Qoraxoniylar boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	78.3KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

Qoraxoniylar boshqaruvi

Sotib olish

1Mundarija
Kirish ..................................................................................................................... 2- 8
I – BOB. Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va
markaziy hokimiyat boshqaruvi.
1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi ............................. 9- 21
1.2 Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi ................................ 22- 28
II – BOB. Qoraxoniylarning oliy va mahalliy hokimiyat boshqaruvi va davlat
unvonlarining qo’llanilish tartibi.
2.1 “Qoraxon” atamasi va davlatning nomlanishi masalasi va “bug’roxon”, ...
“arslonxon” va “tavg’achxon” unvonlarining o’rni ............................................ 29- 37
2.2 Mavarounnahrda Qoraxoniylar hukumronligi davrida . . . .mahalliy boshqaruv
38-41
Xulosa ................................................................................................................ 42- 43
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................. 44- 45

2 Kirish
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik
tufayli о’zbek xalqining kо’p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma‘naviy
merosini о’rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yо’l
ochildi. Ma‘naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi
va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma‘naviy va mafkuraviy asosni
mustahkamlash hamda rivojlanishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar bilan uchrashuvida Vatan
tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va manbalarga tayangan holda yaratish
vazifasi qo’yildi. Bu uchrashuv va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “O’zRFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi
1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani oldiga o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixini
hamda davlatchilikning barcha bosqichlarida O’zbekiston hududida kechgan
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o’rganish dolzarb vazifa etib
belgilandi 1
.
Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi
xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf- odat va an’analari,
xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo’lmaydi”. Yuqorida
keltirilganidek, bugungi kunda O’zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim
taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida
quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz,
ʻ ʻ xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la
ʻ tasavvurga ega bo lishi, ʻ
katta ma naviyat
ʼ olib ketishi zarur” 2
.
1
Каримов. И - «Тарихий хотирасиз - келажак йуқ» Тошкент., “Шарқ”, 1998. 14- б
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent.:
O‘zbekiston, 2016. 13-b

3IX -XII asrlarda Markaziy Osiyoda rо’y bergan murakkab tarixiy jarayonlar
О’zbekiston tarixi taraqqiyotida ham о’ziga xos о’rinni egallagan. 999-yili
qoraxoniylar yana Buxoroni ishg olʻ etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini
asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-
kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan Amudaryogacha
ʻ ʻ
cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va qadimgi So g d
ʻ ʻ ʻ ʻ
yerlarini o z
ʻ ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi ʻ vakili al-Muntasir
qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko psonli
ʻ qo shini ʻ
pirovard g alabani
ʻ ta minlagan. ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali
Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach
ʻ ʻ
qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini
davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning
davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi.
Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar
ʻ davlatiga qarshi
muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan
davlatiga tobe bo lib
ʻ qolishadi. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng yoyilgan.
Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli hududlar
ʻ
hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga
kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi.
Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli
qarshiliksiz ishg ol
ʻ etishadi. Biroq, Hasan Bug roxon ʻ betobligi tufayli Buxoroda
uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yo lda
ʻ vafot etadi.
Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o zidan
ʻ oldin o tgan ʻ Turk xoqonligi, Turkash
davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va an analariga asoslangan.
ʼ
Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, o z
ʻ
navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqqan. Qoraxoniylar
davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (IX-asr o rtasi)
ʻ ma muriy-boshqaruv ʼ tizimi,
qabilalarning o zaro
ʻ ittifoqi negiziga asoslangan edi.

4Mana shu o’ziga xos bo’lgan davlat boshqaruv tizmini o’rganish bizga o’sha
davr tarixining ko’p sirlarini ochib beradi. Hamda milliy davlatchiligimizning
qanday shakllanganligini kuzatish imkoni beradi.
Tadqiqotning mavzusining obyekti. Ushbu kurs ishining ob’ekti
Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va uning markaziy va mahalliy boshqaruvini
hisoblanadi.
Tadqiqotning mavzusining predmeti. Kurs ishining predmeti
Qoraxoniylar davlati markaziy va mahalliy boshqaruvida “Qoraxon”, “Eloqxon”
“Arslonxon” “Bug’rog’on” unvonlarining o’ziga xos xususiyatlari hisoblanadi.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: XI asrda
Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va uning markaziy va
mahalliy boshqaruvini ilmiy tadqiqotlar asosida o’rganilib ushbu kurs ishimizda
yoritildi.
Tadqiqotning maqsadi Kurs ishining maqsadi yurtimiz davlatchiligida
Qoraxoniylar sulolasini o’rganish hisobllanadi.
Tadqiqotning vazifasi Ayniqsa Qoraxoniylar paytidagi davlat boshqaruv
tizmini o’rganish, uning markaziy va mahalliy boshqaruvi muhim ahamiyat kasb
etadi. Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagilarni kurs ishining vazifalari
sifatida belgilab olindi.
- Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va markaziy
hokimiyat boshqaruvini tahlil qilish;
- Qoraxoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumini o’rganish;
- Qoraxoniylarning oliy va mahalliy hokimiyat boshqaruvi va davlat
unvonlarining qo’llanilish tartibini yoritib berish;
- Qoraxoniylar davlati boshqaruvida unvonlarning o’rnini o’rganish va tahlil
qilishdir.

5Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Mazkur mavzu
bo’yicha yaratilgan manba va adabiyotlarni quyidagi guruhlarga bo’lib
o’rganish maqsadga muvofiqdir:
1. XX asr 20-yillarigacha olib borilgan tadqiqotlar.
2. Sovet hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar,
tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
Birinchn guruh - XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ushbu
davlat tarixiga V.V. Grigoryev, H. Vamberi, V.V. Radlov 3
kabi juda ko’p
tadqiqotchilar katta qiziqish bilan qarab, uni ilmiy jihatdan o’rganishga o’z
xissalarini qo’shishgan. Jumladan H. Vamberi o’z asarida bir qancha arab-fors
tildagi manbalardan foydalangan holda Qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt
etishi, ularning qo’shni davlatlar ya’ni, g’aznaviylar va saljuqiylar bilan o’zaro
munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan.
B. Dorn qoraxoniylar davri numizmatikasiga doyr tadqiqot olib borgan
dastlabki olimlardan hisoblanadi 4
. Uning tadqiqoti qoraxoniylar davrida zarb
etilgan turli tanga pullarning tahliliga bag’ishlangan. Olimning mazkur tadqiqotlari
qoraxoniylar davri numizmatikasining keyingi rivojida katta ro’l o’ynadi. V.V.
Radlovning turkiy xalqlarning tili, adabiyoti va etnik tarixiga bag’ishlashgan ilmiy
tadqiqot asarlari ham qoraxoniylar davrining tarixini o’rganishda katta ahamiyatga
ega, Ammo tadqiqotchining ayrim fikrlariga qo’shilib bo’lmaydi. Jumladan, uning
fikricha qoraxoniylar davlatini uyg’urlar tashkil etgan. Ushbu davlatni boshqargan
sulola vakillari ham uyg’urlar orasidan chiqqan.
Ikkinchi guruhga oid tadqiqot asarlarida Qoraxoniydar davlat tarixini
ilmiylik asosida chuqur o’rganishga kirishilgan. Bu o’rinda albatta, V.V.
Bartoldning xizmatlarini ham eslab o’tish joizdir. V.V. Bartold Sharq xalqlari
tarixi,
3
Григорьев B.B. Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб.,
1874. Ч. XVIII.-С. 189. Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. -
СПб.. 1873. - С. 226. Раддов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. 4.2. - СПб., 1893. - С.66.
4
Dorn В. bber die Mtnzen der f leke öder ehemaligen Chane von Turkestan // Melangens Asiatiques. - Berlin, 1881.

6T. VIII. -P. 703.

7geografiyasi, madaniyati va etnografiyasiga oid jami 685 ta asarni nashr etgan
bo’lsa, shulardan 320 tasi O’rta Osiyo tarixiga bag’ishlangan. Bu asarlarda ushbu
hududda yashagan turkiy xalqlarning tarixiga oid muhim masalalar yoritilgan.
Jumladan, uning asarlarida qoraxoniydar sulolasi, davlatning tashkil topishi, uning
siyosiy tarixi, davlat tarkibidagi qabilalarning etnik asosi, ularning kelib chiqishiga
doyr bir qancha fikrlar manbalar asosida keltirilgan 5
.
Shu bilan birga uning asarlarida ba’zi bir noaniq fikrlar ham qayd etilgan.
Masalan, olim bir joyda Qoraxoniylar davlatini tashkil topishida qarluqlar xissasi
katta bo’lganligini qayd etgan xolda, ikkinchi joyda davlatning asoschilari
uyg’urlar yoki yag’molar edi, deb ta’kidlaydi. Undan tashqari davlatning tashkil
topgan sanasini 940 yillar deb belgilagan. Bu belgilangan sana esa undan keyingi
ko’pgina tadqiqotchilarning asarlarida qat’iy muxrlanib qolgan. L.N. Gumilevning
“Qadimgi turklar” nomli yirik asarida Turkiy xoqonlikning tashkil topishi, rivoji,
uning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, davlat boshqaruv tizimi hamda o’ziga xos
madaniyati haqida juda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, asarda
Turkiy xoqonligi tarixini Xitoy, Eron, Old Osiyo va Yevropa tarixi bilan bog’lab
o’rganib, ularni o’zaro bog’liqlikda kechgan munosabatlari izchil bayon etilgan.
Bundan tashqari Turkiy xoqonligi inqirozga uchraganidan so’ng uning hududlarida
yuzaga kelgan Turkash va Uyg’ur xoqonliklari, ularning etnik tarkibi, qabilalarni
o’zaro munosabatlari xususida ham ma’lumotlar mavjud.
L.N. Gumilevning bu ma’lumotlari bizga qoraxoniylar davlatini
boshlang’ich davrini (VIII asrning ikkinchi yarmi), ya’ni davlat qanday, qaysi
sharoitda va vaziyatda yuzaga kelganligini tadqiq etishimizga imkon beradi.
Chunki Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishi Turkiy xoqonligi o’rnida tashkil
topgan Turkash davlati va uning inqirozi bilan bevosita bog’liqdir. Umuman
olganda, L.N. Gumilev asarlari bizga ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududidagi
siyosiy va etnik jarayonlarning qay tarzda kechganligini anglab olishimizga
yordam beradi.
5
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. T. I. - М,: Изд. Вост, лит., 1963. - С. 760. Гумилев

8Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллифлари ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урда- бекли,, А. Айритомий.
- Тошкент: Фан, 2007. - Б. 459. ораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или,1983.С. 301

9Qirg’izistonlik tarixchi olim O.K. Qorayev ko’p yillar davomida Qoraxoniylar
davlati tarixi yuzasidan tadqiqot ishlari olib borgan. Uning bu boradagi asosiy
ishlari
«Qoraxoniylar xoqonligi tarixi» nomli asarida o’z aksini topgan.
Asarda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi, Qoraxoniylarning
Movarounnahrni egallashi, ichki va tashqi siyosati manbalar asosida chuqur tahlil
etilgan. Shuningdek asarda davlatning boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlari, madaniy hayoti va boshqa masalalarga ham katta e’tibor berilgan.
Uchinchi guruh. Mustaqillik yillarida vatanimiz tarixini xolis va yangicha
yo’sinda o’rganish imkoniyati tug’ildi. Jumladan, qoraxoniylar davri tarixini
yoritishda uni davlatchiligimiz taraqqiyotining o’ziga xos bosqichi sifatida tadqiq
etish imkoniyati tug’ildi. Bu davrga oid eng muhim tadqiqot ishlaridan biri bu -
K.SH. Shoniyozovning asarlaridir. Darhaqiqat, akademik K.SH. Shoniyozov
Qoraxoniylar davlatchilik tarixini o’rganishda yangi jarayonni boshlab berdi. Olim
o’zining tadqiqot ishlarida Qoraxoniylar davlatchilik tarixiga oid bir qator
masalalarni o’rganib, ularning yechimini topishga harakat qilgan. Bu o’rinda
tadqiqotchi Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishida qarluq qabilasining xissasi
yuksak darajada bo’lganligini ta’kidlab, davlat tarkibidagi qabilalar, ularning kelib
chiqishi, etnik tarkibi, davlat hayotidagi o’rni va qabilalarning o’zaro
munosabatlari hususida ham keng ma’lumot bergan.
F.B. Boboyorovning ilmiy ishlari asosan Turkiy xoqonligi davri bilan
bog’liq bo’lsada, uning asarlari bizga O’rta Osiyoda qoraxoniylar davrigacha
bo’lgan vaqtda kechgan ijtimoiy-siyosiy voqea-xodisalarni anglab olishimizga va
qoraxoniylar davlatining qanday sharoitda yuzaga kelganligini oydinlashtirishga
yordam beradi 6
. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta
bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
6
Ш ониёзсв К.Ш. Карлук давлати ва карлуклар. - Тошкент: Шарк, 1999. - Б. 192; Шу муаллиф. Узбек халкининг
шаклланмш жараёни. -Тошкент: Шарк, 2001. - Б. 426. обоёров F.E. Турк хоконлигининг Мовароуннахрдаги

10бошкарув тизими хдаида // Узбеки с тон тарихи. - Тошкент, 2000. -№4. - Б.71-79; Шу муаллиф, Узбекистан ху дуд
ид а Корахонийлар давригача булган кадимги туркий топонимлар // Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий
этномаданий жараёнлар. “Карим Шониёзов ^кишлари” туркумидаги халдаро илмий анжуман материаллари. 1 -
кием. - Тошкент, 2005. - Б.117

11Kurs ishining birinchi bobida Mavarounnahrda Qoraxoniylar sulolasining
tashkil topishi va unda davlatning markaziy boshqaruv tuzumini o’rganish
organlarining faoliyatini yoritib o’tildi.
Kurs ishining ikkinchi bobida Qoraxoniylarning oliy va mahalliy hokimiyat
boshqaruvi va davlat unvonlarining qo’llanilish tartibini yoritib berishning
o’rganishda adabiyotardan foydalanib tahlil qilindi.

12I – BOB. Qoraxoniylar davlatining tashkil topgandavri va etnik asosi
1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi.
Qoraxoniylar davlati, xoniylar yoxud Xoqoniylar davlati (840-1212) —
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag ridaʻ tashkil topgan
turkiy davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo
etilishida turkiy qarluq, chig il
ʻ va yag mo ʻ qabilalari yetakchi rol o ynagan. ʻ X asr
o‘rtalarida qarluqlar yag‘mo, chigil, o‘g‘uz va boshqa qabilalar bilan yagona
ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o‘lkasi” deb
yuritilgan davlat tashkil topadi 7
. Mazkur davlat hukmdorlari “jabg‘u” deb
yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “qoraxon”,ya’ni “buyuk xon” deb ataydilar.
XI–XII asrlarda Xoqoniya rivoj topib kuchaygach, u “Qarluq-Qoraxoniylar”
davlati nomini olgan. Mazkur yirik davlat qator qabilalar ittifoqi asosida tashkil
topgani bois hukmdorlari “arslonxon”, “bug‘roxon” va “tavg‘achxon” unvonlari
bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy darajali hukmdor ma’nosini anglatgan.
Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda “qora” so‘zi bilan sifatlangan.
Shu boisdan taxtda o‘tirgan Arslonxon, Bug‘roxon va Tavg‘achxonlar “qoraxon”
deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda, keyinchalik, ramziy
ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topgan. Qoraxoniylar
tarixining eng yirik va umume'tirof etilgan mutaxassisi B.Kochnev
ta kidlaganidek,
ʻ Qoraxoniylar o zlarini ʻ afsonaviy Turon shohi - Afrosiyob avlodlari
qatoriga qo shib,
ʻ o zlarining sulolasini "al-Afrosiyob" - Afrosiyob avlodi deb ʻ
atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki Xoqoniylar deb nomlangan.
Amerikalik mutaxassis Robert Dankoff Qoraxoniylarning ajdodi
Afrosiyobning haqiqiy asl ismi Alp Er Tunga bo lgan
ʻ deb taxmin qilgan. Davlatning
7
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001. B.245.

13tashkil topishi. 992-yilda Horun Bug‘roxon boshliq qoraxoniylar Movarounnahrga
hujum boshlaydilar. Bu davrda somoniylar sulolasi chuqur ichki ziddiyatlar
girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar.
Nuh ibn Mansur qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun G‘aznadagi noibi
Sobuqteginni yordamga chaqiradi. U yigirma ming kishilik qo‘shin bilan
Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir necha janglardan so‘ng
qoraxoniylar noibi qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga Nuh Sobuqteginni
Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtegin va
o‘g‘li Mahmudning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi.
996-yilda qoraxoniylar Movarounnahr tomon yana hujum boshlaydilar.
Shunday og‘ir bir sharoitda xiyonat ro‘y beradi. Ya’ni Sobuqtegin qo‘shini
Buxoroni egallaydi. So‘ngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi.
Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi
qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu
jumladan, Xurosonda hukmdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning
markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay, 999-yilda Buxoroning
Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar
hukmronligi batamom barham topdi 8
. Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi.
Qoraxoniylar endi Xurosonni ham o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat
qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qoraxoniylar va g‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli
urushlar boshlanadi. 1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta
qo‘shin tortadilar. Lekin Mahmud G‘aznaviy qoraxoniylarga zarba
berib,
Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi.
G‘aznaviylarning saljuqiylar bilan jiddiy kurashi boshlanadi. Bundan
foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yilda
Amudaryo bo‘yi viloyatlari –Xuttalon, Vaxsh va Chag‘oniyonni g‘aznaviylardan
tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga
bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki
mustaqil davlatga

148
Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, Sharq. 2010., B.176.

15ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolasog‘unda bo‘lgan Sharqiy qoraxoniylar, ikkinchisi
markazi Samarqandda bo‘lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu
g‘alabalardan so‘ng Ibrohim Bo‘ritegin “bug‘roxon” unvonini olgan. 9
Qoraxoniylar davlatining bo‘linishi. Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga
bo‘lib idora qilardilar. Ularni eloqxon yoki takin (yoki tegin)lar boshqarardilar.
Hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan
a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va
viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy
eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat
boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan.
Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi.
Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda
musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu
davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi
har qachongidan ham balandga ko‘tariladi.Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu
davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va
shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un,
Koshg‘ar, Taroz, O‘zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki
viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog‘lashga harakat qiladilar.
O’tmishda diyorimiz tuprog’ida juda ko’p davlatlar yuzaga kelgan, taraqqiy etgan
va vaqti kelib o’z o’rnini boshqa sulolaga bo’shatib bergan. Yurtimiz tarixiga doyr
xar bir davlatning yuzaga kelish jarayoni siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan
o’zviy bog’liqdir. Albatta, bunda umumiy jixatlar bilan birga xar bir davlatning
o’ziga xos xususiyatlarini xam e’tibordan chetda koldirmaslik kerak. Afsuski,
ko’pgina tarixiy asarlarda, davlatchilik tarixini yoritishda, davlatning
shakllanish va yuzaga kelish jarayonini shunchaki bir shayx faoliyati bilan yoki
biror-bir siyosiy voqea-xodisalarga bog’lik xolda izoxlab o’tilgan. Vaxolanki, xar
bir davlatning vujudga kelishi, rivoji va tanazzuliga oid jarayonlar birinchi
navbatda shu

169
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001. B.248.

10
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001. B.247.
11
Shoniyozov. K – Qarluq davlati va qarluqlar. Toshkent:.1999. B.83.
12jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bevosita bog’liq kechgan 10
.
Shuning uchun davlatning tarixini yoritishda uning ijtimoiy va
iqtisodiy xayotini xam chuqurroq o’rganish zarur, deb o’ylaymiz, Endi asosiy
maqsadga ko’chadigan bo’lsak, ma’lumki, IX-XII asrlar Movarounnahr tarixida
turkiy xalqlar sulolalarining xukmronlik mavqei mustaxkamlanganligi bilan
ajralib turadi. Ular o’z tarixlari davomida bir qancha mustaqil markazlashgan
davlatlarni tashkil etishdi. Ana shunday davlatlardan biri Qoraxoniylar davlatidi 11
.
Qoraxoniylar davlati to’g’risida shu davrga taluqli tarixiy asarlarning deyarli
barchasida so’z ketsada, ushbu davlat qachon va qaysietnik asosda tashkil
topganligi xano’zgacha munozarali masala bo’lib kelmoqda.
Qoraxoniylar davlati to’g’risida tarixchi olim K.Sh. Shoniyozov
xam o’z asarlarida keng to’xtalib o’tgan. Shu bilan birga Qoraxoniylar davlati
Qarluq davlatining davomi ekanligi, bu ikki nomdagi davlat aslida bir davlat
bo’lganligi va mazkur dovonlik qarluq qabilasi tomonidan 840- yilda tashkil
topganligi to’g’risida o’z fikr-muloxazalarini bildirib o’tgan. Umuman olganda,
K.Sh. Shoniyozov mazkur davlat tarixini yoritishda butunlay yangi fikrlarni
o’rtaga tashladi. Qoraxoniylar xukmronlik qila boshlagan davr to’g’risida mavjud
manba va adabiyotlardagi ma’lumotlar o’zaro qarama-qarshi bo’lib, biz bunda
ularning bir-birini inkor etuvchi ziddiyatli jihatlarni ham anglashimiz mumkin.
Jumladan, K.Sh. Shoniyozovning fikricha, Qoraxoniylar davlatini 840-yildan
to 1212- yilgacha, ya’ni to’rt asr mobaynida qarluq xoqonlari idora qilgan. Atoqli
sharqshunos olim V.V. Bartold Qoraxoniylar davlati 940 - yilda yuzaga kelgan
deb qayd etsa, ayrim tarixiy asarlar bu masalada X asrning 90-yillari, ya’ni undan
ham kechroq davrni ko’rsatmoqda.
Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasiga oid bu ma’lumotlardan
ko’rinib turibdiki, tadqiqotchilar o’rtasida bu masalada xatto, bir-birlariga
yaqinroq fikrni ham uchratmaymiz. Aksincha, ularning ko’pchiligi, shu
jumladan, O. Pritsak, K.Sh. Shoniyozov davlatga asos solingan yil deb 840- yilni

13belgilashsa, boshqa tadqiqotchilar guruhi V.V. Bartold, O.K. Qoraev va
boshqalar esa bu davlatni 940- yilda tashkil topgan, deb xisoblashadi. Ular
o’rtasidagi farq ko’rinib turganidek yuz yil, ya’ni bir asrlik vaqtni tashkil
qilmoqda 12
. Albatta, tadqiqotchilarning bu darajada katta farqli xulosaga
kelishlariga mavjud manbalardagi bu masalada berilgan to’ziksiz va kamchil
ma’lumotlar sabab bo’lgan. Ularning xar biri o’z muloxazalarini ma’lum bir
asoslar bilan isbotlashga, dalillashga xarakat qilishgan. Shuning uchun ularning
fikrlarini to’g’ridan-to’g’ri inkor etish yoki qo’llab-quvvatlash ancha murakkab
masaladir. Bu o’rinda, K.Sh. Shoniyozovning yuqorida keltirilgan fikrlarini to’g’ri,
deb qabul qiladigan bo’lsak, mazkur Qoraxoniylar davlatini to’rt yuz yil
mobaynida bir sulola vakillari boshqargan bo’lib chiqadi.
O’rta Osiyo xalqlari davlatchilik tarixidan ma’lumki, davlatni boshqargan
sulolalarning bu qadar uzoq xukmronlik xilgan xolatlari juda kamdan-kam
uchraydi. Misol uchun o’z davrining eng qudratli davlatlaridan bo’lmish Turkiy
xoqonlikni boshqargan ashinaliylar sulolasi uzog’i bilan ikki asrdan kamroq davr
mobaynida xukmronlik qilishgan. Xalifalik poytaxti Bag’dodni zabt etgan xudratli
Saljuqiylar saltanati xam Movarounnahr tarixida bor-yo’gi yuz yildan oshiqroq
vaqt xukum surgan. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Albatta, bu
xiyosiy solishtirishlardan xat’iy xulosalar chiqarib bo’lmaydi. Lekin
aytmoqchimizki, Qoraxoniylar davlati o’zining shunday uzoq tarixi mobaynida
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan xamda davlat boshqaruvi soxasida, tarkibiy xususiyatga
ko’ra ko’pgina o’zgarishlar va o’ziga xos yangiliklarni o’z boshidan o’tkazgan
bo’lishi mumkin. Bu jarayonlar esa o’z navbatida xoqonlikning tashkil etgan
qabilalarning davlat xayotidagi roli u yoki bu darajada o’zgarishi bilan xam bog’liq
kechgan, albatta.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, V.V. Bartold Qoraxoniylar davlatini 940-
yilda yag’molar tashkil etgan, deb yozgan edi. K.Sh. Shoniyozov ta’kidlaganidek,
V.V. Bartoldning bunday fikrga kelishiga, Nizomulmulkning “Siyosatnoma”
asaridagi 940 yil “Bolasog’un shahrini musulmon bo’magan majusiylar ishg’ol
qildi”, degan

1312
Gumilev. N – Qadimgi turklar. Toshknet:. 2007. B.64.

14axboroti xamda 1126 yil noma’lum muallif tomonidan ko’chirma tarzida yozilgan
“Madjmal at-tavorix” deb nomlangan asardagi “bug’ro” yag’mo podsholarining
unvoni bo’lgan, deb keltirgan ma’lumotlari sabab bo’lgan. Demak, ko’rinib
turibdiki, tadqiqotchilar Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan davrini aniqlashda,
davlatda qabilalarning o’rni va xoqon unvonlarining nomlanishiga e’tibor
berishgan (Bu xaqda ishimizning keyingi qismida so’z yuritamiz).
V.V. Bartoldning Qoraxoniylar davlati 940 yilda tashkil topgan deb
keltirgan qaydlari, tarixiy asarlarning deyarli barchasida asos sifatida qabul
qilingan 13
. Masalaning murakkabligi xam shundaki, tadqiqotchi o’z fikrlarini
yuqoridagi manbalarga asoslanib keltiradi. Shuning uchun uning mulohazalarini
inkor etmagan xolda, tanqidiy yondashib tahdil qilsak, foydadan holi
bo’lmaydi.Gap shundaki, agarda biz o’zaro qarama-qarshi ma’lumotlarni solishtir
gan xolda, ularni xar birini sinchiklab o’rganib chiqsak, ular O’rtasidagi
uyg’unlikni anglashimiz mumkin. Demoqchimizki, yuqorida aytilganidek,
Nizomulmulk 940-yilda musulmon bo’magan majusiylar Bolasog’un shahrini
ishg’ol etdi, degan axborotni beradi. Bu ma’lumot bilan Sotuk Bug’raxon 940 yilda
o’zini Qoraxon (Ulug’xon) deb e’lon qilganini esga olsak, gap yagona voqea-
xodisalar xususida ketayotganligi oydinlashadi.
Nizomulmuk ma’lumotlaridagi majusiylar, ya’ni musulmon bo’magan
qabila, bu bizning fikrimizcha yag’molar bo’lishi mumkin. Bundagi Bolasog’un
shaxrini ular tomonidan ishg’ol qilinishini esa sulolaning o’zaro ichki taxt uchun
kurashi jarayonida, mazkur qabilaning xam aralashuvi, deb tushunadigan bo’lsak,
bundan Sotuk Bug’raxon yag’mo qabilasining jangovar xarbiy kuchi yordamida
taxtni egallagan, degan ma’no chiqadi. Extimol shuning uchun Sotuk Bug’raxon
garchi Qarluq davlatining asoschisi Bilga qul Qodirxonning nevarasi bo’lgan
bo’lsada, yag’molarning jangovar xarbiy kuchiga tayangan xolda xokimiyatni
egallashi va
«bug’ro», «qoraxon» kabi unvonlar bilan ulug’lanishi oqibatida ba’zi tarixiy
asarlarda ushbu davlatni yag’molar tashkil etgan, degan fikrlar paydo bo’lgandir.

1513
Bartold.V – Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii. Moskva:. 1968. C.59.

16Fikrimizni davom ettiradigan bo’lsak, Sotuk Bug’raxon xokimiyatni egallashdan
oldin xukmronlik qilgan. Qoshg’arda va uning atrofiida esa yag’molar joylashgan
edi. Yag’mo, chigil, xalach va boshqa ko’pgina turkiy qabilalar aynan Sotuk
Bug’raxon davrida islom dinini qabul qilishgan.
Demak, yag’molar Sotuk Bug’raxon xokimiyatni qo’lga olgunga qadar
islom dinida bo’maganlar. Agarda Nizomulmulk 940 yilda Bolasag’unni egallagan
majusiylar, deb yag’molarni nazarda to’tgan bo’lsa, yuqoridagi ma’lumotlar bir-
birini to’ldiradi. Demak, V.V. Bartoldning yuqorida keltirgan ma’lumotini, biz
Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy-siyosiy xayotida shu davrdan boshlab Qarluq
qabilasidan tashqari boshqa turkiy qabilalar jumladan, yag’mo qabilasi xam o’z
o’rniga ega bo’lib, aynan bu qabilaning xarbiy jihatdan jangovar kuch-qudratga
ega ekanligi, ularni xoqon saroyida nufuzli mavqeini egallashlarini ta’minlagan,
deb tushunishimiz mumkin ekan. Aytmoqchimizki, tadqiqotchining davlatni 940-
yil yag’molar tashkil etdi, degan fikrini to’g’ridan-to’g’ri qabul qilmagan xolda
undagi bu ma’lumotlardan foydalanish orqali biz Qoraxoniylar davlatidagi o’zaro
ichki sulolaviy taxt uchun kurashlar jarayonini xamda bu voqea-xodisalarda
xoqonlik tarkibidagi qabilalarning qay darajada bo’lganligini anglab olishimiz
mumkin.
O’sha davrning ijtimoiy-siyosiy xayoti, ruxiyati nuqtai-nazaridan turib fikr
yuritadigan bo’lsak, davlat xayotida xarbiy kuchlar, xarbiy kishilar, nixoyatda
nufuzli doyra xisoblangan. Xukmdorlar xam o’z saltanatini xududini
kengaytirishda, uni ximoya qilishla, qolaversa, ichki nizolarni bostirishda shu
jangovar xarbiy kuchlarga tayanishgan. Qoraxoniylar davlatining xukmdorlari xam
bundan istisno emas, albatta. Shunday ekan, yag’mo qabilasining jangovar xarbiy
kuchlari yordamidan sulola xonadoniga mansub kishilar xokimiyatni egallash
yo’lida foydalanganliklari tabiydir.
Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari, deb
belgilangan asarlar xususiga kyelsak, ko’rsatilgan davrdan xam anglash mumkinki,
bunda asosan 990-yillar, ya’ni Somoniylar davlatini Qoraxoniylar tomonidan

17tugatilganlik voqeasining ta’siri bor 14
. Albatta, aynan shu davrdan boshlab,
Qoraxoniylar davlati xaqida ko’pgina tarixiy asarlarda so’z yuritilib, ular o’z
davrining qudratli xoqonligi sifatida ta’riflanadi. Lekin bundan Qoraxoniylar
davlati 990-yillardan e’tiboran o’z faoliyatini boshladi, degan mazmun kelib
chiqmaydi 15
. Chunki xech bir davlat bir vaqtning o’zida xam tashkil topib, xam
qo’shni davlatni xududlarini zabt etishi tarixiy xaqiqatga to’g’ri kelmaydi. Shu
o’rinda, masalaning bir jihatiga e’tiborni qaratsak. Ko’pgina tarixiy asarlarda
Qoraxoniylar davlati bilan Somoniylar davlati O’rtasidagi mavjud bo’lgan
ziddiyatlarga ortiqcha urg’u berish xollari mavjud.
Albatta, bunday mulohazalarni xolis, deb bo’lmaydi. Chunki bu muloxazalar
o’sha davrning tarixiy shart-sharoiti, mavjud voqeligidan ancha uzoq bo’lib,
masalani sun’iy ravishda chigallashtiradi, xolos.Tarixdan ma’lumki, Somoniylar
davlati xam, Qoraxoniylar davlati xam O’rta Osiyo tarixida o’z o’rniga ega. Xar
ikki sulola davrida xam ajdodlarimiz ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan
yuksalish yo’lidan borgan, Somoniylar davlatining inqirozga uchrashi va uning
o’rniga Qoraxoniylar sulolasining taxt tepasiga kelishining o’ziga xos tarixiy
sabablari bor. Somoniylar davlatining tanazzulini esa tupik ravishda
Qoraxoniylarning xarbiy tazyiqi bilan bog’lik xolda tushunmaslik kerak. Chunki
somoniylar sulolasi bu vaqtga kelib siyosiy-ijtimoiy jihatdan chuqur inqirozga
uchragan edi. Mahalliy xokimlar, noibliklar, xarbiy amirlarning o’zboshimchaligi
kuchaygan bo’lib, ular amalda markazdan mustaqil ravishda siyosat olib borardilar.
Markaziy xokimiyat esa ularga qarshi xech bir chora ko’ra olmaydigan darajada
zaiflashib qolgan edi. Ana shunday bir vaziyatda butun Movarounnahr uzra
xukmronlik boshqa bir sulolaning qo’liga o’tishini, mantiqiy olib qaralganda buni
tarixning tabiiy jarayoni, deb tushunish mumkin. Demak, Qoraxoniylar davlatining
tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari, deb ko’rsatuvchi tarixiy asarlarga
nisbatan aytish mumkinki, Qoraxoniylar davlati bu vaqtda tashkil topmagan, balki
bu davrga kelib, xoqonlik
14
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - Toshkent.: Sharq. 2000.,

18B.107.
15
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. B.95.

19o’z chegara sarxadlarini kengaytirib; ilgarigi doirasiga nisbatan endilikda yanada
kuch-qudratga to’lib xarbiy xarakatlarni qo’shni xududlar tomon kengaytirgan.
Yuqoridagi ma’lumotlarni umumlashtirgan xolda muloxaza yuritadigan
bo’lsak, Qoraxoniylar davlatiny yuzaga kelishi tarixiy zaruriyat bo’lib, uning
o’ziga xos siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy zamini bo’lgan. Masalani teran anglash uchun
bu xususda qisman to’xtalib o’tishni joiz, deb xisoblaymiz. Ma’lumki, qadimdan
O’rta Osiyoning Oltoy janubiy yonbag’ridan boshlanadigan sharqiy qismida,
Markaziy Tyanshan etaklarida, Chu, Ila, Norin, Talos daryolari vodiylari bo’ylab
to Pomirgacha bo’lgan xududlarda turkiy tilda so’zlashuvchi qabilalar yashagan.
Mazkur qabilalar VI asrning ikkinchi yarmidan to VIII asr boshlarigacha Turkiy
xoqonligi tasarrufida bo’lib kelgan. Turkiy xoqonligi tashqi dushmanlar bilan olib
borilgan urushlar va ichki qabilaviy nizolar natijasida 603 yil G’arbiy va Sharqiy
xududlarga bo’linib ketadi. Xoqonlikning bo’linib ketishi davlat tarkibidagi turkiy
xalqlarning xoxish irodasiga zid ravishda, ko’proq tashqi dushmanlarning ta’sir
kuchi ostida yuz berganligi sir emas, albatta. Chunki yaxlit bir qudratli
xoqonlikning ikkiga bo’linishi, ularning xar ikkisi ahvolini yanada og’irlashtirdi.
Aniqroq aytadigan bo’lsak, bu ularning xar ikkisining xalokatini
tezlashtirgan asosiy omillardan biri bo’ldi. Umuman olganda, 630 yilda G’arbiy
xoqonlikda ichki qabilaviy nizolar keskinlashib ketadi. Bu davrda xoqonlikda
xokimiyat uchun kurash asosan ikki, ya’ni dulu va nushibi qabilalari o’rtasida
kechgan. Mavjud og’ir vaziyatdan chiqish va axvolni yaxshilash uchun xoqon
Ishbara (634-639) ma’muriy islohot o’tkazadi. Unga ko’ra, xoqonlik tarkibidagi
qabilalarni ikkiga bo’lib, beshtasini duluga, qolgan beshta qabilani esa nushibiga
taqsimlab beradi. Qabila ittifoqining xar biriga chorva mollarini boqish uchun
yaylov yerlarini va ko’chib yuradigan xududlarini chegaralarigacha aniqlab beradi.
Ko’rinib turibdiki, bu vaqtda davlatning asosini va yashovchanlik qobiliyatini
uning takibidagi turkiy qabilalarning birligi va ularning jangovar xarbiy kuchi
tashkil etgan 16
. Bu qabilalarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xayoti esa ko’chmanchi-
chorvadorlik asosiga

2016
Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010.,
B.179.

21qurilgan bo’lib, yaylov yerlari va unga egalik qilish xuquqi ular uchun xayot-
mamot masalasi bo’lib kelgan. Lekin xoqon Isfaraning ikki yirik qabilani o’zaro
kelishtirish yulidagi tadbirlaridan xech bir natija chiqmaydi.
Sulola tayanchi bo’lgan bu ikki qabila o’rtasidagi nizolar esa xoqonlikni
zaiflashtiradi. Odatda, qaysi davlatni ichki nizolar cho’lg’ab olib, uni
kuchsizlantirsa, o’sha davlatga qo’shni davlatlarning bosqini muqarrar bo’lib
kelgan. O’z davrining qudratli davlati bo’lgan Turkiy xoqonlikning xam bunday
vaziyatda dushmanlari yetarlicha bor edi. Chunki Xitoy qo’shinlari xoqonlikning
bu og’ir axvolidan foydalanib, 658-659 yillarda uning asosiy xududi bo’lgan
Yettisuvning katta qismini egallaydi. Ammo keyinchalik turkiylar Xitoy
qo’shinlarini o’lkadan surib chiqaradi. Urush natijasiga ko’ra, xar ikki tomon katta
talofatlar ko’radi. Turkiy xoqonligi bu yuqotishlar evaziga o’z xududini saqlab
qoladi. Lekin uzoq vaqt davom etgan ichki va tashqi urushlar xoqonlikni
kuchsizlantirib, uning yemirilishini tezlashtiradi. Unga tegishli xududlarda esa 707
yilda Turkash davlati tashkil topadi.
Turkashlarning asosiy qismi bu vakqtlarda (VIII asrning ikkinchi yarmida)
Ila daryosi vodiysida, Shimoliy Tyanshan yonbag’irlarida joylashgan bo’lib, dulu
qabila ittifoqi tarkibida bo’lib kelgan. Albatta, Turkiy xoqonligini xam Turkash
davlatini xam aholisining tarkibiy asosini turkiy qabilalar tashkil etgan. Bunda
davlat o’zgarmagan, balki davlatni boshqargan sulolalarni o’zaro o’rni almashgan,
xolos. Turkashlar xokimiyatni egallab, endigina kuchga kirib borayotgan bir
vaqtda Xitoy imperiyasi o’z chegaralarini g’arbga tomon kengaytirish siyosatini
xam jadallashtiradi. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, Xitoy imperatorlari doimiy
ravishda o’z xududlarini kengaytirish, bosib olingan o’lka aholisini xitoylashtirish
va bu yerda o’z ma’muriy boshqaruv tizimini o’rn atish kabi katta davriy tajribaga
ega bo’lgan siyosatlarini izchil olib borishgan.Shuning uchun Xitoy imperiyasi
o’zining shimoliy va g’arbiy chegaralari o’zra joylanggan turkiy sulolalarning
kuchayib ketishini hohlamagan. Buning uchun ular turkiy qabilalar orasiga turli
nizo urug’larini sochib, ularni bir-biriga qarshi gij-gijlash usullaridan
foydalanishgan.

22Shuningdek, Xitoy diplomatiyasi an’anaviy ravishda o’zining eski usulini, ya’ni

23markazdan norozi kuchlarni qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlarini keng qo’llagan.
Bundan ko’zlangan maqsad esa turkiy davlatlarni zaiflashtirish orqali ular
ustidan o’z xukmronligini o’rnatish bo’lgan. Albatta, Xitoy xukmdorlarining bu
niyatini o’z vaqtida anglab, shunga mos xolda siyosat olib borgan do’konlar xam
bo’lgan.Umuman olganda, Turkash davlati o’zining qisqa umri davomida og’ir
axvolni boshidan kechirdi. Chunki aynan shu davrda, ya’ni sharqiy chegaralarni
ximoya qilib dushmanlar bilan kurash olib borayotgan bir vaqtda, g’arbdan arab
xalifaligining Movarounnahrga boshlagan xarbiy yurishlari turkashlar axvolini
yanada og’irlashtirdi. Arab xalifaligiga karashli xarbiy kuchlarning
Movarounnahrga kirib kelishlari va mazkur xududda xalifalik tartibotini
o’rnatishga turkiy sulolalar befarq qarab tura olmas edilar. Chunki Movarounnahr
ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jihatdan ularning asosiy tayanch xududlari
xisoblangan. Bu o’lkalarda qadimdan juda ko’p turkiyzabon aholi yashab kelgan.
Shuning uchun Turkiy xoqonligi va Turkash davlati mazkur xududlarni ximoya
qilinshi o’z vazifasi, burchi deb bilgan. Arab xarbiy kushinlarining kirib kelishlari
bilanoq, turkashlar mahalliy xukmdorlar bilan birlashib ularga Qarshi kurash olib
boradilar.
Jumladan, 707 yil Turkash xoqoni Sore o’zining atrofiga katta xarbiy
qo’shin yig’ib, Qutayba boshliq arab xarbiy qo’shiniga qattiq talofat yetkazadi.
Ammo shu vaqtda turkashlarda ichki qabilaviy nizolar dam avj oladi. Xitoy
imperiyasi esa o’z xarbiy tazyiqini yanada kuchaytiradi. Natijada, turkashlarning
harbiy kuchlari bo’linib, ularning bir qismi sharqda Xitoy qo’shinlariga qarshi
ko’rash bilan band bo’lsa, ikkinchi bir qismi xalifalik qo’shinlariga qarshi
tashlagan edi. Uchinchi qismi esa, ichki qabilaviy kurashlar bilan ovora bo’lgan.
Albatta, har bir davlat uchun tashqi dushmandan ko’ra, ichki nizolar va u asosda
yuz beradigan o’zaro qirg’inbarot urushdanda kattaroq xavf bo’lmaydi. Yettisuvda
turkashlarning ikki etnik guruhi «sariqlar» va «qoralar» o’rtasida hokimiyat uchun
kurash bir necha yillardan buyon davom etib kelar edi. Ular o’rtasidagi bu nizolar
738-759 yildarda nihoyatda kuchayib, o’zaro qirg’inga aylanib ketadi. Bularning
barchasi Turkash davlatini zaiflashtirib, uni barham topishiga sabab bo’ladi.

24Mavjud vaziyatdan
foydalangan Qarluq qabilasi 759 yilda turkashlar hududiga bostirib kiradilar. 766

25yilga kelib Qarluqlar Yettisuv, Talos, Chu vodiysini egallab, G’arbiy Tyanshanga
qadar bo’lgan hududlarga kirib borishadi.Qarluq qabilasi va Qarluqdar hakida juda
ko’p manba va adabiyotlar mavjud. Qarluqliar qadimda Oltoyning g’arbiy
mintaqalarida yashaganlar. Ular Turkiy xoqonligi davrida esa siyosiy jarayonlarda
faol ishtirok eta boshlashgan.
Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda yashovchi aholi o’rtasida
madaniy-ma’naviy aloqalar xam yanada kuchayib, yangi taraqqiyot bosqichiga
ko’tarilgan. Ushbu ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar Qoraxoniylar
davlatining shakllanishiga zamin yaratgan. Ushbu jarayonlar esa VIII asrning II
yarmi - IX asrning o’rtalariga to’g’ri kelib, bu borada K.Sh. Shoniyozovning
fikrlarini xaqiqatga yaqinroq, deb xisoblaymiz 17
. Lekin bizning tadqiq etishimizcha
Qoraxoniylar davlatini bevosita to’g’ridan- to’g’ri Qarluq davlatining o’zi, uning
davomi edi, deyishga asoslar to’liq yetarli emas. Chunki Qoraxoniylar davlati
qarluq, chigil, yag’mo, tuxsi, ugo’z, uyg’ur va boshqa juda ko’plab turkiy
qabilalarning o’zaro uyushuvi-ittifoqi asosida yuzaga kelgan.
Tadqiqot mavzusi borasida yuritilgan fikr-mulohazalarga asosan aytish
mumkinki, Qoraxonilar davlatining tashkil topgan sanasi xozirgi kungacha tarixiy
asarlarning aksariyatida qayd etilib kelinayotgan X asrning o’rtalaridan emas, balki
uning poydevori ancha ilgari barpo etilgan bo’lib, X asrning o’rtalarida esa bu
davlat chinakam saltanat (imperiya) darajasiga erishib, xududiy jihatdan kengayib,
avvalgi davrga nisbatan ancha kuch-qudratga erishgan va tarixda «qoraxon» ya’ni
buyuk xonlar nomi bilan atalgan. Tarixiy asarlarda xam bu davrda ko’prok
Qoraxoniilar davlati haqida so’z ketib, ular Movarounnahr sarxadida kechgan
tarixiy voqealarda markaziy o’rinni egallashgan. Demak, Qoraxoniilar davlati
o’zining taraqqiyot bosqichlarida rivojlanib borganki, u yirik bir davlat timsolida
birdaniga shakllanmagan.
Aksincha, uning davlatchilik tizimi xamda tarkibiy to’zilishi turkiy
xalqlarning uzoq davrlardan buyon rivojlanib kelgan boy davlatchilik an’analari va
17
Gumilev. N – Qadimgi turklar. Toshkent:. 2007. B.75.

26tajribalari bilan uyg’unlashib borgan.Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Qoraxoniylar
davlat boshqaruvi tizimining yuzaga kelishi va shakllanishi Qarluqlarning qabila
ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shu bilan
Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo’linadi. Uning birinchi bosqichi
VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bu bosqichida
xokimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq,
chigil, yag’mo, tuxsi, uyg’ur, ugo’z va boshqa turkiy qabilalarning xarbiy ittifoqi
yuzaga kelishi bilan davlat kengayib, qudrati ortadi. Ushbu davlat qoraxon ya’ni
«buyukxon»lar tomonidan boshqarilib, u «Qoraxoniylar davlati» nomi bilan
shuhrat topadi. Ilk o’rta asrlarda tashkil topgan bu o’lkan turkiy saltanat XI-XII
asrlarda nihoyatda rivoj topadi.

271.2 Qorahoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi
X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo
qabilasi kuchayib, avval o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi
bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
"Qoraxoniylar" atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so'ng
paydo bo'lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga
qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg'ur xoqonligi deb atashgan. 940 yil
atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi. Birinchi
hukmdorlardan biri Satuq Bo'g'raxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va
Doslan Qoraxon nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning
nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. 18
999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ
podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar
foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga
ʻ olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan ʻ
Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va
ʻ ʻ
qadimgi So g d
ʻ ʻ yerlarini o z ʻ ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi ʻ
vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
ko psonli
ʻ qo shini ʻ pirovard g alabani ʻ ta minlagan. ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan elikxon
Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi.
ʻ ʻ Movarounnahrni zabt
etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va
suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach,
uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi 19
.
18
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000.,
B.102.
19
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. Toshkent:. 2007. B.85.

28Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylarʻ davlatiga qarshi
muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan
davlatiga tobe bo lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan,
ʻ
so ngra
ʻ Samarqandga ko chirilgan. ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. ʻ
Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini
ʻ
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat
ʻ
chegarasida islom dini keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini
ʻ
somoniylar sulolasiga tegishli hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib
borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda
qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol
ʻ etishadi.
Biroq, Hasan Bug roxon
ʻ betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga
qaytishda yo lda vafot etadi. 996 yil qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish
ʻ
boshlaydi. G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada
ʻ ʻ
shartnoma tuzilib, unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi.
ʻ ʻ ʻ
Amudaryoning jan.dagi yerlarda va Xuroson hududida Sabukteginsh hukmronligi
o rnatiladi. Somoniylar ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qis-migina
ʻ
qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, 10-asr oxirlariga kelib, 20
Qoraxoniylar
davlati Amudaryoning yuqori va o rta
ʻ oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim
daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va
ʻ
G aznaviylar
ʻ davlati o rtasida ʻ chegara bo lib ʻ qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat
o rtasida ham Xuroson
ʻ hududi uchun o zaro ʻ urushlar bo lib o tadi. ʻ ʻ
1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va
ʻ
Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy
ʻ qoraxoniylarga
zarba berib, Xurosonni o z
ʻ qo lida ʻ saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab ʻ
o zlari
ʻ yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada ʻ katta
20
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. B.
109.

29harbiy to qnashuvlarʻ yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa g aznaviylar ʻ
saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o zlarini
ʻ qaytib o nglay ʻ olmaydi.
G aznaviylar
ʻ davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim
Bo ritegin
ʻ foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni ʻ
g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni va Farg onani
ʻ ʻ
o ziga
ʻ bo ysundirib ʻ mustaqil siyosat olib boradi.
X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagma"
yoki "elikxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat
tarkibiga turli turkiy qabilalar - qorluqlar, chigillar, argular, yagmalar va boshqa
xalqlar kirgan bolib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili
elikxon Bugra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr hududiga
bostirib kiradi. Qoraxoniylar galabasiga Bugraxon bilan Xurosonning somoniy
hokimi Abu Ali Simjur ortasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi
Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgol
etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi. 21
Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi.
Qoraxoniylar Buxorodan katta olja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi
yolboshchisi bolgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996
yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999
yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh
oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga
uzil- kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgardan
Amudaryogacha chozilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va
qadimgi Sogd yerlarini oz ichiga olgan.1005 yilgacha Somoniylarning songgi
vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning
kopsonli qoshini pirovard galabani ta'minlagan. Bogdod halifi fatvosi bilan elikxon
Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz hukmronligini ornatdi.
Movarounnahrni
zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson
21
Gumilev. N – Qadimgi turklar. Toshkent:. 2007. B.86.

30etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon
Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi.
Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gaznaviylar davlatiga qarshi
muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan
davlatiga tobe bolib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan,
songra Samarqandga kochirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan.
Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini
amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon
dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning
Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq Qoraxoniylar
Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida
Shosh, Farg'ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham
qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar
davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari
boshqaruvini o'z qoliga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib,
deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish
o'rniga xoinlik yo'lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon
hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda
uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur etadi. Yo'lda u vafot
etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z
taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali
Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan
Nuh ibn Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma
mingli qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib,
qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali
qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga
Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va

31o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G’aznaviylar davlati
tashkil topadi. 22
Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha
bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana
hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish
uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, Juzg'on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan
qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o'z
qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik
huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh
shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga
chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib Buxoroni egallaydi.
So'ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o'rtasida
shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo'liga o'tadi.
Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor
bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos.
Biroq, ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar.
Garchi Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib
olishga uringan bo'lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan
zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib x asr
oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri
Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini,
Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati
bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy
qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G’aznaviylar davlati edi.
Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari
o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsada, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt
etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun
harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt
22
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - Toshkent.: Sharq, 2000.

33o'tmay Qoraxoniylar va G’aznaviylar o'rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-
va 1008-yillarda 23
Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo'shin tortadilar.
Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini
Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor feodallari qo'llab-
quwatlaydilar. Lekin Mahmud G'aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni
o'z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo'ladi. 1017-yilda Mahmud
Xorazm ustiga qo'shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil
davlat sifatida barham topadi. Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi
o'g'uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o'rnashgan turkman
qabilalari kuchayib, o'z vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan G’aznaviylarga
qarshi tazyiq ko'rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday
vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo'ritakin
1038-yilda Amudaryo bo'yi. Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag'oniyonni
G’aznaviylardan tortib oladi.
Ko'p vaqt o'tmay u Movarounnahrni va Farg'onani o'ziga bo'ysundirib,
mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga
ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolosog'unda bo'lgan Sharqiy Qoraxoniylar, ikkinchisi
markazi Samarqandda bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu
g'alabalarda so'ng Ibrohim Tamg'ach "Bug'roxon" unvoniga sazovor bo'ladi,
Saljuqiylar bilan Qoraxoniylar o'rtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bo'lsa-da,
ammo keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli
jangler bo'lib o'tadi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga
qo'shin tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg'ol etadi.
Natijada Qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar. 24
Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy
hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon
bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar)
tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro,
23
Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или, 1983. С. 55.

3424
Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллиф л ар и ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урдабекли.,
А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. Б. 49.

35Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy
xokimiyat hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil
boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab
ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida
kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga
sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi.
Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning
mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari
orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o'tiradi.Viloyat
boshqaruv ma'muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib
baridlar,mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va
muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligi
mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do'stona munosabatlar
o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor kuchayib,
ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar
garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham, dehqonchilik
vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar.

36II – BOB. Qoraxoniylarning oliy va mahalliy hokimiyat boshqaruvi va davlat
unvonlarining qo’llanilish tartibi.
2.1 “Qoraxon” atamasi va davlatning nomlanishi masalasi va “bug’roxon”,
“arslonxon” va “tavg’achxon” unvonlarining o’rni.
Ma’lumki, O’rta Osiyoda yuzaga kelgan ko’pgina turkiy davlatlar o’z
nomlarini sulola asoschisi nomi bilan bog’lashadi. Misol uchun, ashinaliylar,
saljuqiylar, temuriylar va boshqa sulolalarda sulola boshlovchisining nomi davlat
nomi sifatida xam qo’llanib kelingan. Lekin bu an’ana doimo bir xilda
takrorlanmagan. Ayrim xolatlarda davlatni sulola nomi bilan emas, balki o’sha
davlatni boshqargan xoqonlarning ulug’lovchi unvon va daraja nomlari bilan xam
atab kelishgan. Jumladan, biz o’rganayotgan mazkur Qoraxoniylar davlatining
nomlanish masalasi shu jihatlari bilan ajralib turadi. Bu masalada sharqshunos olim
V.V. Grigorev o’z asarlarida davlat xukmdorlarining nomida ulug’lovchi unvon
sifatida «qora», «qoraxon» atamasi ko’p marotaba takrorlangani tufayli mazkur
davlatni shartli ravishda «Qoraxoniylar davlati», davlat xukmdorlari nasablarini
esa
«Qoraxoniylar sulolasi» deb ko’rsatgan edi 25
.
Undan keyin bu iboralar bir qancha boshqa tadqiqotchilar tomonidan xam
takrorlanib, ular tarix saxifalarida mustahkam o’rnashib qoldi. Ushbu keltirilgan
qaydlardan ko’rinib turibdiki, davlat nomidagi «qora», «qoraxon» atamasi bu
xukmron doiraning nasabini anglatmagan, balki shu sulolaning xoqonlari nomiga
qo’shib aytilgan ulug’lovchi unvonlardan biri bo’lgan ekan. Shu o’rinda «qora»
atamasiga izoh bersak. «Qora» so’zi qadimgi turkiylarda «ulug’», «buyuk»,
«o’lkan» degan manolarni anglatgan. Albatta, bu so’z boshqa bir necha ma’nolarda
xam ishlatilavergan. Lekin biz fikr yuritaetgan «qoraxon» atamasidagi «xon» bu

3725
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007., 86- b

38ma’lum tushuncha, ya’ni davlat xukmdori - dokoni bo’lsa, «qora» atamasi esa
«ulug’», «buyuk», degan ma’nolarda ishlatilgan 26
.
Demak, «qoraxon» atamasi bu «ulug’xon», «buyuk xon», ya’ni xonlar-xoni,
sultonlar-sultoni degan tushunchani bildirgan. Biz turkiy qavmlarda keng
ishlatilgan mazkur «qora» atamasini «ulug’», «buyuk», «o’lkan», «katta» degan
ma’nolarda qo’llanilishini boshqa misollar orqali xam kuzatishimiz mumkin.
Masalan, turkiylarda «qoraqush» so’zi mavjud bo’lib, u bir necha ma’nolarda
kelsa-da, mazmun jihatdan bir ma’noni anglatgan. Jumladan, «korakush» bu. -
yirtkich kushlardan burgutning nomi bo’lib, burgut xaqiqatdan xam qirg’iylar
oilasiga mansub, yirik, ko’pli va chaqqon qush xisoblanadi. Turkiylar ayni vaqtda,
sayyoralardan Mushtariyni xam «Qoraqush» nomi bilan ataganlar. Bizga
ma’lumki, Mushtariy bu - Yupiter sayyorasining sharkona nomi bo’lib, kuyosh
tizimidagi tukkiz sayyoraning xajmi jihatdan eng kattasidir.
XV asrlarga kelib sayyorani «Sa’di Akbar», ya’ni buyuk sayyora, deb
atashgani xam yuqoridagi ma’lumotlarga ma’no-mazmun jihatdan tuda mos keladi.
Qoraxoniylar davlatining poytaxti bo’lgan Bolasog’un shaxrining xam bir necha
nomlari bo’lib, odatda uni «Qora O’rda», deb atash xam bo’lgan. «Qora O’rda»
iborasi bu o’rinda «buyuk xon» Qoraxonnish unvoniga nisbatan mos va xamoxang
keluvchi ulug’vor nom bo’lib, u odatda xoqonning poytaxt shahri, ulug’ o’rdasi,
ya’ni bosh qarorgoxi ma’nolarini anglatadi. Odatda xon urdasi, eng oliy bosh kap
opgox bo’lib, davlat xayotiga doyr barcha asosiy, katta masalalar shu yerda xal
etilgan. Shuning uchun xam hukmdorning poytaxt shahri tunga munosib ravishda
ulug’vor nom bilan atalgani tabiydir. «Buyuk», «ulug’», «ulkan» va «katta»
ma’nolarini anglatuvchi «qora» atamasi boshqa joy nomlarida xam ko’p uchraydi 27
.
Jumladan, Qoraxisor (Qorasaroy), Qoraqurum (Mo’g’ullar imperiyasining
ulug’ o’rdasi, qarorgoxi), Qoraqum (O’rta Osiyo janubida joylashgan Osiyodagi
eng katta qumli chullardan biri) va xokazo. Umuman olganda, yuqorida keltirilgan
ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, «qora» atamasi xaqiqatdan xam «ulug»,
«buyuk»

3926
Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006., 104- b
27
Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999., 93- b

40ma’nolarida keng qo’llanilib kelingan. Endi asosiy masalaga kelsak, Qoraxoniylar
davlatining xozirgi kundagi aynan shunday nomlaniщi xam o’ziga xos tarixga
egadir. «Qora», «qoraxon» atamalari «ulug’», «buyuk» ma’nolarida Qoraxoniylar
davlati tashkil bugunga qadar turkiylarda avval xam ko’pgina xon nomlari o’rnida
qo’llanib kelingan. Demoqchimizki, «qoraxon» nomidagi unvon fakat
Qoraxoniylar davridagina amalda bo’magan, balki undan oldingi davrda o’tgan
boshqa turkiy sulola xoqonlarining nomlarida xam biz bu atamani uchratishimiz
mumkin.
Jumladan, Xitoy manbalari asosida yozilgan A.Xujaev, K.Xujaevlarning
«Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi» nomli risolasida bayon etilishicha, 621
yil Sharqiy Turkiy xoqonligining xukmdori Chuluk-xoqon (Chuluk-kagan 619-
621) olamdan o’tgach, o’rniga ukasi Shili xoqon qilib tayinlanadi (621-630) va
unga Qoraxon nomi beriladi. Demak, Shili xoqon o’z nomiga «qoraxon» unvonini
qo’shish bilan «ulug’ xon» xisoblangan. Bu esa ushbu unvonni usha davrning
rasm- rusmiga ko’ra davlatchilik an’anasi sifatida qarlanganligi va xoqon
nomlarida unvon sifatida keng ravishda qo’llanganligini tasdiqlaydi tarixiy
manbalarda xam qadimgi turkiy podsholar nomi o’rnida «qoraxon» atamasi ko’p
marotaba takrorlanadi. Masalan, Abulg’oziy «Mo’g’ulxon ular bo’lgonida ulug’
o’g’li Qoraxonni o’z o’rnida qo’yib ketdi», deb o’z asarida O’guzxonning otasi
sifatida ta’riflangan Qoraxon nomli xonga qisqacha to’xtalib o’tgan.
Demak, turkiy sulolalarda xoqon nomlarida «qoraxon» unvoni Qoraxoniylar
davlati davrigacha mavjud bo’lib kelgan. Lekin shunday bo’lsada, ushbu atama
unvon sifatida Qoraxoniylar davriga kelib barqaror turga kirib borgan. Chunki
Qoraxoniylar saltanat darajasiga erishib, kuch- qudratga to’lgan davr, ya’ni X
asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha davlat xodonlari «qoraxon» unvoni bilan
ulug’langan. “Qoraxon” atamasi va davlatning nomlanishiga doyr masalalarni
chuqur va teran anglash uchun usha davrning tarixiy jarayonlari asosida kechgan
davlatchilik boshqaruvining tadrijiy rivoji, tizimiyligiga e’tiborni qaratsak masala
birmuncha oydinlashadi. Chunki ushbu davlatning nomlanish tarixi xam xuddi shu
jarayonlarga va davlatning etnik asosi, tarkibiy xususiyati xamda davlat boshqaruvi

41tizimi bilan bevosita bog’liqdir.

42Biz Qoraxoniylar davlati tarixini kurs ishimizning dastlabki qismida ko’rib
o’tganimizdek uzoq tarixiy tarakkiyot bosqichlarin olib, u ni ikki muhim bosqichga
bo’lgan edik. Bunga ko’ra birinchi bosqich — VIII asrning 60 yillari - IX asrning
birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bu bosqichda xokimiyat «Qarluq davlati» nomi
bilan yuritilgan. Chunki Qoraxoniylar davlati tizimining yuzaga kelishi va
shakllanishi Qarluqdarning qabila ittifoqi negizi asosida tashkil topgan edi. IX
asrning o’rtalaridan Qarluq, chigil, yag’mo, tuxsi, uygur, ugo’z va boshkd turkiy
qabilalarning xarbiy ittifoqi yuzaga kelishi bilan davlat yanada kengayib,
kuchqudrati ortgan. Endi ushbu davlatni ilgarigidek qabila ittifoqi sardori bo’lmish
jabg’u emas, balki chinakam qudratli saltanat xukmdori«buyuk xon», ya’ni
qoraxon boshqara boshlaydi. Davlatga qarashli bo’lgan barcha el-yurt, viloyat
xokimlari, ya’ni «eloqxon» va «tegin» unvonidagi kishilar xam qoraxonga itoat
etishgan. Ilk O’rta asrlarda tashkil topgan bu o’lkan turkiy saltanat XI-XII asrlarda
nixoyatda rivojlangan. Bu davr esa Qoraxoniylar davlati tarixining ikkinchi
bosqichi xisoblanadi. Bu vakdga kelib barcha ittifoqdosh qabilalar davlat
boshqaruvida o’z o’rni va xuquqi ga ega bo’lgan.
Davlat turkiy qabilalarning yirik ittifoqi, uyushmasi asosida to’zilgani uchun
qabila totemlari bilan bog’liq unvonlar, masalan chigil qabilasining totemi
«arslon»xon, yag’mo qabilasining totemi «bug’ro»xon kabi unvonlar xoqon
nomlariga qo’shib aytilgan. Bu albatta usha qabilalarning davlat xayotidagi yuksak
o’rinni anglatadi. Lekin shu o’rinda davlat tarkibidagi barcha ko’chmanchi va
turkun aholini birlashtirib turuvchi, ularning eng katta xukmdori «buyuk xon»
ma’nosida
«qoraxon» atamasi ulug’vor unvon sifatida xoqon nomlarida qo’llangan.
Davlatning nomini xam shunga munosib ravishda «Qoraxonlar davlati», deb atash
bo’lgan. Albatta davlatning nomini o’z davrida manbalarda faqat mazkur nom
bilan atashmagan. Balki o’sha davrda davlat nomi o’rnida boshqa iboralar xam
ishlatilib kelingan.
Jumladan, Qoraxoniylar davlati davrida yashab faoliyat ko’rsatgan yirik
tilshunos olim Mahmud Koshg’ariy Qoraxoniylar davlati tarkibidagi turkiy

43qabilalarning umumiy so’zlashuv tili xaqida so’zlayotib, ko’pchilikka tushunarli

28
Bartold.V – “Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii”. M:.1968. 73- C
33tilni «Xoqoniya» tili, deb yozgan. Bu yerda muallif ko’pchilikka tushunarli til, deb
bevosita davlat nomini ya’ni «Xoqoniya» so’zini xam qayd etmoqda 28
. Turkiy
qavmlar o’z sulolalari boshchiligida ko’plab davlatlarni tashkil etish barobarida,
o’zlariga xos bo’lgan diniy dunyoqarash bilan bog’liq udumlarini shu davlatchilik
an’analarida xam qo’llab kelishgan. Jumladan, Qoraxoniylar davlatchiligi tarixida
xoqon nomiga turli ulug’lovchi unvonlar qo’shib aytilgan. Bu unvonlarning
aksariyati esa qabila totemlari bilan bog’liq bo’lib, qabilaning ibtidosi xisoblangan
totem nomi unvon sifatida xoqon nomi o’rnida qo’llanilgan. Ma’lumki,
Qoraxoniylar davlati tashkil topgach, o’zining siyosiy faoliyatini davom ettirayotgan
vaqtda Movarounnahr va unga tutash xududlar aholisining asosiy qismi islom
diniga o’tgan edi.
Islom dini aynan shu davrlarda o’z rivojlanishining yuksak cho’qqisiga
ko’tarilib, alohida madaniyat tusiga kirib bordi. Bu jarayonlar esa, o’z navbatida
Qoraxoniylar davlati tarkibidagi turkiy qabilalarga xam ta’sir etib,
Movarounnahrning o’troq aholisi bilan etnik madaniy aloqalar natijasida ular xam
asta-sekin islom dinini qabul qila boshlashdi. Shunday qilib, islom dini
ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi orasida xam keng tarqaldi.
Movarounnahr va Xorazm o’lkalarida, ularning atrofida yashovchi chorvador
qabilalar turgun aholi bilan deyarli bir vaqtda islom diniga o’tgan edilar. Sirdaryo
sohilida va uning shimolidagi mintaqalarda yashovchi ko’chmanchi qabilalar esa
IX-X asrlar davomida islom dinini qabul qilganlar. Birgina 960yilning o’zida 200
ming xonadon, ya’ni turkiy aholi islom diniga o’tgan edilar. Qoraxoniylar davlati
rahbarlari xam islom dini ahamiyatini chuqur tushunib yetgan xolda, islom
madaniyati rivojiga rahnamolik qilishdi.
Jumladan, Sotuk Qoraxon turkiy xonlarning ichida birinchi bo’lib islom
dinini qabul qiladi va shundan keyin uning musulmoncha nomi Abulkarim (tulik
nomi va unvoni Abulkarim Sotuk Qoraxon) bo’ladi. Sotuk Qoraxon davrida
Qarluq, chigil, xalach, yag’mo va boshqa qabilalar birin-ketin islom diniga
o’tishgan. Bu xodisa

29
Bartold.V – “Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii”. M:.1968. 85- C
34albatta davlatning birlashuvida xam katta ahamiyatga ega bo’lgan. Biz so’zni
bevosita Qoraxoniylar davlati tarkibidagi aholini islom diniga o’tish jarayonidan
boshladik. Albatta, buning o’ziga xos sabablari va qabila totemlariga bog’liq
jihatlari bor. Gap shundaki, turkiy xalqlarda qadimdan mavjud bo’lib kelgan Ko’k
tangri dini, shomonlik e’tiqodi va totemistik qarashlarning izlari aynan shu
davrlarda, ya’ni Qoraxoniylar davlati islom diniga to’liq o’tgan vaqtda xam turkiy
qabilalar ongida saqlanib kelgan.
Buning tasdig’ini esa biz xon unvonlarida aks etgan totem nomlaridan xam
ko’zatishimiz mumkin 29
. Islom dini turkiy qabilalar ongida zeki diniy qarashlar
uyg’unligi asosida rivojlanib, o’ziga xos xususiyat kasb etgan. Turkiy qabilalar shu
davrga qadar sig’inib kelgan Ko’k tangri, shomonlik va totemistik qarashlar bu
vaqtga kelib barxam topgan bo’lsa-da, uning belgilari sakdanib kolgan.Yuqoridagi
muloxazaga tayanib aytish mumkinki, bu jixatlar bevosita Qoraxoniylar
davlatining xukmdorlari nomida xam uyg’unlashgan, ya’ni Qoraxoniylar xoqonlari
islomiy ism bilan birgalikda eski diniy qarashlar asosidagi qabilalar totemlariga
bog’liq nomlar bilan xam ulug’lanib kelingan. Ma’lumki, turkiy qabilalarda
qadimdan totemistik diniy tasavvurlar mavjud bo’lgan.
Xar bir qabilaning o’z totemi bo’lib, bu o’sha qabilaning oddiy fikrlashini
anglatmaydi, balki ular o’z o’tmishini bilishga intilganliklarini bildiradi. Bunga
ko’ra ular o’z o’tmishini biror totemga bog’lab, u xaqda turli diniy qarashlarni
yuzaga kelishiga sabab bo’lgan. Bu borada turkiylar ko’p xollarda bo’ri, arslon,
tonga, bug’i kabi hayvon nomlarini tilga olishadi. Ushbu xayvon nomlari nafaqat
totem sifatida qadrlangan, balki shu qabila sardorlarining uddaburonligi, shijoati,
abjirligi, mardligi va qudrati kabi sifatlari xam shu xayvonlarga qiyoslangan xolda
ta’riflangan. Shuning uchun turkiy xonlarning nomlari va unvonlarini tilga
olganda, buri, arslon, tonga, bug’ri kabi totem bilan bog’liq ulug’vor unvonlarni
uchratamiz. Bu xodisa barcha turkiy davlatlarda bo’lgani kabi Qoraxoniylar davlati
xukmdorlari nomlarida xam mavjud bo’lgan. Qoraxoniylar xoqonlari «bugra»
unvoni bilan

35ulug’langani xaqida yuqorida qayd etgan edik «bug’ro» atamasining ma’nosi
xaqida manbalarda turli xil fikrlar mavjud. Jumladan, bu xaqda Mahmud
Koshg’ariy «bugra
- erkak tuya 30
.
Bug’raxon ismi xam shundan olingandir», deb ma’lumot beradi. Bugungi
kunda ko’pgina tarixiy asarlarda «bugra» — bu ikki o’rkachli tuya ma’nosida
keladi, deb qayd etilgan. Bu xususida A.R. Muhammadjonov esa «bugra» — bu
ogir yuk ko’taradigan bichilgan tuya ma’nosini anglatadi, deya fikr bildirgan.
Ma’lumki,
«bugra» yag’mo qabilasining totemi xisoblanadi. Yag’mo qabilasi esa chorvador
bo’lib, ko’chmanchi xayot tarziga ega bo’lgan. Ko’chmanchilik turmushi albatta
mashaqqatli bo’lib, o’z chorva mollarini voxamavoxa, manzilma-manzil qaydab
yurish osonlikcha kechmagan. Bunda mavjud siyosiy, ijtimoiy-iqtisodii ziddiyatlar
xam barcha ko’chmanchi qabilalar uchun og’ir kechib, ular o’zi yashab turgan
xududlarni tez-tez o’zgartirib turishga, ba’zan esa kimsasiz qumloq cho’llarda
uzoq vaqt qolib ketishlariga to’g’ri kelgan.
Ushbu qabilalarning diniy e’tiqodi xam mana shunday mushkul og’ir
vaziyatda shakllanib, ular qayerdir jonzotlarni shunday sharoitda o’zlariga bo’lgan
ko’magi uchun totem sifatida muqaddas sanab, e’tiqod qo’yishgan. Totem, ya’ni
o’z ajdodlarining ibtidosi sifatida xam ko’pincha aynan shu xayvonni tanlashgan.
Demak, yag’mo qabilasining totemi xam shu asoslardan kelib chiqqan xolla
«bugra» xisoblangan. «Bugra» bu — tuya xay voni ekanligi aniq. Lekin xar
qanday tuya xam totem bo’lavermagan. Chunki yuqorida keltirilgan turmush
sharoitida ko’prok og’ir yuk ko’taradigan nortuyalar katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Bunday tuyalar sirasiga esa bichilgan erkak tuyalarni kiritish mumkin. Ularning
yuk ko’tarish quvvati va chidamlilik darajasi xam oddiy bichilmagan va urg’ochi
tuyalarga nisbatan yuqori bo’lgan. Ko’rib turganimiz dek, bu masalada A.R.
Muhammadjonovning fikrlarini to’g’ri, deb xisoblash mumkin.
Haqiqatdan xam «bugra» bu - ogir yuk ko’taradigan, bichilgan tuya bo’lib,
tuyaning kattasi, ya’ni nortuya xisoblangan. Ko’chmanchi chorvador yag’mo

3630
Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi., Toshkent., “Ma’naviyat”., 44- b

37qabilasi bejizga bu kuchli xayvonni o’zlariga totem-ibtido sifatida tanlashmagan.
Albatta, usha davrda tuya uzoq, mashaqqatli yullarda tegishli manzilga yetkazib
boruvchi transport vositasi sifatida xam juda qadrlangan.Shunday qilib, «bugra» -
bu ogir yuk kutaruvchi bichilgan tuya bo’lib, yag’mo qabilasining totemi
xisoblangan, keyinchalik Qoraxoniylar davlati xoqonlari nomiga unvon o’rnida
qo’llanilgan. Lekin «bugra» atamasini unvon o’rnida qachondan boshlab, nima
uchun xoqon nomida qo’llanilgani xaqida manbalarda anik aytilmagan.
Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganish jarayonida biz xoqon unvonidagi
«bugra» atamasini asosan keyingi davrlarda, ya’ni davlat tashkil topgan vaqtlarda
emas, balki X asrning 2- yarmidan keyingi davrda ko’proq kuzatamiz. Aniqroq
qilib aytganda, Qoraxoniylar nomida bu unvon asosan Sotuk Bug’ro Qoraxon
(930-955) davridan boshlab ko’prok uchraydi. Uning avlodlarining deyarli
barchasining nomida xam bu atamani uchratamiz (Xorun Bug’raxon, Muhammad
ibn Yusuf Bug’raxon, Ibroxim ibn Nasr Bug’raxon va boshqalar). Bu xodisani esa
ko’pgina mualliflar Qoraxoniylar davlatini bevosita yag’molar tomonidan tashkil
etilganligi xaqidagi noto’g’ri ilmiy qarashlar bilan bog’lashadi. Bu xaqda
ishimizning oldingi sahifalarida xam aytib o’tganimizdek, ayrim tadqiqotchilar
Sotuk Bug’raxonni Qoraxoniylar davlatining boshlovchisi, davlatga esa yag’mo
qabilasi asos solgan, deb ko’rsatishgan.
Agarda xaqiqatdan xam Sotuk Bug’raxon davlat asoschisi bo’lgan taqdirda
xam, davlatni yag’molar tashkil etgan, degan fikrlar asossizdir. Chunki Sotuk
Bug’raxon - bu dastlab qayd etganimizdek, Qarluq xukmdori bo’lmish Bilga Kul
Qodirxonning nevarasi edi. Shu o’rinda, bir muloxazali savol tug’iladi. Nima
uchun
«bugra» atamasi yag’mo qabilasi ibtidosi xisoblansa-da, davlat xukmdorlari
Qarluqlardan bo’la turib, ushbu unvon bilan ulug’langan. Bu murakkab, chigal
masalada K.Sh. Shoniyozov quyidagicha fikr bildiradi: «Tilga olingan atamalar
(bugra, arslon) mavjud bir qabila (chigil yoki yag’mo)ning ungoni (tamgasi)
bo’magan. Bu atamalar davlatni boshqarayotgan xonning jamiyatda tutgan o’rniga,
mavqeyiga, mahoratiga va islom diniga bo’lgan munosabatlariga qarab berilgan

38bo’lib, ularni nomlariga qo’shib aytilgan».

39Tadqiqotchining fikriga ko’ra «bugra» — bu fakat yag’mo qabilasiga
tegishli totem bo’magan. U fikrini davom ettirib, ushbu unvon boshqa xodonlarda
xam mavjud bo’lganligini misol tariqasida keltirib o’tadi.Olimning bu qaydlari
albatta e’tiborga molik bo’lib, xar bir totem kami bilan bog’liq bu unvonlar boshqa
turkiy qabilalarga xam begona emasligini anglatadi. Lekin bizning nazarimizda,
Qoraxoniylarda bu unvonning xoqon nomlarida mustahkam o’rin egallashiga
sabab bo’lgan boshqa jihatlar xam mavjud.
Demoqchimizki, «bugra» atamasi boshqa qabila xoqonlari nomida xam
unvon sifatida ishlatilgan bo’lishi mumkin, lekin Qoraxoniylar davlatiga xon
nomidagi bu ulug’lovchi sifatning kirib kelishiga yag’mo qabilasi sabab
bo’lganligi ehtimolga yaqinroqdir. Bu bilan biz «bugra» unvoni yag’mo qabilasiga
tegishli ekan, demak podsholar xam shu qabilaga mansub bo’lgan, demokchi
emasmiz. Fikrimizni davom ettiradigan bo’lsak, davlat xukmdori nomidagi bu
unvon totem sifatida qaysi qabilaga tegishli bo’lsa, shu Qabila ning mazkur davlat
tarkibida ekanligini tasdiqlovchi xolatdir. Yag’molarni avval xam aytganimizdek,
davlatda to’tgan o’rni juda ahamiyatli bo’lgan. Ularning jangovarlik ruhiyatiga ega
xarbiy bo’linmalari siyosiy ko’rashlarda faol qatnashib kelgan. Yag’mo qabilasi
Qoraxoniylar davlati tarkibida bo’lib kelgan boshqa qabilalar kabi o’zaro etnik-
madaniy aloqalarda ishtirok etib kelishgan.
Bu jarayonlarning natijasida ular xam asta-sekin davlat boshqaruviga oid
muhim masalalarni xal qilishda qatnasha boshlashgan. Ayniqsa, Qoraxoniylarning
taxt uchun o’zaro kurashlarida yag’mo qabilasining xarbiy qo’shinlari xal qiluvchi
ta’sir kuchiga ega bo’lgan. Ushbu xolatlarning barchasini umumlashtirgan xolda
aytadigan bo’lsak, «bugra» unvoni yag’molarning aynan shu davlatdagi faol
faoliyati natijasida xon nomiga kushib aytilgan. Fikrimizni tasdigi sifatida ayrim
mulodazalarimizni xam bildirib utadigan bo’lsak. «Bugra» unvoni yuqorida
aytganimizdek, Sotuk Bug’raxon va uning avlodlari bo’lmish keyingi kokon
nomlariga asosan X asrning 2- yarmidan boshlab kushib aytilgan.

402.2 Mavarounnahrda Qoraxoniylar hukumronligi davrida mahalliy
boshqaruv.
Har bir yirik davlatda bo’lgani kabi Qoraxoniylar ham markaziy davlat
boshqaruvidan tashqari mahalliy hokimiyat boshqaruvi tizimiga ega bo’lgan.
Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Farg’ona vodiysi va Movarounnaxrning markaziy
hududlarini qamrab olgan bu ulkan saltanatni boshqarishda quyi hisoblangan
mahalliy hokimiyat boshqaruvi katta ahamiyat kasb etgan. Mahalliy hokimiyat
boshqaruvi hududiy jihatdan el-yurt va viloyatlarga bo’linib, ularni «elokxon» va
«tegin» unvonidagi kishilar boshqargan. Bu unvon egalari o’zlariga biriktirilgan
hududning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy ravnaqi uchun mas’ul bo’lib, bu borada
ular oliy hukmdor «qoraxon»ga itoat etishgan 31
.
«Eloqxon» va «tegin» atamalari shu davr tarixiga doyr manba va
adabiyotlarda garchi ko’p marotaba tilga olinsa-da, ularning etimoni va mazmun-
mohiyati xususidagi masalalar fanda xanuzgacha baxstalab bo’lib kelmoqda. Shu
sababli biz ishimizning mazkur qismida asosan davlat boshqaruviga oid bo’lgan bu
yuksak martabali unvonlardan hisoblangan «eloqxon» va «tegin» atamalarining
mazmun-mohiyati haqida fikr- muloxazalar yuritmoqchimiz. «Eloqxon» atamasi
tarixiy-adabiy asarlarda ko’p uchrasa-da, uning etimoni xususidagi biron-bir aniq
ma’lumotni ko’rmadik. Rus tilida bitilgan ilmiy-tarixiy asarlarda ushbu atama
«ilekxan» tarzida yozilgan bo’lsa, boshqa asarlarda esa ushbu atama «ilekxon»,
«elikxon», «iloqxon» va «iligxon» kabi turli shakllarda qayd etilgan. «Eloqxon»
atmasining mazmun-moxiyati xususiga kelsak, aytish mumkinki, har bir atamaning
31
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. B.
109.

41qo’llanilishi o’z davrining siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy voqeligidan kelib chiqadi.
«Eloqxon» atamasi ham Qoraxoniylar davlatida davlat boshqaruvi tizimi
bilan bog’liq bo’lib, bu atama el-yurt hokimlari nomida unvon sifatida
qo’llanilgan. Avval ham qayd etganimizdek, Qoraxoniylar davlat boshqaruv
tizimida eng yuqorida
«qoraxon» unvonidagi «buyuk xon» turgan. Undan keyingi pog’onani esa el-yurt,
ulus hokimlari, ya’ni biz fikr yuritayotgan «eloqxon» unvonidagi kishilar
egallashgan. El-yurt esa o’z navbatida viloyatlarga bo’linib, viloyatlarni «tegin»
unvonli shaxslar boshqargan. Demak, saltanat bir necha el-yurt, uluslarga
bo’lingan bo’lsa, shu hududlarni «buyuk xon» Qoraxonning noibi sifatida
«eloqxon» unvonidagi kishilar boshqarishgan. Bu unvon-martaba egalari o’zlariga
tegishli hududning har tomonlama rivojlanishiga javobgar bo’lib, bu borada olib
borilgan ishlarga raxnamolik qilishgan. «Eloqxon» unvoni faqatgina sulola
xonadoniga mansub kishilargagina berilgan. Mazkur unvon egasi nufuz va
darajasiga ko’ra
«qoraxon»dan keyingi ikkinchi o’rinda turgan.
Turkiy xokonligi davrida esa xoqondan keyingi o’rinda «jabg’u» turar edi.
Jabg’ular ham faqatgina sulola xonadoniga mansub kishilardan chiqqan. Ko’rib
turganimizdek, biz bunda turkiy davlatchilik a’analarining uzviy bog’liqlikda
kechgan rivojini kuzatishimiz mumkin. Endi keltirilgan shu fikr-muloxazalarga
asoslangan xolda «eloqxon» atamasini etimologii jihatdan tahlil etadigan bo’lsak,
bu atama uchta komponentdan, ya’ni «el-oq-xon»dan iborat ekanligiga amin
bo’lamiz. Bundagi «el» va «xon» so’zlari o’z-o’zi dan ma’lum, ya’ni el bu —
qabila, elat, xalq ma’nosida kelsa, xon - bu xukmdor, ya’ni shu elning, xalqning
xukmdori
- xoni, degan mazmunni bildiradi. “Oq” so’zi xususida esa Mahmud Qoshg’ariy
o’z asarida uni yer va boshqa narsalarning ma’lum bir xissasini, qismini ajratib,
belgilab beruvchi ma’nolarini anglatishini ta’kidlab o’tgan. Bundam kelib
chiqadiki bu so’z biron - bir hududning ma’lum bir qismini anglatishi mumkin
ekan.

42Qadimda turkiylarda «qora» atamasi «buyuk», «ulug’», degan ma’noni
bildirishini va Qoraxoniylar davlatini ham «qoraxon» unvonidagi «buyuk xon»
boshqarganligini nazarda tutsak, bu yerda ikkita atama, ya’ni «oq» va «qora»
so’zlarini bir vaqtda ishlatilganligini kuzatamiz. Albatta, bu o’rinda «oq» va «qora»

43so’zlari rangni ifodalamaydi. Bunda nufuz va darajani anglatuvchi ma’no va
mazmun mujassam bo’lib, «qoraxon» - bu aytib o’tganimizdek, eng katta xon,
ya’ni
«buyuk xon» xisoblanadi. «Oq» atamasi esa undan keyingi darajada turuvchi
hukmdorlarning unvoniga qo’shib qo’llanilgan. Aytmoqchimizki, «el-oq-xon» bu -
«elning-kichik-xoni», Qoraxondan keyingi «kichik xon», degan ma’noni
anglatmoqda. Bu unvon egalari esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek o’zlariga
berilgan ma’lum bir hududning xokimi hisoblangan. Albatta, «eloqxon»
unvonidagi sulola xonadoniga mansub bo’lgan xonzodalar keyinchalik o’z
faoliyatlari davomida saltanat taxtiga o’tirib, «qoraxon» unvonini ham olishi
mumkin bo’lgan. Lekin ularning nomida unvon sifatida «eloqxon» atamasi
ishlatilavergan. Qoraxoniylar davlati xukmdorlaridan ushbu unvon sohiblari
ko’plab uchraydi. Bulardan Sulaymon Tonga Eloq, Xorun ibn Sulaymon Eloq va
boshqa xonlarni misol tariqasida keltirib o’tish mumkin 32
.
«Eloqxon» atamasini biz nafaqat Qoraxoniylar davlati tarixida, balki joy
nomlarining o’rnida ham uchratishimiz mumkin. Masalan, hozirgi Toshkent
viloyatining janubiy qismi, Ohangaron daryosining xavzasi tarixiy viloyat sifatida
«Eloq» (Iloq), deb atalgan. Ushbu viloyat qadimdan dehqonchilik va konchilik
hududlaridan xisoblanib, IX-X asrlarda bu yerda 13 ta shahar bo’lganligini va X
asr oxirlarida qo’shni hududlar kabi bu viloyat ham Qoraxoniylar davlati tarkibiga
kirganligi haqida manbalarda ma’lumotlar keltirilgan. «Eloqxon» atamasidagi
«oq» so’zi bilan bog’liq alohida el-yurt, davlat nomlari ham mavjuddir. Bunga biz
«Oq O’rda»ni misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Tarixdan ma’lumki, Oq
O’rda Oltin O’rdaning bir qismi bo’lib, u Jo’jixonning o’g’li Botuxon va uning
avlodlari tomonidan idora etilgan. Oq O’rda tarkibiga Sirdaryo xavzasining katta
qismi va Orol dengizining shimoli-sharqidagi cho’llardan Ishim va Sarisuv
daryolarigacha bo’lgan hududlar kirgan. Endi Oq O’rdani Oltin O’rdaning bir
qismi ekanligini nazarda tutsak, Oq O’rda bu - «Kichik O’rda», ya’ni «katta xon
qarorgoxidan keyingi kichik xon qarorgoxi», degan ma’noni anglatadi. Chunki
«o’rda» atamasi

4432
Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или, 1983. С. 55.

45turk-mo’g’ul xalqlarida xon qarorgoxiga nisbatan qo’llanilganligini esga olsak,
bunda «Katta O’rda» Oltin O’rdaning o’zi bo’lsa, Oq O’rda esa uning tarkibidagi
«Kichik O’rda», «kichik qarorgox» hisoblangan.
Biz fikr yuritgan bu joy nomlarining ma’no-mazmuni xususida boshqacha
fikr-muloxazalar ham bo’lishi mumkin. Biz ham bu borada o’z fikrimizni tugal
xulosa deya olmaymiz, albatta. Shunday qilib, Qoraxoniylar davlat boshqaruvida
el- yurt hokimlari nomida unvon sifatida qo’llangan «eloqxon» atamasi «elning
kichik xoni», degan ma’noni anglatib, bu unvon egasi o’zining nufuzi va darajasiga
ko’ra oliy hukmdor Qoraxondan keyingi o’rinda turgan. Endi «tegin» unvoni
xususida to’xtalsak, ma’lumki O’rta Osiyo hududlarida qadimdan turkiy sulolalar
boshqargan davlatlar mavjud bo’lib kelgan. Bunday davlatlar sirasiga Turkiy
xoqonligi, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshoxlar kabi
davlatlarni kiritish mumkin. Mazkur davlatlar yagona makon va muhitda tashkil
topib, ravnaq topganligi uchun ularning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi umumiy
qonuniyatlar asosida kechganligi ham sir emas.
Shuning uchun ushbu sulolalarning biridagi davlat boshqaruviga oid bo’lgan
va keng qo’llanilgan ma’muriy-harbiy atamalarni deyarli barcha boshqa
sulolalarning davlat boshqaruvida ham qo’llanilganligini kuzatishimiz mumkin. Bu
atamalar jumlasiga biz «tegin» unvonini ham kiritishimiz mumkin. «Tegin»
atamasi manba va adabiyotlarda «takin», «tigin» shaklida ham uchraydi. Lekin u
«tegin» ko’rinishida ko’proq uchraganligi sababli biz uni shu shaklda yozishni
ma’qul ko’rdik. Mazkur atama unvon sifatida dastlab xunnlar davrida qo’llanib,
jabg’udan keyingi ikkinchi oliy darajali mansab bo’lgan. Manbalardan ma’lumki,
«jabg’u» unvoni Turkiy xoqonligi davrida «oliy hukmdor» bo’lmish «xoqon»
unvonidan keyin ikkinchi o’rinda turgan. Lekin bu o’rinda shuni alohida ta’kidlab
o’tish joizki, dastlabki davrlarda qabilalar ittifoqi darajasidagi uyushgan
turkiy
davlatlarda
«jabg’u» unvoni birinchi darajali unvon hisoblangan. Masalan, qadimgi Kushon
davlatining hukmdorlari ham «shaxanshox» unvonini o’zlashtirgunlariga qadar
«jabg’u» unvoni bilan faoliyat yuritganlar.

46Xulosa
Qoraxoniylar davlati mintaqaning kotta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom
viloyatlari Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa
Mavarounnahr xududlarida) o’z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy
jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko’ra hamda shu xudularda yashovchi
ko’chmanchi, o’troq aholining o’zaro munosabatlarining xosilasi sifatida tashkil
topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shakilllanishi va uning
boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga
borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo’lish mumkin.
Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o’z ichiga
olsa.
Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o’z ichiga oladi. BU
davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq davlati
nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq,chigil,yag’mo, to’xsi, uyg’ur,
o’g’uz va bosqa juda ko’plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida uyishib
borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati ortadi.
Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya’ni buyuk xon
nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “Xoqoniya”, ya’ni
“Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo’lgan. BU davr qoraxoniylar
davlatining ikkinchi bosqichi sifatida tavsiflanadi. Davlatni “Qoraxoniylar” nomi
bilan atagan V.V. Grigorev bu haqda o’z asarlarida XIX asr oxirida yozgan edi.
Manbalarda esa kuzatganimizdek davlat nomi tilga olinganda shu vaqtda
hukmronlik qilayotgan xoqon ismi va unvonlari bilan birgalikda mazkur xoqonlik

47“Bug’raxon davlati”, “Xoqoniya o’lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab

48kelingan. Davlatning nomlanishi masalasi uning davlatchilik tarixi bilan bevosita
bog’liqdir. Yuqorida qayd etilgandek, ushbu davlat tarixining birinchi bosqichida
qarluq qabilasi yetakchilik qilgan va hukmdor “jabg’u” unvoni bilan atalgan. Lekin
davlat saltanat darajasiga erishgach uning tarkibidagi barcha qabilalar teng huquqli
asosida faoliyat olib borgan. Ularning hohish irodasi ifodasi sifatida xoqonlar
qabila totemlari bo’lgan “arslonxon”, “bug’roxon”, kabi unvonlar bilan
ulug’langan. Shu sababli biz V.V. Grigorev tomonida rasmiy nomlangan
Qoraxoniylar davlatini “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomi bilan atashni tarixan
maqsadga muvofiq deb topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar so’zidagi
“iy” qo’shimchasi ham noo’rin qo’llanilib kelinmoqda. Chunki yuqorida aytib
o’tganimdek qoraxon atamasi hukmdor sulola nomi yoki qabila, joy, urug’ nomi
ham emas. Bu davlat boshqaruvida qollanilgan hukmdorning oliy unvonidir.
Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti ham o’ziga xos rivojlanish bosqichiga ega
bo’lib, dastlabki davrlarda davlatning asosini ko’chmanchi – chorvadorlik tashkil
etgan.
Keyinchalik Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo’lgach, o’zining
murakkab tarkibiy xususiyatga ko’ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona
mintaqalar aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy
negzini ko’chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo –
sotiq ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz
bo’lib kelgan Movarounnahrning o’troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida
yashovchi aholiga o’zining madaniy ta’sirini o’tkazgan. Shu bilan birga
Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va
keyinchalik kirib kelgan ko’chmanchi turkiy qabilalarning ko’pchiligi ham
o’troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug’ullana
boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o’rganishda hozirgi kunda kadrlar
yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o’rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi
olim Karim Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o’rgangan va o’zining ilmiy
kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan.
O’zbekiston tarixi faniga talluqli darsliklar va o’quv qo’llanmalarida qayd

49etilgan “Qarluq davlati” hamda “Qoraxoniylar davlati” nomli mavzularni ham

50shunga muvofiq ravishda yaxlitlash va uni kengaytirilgan shaklda qayta tuzish,
o’zbek xalqining xalq sifatida shakillanishining mihoyasida Qarluq Qoraxonlar
davlatining o’rni va ro’li beqiyosdir. O’zbek xalqi etnogezi va etnik tarixi” faniga
oid dasturlarda mazkur davlat tarixiga bag’ishlangan qo’shimcha to’ldirilgan
maxsus bob ajratish maqsadga
Foydalanilgan adabiyotlar.
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis
palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2016.
II. Manbalar.
2. Григорьев B.B. Караханиды в Мавераннахре по Тарихи
Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 1874. Ч. XVIII.
3. Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен
до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873.
4. Раддов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. 4.2. - СПб., 1893.
5. Dorn В. bber die Mtnzen der f leke öder ehemaligen Chane von Turkestan //
Melangens Asiatiques. - Berlin, 1881.
6. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. T. I. -
М,: Изд. Вост, лит., 1963.
7. Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллифлари ва
нашрга тайёрловчилар. Б. Урда- бекли,, А. Айритомий. - Тошкент: Фан,
2007.
8. Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или,1983.
III. Asosiy adabiyotlar.

511. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. Toshkent:.1999.,
2. Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari).
Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010
3. Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001
4. Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi.,
Toshkent., “Ma’naviyat”
5. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. Toshkent:.1999.
6. Azamat Ziyo – “O’zbek davlatchiligi tarixi”. Toshkent:. “Sharq”. 2001.
7. Bartold.V – “Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney
azii”. M:.1968.
8. Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. Toshkent:.2007.

Sotib olish