ʻ
muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan
davlatiga tobe bo lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan,
ʻ
so ngra Samarqandga ko chirilgan.
ʻ ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. ʻ
10
Ekrem Kalan. Karahanli devleti’nin teşkilat tarihi. Ankara. 2019. S. 41.
12

Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlariniʻ
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat
ʻ
chegarasida islom dini keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini
ʻ
somoniylar sulolasiga tegishli hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib
borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda
qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi.
ʻ
Ö.Türker “Hasan Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay,
ʻ
Qashqarga qaytishda yo lda vafot etadi. 996 yil qoraxoniylar yana Movarounnahr
ʻ
sari yurish boshlaydi. G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida
ʻ
o rtada shartnoma tuzilib, unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Amudaryoning jan.dagi yerlarda va Xuroson hududida Sabuqtegin hukmronligi
o rnatiladi. Somoniylar ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qis-migina
ʻ
qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, X asr oxirlariga kelib, Qoraxoniylar
davlati Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim
ʻ
daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi
ʻ 11
. Amudaryo Qoraxoniylar va
G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat
ʻ ʻ ʻ
o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va
ʻ
Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy
ʻ qoraxoniylarga
zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab
ʻ ʻ ʻ
o zlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada katta
ʻ ʻ
harbiy to qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa g aznaviylar
ʻ ʻ
saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay olmaydi.
ʻ ʻ
G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy hukmdori
ʻ Ibrohim
Bo ritegin
ʻ foydalanib qoladi.U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni ʻ
11
Türker. Ö, Türkler ve Moğollarda Tarih Yazıcılığı (7-13. Yüzyıllar), Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayınları, Muğla, 2011. S.77.
13

g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni va Farg onaniʻ ʻ
o ziga bo ysundirib mustaqil siyosat olib boradi.
ʻ ʻ
X asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida «podshoh yagma»
yoki «elikxon» boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat
tarkibiga turli turkiy qabilalar-qorluqlar, chigillar, argular, yagmalar va boshqa
xalqlar kirgan bolib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. H. Salman
“992 yili elikxon Bugra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr
hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar galabasiga Bugraxon bilan Xurosonning
somoniy hokimi Abu Ali Simjur ortasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda
lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni
jangsiz ishgol etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi” 12
.
Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi.
Qoraxoniylar Buxorodan katta olja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi
yolboshchisi bolgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996
yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili
Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini
asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga uzil-
kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgardan Amudaryogacha
chozilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va qadimgi Sogd yerlarini oz
ichiga olgan.1005 yilgacha Somoniylarning songgi vakili al-Muntasir Qoraxoniylar
bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning kopsonli qoshini pirovard galabani
ta’minlagan. Bogdod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz
hukmronligini ornatdi.
Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson
etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr
1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar
Amudaryo vodiysi yerlari uchun g‘aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar
12
Salman. H, “Karahanlı ve Gazneli Devletlerinin Kuruluş ve Yıkılışındaki Problemler”, Kuruluş ve Yıkılış
Süreçlerinde Türk Devletleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı,edit: Mehmet Alpargu, M. Bilal Çelik, Sakarya
Üniversitesi Basımevi, Sakarya, 2007. S. 86.
14

olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bolib
qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, songra Samarqandga
kochirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan. Qoraxoniylar Samarqandda,
Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi
992-yilda Hasan Bug‘roxon boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum
boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg‘ona va boshqa
viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar
Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda
Somoniylar ma’muriyati va harbiy qo‘shinlari boshqaruvini o‘z qoliga olgan turk
noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik
qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish o‘rniga xoinlik yo‘lini tutib,
Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Ko‘p o‘tmay Bug‘roxon
hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug‘roxon Buxoroda
uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg‘arga qaytishga majbur etadi. Yo‘lda u vafot
etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o‘z
taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy
Xurosonda amirga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradilar. O‘z kuchiga ishonmagan Nuh ibn
Mansur - G‘azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli
qo‘shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib,
qo‘zg‘olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so‘ng Foyiq va Abuali
qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o‘rniga
Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtakin va
o‘g‘li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G‘aznaviylar davlati
tashkil topadi.
Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha
bo‘lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana
15

hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish
uchun Sobuqtakin Chag‘oniyon, Juzg‘on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan
qo‘shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o‘z
qo‘shini bilan unga qo‘shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik
huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz,
bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi
Bunga javoban Sobuqtakin qo‘shin yuborib Buxoroni egallaydi. So‘ngra u
Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o‘rtasida shartnoma
tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtakin esa
Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor bo‘lib oladi.
Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko‘p
vaqt o‘tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar.
I. Pirlantaning “Fethinden Samaniler Döneminin Sonuna Kadar Nişabur”
asarida “Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga
uringan bo‘lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt
etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi.Shunday qilib X asr
oxirida Somoniylar davlati o‘rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri
Qoshg‘ardan Amudaryogacha cho‘zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini,
Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va qadimgi Sug‘dni o‘z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati
bo‘lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy
qirg‘oqlarigacha bo‘lgan viloyatlarni qamrab olgan G‘aznaviylar davlati edi” deya
ma’lumot bergan 13
. Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu
ikki turk davlatlari o‘rtasidagi chegara deb belgilangan bo‘lsada, ammo
Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o‘z
davlatiga qo‘shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay
Qoraxoniylar va G‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-
yillarda Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar.
Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi.Ularning harbiy yurishini Sulton
13
Pırlanta. İ, Fethinden Samaniler Döneminin Sonuna Kadar Nişabur, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ankara, 2010. S.63.
16

Mahmudga qarshi bo‘lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo‘llab-quwatlaydilar.
Lekin Mahmud G‘aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o‘z davlati
tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga
qo‘shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida
barham topadi. Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o‘g‘uzlardan ajralib
saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o‘rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o‘z
vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan G‘aznaviylarga qarshi tazyiq ko‘rsatadilar.
Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan
Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritakin 1038-yilda Amudaryo
bo‘yi. Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag‘oniyonni G‘aznaviylardan tortib oladi.
Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy
hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon
bo‘lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar)
tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro,
Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to‘lovlarni markaziy
xokimiyat hukmdori - Tamg‘achxonga yuborib, amalda o‘z mulklarini mustaqil
boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab
ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida
kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga
sazovor bo‘lgan a’zolaridan saylanar edi 14
.
Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning
mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari
orasida katta obro‘ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o‘tiradi.Viloyat
boshqaruv ma’muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib
baridlar,mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va
muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligi
mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar
14
Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy “Tarixi Rashidiy”. Nashrga tayyorlovchilar: S.A.Azimjonova, A.Urinboyev,
O.X.Jalilov – Toshkent. 1999. 248 b
17

o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib,
ularning obro‘yi har qachon-gidan ham balandga ko‘tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar
garchi bu davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik
vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar.
18

II BOB. QORAXONIYLAR SULOLASINING TARIXIY FAOLIYATI
BILAN BOG‘LIQ AYRIM QARASHLAR
2.1 Qoraxoniylar sulolasining nomi masalasiga oid qarashlar
Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda
musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda
imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi har
qachongidan ham balandga ko‘tariladi.Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali
o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning
madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un, Koshg‘ar, Taroz,
O‘zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga
aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog‘lashga harakat qiladilar. O‘ t m ishd a di y ori m iz
t up r o g‘ ida j u da ko‘p d a v l a t lar y uz a g a kel g an, tar a qqiy et g an v a v a qti ke l ib o‘z
o‘rn i ni bos h qa sulol a ga bo‘shatib b e r g a n. Y u r ti m i z t a r i x iga d o y r x ar b ir d a vl a tn i ng
y uza g a k e li sh ja r a y oni s i y osi y , i jt i m o i y - i qtis o diy o m illa r bil a n o‘ z v iy
bo g‘ li q d i r. A l b at ta, bunda u m u m i y jixatlar bi l a n bi r ga x ar b i r d a vl at ning
o‘ z i ga x os xususi y atla r i ni x am e ’ tibordan chet d a k oldir m aslik ker a k.
Af s us k i, ko‘pgina ta r ixiy asar l ar d a, d a vl a t c h il ik t ar i xini y ori t i s hda,
d a vl at ning sh a k lla n ish v a y uzaga k e l i sh j ara y o n i ni s h uncha k i b i r s ha y x faoli y ati
bil a n y ok i bi r o r -bir si y os i y vo q e a -xo d isala r ga b o g‘ lik x ol d a i z o xl a b o‘tilgan.
V a xol a nki, xar b ir d a v l a t ni n g v uj ud g a k el i s h i , r ivoji va tana z z u liga o id
j ara y o nl ar b i r i n c hi n a v b a t da s hu ja m iyatda g i m a v jud ijti m oi y - i qti s od i y o m il lar
bil a n b e v osita bo g‘ li q k e c h g a n 15
. S h u ning uchun d a v l a t ni n g tar i xini y oriti sh da
uni n g ijti m o i y v a i q ti s od i y xa y otini x am ch uqur r oq o‘ rganish za r ur, deb
o‘ y l a y m iz, E n di aso s i y m aqsadga k o‘ chadig a n b o‘lsak, ma ’ l u m ki, I X -XII
a srlar M ova r ou n n a h r ta r ixida turkiy x a l q lar sulolala r i ning xuk m r on lik m av q e i
m ust a xka m la ng a n l i gi bil a n a j r a lib tur a d i . U lar o‘ z tarixlari da v o m id a bi r qancha
m us taqil m arkazlashg a n d a vl at la r ni ta sh kil e ti s h di. A n a shunday dav l at la r d a n b i ri
Q oraxo n i y lar d a vla t i di 16
. Q o rax o ni y lar da v l at i t o‘g‘risida shu dav r ga t aluqli
15
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent:. 2001. B.247.
16
Shoniyozov. K – Qarluq davlati va qarluqlar. – Toshkent:.1999. B.83.
19

t a r ixiy a sa r l a r n i n g de y arli barch a s i da s o‘ z k ets a da, u s h bu davl a t q a ch on va
q a y siet n ik a so s da ta sh kil topga nl igi x ano‘zg a c h a m un o zarali m a s ala bo‘ li b
k e l m oqda. X asr o‘rtalarida Issiqko‘lning janubi va
Koshg‘arda yashagan yag‘mo qabilasi kuchayib, avval o‘zlaridan shimoli-
sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So‘ngra
Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni bo‘ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar
davlatini tashkil qiladilar. «Qoraxoniylar» atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini
qabul qilganidan so‘ng paydo bo‘lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari
tutib yurgan maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg‘ur xoqonligi
deb atashgan. 940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog‘un shahrini
bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo‘g‘raxon Abdulkarim Islom
dinini qabul qiladi va Doslan Qoraxon nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun
sulola uning nomidan «Qoraxoniylar» deb atala boshlanadi. 17
999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amirʻ
Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda
hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar
ʻ
davlati Koshg ardan Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv,
ʻ ʻ
Shosh, Farg ona va qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha
ʻ ʻ ʻ ʻ
somoniylarning so nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli
ʻ
kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani
ʻ ʻ ʻ
ta minlagan.
ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z ʻ
hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar
ʻ
tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga
topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin
vorislik qiladi 18
. Qoraxoniylar Amudaryo
vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib
ʻ
borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib
ʻ
17
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – Toshkent.: Sharq. 2000.,
B.102.
18
Gumilev. N Qadimgi turklar. – Toshkent:. 2007. B.85.
20

qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, so ngra Samarqandgaʻ
ko chirilgan.
ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, ʻ
Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar,
ʻ
masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va
mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng
ʻ
yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli
ʻ
hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu
vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan
edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli
qarshiliksiz ishg ol etishadi.
ʻ Biroq, Hasan Bug roxon betobligi tufayli ʻ
Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yo lda vafot etadi. 996 yil
ʻ
qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi. G aznaviylar bilan olib
ʻ
borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib, unga ko ra, Sirdaryo
ʻ ʻ
havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi. Amudaryoning jan.dagi yerlarda va Xuroson
ʻ ʻ
hududida Sabukteginsh hukmronligi o rnatiladi. Somoniylar ixtiyorida esa
ʻ
Movarounnahrning markaziy qis-migina qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach,
10-asr oxirlariga kelib, 19
Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va o rta
ʻ
oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim daryosigacha bo lgan katta hududga
ʻ
egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va G aznaviylar davlati o rtasida chegara
ʻ ʻ
bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat o rtasida ham Xuroson hududi uchun
ʻ ʻ
o zaro urushlar bo lib o tadi.
ʻ ʻ ʻ 1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar
Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin
ʻ
Sulton Mahmud G aznaviy
ʻ qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o z qo lida ʻ ʻ
saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab o zlari yer berib, homiylik qilgan
ʻ ʻ
saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada katta harbiy to qnashuvlar yuz beradi.
ʻ ʻ
1040-yilda esa Dandanakon jangiaa g aznaviylar saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich
ʻ
zarbaga uchrab o zlarini qaytib o nglay olmaydi. G aznaviylar davlatini bu
ʻ ʻ ʻ
19
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – Toshkent.: Sharq. 2000.
B. 109.
21

inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo riteginʻ foydalanib
qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi.
ʻ ʻ
Keyinchalik butun Movarounnahrni va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil
ʻ ʻ ʻ
siyosat olib boradi. X-asr oxirida Yettisuv va
Sharqiy Turkiston hududlarida «podshoh yagma» yoki «elikxon» boshchiligidagi
Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy qabilalar -
qorluqlar, chigillar, argular, yagmalar va boshqa xalqlar kirgan bolib, ular 960 yilga
qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bugra boshchiligidagi
Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar
galabasiga Bugraxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abu Ali Simjur ortasida
tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bolgan.
Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgol etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga
qochishga majbur boladi. 20
Ammo Bug‘raxon kasallanib, oz
vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta olja bilan
qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yolboshchisi bolgan elikxon Nasr Buxoroga
qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan
Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib,
amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda
hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar
davlati Koshgardan Amudaryogacha chozilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh,
Fargona va qadimgi Sogd yerlarini oz ichiga olgan.1005 yilgacha Somoniylarning
songgi vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq
raqibning kopsonli qoshini pirovard galabani ta’minlagan. Bogdod halifi fatvosi
bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz hukmronligini o‘rnatdi.
Movarounnahrni zabt etgach
Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini
davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning
davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari
20
Gumilev. N Qadimgi turklar. – Toshkent:. 2007. B.86.
22

uchun gaznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida
esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bolib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab
Uzgenda joylashgan, songra Samarqandga kochirilgan. Buxoro ham Samarqandga
tobe bolgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik
ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan,
musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan.
Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug‘roxon boshliq
Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy
yurishlarida Marida Shosh, Farg‘ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk
qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga
kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma’muriyati va
harbiy qo‘shinlari boshqaruvini o‘z qoliga olgan turk noiblari, hatto ayrim
viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari
mamlakatni mudofaa qilish o‘rniga xoinlik yo‘lini tutib, Qoraxoniylarga yon
bosadilar. Qoraxoniylar Buxoroni
qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Ko‘p o‘tmay Bug‘roxon hojib Foyiqni Termiz va
Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug‘roxon Buxoroda uzoq turolmaydi.
Kasallik uni Koshg‘arga qaytishga majbur etadi. Yo‘lda u vafot etadi. Bunday qulay
sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o‘z taxtini egallaydi.
Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda
amirga qarshi qo‘zg‘olon ko‘taradilar. O‘z kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur-
G‘azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo‘shin bilan u
Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib, qo‘zg‘olonchilarga qarshi
yurish qiladi. Bir necha janglardan so‘ng Foyiq va Abuali qo‘shinlari tor-mor
qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o‘rniga Xurosonning noibi qilib
tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtakin va o‘g‘li Mahmudning
siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G‘aznaviylar davlati tashkil topadi. 21
21
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – Toshkent.: Sharq, 2000.
B .106.
23

Tez orada bu davlat
kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo‘lgan yerlarni egallaydi. 996-
yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana hujum boshlaydilar. Ularga Nasr
ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chag‘oniyon,
Juzg‘on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan qo‘shinlaridan iborat katta kuch
bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o‘z qo‘shini bilan unga qo‘shilishini talab
qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-
ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish
yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo‘shin
yuborib Buxoroni egallaydi. So‘ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi.
Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi
Qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu
jumladan Xurosonga hukmdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning
markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko‘p vaqt o‘tmay Qoraxoniylar Buxoroni
bosib oladilar. Garchi Somoniylar to 1005-
yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo‘lsalarda ammo 999-
yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan Somoniylar
hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib x asr oxirida Somoniylar davlati
o‘rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Koshg‘ardan Amudaryogacha
cho‘zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va qadimgi
Sug‘dni o‘z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo‘lsa, ikkinchisi Shimoliy
Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha bo‘lgan viloyatlarni
qamrab olgan G‘aznaviylar davlati edi. Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi
Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o‘rtasidagi chegara deb belgilangan
bo‘lsada, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi
xisoblab, uni o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko‘p vaqt
o‘tmay Qoraxoniylar va G‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-
24

va 1008-yillarda 22
Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar.Balx,
Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi.
Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo‘lgan Xurosonning
mulkdor feodallari qo‘llab-quwatlaydilar. Lekin Mahmud G‘aznaviy
Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga
muvaffaq bo‘ladi. 1017-yilda Mahmud Xorazm ustiga qo‘shin tortib, uni bosib
oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi. Bu davrda
Sirdaryo etaklarida yashovchi o‘g‘uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga
borib o‘rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o‘z vaqtida ularga yer berib homiylik
qilgan G‘aznaviylarga qarshi tazyiq ko‘rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash
boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori
Ibrohim Bo‘ritakin 1038-yilda Amudaryo bo‘yi.Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va
Chag‘oniyonni G‘aznaviylardan tortib oladi.Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va
Farg‘onani o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada
Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi.Biri poytaxti Bolosog‘unda
bo‘lgan Sharqiy Qoraxoniylar, ikkinchisi markazi Samarqandda bo‘lgan
Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g‘alabalarda so‘ng Ibrohim
Tamg‘ach «Bug‘roxon» unvoniga sazovor bo‘ladi, Saljuqiylar bilan Qoraxoniylar
o‘rtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bo‘lsa-da, ammo keyinchalik
keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o‘rtasida shiddatli jangler bo‘lib o‘tadi.
Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga qo‘shin tortib,
Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg‘ol etadi. Natijada Qoraxoniylar
Sulton Sanjarga tobe bo‘lib qoladilar. 23
Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining
boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik
hududlari nihoyatda bepoyon bo‘lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat
eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora
qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli
22
Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или, 1983. С. 55.
23
Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллиф л ар и ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урдабекли., А.
Айритомий. – Тошкент:. Фан, 2007. Б. 49.
25

miqdordagi yillik xiroj yoki to‘lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori -
Tamg‘achxonga yuborib, amalda o‘z mulklarini mustaqil boshqarganlar.
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy siyosiy
vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan. Viloyat
hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan
a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z
nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning mustaqilligi uchun intilar
edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi.
U, odatda, Samarqandda taxtiga o‘tiradi.Viloyat boshqaruv ma’muriyatida
Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib baridlar,mustavfiylar xizmat qilardi.
Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi.
Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligi mustahkamlab olishda musulmon
ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar,
saidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi har qachon-gidan
ham balandga ko‘tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o‘troq
hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy
ahami-yatini yaxshi anglar edilar.
26

2.2 Qoraxoniy hukmdorlar tarixiy faoliyati haqida
Quyi da qor axoniylar hukmdorl ari t asvi rl angan.
1. Ahm ad i bn Ali Ar sl onxon
2. Ahmad Tog onxon II ʻ
3. Ali Ar sl onxon I
4. Bil ga Kul Qodir xoqon
5. Bozir Arslonxon
6. Mansur ibn Ali
7. Muso Bug r oxon
ʻ
8. Og ulchak Ar sl onxon
ʻ
9. Sul aymon Arslonxon I
10. Sulaym on Ar sl onxon II
11. Yusuf Qodi rxon
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi 200 yil davom etadi.
Somoniylarga tegishli bo‘lgan yerlarni egallash jarayonida Qoraxoniy
boshqaruvchilari vaqtinchalik bo‘lsada birlashib turkiylarning yirik Qoraxoniy
davlatini barpo etadilar. Shijoatli va mohir sarkarda Nasr Eloqxon do‘stona
munosabatlar o‘rnatish tarafdori ekanligini bildirib qo‘shnisi Mahmud G‘aznaviy
bilan elchilik munosabatlarini o‘rnatadi.Ammo bunday munosabatlar uzoq
cho‘zilmadi. Mahmud G‘aznaviy shimoliy Hindistonda urush olib borayotganidan
foydalangan Nasr Eloqxon 1006-yida katta qo‘shin bilan Amudaryodan kechib o‘tib
Balx, Tus, Nishopur shaharlarini bosib oladi. Shunga qaramasdan, G‘aznaviylar
Qoraxoniylarni Xurosondan haydab chiqarishga muvaffaq bo‘ldilar.
1008 yilda Qoraxoniylar yana Xurosonga hujum qildilar. Mahmud
G‘aznaviyning o‘zi 500 ta jangga o‘rgatilgan fillarga ega bo‘lgan katta qo‘shin bilan
Qoraxoniylarga qarshi chiqdi va Balx atrofida bo‘lgan jangda ularning qo‘shinini
tor-mor keltirdi 24
.
24
Азамат Зи
еf. Ўзбек давлатчилиги тарихи. -T.: “Шарқ”, 2000. -Б.105
27

XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa qoraxoniylar shu yuz yillikning 40-
yillaridan buyon kuchga kira boshlagan boshqa bir turkiy sulola-saljuqiylar bilan
keskin munosabatda bo‘la boshlaydilar. Ma’lumki, saljuqiylar XI asrning 40-yili
g‘aznaviylarni mag‘lubiyatga uchratib, 50-yillardan esa Xurosondan Bag‘dodgacha
bo‘lgan hududni o‘zlariga bo‘ysundirishga erishgan edilar.
Mintaqada hukmronlikka intilish borasidagi bu ikki sulola o‘rtasida
kurashning amaliy ko‘rinishi sifatida 1089 yil voqealarini keltirish mumkin.
Chunonchi, o‘sha yili saljuqiy hukmdor Malikshoh Buxoro, Samarqand, O‘zgan
kabi shaharlarda o‘z siyosiy hukmini o‘rnatib, qoraxoniylarga qattiq zarba berishga
muvaffaq bo‘ladi. Sharqiy Turkistonga bostirib kirgan kidanlarni (qoraxitoylar)
1128 yilda mag‘lubiyatga uchratgan qoraxoniy Ahmad Qoshg‘ariy ham arslonxon
deb atalgan 25
.
1137 yil qoraxoniylar Xo‘jand atrofida qoraxitoylardan yengiladi. Xususan,
qoraxoniylar tarix sahnasidan ketishi 1213 yilda yuz berdi. Buni xorazmshoh Sulton
Muhammad amalga oshiradi .
Qoraxoniylar davlatining boshqaruvidagi mansab va unvonlar: Xoqon-ul-
xoqon-Qoraxon yoki Tamg‘achxon. Qoraxoniylar davlatining oliy boshlig‘i.
Xoqonlik taxti merosiy hisoblangan. Arab manbalarida mazkur unvon sulton ul
salotin, fors manbalarida shahanshohga muvofiq keladi. Eloqxon-xoqondan keyingi
pog‘onada turuvchi shaxs. U xoqon xonadoniga mansub bo‘lib, viloyatning mulk
sohibi hisoblangan. El-yurt hokimi hamdir. Ulug‘ hojib (Tayangu)-davlat va
fuqarolar ishlari bo‘yicha xonning yaqin maslahatchisi deb hisoblangan. Uning
vazifalari: qonun va odatlarga rioya etish, rasmiy tantanalarni tashkil etish,
fuqarolarning iltimos va shikoyatlarini qabul qilish va oliy hukmdorga yetkazish,
shuningdek, u elchilarni qabul qilish ishlariga ham ma’sul xodim bo‘lgan. Bosh
Vazir-u barcha ma’muriy, siyosiy va xo‘jalik muassasalarni nazorat qilgan.
Sohibbarid-xoqonlikdagi barcha elchilik munosabatlari va viloyat hokimlari
25
Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриеfти”, 2018 -Б.268.
28

ustidan maxfiy nazorat ishlarini boshqargan. Mustavfiy (Agichi)-barcha
xoqonlikdagi moliyaviy ishlarni boshqargan.
Bundan tashqari, xazinaga rahbarlik qilgan.
Mirza-qoraxoniylar davlatida fuqarolarning iltimos va shikoyatlarini eshitish
va bu haqida hukmdorga axborot berish, elchilarni qabul qilish va kuzatib qo‘yish
ustidan nazorat qilishi kerak edi.
Munshiy-davlatdagi barcha kirim-chiqimlar hisob-kitobi bilan
shug‘ullanuvchi lavozim egasi hisoblanadi.
Jantdor-sultonning chiqargan jazolarini ijrochsi bilan shug„ullangan yoki
sultonning jallodi.
Takin-viloyat noibi hisoblanadi.
Bek-qabila boshliqlari.
Rais-xoqonlikda shaharlarni boshqaruvchi shaxslar rais deb yuritilgan.
Muxtasib-bozorlarda tarozi va narx-navoni, aholi tomonidan shariat qonun-
qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qiladigan shaxsdir.
Shayxulislom-xoqonlikdagi barcha diniy masalalar rahnamosi hisoblangan.
Qo‘shchi-xoqon ovining tashkilotchisi hisoblanadi.
Imom-juma namozida oldinda turuvchi, musulmon jamoasi boshlig‘i.
Said- payg‘ambarimiz avlodlari hisoblanib shahar yoki qabilalar ittifoqining
rahbari bo‘lgan.
Mufti-diniy masalalar bo‘yicha fatvo chiqaruvchi shaxs.
Oshchi(Bovarchi)-xoqon oshxonasi boshlig‘i hisoblanadi.
Og‘ichi-xoqonning shoyi kiyimlar xazinachisi.
Birin-mehmonlarni qabul qilish bo‘yicha mutasaddi shaxsdir. Bundan
tashqari, saroy ishlarini boshqargan 26
.
Yalavoch(yalafar)-xoqonlikdagi elchilar shunday deb atalgan.
26
https://ziyonet.uz
29

Qozi ul-quzzot –xoqonlikdagi sud-tartibot ishlarini boshqarish qo‘lida
bo‘lgan.
Qozi –joylarda sud ishlari bilan shug„ullangan. Qoraxoniylar davlatida
gvardiya boshlig‘i devoni muhim rol o‘ynagan. Yusuf Bolasog‘uniy “hukmdor o‘z
mavqeini mustahkamlash uchun jangchilarni rag‘batlantirib turishi lozim” deb bejiz
ta’kidlab o‘tmagan. Asosiy harbiy lavozimlarni hukmdor xonadon vakillari,
mahalliy hokimlarning vakillari va xizmat muddatini o‘tab bo‘lgan turk qullari
egallashgan. Yusuf Bolasog‘uniy qoraxoniylar qo‘shinining bunday qismlarini
cherik, yuz, ming deb atagan. Yusuf Bolasog‘uniy qo‘shinini “qo‘shun” deb, otliq
qo‘shin va lashkarni - su, erekt va cherik deb atagan, jang maydonida bevosita
jangchilar rahbarlik qiladigan kichik zobitnichobush, otliqlar rahbarini-xaylboshi
deb nomlagan. Qurollar va harbiy aslaha-anjomlardan qilich, baldu-oybolta, oq
yariq-sovut, qamchilig‘- qamchin va temirqalqon nomlari uchraydi. Yusuf
Bolasog‘uniy hukmdorga qo‘shinga nisbatan hushyor bo‘lishni, xususan, har bir
qismda jangchilar miqdorini 4 mingdan oshirmaslikni, xalqlarni zabt etmoqlik
uchun o‘ng qo‘lda boylik, so‘l qo‘lda-diplomatlar va qilich tutmoq zarurligini
nasihat qilgan.
Qoraxoniylar bilan qo‘shni davlatlar o‘rtasida o‘zaro ayg‘oqchilik tizimi
mavjud bo‘lgan. “Qobusnoma” da buvayhiylar vaziri Sohib Ismoil ibn Abbod
tilidan aytilgan aniq faktni bir eslab ko‘raylik: “Mening xabarchimning Qoshg‘ardan
yozishicha, xoqon falonchi sipohsolor bilan maslahatlashgan, men esa uni unga
nima deganini bila olmadim… Bugun boshqa xat keldi, u yerdagi ahvol haqida.
Mana shuning uchun men mamnunman”. Sulton Mahmudning ham O‘zganda Nasr
ibn Ali davrida shunday xabarchisi bo‘lgan. Qoraxoniylar davrida muntazam armiya
tarkibi xoqonni, qal’ani himoya qiladigan, soqchilik qiluvchi, dushmanni kuzatuvchi
kabi guruhlardan iborat bo‘lgan. Qo‘shindagi eng kichik birlik o‘nlik tuzilma
hisoblangan. Harbiy yurish davrida o‘ng qo‘l , chap qo‘l , o‘rta saf, orqa safga
bo‘lingan hamda 9 xil tug‘ ishlatilgan. O‘q-yoy, bolta, xanjar, qilich turli
30

shakllardagi sovutlardan foydalanilgan. Harbiy taktikaga, mudofaa inshootlarini
barpo etishga va jangchilarni jangovar ruhda tarbiyalashga katta ahamiyat berilgan.
XULOSA
Qoraxoniylar davlati mintaqaning k a tta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom
viloyatlari Sharqiy Turkistonning g‘arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa
Mavarounnahr xududlarida) o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy
jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko‘ra hamda shu xudularda yashovchi
ko‘chmanchi, o‘troq aholining o‘zaro munosabatlarining xosilasi sifatida tashkil
topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shakilllanishi va uning
boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga
borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo‘lish mumkin. Uning
birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o‘z ichiga ola di .
Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o‘z ichiga oladi. BU
davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq davlati
nomi bilan yuritilgan. IX asrning o‘rtalaridan qarluq,chigil,yag‘mo, to‘xsi, uyg‘ur,
o‘g‘uz va bosqa juda ko‘plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida uyishib borishi
bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati ortadi. Davlatning
yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya’ni buyuk xon nomi bilan
atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “Xoqoniya”, ya’ni “Qoraxonlar davlati”
nomi bilan mashhur bo‘lgan. Bu davr qoraxoniylar davlatining ikkinchi bosqichi
sifatida tavsiflanadi.
Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo‘lgach, o‘zining murakkab
tarkibiy xususiyatga ko‘ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona mintaqalar
aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy negzini
ko‘chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo – sotiq
ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz bo‘lib
kelgan Movarounnahrning o‘troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida yashovchi
31

aholiga o‘zining madaniy ta’sirini o‘tkazgan. Shu bilan birga Movarounnahrning
markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va keyinchalik kirib kelgan
ko‘chmanchi turkiy qabilalarning ko‘pchiligi ham o‘troqlashib dehqonchilik, va
hunarmandchilik sohalari bilan shug‘ullana boshlagan.
Ushbu davlatning tarixini o‘rganishda hozirgi kunda kadrlar yetishmasligi
oqibatida juda sekinlik bilan o‘rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi olim Karim
Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o‘rgangan va o‘zining ilmiy kitoblarida,
maqolalarida yozib qoldirgan.
32

FOYDALANI LGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo‘limizni Qat’iyat Bilan Davom
Ettirib, Yangi Bosqichga Ko‘taramiz. T. “O‘zbekiston” - 2017. 91-92 B.
II. Manbalar
2. Muhammad ibn Husayn Bayhaqiy “Tarixi Bayhaqiy” Sharq nashriyoti. 2020.
3. Abu Said Abdulhasan ibn Zahhok ibn Mahmud Gardiziy “Zayn ul-axbor”.
Tehron. 1909.
4. Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy “Tarixi Rashidiy”. Nashrga tayyorlovchilar:
S.A.Azimjonova, A.Urinboyev, O.X.Jalilov – Toshkent. 1999.
5. Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” T.1960
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
6. Ahmedov.B. O‘zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent:. 2001
7. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar. –Toshkent.: Sharq. 2000
8. Ekrem Kalan. Karahanli devleti’nin teşkilat tarihi. Ankara. 2019.
9. Gumilev. N Qadimgi turklar. – Toshkent:. 2007.
33

10. Michal Biran, Jonathan Brack and Francesca Fiaschetti. 2020. Along the Silk
Roads in Mongol Eurasia: Generals, Merchants, and Intellectuals. Oakland,
California: University of California Press. ISBN: 9780520298750.
11. Michal Biran, «China, Nomads and Islam: The Qara Khitai Dynasty (1124-
1218)» under the supervision of Profs. Michael Zand (HU) and Elizabeth Endicott
(Middlebury College, VT, USA). Awarded November 2000, with distinction.
12. Pırlanta. İ, Fethinden Samaniler Döneminin Sonuna Kadar Nişabur, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
13. Salman. H, “Karahanlı ve Gazneli Devletlerinin Kuruluş ve Yıkılışındaki
Problemler”, Kuruluş ve Yıkılış Süreçlerinde Türk Devletleri Sempozyumu
Bildiriler Kitabı,edit: Mehmet Alpargu, M. Bilal Çelik, Sakarya Üniversitesi
Basımevi, Sakarya, 2007.
14. Türker. Ö, Türkler ve Moğollarda Tarih Yazıcılığı (7-13. Yüzyıllar), Muğla
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, Muğla, 2011.
15. Shoniyozov. K – Qarluq davlati va qarluqlar. – Toshkent:.1999.
16. Асқаров A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.117.
17. Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012
18. Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или, 1983.
19. Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий
нашриеfти”, 2018
IV. Internet saytlar va resurslar
20. https://arxiv.uz
21. https://ziyonet.uz
22. https://history.uz
23. https://ziyo.uz
34

Qoraxonilar tarixiga oid forsiy tili manbalar

Sotib olish